Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Менск. 1920 год. Ba ўмовах польскай акупацыі рэктар Менскага Беларускага педагагічнага інстытута Вацлаў Іваноўскі намагаўся стварыць нацыянальны універсітэт. Сярод кандыдатаў на працу ў прафесарска-выкладчыцкім складзе быў i Станіслаў Любіч-Маеўскі - урадзімец Полаччыны, дырэктар польскай гімназіі ў Замбраве. У Беларускім дзяржаўным архіве захоўваецца ягоная аўтабіяграфія, адрасаваная на імя Іваноўскага.
У траўні 1920 г. Любіч-Маеўскі прыязджае ў Менск, спадзеючыся, што пытанне аб універсітэце будзе вырашана станоўча. Тут ён бліжэй знаёміцца з нацыянальным палітычным рухам, наведвае менскія навучальныя ўстановы, жадае ўнесці уклад у беларускую школьную справу. Цэнтральная Беларуская школьная Рада прызначае Любіч-Маеўскага (разам з Ігнатоўскім, Імшэннікам, Дружчыцам, Лёсікам, Станкевічам ды інш.) лектарам на курсах беларусазнаўства для настаўнікаў Меншчыны. Але прарыў польскага фронту конніцай Будзённага вымусіў прафесара вярнуцца ў Польшчу, дзе ён працягвае працаваць у сярэдніх школах. След ягоны губляецца на пачатку другой сусветнай вайны.
Цікавы такі факт з ягонай біяграфіі. У 1929 г. Любіч-Маеўскі выдав ў Львове лацінкай беларускі «Лемантар», які выклікаў вострыя крытычныя заўвагі з боку вядомых беларускіх мовазнаўцаў Сяртуня Паўловіча, Янкі Станкевіча, публіцыста Уладзіміра Самойлы. Падручнік меў шматлікія недахопы, мову ягоную псавалі паланізмы i русізмы (што характэрна i для напісанай Любіч-Маеўскім аўтабіяграфіі). Невядомыя сапраўдныя матывы, што пабудзілі прафесара, які дрэнна валодаў беларускай мовай, мала знаёмага з беларускай літаратурай, узяцца за напісанне гэтай кніжкі. Дзеля справядлівасці адзначым толькі - хтосьці без ведама аўтара, як пісаў С. Паўловіч, «зрабіў у «Лемантары» шмат зменаў, перарабляючы тэкст або выдумляючы 3 уласнай галавы» [1].
Жыццяпіс друкуецца з захаваннем усіх асаблівасцяў правапісу арыгінала. Яны вельмі паказальныя для характарыстыкі тагачаснае інтэлігенцыі, ды, па праўдзе кажучы, i для сённяшняй. Шмат што на Беларусі змянілася, толькі самасвядомасць i нацыянальная адукацыя захоўваюць, на жаль, той жа ўзровень, які быў на пачатку стагоддзя.
АПІСАННЕ ЖЫЦЦЯ
Станіслава Адамыча Любіч-Маеўскага, - кандыдата на прафэсара ў Беларускам Унівэрсытэце.
Радзіўся я 14 Красавіка 1878 року. Дзед мой меў восем хвольваркоў пад Полацкам i Оршай, бацьке нашаму аставіў тры, а нам асталась з ніх толькі памятка. Бацька мой быў чалавек дужа вучоный - кончыў два факультэты: у Дорпаце i Маскве. Не ўмеў ён пріладзйцца да тых зьвяріных парадкаў, якіе былі пры Ліксандры ІІ i Ш, i пражыў усю жысьць як нікому няпатрэбный - ен людзей ня разумеў, толькі на ніх дзівіўся i галавой ківаў, а i людцы на няго спаглядалі як на белую варону. Гарэлкі i віна у губы ня браў, карт ніколі у руках ня дяржаў - толькі чытаў i гадаў, а да жыцця прыступіць ня меу смеласці. Так i помер, нікаму няпатрэбный, ведама - «місюгінэр», як звалі яго жыды вітэбскіе. Толькі уміраючі, аставіў нам, чатыром сынам, вялікій завет: «жывіце праўдай i працай!» - той працай, якой ён сабе знайсьці ня мог - пан з роду, вольтерьянец, масон i філосаф па ўзглядам. Аставіў нам бацька акрамя таго ў наследзтва вялікую ахвоту да работы мазгом i тую шырату мыслі, якую пераняў ад любімага сваяго Гетэ. «Homo sum et nihil humanum a me alienum esse puto», гаварыў ён часта, i гэта быў другій прызыў, глыбока запаўшый мяне у серце. Леонардо-да-Вінчі i Гумбольд асталісь дарагімі маей памяці, як былі дорогі маяму бацьке,
Гэта псыхалагіческій фундамэнт i пачатак маяго «я». Цяпер пяройдзем да «реалій».
Маючы сем гадоў, папаў я ў Вітэбскую гімназію, у прыгатавіцельный клас. У гімназіі абучаўся я дзесяць лет: у шостым класе, калі быў я акурат первым ученіком, задзержалі мяне на другій год «па малалецтву» - такій быў «закон» ў тую цяжкую астрожную пару Дзелянавых і Тоўстых. Памятую, як плакаў я, прысланіўшысь да халоднай сьценкі: i стыдна была, i больна... Тут пазнаў я ў первый раз, што такое «закон»!
За тое, калі канчаў я гімназію (маючы 17 лет), выпісау на мяне дырэктар ў тайным ацестаце: «строптивый». Ці гэта прауда, ня ведаю: ніхто сябе судзіць ня можець. Ведаю толькі адно - што такое кляймо была мяне дужа пріятна! Быў я у тую пару вялікій ужо рэволюціонэр: ня толькі з даром, а i з богам i 3 капіталізмам усі рашчоты я пакончыў. Скінуўшы з душы увесь баласт прошлага, глядзеў сьмела у далекую будушчыну - рег aspera usąue ad astra! I маючы капіталу пяцьсот рублёў, заробленых сваім трудом (бацька саусім ужо абяднеў), рэшыў я махнуцца за граніцу, у Эуропу, Эуропу вялікіх ідэй i вялікіх людзей. Хацеў я вырвацца з мярцвечыны, якая лягла на ўсё кругом у тую пару (рок 1896), хацеў акунуцца у жывой вадзе інога сьвета, про каторый столькі чуваў i чытаў, каб вярнуцца дамоў крэпкім i разумным, каб сілы злые ня маглі мяне здолець! Акрамя прычыны культурнай i палітычнай была яшчэ іная, каторая цягнула мяне заграніцу, i то - у Кракаў. Прадзед мой быў уніят, бацька i я - ужо «каталікі». Гаворка у сямье нашай была чашче польская, чым беларуская (бацька мой умеў добра сем языкоў, матка - чатырэ). Ніхто ня разлічаў каталікоў ад Палякоў. I я думаў, што я Паляк, тым больш што Палякі былі мученікамі, а «русскіе» - мучыцелямі: я згареў бы ca стыда, кабы мяне назвау хтонібудзь «русским». А што ёсьць неякій беларускій народ, аб тым я тагды ня ведаў, як ня ведаець чалавек, што ёсьць у няго сялязёнка, пакуль гэта сялязёйка ня забаліць! I быу я дужа шчырый Паляк, i ехаў у гэтый Кракаў як у Святую Зямлю.
Прыехаушы паступіў на унівэрсытэт - на мэдыцыну. Ня сама мэдыцына маніла мяне: маніла мяне мысль, што мэдыцына гэта запраўды палезнае для народа заняцце (Пісареўскіе, Базароўскіе ідэі), што з мэдыцынай i Сібіры баяцца ня треба: дохтар усюдух свой чалавек. I было бы усе добре, кабы ня тое, што душа мая «страпцівая» простага розума слухаць ня хацела: здауна ужо цягнула яна у іную сторону; яще ў гімназіі прочытау я усе томы Історыі Салавьева i многа іных кніжек пра даўно мінуўшае. А больш таго любіў я чытаць i думаць пра тое, одкуль ўзялась наша зямля, што на ней дзеецца 1 як людзі жывуць. Такій нороў стау глаўнай патребай маей душы. Тры годы ваяваў я з мэдыцынай: рэзаў мертвае мяса, патрашыў «abdomen»-ы, нюхау мазгі, перэліваў i варыў кравяныі сыропы - а ўсе гадаў пра сваю геаграфію i історыю. Калі прайшло так тры годы, махнуў я рукой на ўсі «разумныі» вывады i запісаўся на аддзел «філасоўскій», па часьці геаграфіі i історыі.
I гэтага ніколі я патым ня жалеў i цяпер ня жалею - знайшоў я сваю дарогу, сваю звязду. Была гэта ў 1899 годзе.
А яшчэ раней знайшоў я сваю Бацькаушчіну! Калі толькі прыехаў я ў Кракау, пачуў я, што я тутацкі чалавек саусім чужый: быдцам Паляк, а не Паляк. I маркотна мяне была дуже. «Ці я вырадак якій, ці што?» думаў я... I цім больш прыглядауся я Палякам, тым больш мучыла мяне мысль, што саусім я ня такій, як яны... А направицца - ніяк ня мог! I ужо пачау я гадаць паціху: «Ці ня Маскаль я? ці ня «русскій?» - Не! Ніколі! Усё - толькі ня Маскаль!» I балело мае серце. i мучыўся, i стыдзіўся сваіх мыслеў... Прыйшлі первыі канікулы. Еду дамоў. Пріезжаю на граніцу. Ревізія. Праклятыі царскіі жандармы! 3 якой ахвотай зарезаў бы кожнага з ніх i з жывога ещэ шкуру бы зняу! Гляжу на ніх - i глазамі режу. Званок! Едзім у царскім вагоне. Насупраціў мяне сядзіць акурат такій зв^р - царскій жандарм. I чую я, што пачынаець ён гаварыць да сваей саседкі, неакай старай бабы, i чую я, што гаворуць
Яны прамеж сабой «па нашаму». I лавіў я чуткім вухам кожнае слова... I так якбы сонцэ взайшло над маей змученай, асірацелай душой! I так якбы Дух Святый мяне асвяціў! I кінууся л да гэтага «царскага» жандарма i абняу яго i пацалавау рукі у тый бабы - яго маткі. Гэта ўсе ня прікраса - шчырая прауда. I 3 той пары, з таго дня стау я свідомым Беларусам. I хоцьбы прапала уся Беларусь, хоцьбы ўсі Беларусы на Маскалеў i Палякаў перавярнулісь бы, я адзін Беларусам ужо i памру!
Быў я у Кракаве сем гадоу (1896-1903): тры на мэдыцыне, чатыры на геаграфіі i історыі. У апошніе годы (1900-3) пачау я сабіраць усіх студэнтоў з Беларусі, а знайшлось ix (з унівэрсытэту, высшэй школы прамышленнай и тарговай акадэміі) сорак чалавек, i залажыў «Беларускій Круг». Первый быў угавор наш - каб прамеж сабой іной гаворкі, як беларуская, не мець. Бывалі у нашым кругу i прафэсары: Беларус Напалеон Цыбульскій, «інтэрнаціоналіст» з Беларусі Бодуэн-дэ-Куртенэ, каторый неяк ня хацеў стаць «народнікам», праф. Лось, Паляк-філолог, который ахвотна слухаў пра нашы справы. У тым самым часе памагаў я тамтейшэй P.R.S. у барбе ix з панамі i ксендзамі-реакціонэрамі. Калі пачаўся у Львове украінскій рух, ездіў я туды, каб пазнацца з Грушеускім, Паулюком, Будзыноускім i інымі апосталамі гэтага народа, каб паглядзець i паучы^ца у ніх, як трэба зпад зямлі народ паднімаць. I там у Львове устроілі мы раз вялікае сабранне украінскае, на каторым доуга гаварыу я ім па беларускі пра наш народ i нашу Бацькаушчыну, а яны слухалі i дзівавалісь: яшчэ ніколі нашэй гаворкі ня чувалі i пра наш народ нямнога ведалі. На памяць далі мне две кніжкі, у каторых усі распісаліеь. А была гэта 2.ХІІ.1900 року, i кніжкі гэтыя дарагая для мяне памятка. За тое, калі прыйшла пара, што Украінцы пачалі дабівацца ў Львове сваяго унівэрсытэту, i калі польскіі панічы - «колегі» выкінулі ix з унівэрсытэту а на сваім сборышче рэшылі бараніць «польскага Львова» i польскай культуры ад рускіх «галаварезаў», у Кракаве, на вялікай сходке-вече студэнтау, пры прафэсарэ Уляноўскам (разумный быў чалавек!) правеў я бальшынством галасоу выражение «сымпатыі для братняга народа Украінскага, каторый хочець быць народам роуным кожнаму». I калі бараніў я требования маладога народа украінскаго, мысль мая i душа была на роднай Беларусі, а серцэ боль шчаміла, што нам i да гэтага яшчэ далека. А калі на сьвята Воскресения паехаў я у Закопаное, гдзе быу вялікій зезд інтэлігентоў польскіх з усіх трех часцей, i там устроіў публічную лекцію пра маладый рух украінскій, падайшоў да мяне біскуп уніяцкій з Перамышля Чеховіч i слёзна дзякаваў (а паны польокіі на старонце бурчалі: «Гэтый варьят дабіваецца чацьвертага разбору Польшчы».)
Кончыу я унівэрсытэт у 1903 року, маючы 15-20 свідзетельств з экзаменаў разных (collogią) i стыпендію імені Чабана за старанную навуку.
Ёхаць дамаў была апаска дужа. Ужо у 1898 годзе даведалісь жандармы, што я держаў у сябе бюро фальшывых паспартау для усякіх эмігрантоў ідэйных - польскіх, маскоўскіх, армянскіх, которыі уцекшы з пачатку за граніцу, сабіралісь вярнуцца у новай шкурэ да сваей палітычнай работы. Рэдакція «Przedświt»-а прыслала мяне із Лондона асцераженне, што ўсім гранічным жандармам дана мая фатаграфія i прыказ: «Обыскать, арестовать и препроводить въ ведомство Витебскаго Жандармскаго Управленія».
I так астаўся я у Польшы. Толькі перабраўся асцярожна у Царства Польскае, гдзе мяне ніхто ня знаў. Тутоцькі за падробленым пашпортам (на свае імя) работаў я у школах средніх, собіраючысь а году на год ехаць у Бацькаушчыну. I так зайшло да гэтай пары. За апошныі 17 гадоў учыў я у разных школах: мужскіх, дзіўчачых i обшчых - філалагіческіх, реальных i тарговых - на польскам языке i маскоускам - у младшых класах, средніх i высшых - быў членам разных педагагіческіх, научных i экзаменацыйных Камісій - у двух гімназіях быў дыректорам. Акрамя таго занімауся я дужа шчыра навукай, многа работау па сваей спеціальнасьці, сабіраў навучныі матэрьялы на разных языках i калі меў гэтага досць, пісаў i друкаваў (па польскі). Такім парадкам вышлі у свет такіі маі кніжкі:
- Geograf ja ogólna. Wiadomości ustepne.
- Geografia ogólna. Australja, Ameryka, Afryka i Azja.
- Geografia ogólna. Geografja Polski.
- Krótka geografja. Cz. I. (ogólna)
- Krótka geografja. Cz. II. (szczegółowa).
- Krótka geografja. Cz. III. Polska.
- Człowiek i ziemia. Tłum. z prof. Kirchkoff.
- Nauka pisowni polskiej. Cz. I.
- Nauka pisowni polskiej. Cz. II.
- Nauka pisowni polskiej. Cz. III.
- Ekonomja społeczna (Tłum. z prof. Żeleznowa).
- Historja starożytna (podług Szustra).
Усяго 12 кніжек, у каторых ёсьць 1982 страніц тэксту друкаванага. Скора пачнуць друкаваць маю геаграфію Эуропы (300-400 стр.), каторая дауно бы вышла, кабы ня вайна i перамены.
За гэту пару (1903-20) састаяў я членам многіх культурных арганізацій, прачытаў да тысячы публічных яекцій, а бывала i так, што на адной такой лекціі сабиралось па 800-1000 челавек.
У тых гарадах, у каторых я работаў (Лодзь, Пабіяніцы, Каліш), калі устраівалі сьвяткаванне ў памяць ці 3 Мая, ці paustanniaii ці hаdайшчыну якога вялікага чалавека, мяне - Беларуса, прасілі Палякі на глаунага аратора. I я гаварыў, гаварыу шчыра, гаварыў справядліва. I памятую тры годы таму на вялікай гадаушчыні Касьцюшкі, калі пачау я перад тысячамі народу (была тэта у Каліші) абясьняць людзям, якій глыбокій быў Касьцюшка дэмократ i як ўсі аб гэтам мала ведаюць, відзеў я, як пад канец прамовы со шчырай ахвотой білі брава вучоные нямецкіі ахвіцеры, із каторых адзін быу слауным прафэсарам (пазнауся я з нім ў цензурным камітэце, дзе ён польскіі кніжкі пераглядаў). I гэта брава людзей культурных, нашіх палітычных врагоў, было для мяне довадам, што на польекім народным сьвяткаванні умеў я держацца на обшче-челавеческай, культурнай аснове. I кабы я жыу у Расіі, з такой самой ахвотай казау бы я публічна пра вялікіх барцоу москоускай свабоды i вольнай мыслі. I цяпер, калі я гэты словы пішу, прыйшлі прэдстаўнікі ад гарадскога камітэта, каб 3 Мая мець урачыстую прамову перад касьцёлам пра плебісціт на Мазурах i Сілезіі. Пакуль я отсюль ня выехаў, 3 вялікай ахвотай памагаю справядлівай національнай рабоце, памятую вялікій зоу: «За нашу i вашу вольносьць!» Аб тым, што я беларус, yci добра ведаюць. У кожнай прамове памятую об тым, каб не сказаць «Мы», «Нас». Няхай яны ведаюць, што шчырый i разумный челавек ня толькі сваяго - i чужога бараніць патрафіць. Я веру у тое, што паганый імпэрьялізм, на каторый хварэець цяпер палавіна польскай інтэлігенціі, прападзець, веру у тое, што наступіць пара, калі yci народы з сабой здружацца. «Populus populo lupus» перастанець быць дэвізом ў меру того, як масы прастога народа, жыхароў i рабочых, вазьмуць належный ім голос i значение ў международнай палітыке. Такая мая вера, i з гэтай верай гляжу я вясёла i сьмела у будушчыну сваей роднай Беларусі!
Станіслаў Адамыч Любіч-Маеускій дыректар гімназіі ў Замброве 27/4 1920. (Ламжінскій паветъ).
Дапіска.
1) Дужа дренна пішу я па беларуску. Як толькі прыеду да Вас, пачну вучыцца i прыпамінаць. Калі хто ня чувау роднай мовы 24 годы, добра яшче, калі ён i так, як я, пісаць умеець.
2) Цяпер плоцяць мяне за дыректарства тры тысячы марак ў месяц, даюць кватэру (5 комнат), дровы, вялікій сад (100 дзяроў) i казенную аправізацію па дзяшовай цане. Ад Жніўня маюць плациць, дзеля дарагавізны, десяць тысяч м. ў месяц з тымі самымі дабаўленнямі (і электрычества дарма). Урад варшаўскій суліць мяне перамену места на Беласток у глауную воеводскую (губернскую) Казенную гімназію, гдзе плаціць будуць дароже, чым у малам городзе. Ці за тыя грошы, якіе дасьць універсытэт тот менскій, пражыць (скромна) чатыром челавекам сяміі можна, ці треба зарабляць на старонце? Капіталоў ня сабіраў i ня маю - жыву з таго, што зароблю, i апаска мяне бярець, ці аплата за профэсуру хапіць на скромнае жицце: дарагавізна ў Вас куды больш, як тутоцькі. Кабы я меў сваі грошы, я бы i дарма работау для нашай Беларусі. I так я вырэкаюсь тых выгод i збыткаў, якіе у Замброве маю, дзе я жыву як ў палаце - дужа гарнае маець памяшченне гімназія. Гэты 3000 марок на будушчый год страшенна малая аплата - у Польшы кожный учыцель гімназіі палучаць будзець найменьш сем тысяч у месяц - так ужо пастанавіў Саюз Вучыцельскій, а дзеля таго, што вучыцелей мала, а школ средніх многа, німа мовы аб тым, каб урад ці Мацеж-Школьная адважылась на якую урэзку.
[1] Паляшук. Некалькі ўваг аб «беларускім» Любіч-Маеўскага. Вільня, 1928, с. 8.