Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Вашай увазе прапануюцца ўспаміны Пётры Сасноўскага, беларускага селяніна, рэпрэсаванага ў 30-я гады, якія адлюстроўваюць працэс раскулачваньня ў Беларусі. Упершыню яны надрукаваныя ў эмігранцкім расейскамоўным выданьні «Посев» у № 3 за 1980 г.
Пётра Сасноўскі нарадзіўся 7 кастрычніка 1905 г. у вёсцы Рыбкі Горацкае воласьці Копыскага павету Магілеўскае губерні. Падчас калектывізацыі раскулачаны i ў 1930 г. разам з жонкай i маленькаю дачкой высланы ў Сыбір. Праз тры гады нястачы, хваробы i цяжкае працы на лесапавале Сасноўскія вярнуліся ў Беларусь i пасяліліся ў горадзе Горкі. Некаторы час Пётра сумяшчаў працу зь вячэрнім навучаньнем. Ён паступіў у Горацкі сельскагаспадарчы інстытут, які скончыў праз шэсьць гадоў i атрымаў дыплём агранома. Падчас другое сусьветнае вайны лёс закінуў сям'ю Сасноўскіх у Нямеччыну, i яшчэ пяць гадоў па заканчэньні яны жылі ў лягерох для перамешчаных асобаў. Толькі ў 1950 г. Сасноўскія эмігравалі ў Аўстралію й пасяліліся ў Мэльбурне. На новым месцы, бязь веданьня ангельскае мовы, Пётра здолеў уладкавацца рабочым на электрастанцыі. Гэта дало магчымасьць зарабляць хоць якія грошы i карміць сям'ю, у якой ужо гадаваліся пяцёра сыноў i дзьве дачкі.
Падчас жыцьця ў Аўстраліі Сасноўскі напісаў колькі вершаў i апавяданьняў, якія друкаваліся ў эмігранцкім выданьні «Беларускі голас» (Канада).
Памёр Пётра Сасноўскі ў Мэльбурне 21 траўня 1995 г. ва ўзросьце 89 гадоў i пахаваны на могілках «Фуцкарай».
Раскулачваньне
У нас на Беларусі барацьба з кулакамі пачалася ўвосень 1929 г. У нашым Бельскім сельсавеце Дрыбінскага раёну прыкладна 25 - 30 гаспадарак (самая заможная частка сялянства, да якой належаў мой бацька, мой цесьць Міхал Малахаў, a таксама Карп Малахаў) мусілі быць раскулачанымі. Пазьней, увесну 1930 г., хваля раскулачваньня закранула ўжо менш заможныя гаспадаркі, як у майго дзядзькі Андрэя i двух маіх старэйшых братоў. Пры правядзеньні акцыі, акрамя ступені заможнасьці гаспадаркі, таксама ўлічвалася мінулае i сваяцкія сувязі гаспадароў. Высьвятлялася, напрыклад, матэрыяльнае становішча да рэвалюцыі, прыналежнасьць да сьвятарства або дваранства i абавязкова ўлічвалася служба ў паліцыі або ў жандармерыі i г.д.
Нягледзячы на тое, што мой бацька, каб выплаціць падаткі, пазбавіўся гаспадаркі i нават хаты, яго ўсё роўна pacкулачылі ў першую чаргу, бо ён быў дастаткова заможным i карыстаўся працай наймітаў (зыходзячы з камуністычнай трактоўкі - займаўся эксплюатацыяй).
Увогуле, крытэрыі вызначэньня заможнасьці сялянскай гаспадаркі ў розных раёнах краіны былі розныя. Напрыклад, на Украіне, у Сыбіры ды на Урале гаспадаркі былі мацнейшыя за беларускія, але не падлягалі раскулачваньню, бо ў гэтых раёнах само насельніцтва было багацейшым i тамашнія сераднякі па свайму дабрабыту цалкам раўняліся нашым кулакам.
У той час перад уладамі паўстала задача - зламаць упарты супраціў сялянства ў адносінах да калектывізацыі, якая папраўдзе зьяўлялася чырвоным прыгоньніцтвам. Для гэтага, па-першае, трэба было зьнішчыць самы моцны слой вёскі, якім зьяўляліся кулакі, i запужаць тых сераднякоў, якія ўсё яшчэ хісталіся, а, па-другое, што не менш важна, з захопленай маёмасьці стварыць падмурак калгаснай гаспадаркі. Яшчэ ў 1928 г. вясковы актыў па загаду ЦК Беларусі ў прысутнасьці сельсаветаўскага i раённага кіраўніцтва на зачыненым паседжаньні вырашыў, каго залічваць у кулакі, падкулачнікі ці «цьвёрдазаданьнікі». Перад гэтай нарадай з ЦК Беларусі былі атрыманы спэцыяльныя інструкцыі з паказаньнямі, па якіх прыкметах вызначаць гаспадаркі, якія трапляюць пад падаткаабкладаньне ў індывідуальным парадку. Напрыклад, індывідуальна абкладаліся падаткамі ўсе: хто арандаваў зямлю ў іншых асобаў, меў прымітыўную алейню для канаплі ці льняных зёлак або млын, і, відавочна, той, у каго працаваў найміт на гаспадарцы ці на сезонных працах. Яны былі залічаныя ў кулакі, a члены сем'яў аўтаматычна пазбаўляліся ўсіх грамадзянскіх правоў.
Такім чынам, пачынаючы з канца 1929 г., больш-менш моцныя гаспадаркі «падгалілі», інакш кажучы, папросту абабралі, a ў восень 1930 г. канчаткова зьнішчылі. Працэс раскулачваньня ў розных раёнах i нават сельсаветах праходзіў па-рознаму, але звычайна ў кулакоў канфіскоўвалі літаральна ўсё, гаспадароў адразу адпраўлялі за краты, a жанчын, дзяцей i старых папросту напаўголых выкідвалі ў двор на сьнег, у лепшым выпадку, ix падбіралі сваякі i суседзі.
Нарэшце i нашаму вясковаму актыву (Лосевы, Парфен Касой, Цімафей ды Кузьма Касой, Бярнацкі Ісаак ды інш.) сельсаветаўскім i раённым кіраўніцтвам быў дадзены загад - цалкам ліквідаваць кулацкія гаспадаркі. Яны пачалі з таго# што канфіскавалі ўсе пабудовы, потым забралі скаціну, сельскагаспадарчыя машыны, фураж i нават асноўны хлеб. У часовым карыстаньні засталіся хата, карова, хатнія прылады ды крыху бульбы i хлеба. Майму ж бацьку, пасьля таго як хата пайшла на выплату падаткаў, пакінулі лазьню, дзе ён яшчэ некаторы час жыў з сям'ёю. Так было з восені 1929 па люты 1930 г.
Высылка
2 лютага 1930 г. a 5-й гадзіне раніцы ў лазьню, дзе жылі мае бацькі i малодшы брат, уварваліся вясковыя актывісты - сакратар сельсавету Лявон Кошачкін ды начальнік крымінальнага вышуку Дрыбінскага раёну Лісоўскі. Яны далі дзьве гадзіны на зборы для пераезду, быццам бы ў іншы раён, дазволілі ўзяць з сабою толькі крыху прадуктаў i нейкую вопратку. Разам з маімі бацькамі вывозілі суседзкую сям'ю Карпа Малахава, нас жа (на той момант я жыў у цесьця Міхала Малахава) пакуль не чапалі.
Ссыльных разам з невялікім скарбам пагрузілі на ix уласныя сані i пад узброенай вартай павезьлі на чыгуначную станцыю г. Горкі. Жанчыны i дзеці плакалі i галасілі, як па нябожчыку, нават некаторыя мужыкі не стрымалі сьлёз. Карп Малахаў зьняў шапку, перажагнуўся i зьвярнуўся да натоўпу аднавяскоўцаў: «Калі я можа каго з вас пакрыўдзіў калі-небудзь, то даруйце!». Потым махнуў рукой, бо ня мог больш гаварыць, завярнуўся i пайшоў да могілак, каб разьвітацца з дзядамі. Як толькі сем'і былых кулакоў вывезьлі са двара, жонкі актывістаў (ды i некаторыя іншыя), быццам бы галодныя ваўкі, пачалі цягнуць усё - чыгункі, посуд, рэшткі ежы i вопратку, нічога не пакінулі, быццам бы афрыканская саранча там пераначавала! Часова гэтыя людзі страцілі сумленьне i чалавечнасьць.
A на станцыі Горкі стаяў падрыхтаваны цягнік, i ўжо ўвечары ўсе, каго высылалі з Горацкага i Дрыбінскага раёнаў, былі замкнёныя ў трох халодных таварных вагонах. Можна толькі здагадвацца, як у саракаградусны мароз адчувалі там сябе немаўляты, жанчыны i старыя. Уначы ix павезьлі за 42 кілямэтры да станцыі Орша, дзе перагналі ў іншыя таварныя вагоны з маленькімі чыгуннымі печкамі. Там цягнік даўкамплектавалі да 60 вагонаў, па 50 чалавек у кожным, i на працягу 7 дзён везьлі ў прыкамскія дрымучыя лясы.
Праз два тыдні пасьля высылкі маіх бацькоў, брата i сям'і Карпа Малахава бальшавікі ўзгадалі пра нас. 15 лютага a 5-й на раніцы ў дзьверы пастукалі ўзброеныя браўнінгамі i наганамі актывісты, якіх узначальвалі начальнік крымінальнага аддзелу Лісоўскі i старшыня Бельскага сельсавету Андраюк. Нам таксама далі ўсяго дзьве гадзіны на тое, каб сабраць колькі прадуктаў i вопраткі. Лісоўскі падаў цесьцю нейкую паперку, каб той падпісаў, што мы быццам бы добраахвотна пераяжджаем у іншы раён, але ў анкеце не было пазначана, у які менавіта... Міхал Малахаў катэгарычна адмовіўся падпісваць такі дакумэнт. Падчас збораў мая трохмесячная дачка Каця, жонка Вера i цешча плакалі, але актывісты нават не пусьцілі ў хату нашых сваякоў i сяброў разьвітацца. Нас увесь час падганялі, a суседка, кума Гоманаўна, нецярпліва паўтарала цесьцю: «Кум! Ну хутчэй зьбірайцеся, a то людзі чакаюць!». Напэўна, не магла дачакацца, калі можна будзе кінуцца ў хату i хоць што схапіць. Жудасна было бачыць усё гэта i чуць плач жанчын, дзяцей i мужыкоў, нават старшыня сельсавету Андраюк не стрымаў слёзы (ён увогуле быў неблагім чалавекам). Міхал Малахаў, як i яго брат, разьвітаўся з натоўпам аднавяскоўцаў, перажагнуўся на Расьпяцьце і, перадаўшы гэты крыж суседу Мікалаю Бярнацкаму, пайшоў да могілак пацалаваць крыжы сваіх бацькоў. Мы паехалі да станцыі на сваіх жа конях i санях пад вартай узброеных актывістаў. Сваякі праводзілі нас да халодных таварных вагонаў з ільдом i сьнегам на падлозе. Пасьля таго, як вагоны былі загружаны, натоўп адагнала ваенная ахова ГПУ. Нам ужо пасьля пераказвалі сьведкі, што нашыя коні, вяртаючыся са станцыі дахаты, увесь час няспынна ржалі, напэўна, у прадчуваньні хуткай усеагульнай бяды.
Ссыльных кулакоў усё падвозілі, набівалі ў прамёрзлыя вагоны-цялятнікі па 40 чалавек, замыкалі дзьверы i браліся за наступных. Пагрузка доўжылася з гадзіны дня да пяці вечара на запасной лініі далёка ад станцыі, за гэты час запоўнілі 30 вагонаў. (Мне цяпер у Аўстраліі часта прыходзіцца бачыць пагрузку i перавозку скаціны. Дык скажу, што са скацінай тут абыходзяцца лепш.) Хаця нас у вагоне было шмат, мы ня здолелі ў лютаўскі мароз сагрэць сабою памяшканьне. Абутак прымёрз да лёду, які ляжаў тоўстым слоем на падлозе, на шыбах i столі хутка зьявіўся пушысты іней.
У нашым вагоне было двое немаўлят i пяць дзяцей ва ўзросьце ад двух да васьмі год. Нашую трохмесячную дачку жонка сагравала сваім целам, a каб высушыць i нагрэць пялюшкі, проста абварочвала ix вакол свайго цела. Бутэлька з малаком для дачкі лопнула, малако стала кавалкам лёду; дзіцёнку далі сусолку з перажаванага хлеба.
У дарозе
А6 адзінаццатай увечары да нашых вагонаў прычапілі цягнік, ды з такім штурхам, што людзі пападалі б, каб не абапіраліся адзін на аднаго. Праз дзьве гадзіны мы ўжо былі на станцыі Заходняя ў горадзе Оршы, дзе састаў падагналі да пакгаўзу. Адзінае, што было чуваць уначы, - гэта скрып мерзлага сьнегу пад нагамі ахоўнікаў ГПУ.
Раніцай вагоны адчынілі, i нас па чарзе пачалі заганяць у вялікі чыгуначны клюб з жалезнымі кратамі на вокнах. У гэтым памяшканьні зьмесьцілі каля 1500 чалавек - нас, кулакоў, з жанчынамі, дзецьмі i старымі. З клюбу ахова нікога не выпускала, толькі час ад часу два канваіры выклікалі дзесяць чалавек, кожнаму давалі два вядры i вадзілі на вакзал па кіпень (гэта адзінае, што нам давалі). Калі прыйшла мая чарга, па дарозе да вакзалу я бачыў аршанскі сабор, які да такой ступені быў запоўнены зьняволенымі, што з яго валіла пара, як з лазьні. Узгадаліся словы рэвалюцыйнай бальшавіцкай песьні - «церкви и тюрьмы сровняем с землей», бо на самой справе ня толькі турмы i чыгуначныя клюбы набілі дашчэнту, але нават цэрквы пераўтварылі ў турмы.
Праз дзень гэпэўшнікі сталі выклікаць па аднаму чалавеку ад кожнай сям'і ў пакгаўз навешваць цэтлікі на свае рэчьі, 6о ix зьбіраліся грузіць у асобны вагон. 3 сабой дазволілі ўзяць крыху ежы, конаўкі, міскі ды вядро. Да некаторых сем'яў з турмы прывялі мужыкоў-гаспадароў, забраных перад высылкай (чалавек 30 - 40).
На пятыя суткі ўначы нас усіх пагналі на дальнюю плятформу каля пакгаўзу i зноў пачалі загружаць у таварныя вагоны, абсталяваныя маленькімі чыгуннымі печкамі i насьціламі з дошак. Як i раней, у вагон зьмяшчалі па 48 - 50 чалавек - старых ды малых, потым проста замыкалі дзьверы.
Мы распалілі печ, для натуральных патрэбаў прыстасавалі вядро каля дзьвярэй i чакалі канца пагрузкі, якая зацягнулася. Да эшалону далучылі вагоны з Бабруйску ды Слуцака, у якіх было каля 1000 чалавек. Грузілі ўначы, каб было як мага менш сьведкаў таго, што ўлада робіць з жывымі людзьмі. Толькі 20 лютага на досьвітку наш цягнік з 56 вагонаў, у якіх знаходзілася каля 2500 чалавек, рушыў. Яго ахоўвала ўзброеная варта войскаў ГПУ, якая складалася выключна з украінцаў (а на Украіне, верагодна, раскулачаных ахоўвалі нашыя беларусы...). Жылі яны ў спэцыяльным службовым вагоне, a варту несьлі ў будах над тармазамі.
Прыпынкаў амаль не было, калі толькі на малых станцыях, бо вялікія ці прапускалі нас без затрымкі, ці пакідалі на запасных пуцях, як мага далей ад вакзалу.
Наш шлях праходзіў праз Оршу, Віцебск, Вялікія Лукі, Асташкаў, Ніжні Ноўгарад, Перм, Ірбіт да самага Турынску i заняў восем дзён. За гэты час нам тры разы далі гарачай вадкай юшкі з капусты i бульбы, усяго два вядры на вагон, хлеб (10 буханоў на вагон) быў толькі аднойчы, каля Асташкава, a вось дровы выдавалі на станцыях некалькі разоў. Ад кожнага вагону абіраўся стараста, i толькі ён адзін мог хадзіць па кіпень, у нас старастам быў мой цесьць Міхал Малахаў, двойчы ў дзень ён прыносіў два вядры.
За гэтыя восем дзён у дарозе памёрлі два немаўляткі, але не вытрымлівалі ня толькі дзеці. Адзін мужык падчас руху цягніка пралез праз люк i стаў скакаць па дахах вагонаў, вартавыя ў будах адразу распачалі страляніну, i ён быў паранены ў руку. Прыйшлося спыніць цягнік, каб зьняць яго з даху. Высьветлілі, што ён звар'яцеў, i пакінулі на станцыі недалёка ад Ніжняга Ноўгараду.
У нашым вагоне было дзевяць сем'яў, нашая складалася з чатырох дарослых i трохмесячнага дзіцёнка. Разам з намі ехалі сем'і з суседніх хутароў - Навумавы i Вераб'ёвы, з вёскі Трылесіна - сем'і Акулы, Забалотныя ды іншыя.
Праз шчыліны мы чыталі назвы станцыяў, глядзелі на рэкі, масты i лясы. У двух маладых хлапцоў Забалотных была гітара, i яны звычайна сьпявалі пад яе нудныя песьні. Пад грукат колаў было чуваць то музыку, то дзіцячы плач, то хліпаньне жанчын. Мужыкі думалі пра невядомую будучыню ці проста драмалі, стоячы, прытуліўшыся да нараў. Калі цягнік нечакана штурхала, многія абпальваліся аб печку, бо цесна было неверагодна.
Волгу мы перасяклі каля Горкага, Каму ля Пярмі, a праз Уральскія горы наш вялікі эшалон увесь час цягнулі два паравозы.
Нарэшце ўначы 28 лютага 1930 г. наш цягнік апошні раз моцна штурхнула, i мы спыніліся на станцыі Турынск. У замкнёных вагонах нас пратрымалі да раніцы. Варта ГПУ паехала ў адваротны бок, напэўна, па новую партыю кулакоў. Замест ix у раніцу 1 сакавіка на станцыю прыехалі тры міліцыянты з дзясяткам актывістаў-камсамольцаў з мясцовых жыхароў-чалдонаў. Яны ўсе былі на малых сыбірскіх коніках i з паляўнічымі стрэльбамі за плячыма. A восьмай раніцы адчынілі вагоны i загадалі выходзіць з рэчамі. Наступным загадам было скласьці ў пакгаўз наш астатні скарб, які быў у асобных вагонах, каб быццам бы прывезьці яго пазьней (але ён амаль увесь зьнік). Сярод кулацкіх рэчаў я пабачыў колькі дзясяткаў параў лапцяў i раптам падумаў, што камуністы нават лапатнікаў залічылі да буржуяў...
У гэты час пачалі пад'яжджаць чалдоны з санямі, на якіх стаялі вялікія, сплеценыя з лазы, кошыкі. Падводаў было шмат, верагодна, з усяго раёну людзей сагналі. На сані пасадзілі дзяцей ды друзлых старых i паклалі няшмат рэчаў першай неабходнасьці. Нам трапіўся добры сыбірак Мацей, жыхар вёскі Паўлава, якая знаходзілася ў 4 кілямэтрах ад Турынску. Ен пасадзіў на сані маю жонку з дзіцём i цешчу i паклаў тры невялікія пакункі са скарбам, a мы з цесьцем пайшлі пешкі.
Падводы рушылі апоўдні - спачатку па лёдзе ракі Туры, a потым па вялікім сыбірскім тракце, большасьць людзей ішла пешкі, амаль па калена ў сьнезе. Нас гналі ў напрамку Конды, наперадзе быў 500ці 600-кілямэтровы шлях. (Мацей казаў, што там знаходзяцца рыбныя i паляўнічыя промыслы ды лесанарыхтоўкі, a ссыльныя жывуць там у калёніях на беразе ракі.)
Калёна расьцягнулася кілямэтры на два i павольна рушыла на поўнач, сьпераду i ззаду верхам ехалі канваіры - чалдонскія камсамольцы. Навокал на сотні, a дзе i на тысячы кілямэтраў раскінулася глухая тайга. Да бліжэйшага населенага пункту Маркіна было 25 кілямэтраў (там была хатка лясьнічага, чатыры невялікія баракі для працаўнікоў ды паштовая кантора). У лесе, каля тракту, зрэдку трапляліся паляўнічыя паўзямлянкі, пабудаваныя з тоўстых плашак, i адзінокія баракі, напэўна, для лясьнічых ці працаўнікоў.
1 сакавіка 1930 г., не даехаўшы некалькі кілямэтраў да Маркіна, у 30-градусны мароз, пад зорным небам калёна спынілася на начоўку. Мы зьехалі з дарогі пад вялікі кедр і утапталі сьнег, насеклі елкавых ды піхтавых галін, на якія пасадзілі жанчын з дзецьмі. Знайшлі сухастой, насеклі дроў i распалілі вогнішча, на якім згатавалі вядро вады i крыху спатолілі голад кіпенем ды кавалкам хлеба. Спаць давялося мала, бо ўвесь час даводзілася паварочвацца то адным, то другім бокам да вогнішча. Так групкамі чалавек па 15 мы i правялі першую ноч у тайзе.
Наступным населеным пунктам пасьля Маркіна была вёска Глыбокае. Хатаў было няшмат, таму кожны дом быў перапоўнены начлежнікамі, якія спалі ўпокат, але ўсё ж лепей, чым на сьнезе. Пасьля цяжкага шляху па холадзе i сьнезе хоць які адпачынак быў неабходны. У гэтую ноч у Глыбокім памёрла яшчэ адно дзіцё, на раніцу яго пахавалі.
На поўнач ад Глыбокага ў бок Конды было вельмі мала населеных пунктаў, a шлях быў доўгі. Нашыя фурманы пачалі скардзіцца, што яны не пасьпеюць вярнуцца да пачатку вясновага павадку, падчас i пасьля якога таежныя дарогі ўсё лета будуць непраходныя. Пра гэта яны заявілі начальніку канвою, пратэставалі i адмаўляліся ехаць на Конду. Потым мы зразумелі, што гэтым яны выратавалі нас ад пагалоўнай сьмерці. Начальнік па тэлефоне зьвязаўся з Турынскім абласным ГПУ, i пасьля кароткай спрэчкі было вырашана адправіць нас замест Конды ў Таборынскі раён, які знаходзіўся ў 60 кілямэтрах ад Глыбокага, на лесанарыхтоўкі i лесасплаў. Гэта была яшчэ зусім неабжытая дзялянка, таму мы мусілі спачатку пабудаваць новую калёнію каля ракі Таўды. Ізноў нам давялося спаць на сьнезе, у гэтую ноч сьмерць прыбрала яшчэ аднаго дзіцёнка.
Нарэшце мы дабраліся да Таборынскага раёну, які атрымаў такую назву таму, што там быў табар пешых перасяленцаў сучаснага раённага цэнтру Таборы (360 км ад Сьвярдлоўска i 96 км ад чыгуначнай станцыі Турынск). Вёскі знаходзіліся ня больш за 10 - 20 кілямэтраў адна ад адной, бо землі былі досыць урадлівыя.
Ссыльных разьмясьцілі ў вёсках Шмялёўка, Поўя, Галкіна, Аверына ды іншых. Мы пасяліліся ў вёсцы Аверына ў хаце аднаго кулака. Гэты кулацкі дом, пасьля таго як яшчэ ў 1929 г. гаспадара разам з сям'ёй выслалі за 650 кілямэтраў, у Конду, цяпер займаў старшыня сельсавету. Пераступіўшы ганак, мы (чалавек 20) проста паваліліся на падлогу i заснулі, быццам бы забітыя. Пра былога гаспадара цесьцю толькі ў 1932 г. па сакрэту распавёў наш возчык Мацей, маўляў, што нам проста пашчасьціла не патрапіць у гэтую Конду. Бо ў 1932 г. адтуль з некалькі сот чалавек высланых вярнуліся толькі пяць паляўнічых. Яны пераадолелі амаль непраходныя балоты на спэцыяльных шырокіх лыжах, a потым хаваліся ў сваякоў i сяброў, усе астатнія загінулі ад голаду, цынгі ды іншых хваробаў.
На наступны дзень многія пайшлі на Таўду вудзіць рыбу, бо хлеб, узяты яшчэ з дому, амаль скончыўся. Рыбы было шмат, яе вудзілі сеткамі, зробленымі з мачульля i прывязанымі да жэрдзяў, ці папросту рэшатам.
Фараонавы работы
Праз два дні ўсім мужыкам загадалі зьявіцца ў напаўразбураную, апаганеную аверынскую царкву. Два ўзброеныя гэпэўшнікі залезьлі на тое месца, дзе быў алтар, i распачалі сход.
Зласьліва ўсьміхаючыся, яны нам адразу абвесьцілі прыблізна наступнае: «Вы сюды прыехалі не гуляць, a лес піліць. Хто будзе працаваць, той будзе атрымліваць паёк, інструмэнты i спэцвопратку. Ня будзеце працаваць, нічога не атрымаеце, бо хто не працуе - той ня есьць. Але мы думаем, што есьці захоча кожны.» Пра грошы, натуральна, гаворка не ішла, напэўна, лічылася, што за катаржную працу хопіць i жабрацкай пайкі. Яны заявілі, што мужыкі мусяць падрыхтаваць матэр'ялы i пабудаваць баракі, у якія потым пераселяцца нашыя сем'і, i такім чынам будзе зроблена новая калёнія высыльных, кшталту Троіцкай, якая ў 70 кілямэтрах ад Таўды. Потым мы мусім выкарчаваць дзялянку лесу для калектыўнай апрацоўкі зямлі, a затым пераехаць на новую дзялянку. Увесну, падчас павадку, мы будзем сплаўляць лес па Таўдзе. Было падкрэсьлена, што ў лесе мусяць працаваць ня толькі мужыкі, але i працаздольныя жанчыны.
Адным словам, нам стала зразумела, што мы i нашыя дзеці, калі i выжывем, то будзем тут працаваць, як фараонавы нявольнікі, да сьмерці. На сходзе, на іхняе «хто не працуе - той ня есьць», я адказаў, што нас сюды прыгналі толькі за тое, што мы шмат працавалі...
На наступны дзень чалдонскія актывісты на конях, узброеныя стрэльбамі, пачалі зьбіраць усіх i зганяць у цэнтар вёскі. Кожнаму пад расьпіску выдалі пілы ды сякеры i пагналі за 15 км класьці кладкі праз дрыгву. Спачатку ў дно заганялі доўгія палі, a потым клалі насьціл з жэрдак. Кладкі трэба было зрабіць яшчэ да адлігі, 6о летам там ужо не прайсьці. Рака Таўда няхуткая, але шмат рукавоў, непраходных балотаў i малых парослых вазёр. За адным з такіх праліваў i была лясная дзялянка, прызначаная для лесанарыхтоўкі i новай калёніі для высланых кулакоў - беларусаў, ды некалькіх казакоў - кубанцаў.
Тыя, хто будаваў кладкі праз балота, начавалі ў бліжэйшай вёсцы Галкіна, па другі бок Таўды. Увечары ім выдавалі па 600 грамаў хлеба, па місе пустога супу з пярловай сечкі i кіпень. Сем'ям жа нічога не давалі да таго моманту, пакуль мужыкі ня скончылі класьці кладкі i не пачалі рыхтаваць бярвеньні да сплаву, a іншыя працаўнікі не пачалі будаваць баракі. Сем'і харчаваліся рыбай, якую лавілі ў пралубках, калі ж пацяплела i сышоў сьнег, то пачалі зьбіраць па балотах пазалеташнія журавіны i брусьніцы.
Аднак увесну сьмерць стала ўсё часцей ды часьцей завітваць да сем'яў высыльных. За дзецьмі пачалі паміраць старыя. Шмат хто вырашыў, што далей так цягнуцца ня можа.
Мы дасталі некалькі блянкаў з штампамі мясцовага сельсавету i па адбітках зрабілі пячатку. Я зрабіў каля сотні несапраўдных даведак i раздаў тым, хто хацеў уцячы. Была толькі адна ўмова - не выдаваць, хто зрабіў дакумэнты, калі раптам схопяць, бо на станцыях была строгая праверка пасажыраў. Па гэтых даведках шмат высыльных уцяклі дадому, i нават да польскай мяжы, каб перайсьці ў Польшчу. Мяжа на той момант ня так пільна ахоўвалася.
Да ўцёкаў падрыхтаваліся тры сям'і: наша, сям'я Навумава Васіля ды маладая пара літоўцаў па прозьвішчы Еўдалькіс, якія ўжо пахавалі свайго адзінага дзіцёнка ў Аверыне. Спачатку мы з літоўцам схадзілі ў выведку за 70 кілямэтраў на чыгуначную станцыю Азанка. Потым аддалі аднаму чалдону некалькі рэчаў, каб ён крыху падвёз нашых дзяцей i торбы з апошнімі пажыткамі бліжэй да Азанкі. Нарэшце вырашылі рушыць 20 красавіка 1930 г.
Уцёкі
Дарога была брудная, але пад гразёю яшчэ захоўвалася мерзлая зямля, i мы здолелі дабрацца да бліжэйшай вёскі Поўі за адзін дзень. У Поўі пераначавалі ў добрага чалавека, які нам даў каштоўныя парады: як абысьці месцы, якія ахоўвае міліцыя, i як бясьпечней дабрацца да станцыі. Ён растлумачыў, што яшчэ ня позна прабрацца праз мерзлую дрыгву, але ўжо небясьпечна пераходзіць праз павадкавыя рэчкі. Ад Поўі да Азанкі праз тайгу, па квартальнай просецы, была толькі зімовая дарога, a ўлетку там маглі прайсьці толькі паляўнічыя па зьвярыных сьцежках. Мы з чалдонам праехалі яшчэ кілямэтраў шэсьць i разьвіталіся, бо далей ехаць было немагчыма.
Сям'я Навумавых спужалася пераходзіць праз балоцістую тайгу i вярнулася з фурманам у Аверына. Пазьней з іхніх лістоў я даведаўся, што сям'я была на сплаве, на лесанарыхтоўках, у нейкай арцелі i ў калёніі для высыльных, аж да другой сусьветнай вайны. Сталін ix не вярнуў дадому, ня ведаю, ці вярнуў ix Хрушчоў. Некаторыя члены ix сям'і, у тым ліку сын Канстанцін, загінулі ад нястачы, непасільнай працы i голаду.
Наша сям'я з дзіцём на руках i Еўдалькісы цьвёрда вырашылі прабірацца праз балоцістую тайгу - па зьвярыных сьцежках, праз дрыгву, па кладках, праз прытокі сыбірскіх рэкаў з цяжкімі пакункамі за плячыма. Месцамі правальваліся ў гразьзё па.калена i нават глыбей. Адзінае выратаваньне, што балоты яшчэ ня цалкам расталі i ўнізе быў лёд. Мы рабілі пераходы па тры-чатыры кілямэтры, заносілі торбы наперад, a потым вярталіся за дзіцёнкам i жанчынамі. Пераносілі дзіцё i рэчы па кладках i зноў ішлі наперад.
Чатыры разы начавалі ў тайзе побач з мядзьведзямі, якія ўжо прачнуліся ад зімовага сну. Уначы да вогнішча яны баяліся падыходзіць, але ўдзень мы ix бачылі. У нас былі два доўгія сыбірскія нажы, аднак абараняцца не прыйшлося, яны нас не чапалі: паглядзіць i пойдзе ў лес. Аднойчы, сутыкнуўшыся з намі, мядзьведзь нават устаў на заднія лапы, але потым апусьціўся i пакульгаў да кустоў. На апошнім прыпынку мы распалілі вогнішча, ад якога па недагляду загарэлася сухая, леташняя трава i лісьце. Гэта было заўважана, i ледзь мы выйшлі з лесу, як нас дагнаў міліцыянт з дзясятнікам i павялі ў пастарунак.
Падчас допыту мы адмовіліся ад таго, што разьвялі вогнішча, i паказалі несапраўдныя дакумэнты. Міліцыянт быў неадукаваны i даверлівы, ён адвёў нас у барак i нават загадаў накарміць супам. Мы здалі свае рэчы i набылі квіткі да Ірбіту. У горшым выпадку мы гублялі ня так шмат грошай, a галоўнае, пры праверцы ГПУ асабліва строга кантралявала людзей з квіткамі да Беларусі i Кубані. Наш разлік аказаўся правільны: правяралі строга, але нашыя даведкі ўсіх задаволілі.
Мы падслухалі, як гэпэўшнікі адзін аднаму казалі: «Куды яны маглі дзецца?». Напэўна, ужо было абвешчана, што мы ўцяклі, але ў твар яны нас ня ведалі. У Турынску вагоны зноў правяраліся, але i тут усё абышлося. У Ірбіце мы сышлі з цягніка, прадалі некаторыя рэчы нa кірмашы недалёка ад вакзалу, 6о не хапала грошай. I набылі квіткі ўжо да Оршы.
Падрыхтавала Натальля АНОФРАНКА.
ГA «Дыярыюш» выказвае падзяку Лявону Юрэвічу за перададзеныя матэр'ялы, a таксама Віктару Кавалеўскаму (Беларускае Гістарычнае Згуртаваньне Аўстраліі) i Аўгену Грушу (Фэдэральная Рада Бел. Арг. у Аўстраліі) за дапамогу ў пошуку дадатковай інфармацыі й фотаздымку.