Путрамант Ежы. Паўвеку

Я паходжу з зямлі лясоў, балотаў і азёр. Цяпер пасля сарака добра зразумеў, як глыбока ўрэзаўся ў маю свядомасць той пейзаж. Каб акрэсліць гэтую тэрыторыю, дастаткова назваць пяць месцаў, найшчыльней звязаных з маімі бацькамі і маёй маладосцю. Бацька нарадзіўся ў Панявежы, маці - у Наваградку, я - у Менску. Гімназію скончыў у Лідзе, універсітэт - у Вільні.

Зямля лясоў, балотаў і азёр была зямлёй супольнага жыцця некалькіх народаў. Зведала яна прыплавы і адплывы некалькіх моваў, некалькіх дзяржаўнасцяў, некалькіх ладаў. Не заўсёды адно пагаджалася з другім. Мала хто ведае, напрыклад, што ў міжваенны перыяд віленская і наваградская вёска перажывала вялікі, пачаты яшчэ ў мінулым стагоддзі працэс адплыву літоўскага элементу, які спарадзіў не польскі, а беларускі прыплыў.

Гісторыя маёй сям'і вельмі дакладна адлюстроўвае гэтыя працэсы. Путраманты выводзяцца з дробнай жмудскай шляхты. Цярпеўшы з першых школьных гадоў з нагоды дзіўнага прозвішча, намагаўся яго расшыфраваць. Падобна, што па-літоўску (а можа, па-латышску) pytra абазначае нейкую народную страву ці не скіслае молако - mentis - па-просту - мяккі. Як бачым, этымалогія вельмі празаічная.

Аднакласнікі з другога класа гімназіі імя Св. Казіміра не сягалі так далёка. Хапала ім абзавання: "Путрамант - атрамант (чарніла) ", і яны рабілі гэта так упарта, што займеў прэтэнзіі да бацькі за прозвішча і задумваўся над тым, каб яго (г.зн. прозвішча, а не бацьку) змяніць. Згадзіўся з ім толькі пасля прачытання "Пана Тадэвуша".

Але і тое не дало мне поўнага задавальнення. У галярэі жмудскіх прозвішчаў, названых Міцкевічам, разам з маім спатыкаліся ў тым жа класе, а таксама ў суседніх Рымшы, Борзабагатыя, Крапштулы і г.д. і да т.п. У заўвагах да школьнага выдання "Пана Тадэвуша" кожнае з тых прозвішчаў было патлумачана! Такі і такі, гербу такога і такога, з павету... і г.д. Толькі пры маім прозвішчы стаяў абразлівы каментар, які запомніўся на ўсё жыццё: "Путрамантаў не ведае ні адзін з геральдыкаў, відаць, гэтае прозвішча фантазійнае". З абурэннем паказаў гэта бацьку. Той таксама быў абураны, пагражаў, што напіша ў выдавецтва. Апавядаў, што мы нават маем герб. На жаль, не мог яго назваць. Гаварыў, што мела гэта быць нешта кшталту бочкі піва, увянчанай дубовым лісцем.

Значна пазней, ужо ў універсітэце перагледзеў усялякія гярбоўнікі на гістарычным семінары. Канешне, не знайшоў ні слоўца пра Путрамантаў у гярбоўніках з шаснаццатага, сямнаццатага, васямнаццатага, дзевятнаццатага стагоддзяў. У апошнім, выдадзеным на пачатку дваццатага, адкрыў з трыумфам паўстаронкі на тэму майго роду. Пададзены нават герб: Даленга. Прыгожы герб. Аж запрыгожы, як на сям'ю, якую геральдысты адкрываюць толькі ў дваццатым стагоддзі.

Канчаткова з маім прозвішчам мяне памірылі "Успаміны з Марыпозы"

Ужо пасля выдання кнігі атрымаў ад майго прафесара Яна Астрэмбскага з Познані ліст, у якім піша м.ін.: "Этымалогія прозвішча Путрамант, падазеная панам, утрымоўвае недахопы і памылкі. Прозвішча гэтае мае ў рэчаіснасці сувязь з выразам латышскім і літоўскім путра з найбольш частым значэннем густы крупнік, але, не гледзячы на гэта, справа выглядае іначай. Па сутнасці гэта прозвішча латышскае пазней змененае ў жмудскім дыялекце. Пачатковае гучанне было Путраімс у значэнні крупы: у латышскай мове ( putraims), 1. м.ін. putraimi абазначае ўласна крупы. Відавочна нехта з продкаў пана з тым прозвішчам або мянушкай перасяліўся з Латвіі ў суседнюю Літву, дакладней кажучы, на Жмудзь. І тут пачалі яго называць на жмудскі лад, г.зн. змяніўшы дыфтонг аі на а(доўгае), Путрам(а)с. Нашчадак таго перасяленца называўся ўжо Путрамантас(Putramentas) - дадатак - антас (-entas), як і інтас паказвае ў т.л. паходжанне ад імя бацькі. Продкі пана сядзелі недзе ў Цяльшэўскім павеце. Ва ўсякім разе ў ваколіцах Варняў (літ Варняй) ёсць вёска з літоўскай назвай Путраманцішкі (што абазначае: сядзіба Путрамантаў)".

Прадзед, дзед, бацька

Вельмі мала ведаю пра гісторыю Путрамантаў. Тым не менш, некалькі гадоў таму назад бацька распавядаў мне скарочана біяграфію свайго дзеда, майго прадзеда. Яна не пазбаўлена характэрнага гістарычнага прыхарошвання.

Мой прадзед быў арандатарам маёнтка ў час студзеньскага паўстання (1863 г. рэд.) Аднаго дня прыйшоў да яго паўстанцкі аддзел і ,не спаткаўшы неадкладнай гатоўнасці задавальнення сваіх правізійных жаданняў, збіў арандатара, а маёнтак цалкам сплюндраваў. На наступны дзень прыйшлі казакі і, абвінаваціўшы прадзеда ў аказанні дапамогі паўстанцам, павесілі яго, а можа, зрабілі ласку і расстралялі.

Прадзед меў некалькі сыноў. Пасля такога канца кар'еры арандатара ўсе здэкласавалі. Мой дзед працаваў тэлеграфістам на некалькіх жмудскіх чыгуначных станцыях, у т. л. (гаворачы па-польску) на Чорнай Рэчцы (па-літоўску, бо было б "у Ёдупе"), а потым у Панявежы. Ажаніўся з паннай Грушчынскай (з іншай галіны, чым аўтар "Цягніка на Марсель", на паўкрыві чэшкай. Сам пачуваўся на той час паўліцвінам, але бабка аказалася нязвыкла энергічнай. Хутка ўзяла свайго паўліцвіна за пантофлі, а паколькі ў ёй самой паўкрыві польскай цалкам узяла верх над паўкрывёй чэшскай, і мужа, і сыноў давяда да поўнай польскасці.

Сыноў тых было двое: Уладзіслаў і Юльян. Апошні скончыў палітэхнічы інстытут. Стаў інжынерам, атрымаў працу ці не ў Астрахані і там з невядомай для мяне прычыны ўчыніў самазабойства. Засталася пасля яго ўдава і дзве дачкі. Пасля вайны яны жылі ў Коўні. У тым варыянце Пураманты сталі поўнымі літоўцамі. Мы не падтрымлівалі з той галіной радні ніякіх стасункаў. Хадзілі чуткі, што мая стрыечная сястра была дырэктаркай гімназіі.

Уладзіслаў таксама быў у палітэхнічным інстытуце ў Пецярбургу. Але ці не выказваў цягі да матэматыкі, ці таксама з-за сваркі з бацькамі, хутка кінуў тую вучэльню і пайшоў у юнкерскую школу. Не было гэта лёгка, зважаючы на тое, што быў католік, усё ж неяк туды трапіў. Закончыў школу ў вызначаны тэрмін і атрымаў накіраванне ў 120-ты Серпухаўскі полк, які размяшчаўся ў Менску. Тут пазнаёміўся з амаль дзевятнаццацігадовай паннай Марыяй Руткоўскай.

Руткоўскія

Была яна пятым па чарзе дзіцем, народжаным са страшнага мезальянсу. Пад Нясвіжам, у маёнтку не вельмі вялікім, але і не найменшым, які называўся Смолічы, здаўна сядзеў род Жалнаркевічаў. Былі блізкімі крэўнымі з Хлапіцкімі, тымі - ад незадачлівага дыктатара з лістападаўскага паўстання. Калі нават гэта і адпавядала праўдзе, то не была тая крэўнасць па простай лініі, таму што Хлапіцкі не пакінуў нашчадкаў. У 1919 годзе бачыў нават тых крэўных. Прыехалі ў Менск з прадуктамі на продаж. Рабілі ўражанне моцна падупадлых.

І вось адна з Жалняркевічань учыніла страшную рэч: закахалася ў маскаля, настаўніка. Не зважаючы на дабраславенне бацькоў, уцякла са сваім абранцам у Менск. Тут жа ўзялі шлюб. Мяркуючы па прозвішчы, расейскасць тога маскаля не была надта грунтоўнай. Жыццё маладой пары было добрым, але нядоўгім. Нарадзілі ў кароткі час шасцёра дзяцей, пасля чаго муж нечакана памёр, пакінуўшы пасля сябе ўдаву ў роспачнай маёмаснай сітуацыі, цалкам пакінутай, бо была праклятая яе нябеднай сям'ёй. Пра яго сям'ю не ведаю нічога. Ад яго запомніў толькі бараду а la Аляксандр ІІІ.

Удава Руткоўская выказала аднак моцны гарт духу і сілу волі. Нейкім цудам збудавала ў тагачасным прадмесці Менска (недалёка ад вакзала) малы, нізкі, драўняны дамок і здавала ў наём пакоі гімназічным вучням і дробным чыгуначным чыноўнікам, тэлеграфістам і г.д. Каля доміка мела агародчык. Цяжка паверыць, але факт, што з апорай на такія слабыя сродкі выцягнула шасцёра дзяцей, як гаворыцца "ў людзі".

Мусіла гэта быць выключна цяжкім. Зацятасць сям'і нарадзіла зацятасць у маладой удавы, якая на хвілю страты мужа не мела нават трыццаці гадоў. Яшчэ праз трыццаць гадоў выразна чуў дома вялікую, няўхільную крыўду на тых дзедзічаў са Смоліч. Стасункі крыху паправіліся толькі ў міжваенны час.

Маладыя Руткоўскія паказвалі не горшы тэмперамент. Найстарэйшая, Антаніна, якая мела шаснаццаць гадоў, закахалася ў аднаго з кватарантаў, старэйшага за яе на тры гады кадэта па прозвішчы Мануеў, і тут каханне было вялікім і раптоўным. Каханкі выказалі выключную настойлівасць, пабраўшыся шлюбам у рэкордным тэмпе, дзякуючы асобнаму дазволу цара, паколькі абое былі непаўнагадовыя, каханак жа ў дадатак быў вучнем корпуса кадэтаў. Быў гэта, здаецца, першы выпадак такога роду. Мелі дваіх дзяцей. Сам Мануеў пазней быў адным з найвышэйшых афіцэраў у Дзянікіна, начальнікам штабу нейкай вялікай часткі, а можа нават аж арміі, не эміграваў, хаваўся пад чужым прозвішчам у тым жа Менску.

Другі з чаргі сын Міхал пайшоў на медыцыну ў Маскву. У час рэвалюцыі 1905 года ён браў удзел у маскоўскім паўстанні. Да скарбонкі сямейных легендаў належыць гісторыя выезду бабкі Руткоўскай па яго ў Маскву. Рабілася гэта падчас вядомага чыгуначнага штрайку. Бабка і з тым справілася, даехала коньмі да Масквы, знайшла сына, як распавядалася, сцягнула за полы з барыкады і прывезла дадому. Пасля паразы рэвалюцыі ён вярнуўся ў Маскву, закончыў вучобу і прыехаў як доктар з прыбыткам: двухгадовай дачушкай Галінай, якую яе мамка, нейкая маскоўская ўцяшальніца студэнтаў, уступіла свайму "ўцёкламу" прыяцелю назаўсёды.

Наступная па чарзе пара маладых Руткоўскіх пазначана была пячаткай нянавісці лёсу. Сын Вячаслаў захварэў на невылечную эпілепсію. Дачка Любоў упала з камода і была потым гарбатай. Характары абоіх былі дзіўна палярнымі. Эпілептык з году ў год станавіўся што раз цяжэйшым да вытрывання. Здаецца, што ў канцы яшчэ займеў манію пераследу. Быў страхам дому. Гарбуння стала павітухай. Была вельмі добрай, ласкавай зычлівай да людзей. Першага я смяртэльна баяўся (як акажацца не без падставы), другую наймацней любіў з усіх дзядзькаў і цётак. Як гаварылася, пятай была Марыя, шосты, Аляксандр. Меў цягу да тэхнікі, вучыцца не хацеў, працаваў на чыгунцы. Наймалодшы памёр найраней, недзе ў 1919 годзе, вельмі банальна, бо ад тыфу.

Маці

Марыя была ў сям'і найладнейшай. Прынамсі, скончыла школу. Мела неясныя артыстычныя зацікаўленні, палітычныя погляды, уласцівыя свайму асяроддзю, г.зн. антыманархічна-ліберальныя. Мела буйныя, досыць рамантычныя ўяўленні. Наведвалі яе сны, якія ўмела апавядаць так прыгожа, што некаторыя памятаю па сёння. У дзяцінстве фантазіявала, ствараючы мройныя, але якія доўга жылі ў яе свядомасці, постаці і па-сяброўску апекавалася над імі. Старэйшыя ведалі гэта і не прапускалі, каб не пакпіць. Так, напрыклад, ва ўзросце некалькіх гадоў гаварыла, што наведвае яе нейкі Васток (Усход), які прыходзіць з дачкой, таварышкай гульняў, распавядае ёй байкі, прыносіць падарункі. Старэйшыя з таго збыткавалі, хавалі яе цацкі, звальваючы віну на Вастока. Бедалага верыла ім, так моцна пераканала сама сябе ў рэальнасці той постаці.

У апошнія гады школы маці мела шмат кавалераў, сярод іх аднаго вайсковага лекара, паляка, па прозвішчы Ялец (Елец). Быў руды, вельмі ветлівы, акуратны але цельпукаваты. Заляцаўся вельмі ўпарта. Марыя была ў разгубленасці. Мабыць, менавіта гэты стан прыспешыў яе рашучасць, калі з'явіўся іншы - афіцэр, таксама паляк, свежа спечаны падпаручнік Путрамант.

Вечарам таго дня, калі ён прыйшоў першы раз на нейкі пасляабедзены таварыскі сход і ўвесь час сядзеў у кутку, глядзеў на яе, вытарашчыўшы вочы, без словаў, абвясціла раптам мацеры: "А, між іншым, гэта будзе мой муж".

Так гэта канешне і стала. Узялі шлюб у студзені 1910 года. Калі вольна той казус падагуліць, ён рашуча гаворыць пра ўзаемнае каханне з першага пагляду. Аднаўляючы характар маці на падставе яе апавяданняў пра часы паненскія, а таксама на падставе ўласных непасрэдных назіранняў, якія цягнуліся ад часоў майго дзяцінства аж да канца яе жыцця, не магу абараніцца перад здзіўленнем. Гісторыя яе для мяне была неаспрэчным аргументам супраць фаталістычнай тэорыі пра нязменнасць людскіх харктараў, тэорыі якой прытрымліваліся розныя людзі, нават тыя, што прызнаваліся да марксізму. Маці з гадоў дзясятых і маці з гадоў трыццатых - гэта дзве розныя асобы. І калі нават можна знайсці ў іх пэўныя канстанты, то для мяне з'яўляеццца відавочным, што пры іншай плыні жыцця стварыла бы яно асобу вельмі і вельмі адметную. Прычынай, якая акрэсліла ўвесь наступны развой характару маці, было нешчаслівае замуства.

Узялі шлюб у студзені. Я нарадзіўся ў лістападзе. 1910 года. Хацеў бы сцвердзіць, што ў сапраўднасці я малодшы на два тыдні ад таго, як кажуць дакументы. Бо нарадзіўся 14 лістапада, але паводле старога стылю, г.зн. 27 лістапада паводле стылю новага.

Два моманты маёй падсвядомай біяграфіі. Маці, як у той час усе маладыя дзяўчаты яе ўзроўню, любіла Талстога. Талстой якраз памёр тыдзень таму назад пасля драматычных уцёкаў з Яснай Паляны. Было гэта найвялікшае здарэнне на той час, прэса была поўная падрабязнасцяў. Маці вельмі перажывала. Бо трохі, не вельмі сур'ёзна, верыла на той час у метапсіхоз ці ў перасяленне душаў. Апавядала мне пазней шматразова, што малілася аб душы Талстога для свайго будучага сына. І ад самага ранняга дзяцінства тым спосабам агітавала мяне да пісьменніцкага занятку.

Калі мне было некалькі тыдняў, прыснілася мацеры Маці Божая. Што менавіта прыйшла да яе і па чарзе дабраславіла ўсіх чальцоў яе сям'і. Маці, укленчыўшы, пакорна слухала тыя дабраславенні з неспакойным пачуццём, што нехта ў той літанні прапушчаны. Урэшце апрытомнела і крыкнула распачліва: "А Юрак?" - і прачнулася. Дзіця ляжала каля яе ўсё сіняе. Прыдушыла яго ў сне. Удалося выратаваць, дзякуючы штучнаму дыханню.

Апавядаючы пра гэта шматразова, маці, здаецца, разумела сэнс здарэння адназначна: што Маці Божая сваім з'яўленнем у сне дала магчымасць уратаваць дзіця. Але зараз думаю сабе, што адмова дабраславення магла быць прадказаннем намнога пазнейшага развіцця поглядаў нядошлай ахвяры.

Як вынік са сказанага вышэй, маці ў маладосці была рэлігійнай. Была гэтая рэлігійнасць досыць спецыфічная, уласна кажучы - талстоўская, не без сумненняў пасеяных метафізікай, якая адмаўляла ўсялякае ўмяшанне царквы ў справы пазарэлігійныя. З гадамі і гэта ў яе прайшло.

Найдаўнейшае

Найдаўнейшыя ўспаміны. Відавочна, захаваныя дзякуючы пачарговым успамінам у не такім далёкім мінулым.

Ёсць хуткая, сонечная, пясчаная рачулка. Не бачу яе ўсёй. Бачу толькі кавалак пад маімі нагамі. Стаю па калені ў вадзе. Пясок адплывае з-пад ног.

Мусіў мець тады два з паловай гады. 120-ты полк стаяў у летнім лагеры каля станцыі Лясная пад Баранавічамі. Бачу дасканала і той кавалак рэчкі, і пясок. Бачу таксама і месца, у якім прыпамінаю сабе тую пылінку дзяцінства першы раз. Быў год трыццаты, можа трыццаць першы. Іду пешкі са станцыі Мінойты да Банева. Дарога доўгая, сумую. Пачаў перабіраць найдаўнейшыя ўспаміны. Патрапіў якраз на тое. Магчыма таму, што побач таксама была малая рачулка. Бяжыць справа, уся ў алеі чарнявых алешын, налева і спераду прымораныя сасёнкі. Другі з найдаўнейшых успамінаў лёгка ўстанавіць з дакладнасцю да дня. Лета 1914 года. Дакладна ліпень. Сядзім у сталоўцы ў бабкі ў Менску (вуліца 2-я Сергіеўская, сёння Рабкораўская, 22). Абед. На стале стаіць суп з рознай гародніны. Памятаю дасканала, бо вельмі яго любіў. Асабліва любіў адзіночныя бобкі зялёнага гарошку, бо можна было з імі гуляць у... хаванкі, паляванне, адшуквання скарбаў. Рассоўваю лісткі капусты, кавалкі бульбы, чырвоныя кружкі морквы. Шукаю тыя зялёныя бобкі.

Раптам усе ўстаюць, кідаюць лыжкі, выбягаюць на падворак. Наступіла зацменне сонца. Я таксама выбег. Нехта на кухні копціць кавалкі шкла. Дзіўны празрысты змрок. Усе глядзяць на неба цераз чорнае шкло. Даюць і мне паглядзець. Чорнае неба праз чорнае шкло выглядае нязвыкла змрочна. У кухні жоўты агенчык свечкі.

Гэта два каменчыкі з рассыпанай, згубленай мазаікі. Потым пачынаюцца часы, які запомніў надоўга. Адзінкавыя малюнкі, якія захаваліся, зараз уключаны ў прычынны ланцуг і маюць т.зв. фон. Словам, пасля перадгісторыі ўваходзім у часы гістарычныя.

Петрыкаў

Мы з маці знаходзімся ў Петрыкаве. Гэта малое мястэчка ў самым сэрцы Палесся на паўднёвым беразе вялікай рэчкі Прыпяці. Знаходзімся ў брата маці, Міхала, тога доктара, які з Масквы прывёз старэйшую за мяне на тры гады дачку Галіну.

Ідзе вайна. 120-ты Серпухоўскі полк з усёй 40-й дывізіяй ужо здолеў аказацца на фронце. Уваходзіў у склад 1-й арміі генерала Раненкампфа. І здалеў ужо перастаць існаваць. У бітве, сумная слава якой прыгасла перад катастрофай Самсонава, але якая злучалася з ёю як злучаецца серыя баксёрскіх удараў - правы, левы, правы - Раненкампф аказваецца на самай справе не разгромленым, але пабітым. Называецца яна бітвай пад Гумбінам - Гольдапам. Пад Гольдапам падчас нейкай сутычкі прападае без вестак паручнік Путрамант.

Маці дапытвалася пра лёс свайго мужа. Праз некалькі тыдняў вайсковыя ўлады паведамілі ёй, што паручнік Путрамант палёг на полі славы. Ёй нават выдалі пенсійную кніжачку, як удаве па афіцэры. Брат прапанаваў ёй пераехаць у Петрыкаў, слушна лічачы, што адарванне ад надзённых варункаў прынясе ёй палёгку.

Для мяне выезд той быў дакладна прыемным. Дзядзька Міхал Руткоўскі быў дырэктарам шпіталя т.зв. "земскага", г.зн. тое самае, што самакіраванага. Петрыкаў быў малым гарадком, ачэпленым Прыпяццю, аддалены на 20 кіламетраў ад найбліжэйшай чыгуначнай станцыі Канцэвічы.

Шпіталь стаяў на краі гарадка. За ім на нейкі кіламетр цягнуліся абробленыя палі, а далей чорнай, высокай сцяной стаялі палескія бары.

Шпіталь быў збудаваны на месцы зліквідаванага бровара, руіны якога займалі правы пярэдні кут вялізнага (як мне тады здавалася) квадрата, аточанага высокім парканам з дошак. Шпітальныя будынкі былі драўляныя з акруглых бярвёнаў, зшарэлыя ад дажджу, пэўна, вельмі нудныя, хоць мне падаваліся найпрыгажэйшымі. Было некалькі, занятых шпітальнымі аддзеламі. Асобна, некалькі з тылу стаяў драўляны будынак заняты заразным аддзелам. Асобна стаяў таксама будыначак трупярні. Дзіўна, але я баяўся зусім не яго. З тылу, блізка ад плоту стаяла доўгая і прысадзістая абора, а дакладней вазоўня. Была зусім пустая. Дверы яе, звычайна адчыненыя, асвятлялі толькі асяродак, правы і левы куты танулі ў што раз ўсё глыбейшай цемры. Не прыпомню сабе, каб мяне там спаткала нешта непрыемнае. А тым не менш, праз доўгія гады, аж да поўнай сталасці адным з серыйных кашмараў, якія пераследвалі мяне ў сне - была ўласна тая вазоўня, шэрае асветленае яе нутро, і два затаёныя чорныя крылы. Акцыя сну вельмі простая: мушу тут стаяць, рушыцца з месца не магу, а з тых крылаў цягне на мяне неакрэслены бессэнсоўны страх.

У левым пярэднім (ад вуліцы) куце стаяў таксама аднапавярховы, драўняны жылы будынак. Адно крыло займаў адзіны, акрамя дзядзькі, шпітальны доктар Саламон Рапапорт. Другое займалі мы, г.зн. апрача дзядзькі цётка Люба, якая працавала ў шпіталі нянячкай, маці са мной і мая кузінка Галіна. Памяшканне было вялікім, пэўна, шэсць або і болей пакояў. Запомніў з яго крышку. Кабінет дзядзькі: гладкая і халодная цырата канапы. Цёмны калідорчык каля дзіцячага пакоя. Там непрыемна было праходзіць вечарамі, а абмінуць не было як, іншай дарогі ў сталоўку не было. Сталоўка таксама цёмная. На тым, бадай, і ўсё.

Зрэшты, гэта было не важна. Больш важнай была кампанія. Вельмі хутка і натуральна такая ўтварылася па тэрытарыяльным прынцыпу: Галя са мной і двое дзяцей Рапапорта - Леа, на год старэйшая за мяне, і Мулік, на год за мяне малодшы. На тэрыторыі шпіталя было шмат іншых дзяцей - нянячак, прыслугі, кухарак і г.д.

Згодна з панаваўшыыымі ў старэйшага пакалення ліберальна-дэмакратычнымі поглядамі ніколі ніхто нам не сказаў кепскага слова за гульні з імі. У цёплы час бегалі мы па ўсім шпіталі. Калі наступала зіма, шырэйшыя кантакты станавіліся з прыроды рэчаў больш рэдкімі, дамінавала суседства з-за сцяны.

Адным з элементаў светапогляду і майго дзядзькі, і цёткі, і маці была рашучая пагарда антысеметызмам. З Рапапортамі падтрымлівалі яны вельмі блізкія таварысцкія стасункі. Сам доктар быў зрэшты вельмі сімпатычны, добры, неамбітны, вельмі спакойны. З усіх яго дзяцей (пазней, ужо ў петрыкаўскія часы, нарадзіўся ў яго другі сын, Нахман, але той не ўваходзіў у таварыства) я аддаваў перавагу Муліку.

Гулялі, ясная рэч, галоўным чынам у вайну. Каля вазоўні быў кавалак жоўтага пяску. Тут грэбаліся цэлымі днямі. З бегам часу навучыліся капаць акопы поўнага профілю. Пясок быў вільготны, рабілі з яго снарады, як са снегу. Бойкі былі зацятыя, адна з іх скончылася вялікімі натацыямі, не толькі з нагоды самога, так сказаць тактычнага яе праходжання, колькі з пазнейшага пра яе аповяду. Была гэта мусіць першая палеміка, у якую я меў няшчасце ўдацца.

На той час ужо было вядома, што бацька не загінуў, а трапіў у няволю. Мы былі падзелены на дзве групы. Ужо скончылі бойку з-за недахопу боепрыпасаў, але яшчэ ўзаемна абзываліся. Праціўнік мой ужыў як апошні аргумент: а твой тата пахаваны! Не вельмі здаваў сабе справу з прынцыповай розніцы паміж абодвума выпадкамі. Маці гэта пачула. Была гэта першая лаянка, якую запомніў.

Наогул, вайна што раз часцей прарывалася цераз драўляны плот шпіталя. Мусіў гэта быць пятнаццаты год, год вялікага нямецкага наступлення і страты расейцамі Каралеўства Польскага. У нейкіх будах насупраць шпіталя размясцілі першых бежанцаў. Называлі іх "шлянзакі", мелі шмат дзяцей, але нам з імі гуляць не дазвалямі, падобна, бераглі ад "брыдкіх выразаў". Яны абзываліся пры кожнай аказіі рыфмаванымі кпінамі. Першы раз тады адчуў моўную розніцу. Яны крычалі нам нешта незразумелае, але абразлівае. Шпітальныя Колькі і Ванькі адказвалі: "Лях, лях, гаўно у зубах".

З першага перыяду вайны памятаю паштоўкі са слынным героем, казаком Кузьмой Кручковым. Меў іх цэлую серыю. Яны суправаджаліся чатырохрадкоўямі. Першае памятаю:

Об'явлена мобилизация,

И казак стал, как гроза.

Хватит с немцами лизаться.

Намазолили глаза.

Аднойчы вечарам мы сядзелі пры газавай лямпе ў сталоўцы ці ў салоне. Акно было адчынена, за акном летні вечар. Раптам крык жанчын. Зірнуў ў акно і скамянеў: нехта ў нямецкай востраверхай касцы прайшоў пад самым акном.

Паніка трывала хвіліну. Гэта меў быць жарт аднаго з мясцовых кавалераў, які хацеў пастрашыць жанчын. Іх рэакцыя сведчыла, што з прыходам немцаў ужо лічыліся. Эпоха Кузьмы Кручкова мінула.

Першыя ўцёкі

Пэўна восенню таго ж года Петрыкаў агарнула паніка больш сур'ёзная. У доме вырашылі эвакуявацца: маці з Галяй і мною адправілі ў Кацярынаслаў, дзе жыла цётка Антаніна, жонка ўжо, мусіць, палкоўніка Мануева.

Памятаю вакзалы і страшныя "пасадкі". Недзе на нейкай станцыі нейкі вайсковец падае мяне ў вагон цераз акно. Страшная цесната ў іншым цягніку. Доўга едзем у тамбуры, тут жа пры туалеце. Потым маці набралася рашучасці, уцягнула нас і транты ў той туалет і забарыкадавалася. За дзвярыма цэлая чарга тых, хто сюды просіцца. Маці няўлольная: вызваліць туалет толькі за месца ў вагоне. Нарэшце месца знаходзіцца.

Кацярынаслаў. Цётка прымае нас, канешне, без энтузіязму, бо праз нейкі час мы аказваемся ў падвале невялікага доміка ў прадмесці. Ля нашых ног цудоўны вялізарны абрыў у найпрыгажэйшых зарасніках пустазелля, якое вышэй носа. Непаўторныя ўмовы для гульняў. Зусім не разумею дрэннага настрою маці. Падвал цёмны, малы, вельмі ўтульны.

Тыя ўмовы плюс затрымка немцаў, недзе паміж Валынню і Баранавічамі спрычыніліся да таго, што маці вырашыла вярнуцца ў Петрыкаў. Нічога з таго падарожжа не памятаю.

Рэвалюцыі не заўважыў, яе першых праяваў не памятаю. Настроі ў доме мусілі быць з большага эсэраўскімі. Раблю выснову па часопісу Аркадзя Аверчанкі "Сатырыкон", якога ў доме было поўна. У той час быў ён вельмі левым. Памятаю малюнак на вокладцы аднаго з нумароў. Велізарны барадаты мужык у лапцях стаіць на адной назе на малым кавалку зямлі. Другую прытрымлівае рукой: няма дзе яе паставіць. Таму што каля яго малы, пузаты абшарнік - мусіць у цыліндры - задраў галаву і пагражае яму палкай.

Памятаю яшчэ адну сцэну. Фронт наблізіўся, у Петрыкаве з'явілася шмат салдатаў. Мусіць на самым пачатку рэвалюцыі зрабілі на шпітальным двары мітынг цэлай дывізіі. Чатыры палкі сталі квадратам. Пасярод нехта прамаўляў. Быў здзіўлены што цэлая дывізія змясцілася на шпітальным двары. Пэўна была моцна прарэджана.

Маці ўжо некалькі год вучыла Галю чытанню і, наогул, школьным пачаткам. Нягледзячы на тры гады розніцы, я звычайна сядзеў каля іх. Здаецца чытаў па складах ужо ва ўзросце гадоў двух, робячы сенсацыю на вуліцы спробамі прачытання шыльдаў. У петрыкаўскія часы маці адкрыла ўва мне матэматычныя таленты. Была гэта дакладна вялікае пераўвелічэнне: па-просту я вельмі латва зразумеў аўтаматыку нарастання лічбавых шэрагаў і з-за недахопу лепшага занятку лічыў для ўласнай прыемнасці да тысячы, дадаючы па два, па тры, а потым адымаючы.

Кніжкі ў той час вельмі мяне займалі. У дзядзькі знайшоў добра ілюстраванае выданне "Жыцця зверанят" Брэгма. Сядзеў над ім цэлымі гадзінамі, асабліва праняты зместам ілюстрацый, дрыжучы ад уражання з выгляду жоўтых, зялёных, пурпуровых змей, якія потым блыталіся па снах. Наогул, я быў вельмі ўражлівы на страхі. Пасля прачытання адной кніжкі баяўся ўсяго - цемры, адзіноты. Была гэта аповесць пра страхі ў панурым замачку. Адной з галоўных іх праяваў была крывавая пляма, якая што дзень з'яўлялася ў адным з замкавых пакояў. У адзін з дзён аказалася яна не крывавай, а зялёнай. Не ведаю чаму, але ў той момант маё ўражанне дасягнула вяршыні.

Не памятаю ні назвы, ні аўтара, але на працягу гадоў можа пятнаццаць былі звязаны ў мяне з той кніжкай успаміны найвялікшых уражанняў дзяцінства. Потым, ва ўніверсітэце натрапіў на яе паўторна і пазнаў: быў гэта "Дух у замку" Аскара Вільдэ, забаўная пародыя на літаратуру страхаў і вампіраў. Мая поўная незнаёмасць з тым жанрам прывяла да таго, што не дапяў да парадыйнай сутнасці і ўсё прыняў усур'ёз.

Але па-за кніжкамі я быў пякельна лянівы. Маці вынесла з майго дзяцінства такі малюнак: мы з Галяй нарабілі страшнага балагану ў дзіцячым пакоі. Маці сказала прыбраць. Я не паварушыўся. Заглянула другі раз і крыкнула абурана: "Такі балаган, а ты нават палец аб палец не ўдарыш.." Калі праз чвэрць гадзіны прыйшла зноў, Галя з нехаццю грэбалася ў раскіданых цацках, а я сядзеў на кукішках і церпяліва ўдараў палец аб палец...

Першае каханне

У Петрыкаве перажыў першае каханне. Мусіў мець тады гадоў пяць або шэсць. Аб'ектам маіх пачуццяў была высокая, ладная шпітальная акушэрка. Нейкая Ніна Осіпаўна. Калі яе бачыў, румяніўся, і тузаўся ад спрэчных жаданняў: глядзець на яе і ўцякаць ад яе. Гэтае астатняе напэўна вынікала з таго, што атачэнне без цяжкасці расшыфравала мой стан і бязлітасна з мяне смяялася. Ніна Осіпаўна пазней пасля нашага ад'езду памерла ад халеры.

Я сам, зрэшты, у той час хварэў два разы вельмі цяжка. Першы раз гэта быў круп, грозны від дыфтэрыту. Не дапамагала вакцына, якую ўлівалі ў мяне ў страшнай колькасці. Рыхтаваўся ўжо да аперацыі цяжкай і небяспечнай. Дзядзька, вельмі добры хірург, не хацеў яе рабіць з погляду на блізкае сваяцтва. Як вядома, хвароба заключаецца ў тым, што ў горле ўзнікае пухліна. Яна паступова разрастаючыся прыводзіць да смерці ахвяры ад удушэння. Аперацыя заключаецца ў прабіцці горла і ўстаўлення ў яго срэбнай трубкі. Калі ўсё было гатова, паспрабалі яшчэ апошні спосаб. Пасадзілі мяне ў выключна гарачую ванну і яшчэ прыкрылі коўдрай аж пад бараду, каб пара разагрэла на максімум шыю. Ясна памятаю свае ўражанні ў той ванне. Калі гарачыні не мог ужо вытрымаць, маці хутка мяне выцягнула і закруціла ў халодную, мокрую прастыню. Я зайшоўся спазматычным кашлем.

Таго, уласна, і дабіваліся. Кашаль прарваў смяртэльную пухліну. Я быў уратаваны.

Трохі пазней, напэўна ў васямнаццатым годзе праз Петрыкаў прайшла эпідэмія дызентарыі. Хварэлі ўсе па чарзе. Маю досыць прыемныя ўспаміны ад той хваробы, бо пад канец атрымоўваў што дзень салодкае жэле, якое вельмі любіў.

Недзе, як гаворыцца, у міжчассі прыйшлі немцы. На гэты раз ніхто ўжо не ўпадаў у паніку. Ніхто не ўцякаў. З іх побыту памятаю толькі адно.

Шпіталь знаходзіўся на краі мястэчка, праз пару соцень метраў ад астатніх пабудоваў. Памятаю сябе з дзетварой каля драўлянага плоту. Глядзім здалёк на драўляныя разваліны. Адтуль ляціць страшны крык дарослага мужчыны. Гэта немцы злавілі некага з жыхароў на невядомаякім злачынстве і "для прыкладу" білі яго жалезнымі шомпаламі для чысткі карабінаў. У канцы васямнаццатага і ў дзевятнаццатым годзе спакойнае, дакладней, нуднае петрыкаўскае жыццё парушалі розныя надзвычайныя здарэнні. Немцы адышлі, рассыпаліся, зніклі. Не памятаю з таго ні паўценю.

Аднаго ранку - было шэра, дождж, нуда - сядзім з Галяй у салоніку, калупаемся без ахвоты ў кубіках ці цацках. Адчыняюцца дзверы, уваходзіць нейкі госць у акулярах, у шкураной вопратцы, цёмным плашчы, фуражцы.

- А вы хто? - пытае нас.

Прадстаўляемся сканфужана. Раптам Галя крычыць:

- Дзядзька Ўладак!

Я яго ва ўсякім разе не пазнаў. Прыбегла маці. Бацька вярнуўся з няволі. Не меў уласнага кута, прыехаў сюды з Менска.

Быў, мабыць, суткі, не даўжэй. У наступны вечар знік. Нам забаранілі пра яго гаварыць. Пазней даведаліся, што паехаў шукаць Дзянікіна, пра якога хадзілі ў Петрыкаве першыя смутныя чуткі.

Вайна

Потым разыграліся ваенныя падзеі, якія першы раз закранулі нас непасрэдна. Была нейкая бітва. Нас загналі ў хату. Чулі працавітая, хуткае стуканне кулямётаў. Свісталі з рыкашэту кулі. Цераз паркан перад тымі развалінамі, дзе немцы некага былі, бачны былі раптоўныя цёмныя хмаркі выбухаў і чутны вясёлыя гукі, якія беглі ад іх. Я, які баяўся ўсякага цёмнага ценю, тым разам не адчуваў ніякага страху, хіба як перад маці, якая рэзка на мяне крычала і заганяла дадому.

Пасля той першай бітвы прыйшло рашэнне ўцякаць з Петрыкава. Пайшлі цэлаю кучаю - жанчыны і дзеці са шпіталю - да адлеглага на 10 кіламетраў маёнтка багатай польскай сям'і Каневічаў, які называўся Брынёў. Была рання восень, прыгожы парк, аранжарэя, палац, усё апусцелае, пазамыканае на замкі. Эканом размясціў нас у нейкіх пакоях.

Потым адтуль уцякалі ў Канцэвічы. Ішлі да іх праз вялікі лес. За пяць кіламетраў ад Петрыкава была вёска Гараваха. Літасцівыя бабы паілі нас малаком. Яшчэ пятнаццаць вёрст да Капцэвічаў. Ледзьве туды давалакліся.

Тут было доўга і голадна. Вялікай радасцю была пара бульбін. Жылі разам з Рапапортамі ў адным цёмным пакоі. Маці хадзіла жабраваць напрабаваліся розных сурагатаў гарбаты: сушанай морквы, чабару, сунічных лісцяў. Памятаю што тая трэцяя версія была найменш непрыемнай.

Затое мы цэлымі днямі забаўляліся ў вялікім гурце. Двухгадовы Нахман крычаў па начах. Бегалі па рэйках. Цягнікі не хадзілі.

Потым прыйшла вестка: Петрыкаў канчаткова занялі палякі. Вяртаемся. Польскія войскі стаялі ў Капцэвічах. Першае маё сутыкненне з імі было непрыемнае. Ішлі пешкі ў Петрыкаў, старашна змучаныя. Перад намі ехала пустая вайсковая фурманка. Калі яна нас мінала, маці папрасіла, каб нас падвезлі. Жаўнеры не сказалі "не". Наадварот, кіўнулі галовамі, памахалі рукамі. Але коней не прыпынілі, прапануючы, каб іх дагналі. І маці, паўжывая ад знямогі, паддалася на той абман. Калі ўжо была вось-вось, фурман аглянуўся і шмаргануў пугай на конях. Коні перайшлі на рысь. Жаўнеры глядзелі на нас і клаліся ад смеху. Было гэта першае ў маім жыцці суткненне з нічым не апраўданым хамствам.

Петрыкаўскія рэшткі. Забыў пра Ніну Осіпаўну. Якраз цяпер, пасля вяртання з Капцэвічаў, з'явіліся ў нас забароненыя гульні. Лазілі хіба што ўчацвярых у руіны бровара і звязаныя смяртэльным страхам перад мамусямі дазвалялі сабе гуляць у доктара. Прыводзіла гэта да ўрокаў з вобласці параўнальнай анатоміі. Не звязвалася гэта яшчэ ні з якімі версіямі на тэму нараджэння дзяцей, ані простая рэч, з каханнем. Была толькі цікавасць, тым большая, што забароненая. Склалі нават шыфр, абсалютна, зрэшты, ні да чаго не прыдатны, акрамя аднамомантавай патрэбы нешта схаваць ад ведама старэйшых.

У доме нешта папсавалася. Абедзве сястры глядзелі крывым вокам на розныя прыгоды свайго старэйшага, адзінокага і прыстойнага брата. Іх апека мусіла яму дакучаць. У дадатак трапіў ён якраз у наркаманію, што раз часцей уводзіў сабе морфій.

Доктар Рапапорт знянацку захварэў на тыф і на працягу некалькіх дзён памёр. Праз пару гадоў удава па ім з усёй тройкай дзяцей выехала ў Палестыну.

Зноў Менск

Павінна была быць зноў восень, калі і мы выехалі з маці ў Менск. Праз нейкі час пасля нас прыехала і цётка. Дзядзька - доктар застаўся адзін. Неўзабаве ажаніўся са сваёй гаспадыняй. Меў яшчэ адну ці дзве дачкі. Галя аказалася потым хворай на сэрца. Жыла ў Ленінградзе. Стала інжынерам. Пісала нават нам праз некалькі гадоў, просячы, каб прыслалі трыганаметрычную лінейку. Далей звесткі пра яе і яе бацьку няясныя і невясёлыя. Потым у 1-й дывізіі спаткаў некага з Петрыкава спытаў пра доктара Руткоўскага. Даў мне зразумець, што дзядзька прапаў у 1937 годзе. З іншых крыніц чуў, што расстралялі яго немцы. Пра Галю ў 1940 годзе пісала таямніча цётка, як пра сасланую.

Толькі цяпер прыглядзеўся да нашай 2-й Сергіеўскай. Была гэта кароткая небрукаваная вулічка, забудаваная пераважна чыгуначнікамі. Стаялі тут аднапавярховыя драўляныя домікі, акружаныя садзікамі. Уздоўж драўляных парканаў цягнуліся ходнікі (тратуары) з дошак. Ідэальнае мейсца для гульні ў цягнік. Можна было бегаць па іх, размахваючы гарызантальна рукамі, шыпець, трубіць: "Ту-у, ту-у!" і прытупваць нагамі там, дзе "каляя" пралягала над лужынай.

Жылі тут сем'і, падобныя да нашай, г. зн., вельмі мешанага этнічнага паходжання. Справа ад нас стаяў дом Аніхімоўскіх. Нягледзячы на канчатак "скі" гэта былі расейцы. Насупраць жыла сям'я Воўк, не зважаючы на расійскае гучанне прозвішча - польская. Злева быў домік Ганкевічаў, ні такіх, ні гэтыкіх. Ва ўсякім разе польскіх дамоў тут было дастаткова, прычым - як на той час - ніякіх на тым фоне трэнняў і непаразуменняў вулачка не ведала.

Бабка жыла ў тым самым доміку, у якім я нарадзіўся. Жыллё складалася з чатырох пакойчыкаў, з якіх два замененыя на спальні былі вузенькімі клеткамі. Домік быў нізкі, аселы ў зямлю - ад ходнікаў да акон было не больш, чым паўметра. Куханька мікраскапічная, такія ж сені, чысцюткая, утульная сталоўка. Лямпы яшчэ газавыя з абажурамі з матавага шкла ў сецесійных узорах, у салоніку шмат кветак, фікусы і пеляргоніі. На зіму, якая ўласна надыходзіла, ужо ўставілі дубэльты, падаконнікі паміж першай і другой рамай праклалі ватай, паставілі на іх шкляначкі з драбкамі сернай кіслаты, каб шыбы не замярзалі. Вокны замыкалі акяніцамі, якія былі забяспечаны жалезнымі крямарамі - была гэта штодзённая сямейная ўрачыстасць, нехта выскокваў на холад, дождж, у цемру, бег ад акна да акна, жоўтыя плямы дошак засланялі гранатовы (цёмна-сіні) змрок ночы, скрыгат клямара, яго згладжаны ад старасці канец высоўваўся з адтуліных пры акне. Трэск спрунжыны. Быў гэта найноўшы, аўтаматычны спосаб замыкання акяніц. На некалькіх вокнах дзейнічалі яшчэ прастарэлыя клямары з адтулінай на канцы, у якую ўстаўляўся тоўсты цвік. І вось жыллё, як сярэднявечная цвердзь, адрэзана ад ночы мурамі акяніц. Тут цёпла, светла, утульна.

Нарэшце тут, у Менску, я пачуўся цалкам "у сябе". Памяшканне мела свой старасвецкі пах, нешта з нафталіну, з ружавага алею і з нечага яшчэ. Яно мела свае закуткі, этажэркі з кніжкамі, старыя альбомы з фатаграфіямі ў пазалочаных рамках, наклееных на тоўстую тэкстуру і забяспечаных па адвароце рэкламай фірмаў з гербамі і медалямі. За сцяной крайняй спальні было яшчэ маленькае памяшканне, адрэзданае ад яе ў часы колішняга замуства цёткі Антаніны. Цяпер жылі там Ягмінавы, ён тэлеграфіст, як мой дзед, вялікі, стары, барадаты, таксама спольшчаны ліцвін, яна малая, тоўстая, можа на трыццаць гадоў малодзейшая за яго. Маці не вельмі іх любіла. Яго - за плюгавы язык, яе - за лішнюю набожнасць. А між тым, калі іх праз некалькі гадоў спаткала ў Польшчы, прымала не раўня як родных.

На падворку, насупраць доміка, але ў глыбіні, стаяў другі дом, новы, збудаваны ўжо пасля майго нараджэння, таксама драўляны і аднапавярховы, але вышэйшы. Там былі два памяшканні. У адным жыла сям'я некага жыццёвага недарэкі з грозным прозвішчам Сувораў. У другім ужо нейкі час жылі Мануевы з двума на шмат старэйшымі за мяне дзецьмі, Леанідам і Нінай.

Паміж старым і новым домам з левага боку цягнуліся драўляныя складзікі па аднаму на памяшканне, ляжала там дрэва, старыя краты, жалязякі, словам - шмат цікавых рэчаў. Уздоўж складзікаў - драўляны ходнік. З правага боку быў агарод з некалькімі чарэшнямі і вішнямі, які пераходзіў за новым домам у садзік, дзе панавалі высакародныя "цітоўкі" і "апорты" велізарныя яблыні з чырвоным румянцам, ярчэйшым у першых, цямнейшым, амаль фіялетавым у другіх. Была таксама адна папяроўка, з салодкімі "рассыпчатымі" пладамі, а так-сама пара антонавак, спачатку кіслых, потым найсмачнейшых з усіх, асабліва, калі трапляў на яблыка, ажно празрыстае ад набранага соку. Былі акрамя таго кусты агрэсту і парэчак, быў паркан, моцна зарослы, былі мікраскапічныя пагорачкі і густая трава паміж дрэвамі. Словам - усё, што трэба для найлепшай забавы.

На дзядзінцы караляваў адзін, іншых дзяцей у маім узросце не было. У Ганкевічаў побач меў аднаго равесніка. А, наогул, на вуліцы пачало паволі стварацца таварыства. Ужо вузка хлапечае. Не набыло яно яшчэ формы "каманды", але ўжо пачынала вечарамі цягацца разам, трохі біцца паміж сабою на вуліцы, трохі разам хадзіць на суседнія вулачкі. Тут не было гульняў "у доктара", але было шмат размоў на гэтую тэму. З'явіўся набор "моцных" слоў па герархіі вузка дакладных, як у лістах дыпламатычнага корпусу. У адным з "польскіх" дамоў на другім канцы вуліцы выбухнуў скандал: колькі гадовы хлопец быў злоўлены бацькамі "на" сваёй равесніцы з суседняга дому. Хадзілі туды і стаялі доўга, гледзячы на звычайныя вокны, на пусты - бо садзік яшчэ не падрос - падворак. Усё тут здавалася нейкім інакшым, таямнічым, грэшным, пякельна цікавым. Вінаватых ніхто з нас не ўбачыў, бацькі адправілі іх недзе далёка.

Па сутнасці рэчаў усё гэта было яшчэ вельмі нявіннае, захапляльнае. Наогул, але як адно з многіх, не найважнейшае. Найважнейшым для мяне былі кніжкі. Асаблівым маім захапленнем былі гістарычныя аповесці. Шалёнае ўражанне на мяне зрабіла, напрыклад, аповесць пра паўстанне Спартака. Адзін раз зімой пайшлі з маці ў бібліятэку і пасля доўгіх пошукаў натрапілі на кнігу пра бітву пад Белай Гарой. Было холадна, я засунуў кніжку пад паху, усадзіў рукі ў кішэні і ішоў за маці ў сваім тоўстым футарку, як у панцыры. Каля чыгуначнага маста бегала нейкая купка сорвігалоў. Поўны шчасця, што такое цікавае чытанне чакае мяне дома, не звярнуў увагі на іх крыкі і тупат, прыйшоў дадому - кніжкі не было. Балбесы выцягнулі яе ў мяне з-пад пахі! Жаль па ёй застаўся ў мяне на доўгія гады: не так з таго, што ўкралі, а з таго, што не паспеў прачытаць.

Яшчэ дзве драбніцы. Хлопцы пачыналі паціху курыць. Маці, сама заядлы курэц, хацела мяне абараніць перад той кепскай звычкай і "сучасным" спосабам. Калі ў нас неяк згадалі пра папяросы, сказала мне, што, калі захачу, то сама мне будзе даваць папяросы, абы толькі не курыў цішком. Згадзіўся на тую ўмову і адразу папрасіў папяросу. Дала яе. Дадала, што трэба прызвычайвацца паволі. З першага дня адну, з другога - дзве, з трэцяга - тры, і гэдак далей.

Выкурыў першую пры маці. Агледзела мяне ўважліва. Назаўтра з раніцы папрасіў другую. Дала. выкурыў. Вечарам папрасіў зноў...

Тут накрычала на мяне і катэгарычна забараніла. Думала, што пасля першай не вытрымаю, і мяне вырве. Вытрымаў. Але тады не вытрымала яна.

Аднак я курыць не спяшаўся. Толькі закончыўшы ўніверсітэт пачаў курыць заядла. Праз дзевятнаццаць гадоў пад націскам лекара кінуў тытунь зноў і дасканала абыходжуся без яго па сёння.

Неяк маці размаўляла з некім, бадай што з цёткай. Пачуў слова "арыстакраты". Не вельмі ведаючы, што яно значыць, пачаў з ім гуляць "Арыстакраты", "акрысатраты", "арцыкастраты".

- Як, як?! - загукала маці

Паўтарыў.

Выбухнулі смехам. Намагаліся мяне пераканаць, што ведаю, што гэта значыць. Кляўся, што не маю разумення. Мусіць не паверылі. Часта са мной гэта здаралася. Людзі не хочуць верыць, што не меў разумення.

Нешта жудаснае

Той жа зімой перажыў нешта жудаснае. Дзядзька - эпілептык жыў у доме, хоць час ад часу забіралі яго ў шпіталь. Я баяўся яго падсвядома, напэўна ў вачах ён меў нешта такое. Напэўна адсутнасць усмешкі, добрага слова. Дзядзька праседжваў цэлыя дні ў сваім пакоі, і нават дзверы, якія ў яго вялі, будзілі ўва мне неспакой. Не чытаў, не працаваў. Віпілваў лобзікам з фанеры рамкі для фатаграфій, і, здаецца, гадаваў галубоў. Маці, бабка, цётка заўсёды стараліся мяне ад яго адгарадзіць.

Сам не ведаю, як тое сталася, што аднойчы застаўся з ім адзін на адзін у цэлым доме. Быў пачатак зімы, за вокнамі ляжаў мокры, але досыць глыбокі снег, хмары ішлі нізка, было змрочна, хоць ужо падходзіў поўдзень.

Дзядзька раптам выйшаў з пакою. Падышоў да мяне, слова не сказаўшы схапіў мяне за горла і пачаў душыць. Я не мог крыкнуць, зрэшты, і не было нікога. Да гэтага месца памятаю ўсё дакладна. Не памятаю, што мяне ўратавала. Ці вырваўся ад яго? Наўрад. Ці сам мяне адпусціў? Мусіць, таксама не. Здаецца, што ўвайшла бабка. Так, цяпер уласна прыпамінаю сабе. І найстрашнейшым было не тое, што мяне душыў у пустым памяшканні, але тое, што, калі бабка прыйшла, мусіла яго ласкава ўгаворваць, каб пакінуў мяне ў спакоі. А, калі ён мяне адпусціў, шапнула, каб уцякаў.

Выскачыў з дому, прамчаўся цераз двор, павярнуў за новы дом і там, як стаяў, у куртачцы і панчохах, прысеў на кукішкі ў снежнай гурбе пад кустом агрэсту. Убачылі мяне з вокнаў кватаранты і ўзялі да сябе. Дадому вярнуўся толькі тады, калі дзядзьку забралі ў шпіталь.

Два ўражанні засталіся ў мяне пасля таго. Страх перад вар'ятам ці п'яніцам і агіда. І дакучлівае пачуццё, што часам ты можаш быць нявінна пакрыўджаным, а відавочны вінаваўца становіцца аб'ектам лагодных угавораў і дыпламатычных захадаў.

З дзядзькам, дарэчы, жыццё абышлося бязлітасна: застаўся ў псіхіятрычным шпіталі ўжо да канца, да смерці праз некалькі гадоў.

Дваццаты год

Прыйшла вясна дваццатага года. Ужо ведалі сёе-тое пра бацьку. У Дзянікіна трапіў у дывізію Жалігоўскага, быў пад Адэсай, хварэў на тыф, распавядаў пазней з незвычайным артыстызмам, як разам з грэкамі і французамі ўцякаў у Адэсу пад артылерыйскім агнём. У дадатак меў сорак градусаў гарачкі, якія спрыялі таму, што бачыў усё наўкола нечувала яскрава, і нічога не баяўся.

На той час бацька быў у 2-м палку падгалянскіх стральцоў. Да нас не прыязджаў.

Часам хадзілі да яго бацькоў, яны таксама перабраліся ў Менск і збудавалі сабе домік недалёка ад нас, каля самай чыгункі. Домік быў новы, але няўтульны, без зелені, без тога налёту старасвецкасці, які столькі прыцягальнасці дадаваў доміку на 2-ой Сергіеўскай. Маці, дарэчы, не любіла свякрухі, адразу часта праз яе плакала, потым востра сабе прыпамінала. Бабка Путраманціха мела нязгоршы характар. Ледзьве дзед размыкаў вусны, верашчала: "Здыму пантофель і дам па пысе!" Дыскусія на тым перапынялася.

Дзед быў безабаронны, пачцівы, барадаты. Любіў выпіць: гэта, здаецца, і дало яго жонцы такую хатнюю перавагу. Быў меншы за бабку. Тая ў дадатак насіла акуляры ў бляшанай аправе. Мне не падабалася. Цалкам падзяляў меркаванне мацеры пра яе.

Вясна надыходзіла з вайною. Вайны датуль не адчувалі - акрамя некалькіх эпізодаў у Петрыкаве. Цяпер, аднак, і весткі з фронту пачалі станавіцца тэмай размоў і шэптаў - і нарэшце ў самім горадзе нарастала напруга. Наша мяшаная вулачка пачала дзяліцца паводле вызнання і мовы. У польскім асяродку (з дзеячоў быў вядомы ўсім малады і прыстойны пан, нейкі Уладзіслаў Рачкевіч) пачалі пераважаць шавіністычныя настроі. У горадзе, дзе палякі склалі значную меншасць, такія настроі павінны былі выклікаць непазбежную напружанасць і рост актыпольскіх настрояў.

Вясна ішла, і вайна набліжалася да нас што раз хутчэй. У чэрвені весткі з фронту пачалі пашыраць паніку. Распавядалі, што бальшавікі распачалі вялікае наступленне. У польскім асяродку то той, то іншы паспешна ад'язджаў. Маці чакала вестак ад бацькі. Ён быў на той час у Кіеве. Адразу адтуль ішлі трыумфальныя паведамленні. Потым і там усё змянілася. Лісты ад бацькі прыходзіць перасталі. Канец чэрвеня ў Менску быў страшны. Катастрофа беларускага фронту стала фактам. Лавіна бальшавікоў сунулася на захад, пагражаючы гораду поўным акружэннем. Менск быў стаўкай штабу фронту. Тут былі велізарныя склады боепрыпасаў, абмундзіравання, харчавання. Эвакуацыя тых складоў была пачата надзвычай позна. І тады ж на астатняй, не адрэзанай яшчэ чыгуначнай лініі на Баранавічы здарылася катастрофа неверагодна страшных памераў.

Падобна на тое, што нейкі дыверсант ускочыў на лакаматыў аднаго з цягнікоў і ці то забіў машыніста, ці то выпхнуў яго, ва ўсякім разе цягнік затармазіў. Цягнікі ішлі адзін за другім, калі той першы спыніўся, урэзаўся ў яго разагнаны другі. У гэты ўехаў бранецягнік, загінула, відаць, шмат людзей. Фактам з'яўляецца, што яшчэ ў 1926 годзе, калі я там праязджаў, бачыў ля падэшвы вельмі высокага ў тым месцы насыпу паржавелыя восі вагонаў. Эвакуацыя была сарваная, людзі маглі ўжо толькі ўцякаць і прабірацца па адным. Пра ратаванне запасаў не было і мовы. Гэта ў сваю чаргу выклікала наступную жорсткасць. У першыя дні ліпеня пачаліся падпалы складоў. Памятаю летняе неба Менска з чатырох бакоў зацягнутае дымамі. Людзей, агаладалых за зіму і вясну агарнула шаленства ад выгляду нішчэння такіх багаццяў. Хто быў жыў, бег з мяшкамі на пажары. Усё гарэла разам, снарады і кансервы. Не адзін з шукальнікаў скарбаў узляцеў у паветра. У нас выключную энергію праявіла бабка. Прыцягнула цэлы мяшок банак са згушчаным малаком. Былі ўжо прыпаленыя, ад таго сапраўдныя прысмакі для мяне: разбівалі банку, а адтуль цякла бронзавая вадкасць са смакам цукерак "крэм бруле".

Наступныя два дні было найцяжэй. Па вуліцах бегалі жаўнеры, падобна, што найгоршыя (бандыты), і падпальвалі ўжо не склады, а звычайныя дамы. Людзі выстаўлялі абразы ў вокнах, каб паказаць што яны не яўрэі. Асаблівай папулярнасцю карысталіся Маці Божая Вастрабрамская і Маці Божая Чанстахоўская.

У нас, на нашай вуліцы, было здарэнне, што жаўнеры прычапіліся да Волкавай, той, што жыла насупраць, хоць яна была найрадавітайшай полькай. Не ведаю, што яе ўратавала. Бабка таксама сумела адагнаць пару смаркачоў у мундзірах, якія беглі па вуліцы з банкай бензіну.

Ноч прыйшла трывожная, уся ў брудных малінавых зарывах. Дзесьці ў ваколіцах чыгуначнага вакзала кожныя некалькі секунд рваліся цяжкія снарады: гэта цэлыя суткі гарэлі артылерыйскія склады. Гарэла ўсюды навокал. Здавалася, што ад горада застанецца жменя пепелу. Нас ратавалі садзікі.

Маці выйшла ў сад, бо з супрацьлеглага боку, з суседняй вуліцы, агонь, здавалася ужо набліжаўся. Раптам з-за куста выглянуў чалавек. Папрасіў яго схаваць. Маці завяла яго на гарышча нашага дома, туды, дзе звычайна ляжалі на саломе апорты і антонаўкі, дзе куты былі завалены лахманамі, кніжкамі, старымі фатаграфіямі. Ніхто ў хаце пра гэта не ведаў.

Яшчэ суткі трывалі пажары. Потым здалёку пагрукала трохі артылерыя і замоўкла. Трохі было страляніны з вінтовак. Вуліцу перабеглі некалькі чалавек у мундзірах зямлістага колеру, інакшых, чым польскія.

На двары з'явіўся той, якога маці схавала на гарышчы. Дзякаваў маці:

- Дазвольце прадставіцца, такі і такі, дзеяч камуністычны.

Маці адказала:

- А я жонка польскага афіцэра, Путраманта.

Чалавек змяшаўся. У канцы параіў, каб нікому болей так не прадстаўлялася.

Значна пазней маці рабіла намаганні прыпомніць яго прозвішча. Сцвярджала, што спатыкала яго сярод найвыбітнейшых, не была ўпэўнена, ці не быў гэта Куйбышаў. Гэта, здаецца, выключана. У той час быў ён у Туркестане.

Пайшлі з маці ў цэнтр горада. Пасля апошніх дзён прыход Чырвонай Арміі - акрамя ўсякіх неспакояў, якія ён нам асабіста абяцаў - прымалі як вялікую палёгку.

Вось малюнак, які памятаю: галоўная вуліца Менска, Захар'еўская. Даходзім з маці да чыгуначнага мастка, які праходзіць над вуліцай. Ісці вельмі цяжка. Ногі гразнуць па костачкі ў гразі вельмі асаблівага роду: уся вуліца - брук, тратуар - была засыпана масай какавы.

Здалёк чуваць яшчэ адзінкавыя стрэлы. Яшчэ то тут, то там слупы дыму, тонкія і чорныя ў бляклым, распаленым ліпеньсім небе. З-пад самага моста вынырвае калона войска. Ідуць свабодна. Мундзіры зямлістыя, добра абшарпаныя. Некалькі збоку на конях.

Не шмат памятаю з наступных месяцаў. Было кепска з прадуктамі. Часам прыходзілі чырвонаармейцы прасіць што-небудзь паесці. Бабка дала ім раз нечага такога, што елі самі. Памятаю куслівую рэпліку аднаго з іх:

- Чырвонаармеец - не свіня, усё з'есць.

Суседзі, хоць мы ворагаў і не мелі, пачалі аднак шаптацца на тэму маці, што жонка польскага афіцэра. Аднаго дня з'явіўся да нас нейкі тып, які запатрабаваў дакументы маці, яна прынесла пенсійную кніжачку, выдадзеную ў 1914 годзе, дзе бацька быз залічаны да забітых. На кніжаццы вялізнымі літарамі было напісана: "Удава". Нешта гладзеў, глядзеў. Здавалася, што чытанне давалася яму з цяжкасцю. Ва ўсякім разе па-за тыя вялікія літары не перайшоў, аддаў маці дакумент і пайшоў сабе.

Восенню ізноў усё памянялася. Прыйшлі весткі, што палякі пасоўваюцца на ўсход. Тым разам не было ані пажараў, ані страляніны. Нейкім кастрычніцкім днём прыйшла вестка, што бальшавікі ўцяклі. Мы пабеглі на найбліжэйшую шашу, якая праз Маладзечна ішла на Вільню. Уся шаша была забіта польскімі абозамі.

Але людзі не здолелі яшчэ апамятацца, калі дакладна ў наступны дзень абозы рушылі назад. Бальшавікі ўступілі ў горад ізноў, бадай што ўжо з вечара.

Гэта было ўжо перамір'е. Менск заставаўся па там-тым баку, польсія перадавыя дазоры развярнуліся і цяпер выраўноўвалі фронт.

Праз колькі тыдняў, калі ўжо пачалася зіма, з'явіўся ў доме нехта з нашых сваякоў, Шыманскіх, якія жылі ў невялікім фальварку недалёка ад станцыі Негарэлае. Прывёз паштоўку ад бацькі. Ён чакаў нас у Шыманскіх.

Размовы ўсю ноч і плач, потым пакаванне. Вечарам рушылі. Саннай дарогі яшчэ не было, ехалі возам, вазніца ішоў збоку, месячы снег з граззю і што хвілю кляў, што "коўзка", г.зн. слізка.

Маці, захутаная ў хустку і, наогул, апранутая па-простаму, вельмі хвалявалася. Калі даехалі да дэмаркацыйнай лініі, з першай вясковай хаты выйшаў нехта з вінтоўкай.

- Дакументы.

Вазніца пачаў грэбацца па кішэнях, шукаючы сваю паперку, аформленую толькі на яго аднаго. Было холадна, жаўнер дрыжаў у сваім палітку. Мацеры прыйшла святая думка - пачаставала яго папяросай. Узяў закурыў, махнуў рукой.

Польшча, 1921 год

І вось мы у Шыманскіх. Быў ужо ў іх, напэўна, летам. Падрабязнасцяў не памятаю. Леташняй зімой жылі ў нас у Менску на станцыі два васямнаццацігадовыя блізнюкі, Пётр і Павел, прыгожыя хлопцы. Цяпер тут прывітаў нас бацька. Першы раз запомніў яго сабе ў вайсковым мундзіры. Пэўнае ўражанне зрабілі на мяне ўсякія срэбныя выкрунтасы, якіх у той час было поўна на афіцэрскіх абшлагах, рукавах і пагонах. Здаецца, што наступным днём мы рушылі далей. Было гэта ў акрэсе новага 1921 года. Вельмі прыкрыя ўспаміны. Падарожжа цяжкае, холадна, хаты перапоўненыя. Нейкая станцыя, дзе мы доўга чакаем на цягнік. Усюды поўна людзей. Памятаю, што бацьку нарэшце ўдалося знайсці куток. Быў гэта дастаткова вялікі спальны пакой з велізарным ложкам, поўным пасцеляў. У ложку нейкі тып з жанчынай. Не ведаю чаму, але мне было страшна сорамна за іх, брыдка і ў агуле абрыдліва. Яны ніколькі на нас не зважалі. Мы прытуліліся ў кутку на клунках.

Потым адразу вясна і Давыд-гарадок. Бацька камандаваў батальёнам у палку, які спачатку меў нейкую вельмі дзіўную нумерацыю, а потым быў перайменаваны ў 49-ты полк пяхоты. У той час полк швэндаўся па ўсходніх мясцінах польскай часткі Палесся.

Давыд-гарадок - паўвёска прышчэпленая да велізарнай паўпаводнай Гарыні. Ужо сапраўдная вясна, мутныя ўспаміны з Вялікадня. Вельмі голадна. Жылі ў маленькім нумары яўрэйскага гатэліка. Памятаю, як журботна выглядаў праз акно, ці ардынарац не нясе кацялок з абедам з афіцэрскага казіно. Слабыя былі абеды, не хапала нават на некалькі гадзін. З'явіліся нейкія трэнні ў маці з бацькам. І на мой конт таксама. Я падаваўся бацьку распушчаным, непаслушным, бацька цвердзіў, што я аказваю яму мала павагі. Маці бараніла мяне так заўзята і, нават, у маёй прысутнасці. Гэта ў сваю чаргу дадавала мне задору і што раз больш раздражняла бацьку. Вельмі кепска пачыналася паваеннае сужыцце бацькоў.

Потым Лахва, малая чыгуначная станцыя, так-сама над нейкай рэчкай. Ехалі туды на маторнай лодцы. Гэта было прыгожа. Шмат вады, зараснікі на беразе, светла-зялёны травеньскі вечар.

Былі там коратка. Полк, датуль раскінуты на дробных залогах, быў сканцэнтраваны ў Пінску.

Былі тут летам. Жылі ў мансардзе, якая выходзіла на вялкі стары парк. Тут паспрабаваў першую ў жыцці прозу: апісаў некалькі крыжовых перажыванняў, уцёкі з Петрыкава, уцёкі з Менска, нейкую зімовую вандроўку, ужо на гэтым баку. Часам ездзілі з бацькам купацца на другі бераг Піны, насупраць прыгожых кляштароў. Аднойчы вярталіся на лодцы. Улезла ў яе шмат сялян і жаўнераў. Сядзелі, як трусы, гледзячы, як на дне збіраецца што раз больш вады. Людзі пачынаюць хвалявацца, барты на некалькі сантыметраў ад паверхні вады. Нехта хіснуў лодку, і вось водная плынь уварвалася паміж нас, лодка перавярнулася, хто жывы - скача...

Я плаваць не ўмеў. Як камень іду на дно. Не баюся. Памятаю зялёны колер вады. Памятаю здзіўленую думку, гэта я ўжо ўтапіўся? Усё робіцца ў такім кароткім часе, што яшчэ не мучуся з недахопу паветра. Памятаю наступную думку: мусіць трэба памаліцца.

У тую самую хвіліну нейкая сіла выпхнула мяне ўверх. Гэта бацька схапіў мяне за плечы. Трымаліся за перавернутую ўверх дном лодку. З натоўпу пасажыраў - нікога, усе ўмелі плаваць і ўжо былі на беразе.

Толькі цяпер напаў на мяне страх. Бацька потым даймаў мяне тым, што я страшна жаласна крычаў аб паратунку. Сам нічога тога не памятаю. Затое памятаю лодку, якая нарэшце рушыла па нас. Казалі, калі лодка была ўжо блізка, пачаў сердаваць, што плыве так павольна.

Пазней некалькі разоў мог я ўтапіцца, але гэта былі дробязі ў параўнанні з тым выпадкам.

Пачаліся першыя бойкі. У горадзе спелі палітычныя і нацыянальныя канфлікты. Большасць пінчан - гэта былі яўрэі. Яны прынялі савецкую ўладу вельмі добра. Прыход польскіх войскаў прынёс ім чарговыя рэпрэсіі. Як вядома асобныя вайсковыя часткі, найперш галерчыцы і пазнаньцы, былі антыяўрэйскі настроены. Аднаго дня меў дробную вулічную сутытку з нейкім падшпаркам-яўрэем майго ўзросту. Я выйшаў у ёй пераможцам. На наступны дзень, калі зноў там праходзіў, мой учарашні супраціўнік чакаў мяне ўвялікай кампаніі. Адразу кінуліся на мяне. Некалькі мусілі мець па нейкіх гадоў пятнаццаць. Паспрабаваў уцякаць. Акружылі мяне, пачалі біць. Упаў у шаленства, і таксама лупіў з усёй моцы. Тут жа мне пусцілі кроў з носа. Не ведаю, як бы гэта ўсё скончылася, але падзея адбывалася каля ўваходу ў казармы. Жаўнеры глядзелі адразу на ўсё досыць спакойна. Потым адзін з іх крыкнуў

- Гэта сын нашага капітана!

Падскочылі да нас. Мае супраціўнікі кінуліся ўрассыпную. Аднаго злавілі і пацягнулі ў казармы. Той страшна крычаў. Мне зрабілася не па сабе, і я пабег дадому. Пазней той жаўнер, які мяне ўратаваў, з жалем пытаўся, чаму я знік, заміж таго, каб сведчыць у казармах супраць пакасніка. Гэта ўсё былі толькі першыя праявы. Праз некалькі дзён, пасля выезду палка з Пінска выбухнуў там велізарны пажар, які не толькі амаль знішчыў увесь цэнтр горада, але і адкрыў збройнае паўстанне, якое падобна на тое рыхтавалася там камуністамі.

Аказалася, што на гарышчы дома, у якім мы жылі, былі кулямёты. Пэўна, таму гаспадар дома няласкава глядзеў, калі я лазіў па розных закутках.

Каламыя

Але тая катастрофа рыйшла ўжо потым, калі мы былі ў Каламыі.

Падарожжа ў Каламыю было вельмі прыемным. Ехалі ў таварных вагонах. Аднойчы цягнік раптоўна затармазіў, людзі беглі, крычалі. Аказалася, што нейкі маладзенькі падпаручнік падчас язды па-п'янаму ўхапіўся за парапет дзвярэй і пачаў гушкацца на руках. Канешне адразу зляцеў. Трапіў на насып, нічога з ім не сталася, толькі порткі лопнулі. Атрымаў пару дзён арышту.

Львоў. Шкляны дах над перонам, светлае піва на вакзале.

Каламыя. Мы жылі ў чыгуначнага машыніста Зарэмбы. Займалі маленькі, цёмны пакойчык з выйсцем на вуліцу. Тая, зрэшты, была не брыдкая, поўная дрэў.

Галіцыя такая інакшая. Адчыняюцца дзверы, і ўваходзіць стары Зарэмба, гаспадар дому і бацька машыніста, з вусамі a la Франц Іосіф. Уваходзіць з сумкай, поўнай канапак з кілбасой і тварогам, а таксама печывам. Доўгая цмяная размова з бацькамі. Гляджу прагна на тыя прысмакі: тут таксама голадна. Але маці грозна на мяне зыркае, не адважваюся рукі падняць, хоць Зарэмба настойліва мяне частуе. Нарэшце адходзіць. Увесь у паклонах: "Цалую ручкі пані капітанавай!" Маці ані не ўсміхнулася. Бярэ канапкі і аддае дзетвары Зарэмбаў, якая бегала па двары. Маё сэрца разрываецца, не паспрабаваў ні кавалачка. Гэта была проста спроба хабару. Бацька таксама сплавіў бы старога, але спосабам больш лагодным. Маці аднак аднеслася да справы прынцыповна. З гэтага часу стасункі з гаспадарамі былі напятыя, хоць у вочы паказвалася "да ножак паданне".

Восенню атрымаў да кампаніі сястру, Марыю. Гэта ўжо цалкам запоўніла наш пакойчык.

Адносіны паміж бацькамі станавіліся ўсё горшымі. Зарплаты бацькі не хапала. Ён сталаваўся ў казіно, адкуль і нам прыносіў харчы. Усё ў крэдыт. Пасля прыходу на свет дачкі бацька дома амаль не паказваўся. Любіў выпіць. Маці прыпамінала яму яго бацьку, казала: непапраўнага алкаголіка. Бацька меў слабую галаву і слабы характар. Піў часцей для кампаніі і кожную такую кампанію пазней - часта дома - адхворваў. Памятаю не адно яго начное вяртанне ў стане поўнага ап'янення. Тады я ляжаў, як трусяня, на сваім палявым ложку і стараўся ўдаваць, што сплю. Паступова нарастаў ува мне комплекс нянавісці, страху і агіды да ўсякіх непатрэбнасцяў.

Тут якраз у маці пачаўся перыяд небывала хуткага старэння, яна рабілася ўсё больш расчараванай. Характар яе неяк дзіўна мяняўся. У цяжкія часы - у Капцэвічах, мінулым летам у Менску, у час уцёкаў - была ў добрым настроі, вясёлая, выдатна спраўлялася з небяспекамі. Тут жа пачала сама адгароджвацца ад жыцця мужа. Справа ішла пра амбіцыі. Была "маскалькай". Тут у Галіцыі пачала наўмысня гэта падкрэсліваць Бацька мусіў, відаць, то тут, то там не досыць тактоўна прыпыняць яе выказванні на тую тэму, у выніку маці перастала бываць у палкавых кампаніях. Зрэшты, была кепска апранута. Бацька не меў грошай. Яна не мела ўласных строяў. Падазравала, што прыніжае бацьку. Але яе рэакцыя была такая, што бацьку толькі яшчэ ў яго слабасці ўзмацняла.

Зрэшты, і ён меў шмат клопатаў. Афіцэрскі корпус быў у той час (як і праз колькі наступных гадоў, а, нават, аж да вайны) вельмі падзелены, раздзіраўся ўнутранымі трэннямі, не непасрэдна палітычнымі, а персанальнымі, што яшчэ горш.

Справа была ў паходжанні афіцэраў. На той час змагаліся за выгаднае становішча тры вялікія афіцэрскія групы і некалькі меншых: легіянеры, афіцэры з аўстрыйскай арміі, або "галілеі", а таксама з расійскай арміі, ці т. зв. "католікі", трохі "галерчыкаў". Наймацнейшымі былі, простая рэч, легіянеры. Яны лезлі ўсюды. Цягнулі за сабой сваіх. Мелі тую перавагу, што былі арганізаванымі і што мелі свайго правадыра. І "галілеі", і "католікі" прайгравалі ў рукапашнай з былой дробнай сошкай легіённай. Зласловілі тады паміж сваімі, ганарыліся перавагай свайго вайсковага дасведчання, не без рацыі лічылі сябе саміх за вайсковых прафесіяналаў, у той час, калі легіянеры былі перш за ўсё аматарамі, без адукацыі, без доўгай практыкі.

Бацька ў польскім войску адбыў дзве цяжкія кампаніі: пераход з дывізіяй Жалігоўскага з-пад Адэсы праз Румынію ў край, а таксама Кіеўскі паход. Падчас астатняга перажыў страшнае адступленне з-пад Кіева. Бацька са сваёй ротай стаяў на другім беразе Дняпра. Спачатку адход быў прызначаны на 6 гадзін раніцы, але потым з-за поспехаў бальшавікоў на поўдні яго спешна пачалі ў дзве гадзіны. Гэтая змена тэрміну да бацькі не дайшла. У выніку ішоў праз Кіеў цераз дзве гадзіны пасля рэшткаў войскаў. Цераз увесь горад ішлі з карабінамі нацэленымі ў вокны, выглядаючы, ці не рыхтуе хто ручной гранаты. За горадам пачаліся панічныя ўцёкі. У нейкай вёсцы патрапілі на засаду: 22 забітыя. У нейкім месцы прыблудзілася да іх паўбатарэі цяжкай артылерыі.: яшчэ сям-там абозы. Уцякалі паўднёвым Палессем праз Оўруч, Сарны, Ковель. Калі дагналі нарэшце сваіх, бацька прывёў з сабою цэлую частку з уласнай артылерыяй, конніцай, інтэнданцтвам. Ва ўзнагароду быў вылаяны за тое дзвюхгадзіннае спазненне. Здольнасць да аблівання халоднай вадой энтузіястаў належыць да нашых агульнанацыянальных рысаў, панадладавых і панадкласавых.

Цяпер ён цягнуў на сабе першародны грэх "каталіцызму". Больш прыязныя легіянеры, калі даведваліся, што ён з расейскай арміі, гаварылі: глядзіце, панства, "католік", а такі паважны чалавек. Асабліва кепска бацька пачаў пачувацца ў палку, калі яго камандірам стаў маёр ці палкоўнік Монд, вядомы пазней генерал. Не ведаю, што між імі здарылася, ведаю толькі, што бацька дзень у дзень скардзіўся, што Монд хоча яго прыкончыць.

Восенню першы раз у жыцці я пачаў вучыцца ў чужога. Быў гэта рэпетытар. Вучань, бадай што, восьмага класа гімназіі, высокі, руды, пегаваты яўрэй. Быў вельмі спакойны, стрыманы, някепскі педагог. Думаю, што някепскі, бо добра пра яго ўспамінаю. Ён вельмі паўплываў на ўсё маё наступнае жыццё. Менавіта ён пачаў вучыць мяне па-польску. І я, нават, не памятаю, як ён называўся. Я хадзіў да яго на заняткі. Гэта была таксама палёгка - выйсці з пакоя, поўнага крыкаў немаўляці, злосці бацькі і кепскага настрою маці. Пасля заняткаў таксама стараўся быць па-за домам. Памятаю Прут, малую, вёрткую рачулку. Вельмі мелкая - нават мне можа па калена. Камяні. Далёка на гарызонце блакітныя пагорачкі. Горад падаваўся мне вельмі прыгожым. Не мог зразумець кпіны старэйшых, калі гаварылі пра Каламыю. Можа таму, што я прыехаў з лахваў і давыдгарадкоў.

Дзве справы займалі ў мяне тут шмат часу: бойкі і забароненыя гульні. Бойкі нашы мелі вялікую перадумову тэрытарыяльную: школа на школу, вуліца на вуліцу. Усё часцей дзяліліся на прынцыпу нацыянальнасцяў. Яўрэі і не яўрэі. Здаецца, што біліся таксама з украінцамі. Ва ўсякім разе з яўрэямі біцца было выгадней: лёгка іх распазнавалі, яны былі пад рукой, ахвотна станавіліся да бойкі, але таксама досыць латва кідаліся на ўцёкі.

Вільня

Тым часам адносіны паміж бацькам і Мондам рабіліся ўсё горшымі. Нарэшце бацька знайшоў прычыну і арганізаваў ад'езд з Каламыі. Дапамагла яму ў тым цікавая гістарычная акалічнасць, а менавіта Сярэдняя Літва.

Ведаем, як і для чаго тое ўтварэнне ўзнікла. У той час шукалі афіцэраў, якія паходзілі з Літвы, прынамсі каб стварыць бачнасць асобнасці той жа Сярэдняй Літвы. Бацька, які нарадзіўся ў Панявежы, быў кандыдат, пра якога толькі марылі. Трапіў у 85 полк Віленскіх стральцоў. Была створана, уласна, дывізія з такой назвай. Пазней бацька быў у 77 Ковенскім палку. Быў таксама, здаецца Менскі полк.

Бацька выехаў спачатку адзін, пакінуўшы нас, як звычайна, без граша. Але так было і лепей - прынамсі прыгод не было.

Потым прыехаў па нас. Быў, напэўна, сакавік 1922 года. Ехалі акружной дарогай праз Варшаву. Першы раз я ў ёй быў, не запомніў нічога, акрамя доўгай язды з рамізнікам з аднаго вакзала на другі.

Вільня адразу мяне ўразіла. Пасяліліся на Звярынцы - і то ў самым яго канцы на рагу Фабрычнай і Дзельнай. Тут, уласна, закончваўся горад. Цераз вокны - мы жылі ў драўляным доме - былі відны пагоркі Каралінкі, лес, млын над ставам. Тут ужо не было нават бруку.

Я бегаў на тых ваколіцах цалкам шчаслівы. Не памятаю, ці меў сяброў. Можа і былі, але не вялікія. Не думаў нават пра "тыя" справы. Каралінка, тыя пагоркі, лясы, Вілія цалкам мяне напоўнілі.

З-пад млына выбіваўся малы ручаёк і цераз камяні спяшаўся да блізкай Віліі. Я лазіў па тых вылунах. Нехта мне паказаў, што пад імі ёсць рыбы. Усадзіў аж па локаць рукі ў халаднаватую ваду. Раз, другі, трэці, скрыпеў пад пальцамі толькі пясок. А потым трапілася слізкае, вёрткае стварэнне. Пры каліве дасведчанасці можна было яго выцягнуць. Гэта былі ўюны, вялікія як меркаваў, бо на цэлую далонь - рыбкі. Прыдатныя нават для смажання. А наогул было там прыгожа. Вілія мела залатое, пясчанае дно, рашуча ў некалькіх месцах паварочвала, прадзіраючыся цераз пагоркі каля найвышэйшага з іх, так зв. Лысай гары, якая ўзвышалася над ракой крутым, гліністым абрывам. Калі паворочвала пад дом, на другім баку віднелася на гарызонце голая гара Шышкіна з класічным профілем, які не саступаў на маю думку Фудзіяме. У горад хадзілі па вуліцах з дзівосна правільнымі назвамі. На Старой былі счарнелыя драўляныя домікі тыпу "дача", падобныя да тых з 11 Сергіеўскай. У дзікім вінаградзе, у кусціках сярод клумбаў. Сосны былі ўсюды, нават на нашым падворку на Фабрычнай, 41. Усё вакол было свойскае - не так, як у Каламыі. Было прыгожае і свойскае.

Зноў трохі вучыўся. Бацька знайшоў новага рэпетытара. Нейкага Яна Петрака. Гэта быў дваццацігадовы хлопец, толькі што дэмабілізаваны. Вельмі мілы, прыстойны, як мне здавалася, надзелены рознымі здальнасцямі. Рыхтаваў мяне да другога класа гімназіі. Бяда, што сам падняўся не на шмат вышэй, бо быў у пятым.

Восенню паехалі здаваць экзамен у Новую Вілейку. Тут я быў уражаны яшчэ больш.

Было гэта дзівоснае мястэчка, доўгай вузкай маністай расцягнутае на добрыя некалькі кіламетраў паміж малой рэчкай Віленкай і шэрагам досыць крутых пагоркаў, у якіх дажджы і снягі павырывалі яры, выступы, абрывы, надаючы ўсяму ў цэлым выразны падгорскі характар.

З другога боку рачулкі пейзаж быў яшчэ лепшы. Былі там пагоркі, якія ўжо цалкам выдзеліліся з раўніны. У дадатак парослыя прыгожым ялова-альховым лесам.

Гімназія імя Святога Казіміра размяшчалася на самым версе тых забудаваных пагоркаў. Гэта быў невялікі двухпавярховы будынак з жоўтай цэглы. Вельмі мне спадабаўся. Быў нейкі нязвыклы, захапляльны, поўны няясных абяцанняў новага жыцця, новых знаёмстваў, незвычайна цікавых здарэнняў. Сам не ведаю, з чаго браліся тыя прадчуванні. З самога экзамена не памятаю нічога. Памятаю толькі пах старанна вычышчанага на новы школьны год будынка. Дамінавала ў ім масціка для падлогі, трохі шкіпідару, трохі бензіну. Па сёння той пах асацыюецца ў мяне з чаканнем нечага новага ў жыцці.

Альбарт

Экзамен здаў без цяжкасці. Петрак падрыхтаваў мяне вельмі старанна, "на выраст". Праз нейкі час пасля гэтага бацька канчаткова перабраўся ў Новую Вілейку, дзе быў сканцэнтраваны яго новы полк, згадваны ўжо 85 полк Віленскіх стральцоў.

Пасяліліся пры казармах, гэта значыць насупраць узгорка, дзе стаяла гімназія, па другі бок рэчкі недалёка ад тых яловых пагоркаў. Там праходзіла дарога, абсаджаная высокімі таполямі. Праз пэўны час над вяршынямі таполяў паказваўся касцёл са стральчастай вежай, які стаяў яшчэ вышэй, чым гімназія. Гэта была прыгожая дарога. Спачатку ішлося лёгка, бо з гары. Даходзіла да рэчкі, перасякала адну вуліцу - і цяпер ішла пад гору, паміж драўлянымі домікамі, аж да гімназіі.

Было мне ў ёй вельмі добра. Увесь другі клас прайшоў з разгону, дзякуючы падрыхтоўцы Петрака. У гадавым пасведчанні меў адны пяцёркі - з адным выключэннем: за спевы мне паставілі чацвёрку. Настаўнікі мяне любілі. Сярод таварышаў знайшоў першага прыяцеля. Адбылося гэта спосабам незвычайна простым, амаль механічным: разам хадзілі ў школу.

Жылі мы пры казармах у доўгім, прысадзістым бараку з цэглы. Бацька атрымаў аж чатыры пакоі, але паколькі мэблі не меў, жылі толькі ў двух першых. У адным з далейшых пасяліўся Петрак. Зрэшты, мною ён ужо не займаўся.

Адразу насупраць уваходу ў барак была сцежка, якая вяла ўніз, да вясковай дарогі. Каля дарогі знаходзіўся невялікі дзяржаўны фальварак, які арандаваў нейкі Садоўскі. Быў там стары драўляны дом, некалькі гаспадарчых будынкаў, вялікі і прыгожы сад. Там жыў мой таварыш падарожжаў у школу, сын арандатара. Ён называўся Альбарт.

Альбарт быў ніжэйшы за мяне, моцны, вельмі дужы і досыць маўклівы. З сумесных вандровак і блізкага суседства мусіла нарадзіцца сяброўства. Восень была прыгожая. За яго домам поле рэзка спадала да малога ручайка. Мы бегалі там, капалі канаўкі, ладзілі на іх смешныя млынкі з палачкі і прыладжаных да яе накрыж дзвюх трэсак. Гэта было вялікае шчасце, калі такі млынок, захоплены хуткай плынню ручая, звычайна пачынаў круціцца. Потым вакол каналаў будаваўся горад. Наогул там можна было гуляць тыднямі.

На лузе скасілі траву. Мы там лазілі, асцярожна ставячы ногі, на пакосе. Раптам гудзенне. Купінка мху, чорна-жоўтыя, пушыстыя, як мядзведзікі, чмялі. Некалькі гадоў цягнулася гэтае захапляльнае знаёмства. Спрабавалі заснаваць спецыяльную чмяліную пасеку, збіралі хаатычна злепленыя шарыкападобныя соты, хавалі ў пачак. Чмялі паслушна прызвычайваліся да новых памяшканняў. Мы цераз саломінку выпівалі іх мёд, салодкі, але не такі густы, як пчаліны. Чмялі і гэта зносілі. Былі дабрадушнымі і безабароннымі. Бралі іх у рукі. Яны не кусаліся, калі іх толькі не прыціскалі. Мы мелі да іх вельмі цёплыя пачуцці, ніколі над імі не здзекаваліся.

За ручаём пачыналіся яловыя і альховыя пагоркі. На тых пагорках раслі пякучыя і дзіўна абрыдлівыя грыбы, якія пахлі падаллю - найстрашнейшыя, ядавітыя, якіх называлі срамотнікамі або бессаромнымі. Аднаго не магу зразумець, як яны маглі трапляць у людскія рукі, і нават у гаршкі! Бо смярдзелі так рэзка, што проста цяжка да іх было падысці.

Яловыя ўзгоркі былі цёмныя, панурыя і ўрачыстыя. На іх было поўна вавёрак. Для гульняў падходзілі надзвычайна. Як, зрэшты, і ўсё навокал. Дастаткова было мінімальнага павароту нейкага ўнутранага шарыка, і пагоркі станавіліся раўнапраўным адпаведнікам Скалістых гор, ручаёк - Місісіпі, Альбарт - каманчам ці апачам. Уласна, мы знаходзіліся "на індзейскім этапе".

Але было нешта большае ў тых стэрэатыпных зацікаўленнях. Прыгадваю сабе сёння тыя часы і розныя іншыя, больш познія моманты і даходжу да высновы, што я ўжо ў той час быў моцна ўлюбёны ў прыроду. Выражалася гэта ў розных упадабаннях і захапленнях, сярод якіх "індзейства" было вельмі павярхоўным, неістотным і кароткачасовым. Па тых пагорках мы з Альбартам швэндаліся цалкам бязмэтава, па-просту, каб імі насыціца. Адзін з іх называўся Напалеонаўская гара. Быццам бы Напалеон на ёй снедаў пасля выступлення з Вільні. Але суседнія пагоркі былі больш крутыя, маляўніча пазарослыя. Мы іх паназывалі таксама. Потым зрабілі цэлую карту гэтай ваколіцы. Была на ёй Небяспечная гара (там якраз раслі тыя бессаромнікі...), гара Вавёрак, гара Альбарта, гары Ежага не было. Адчуваў, што гучала б гэта занадта звычайна. Не тое што Альбарт. У той жа час нашае замілаванне прыродай вельмі спецыфічна сканкрэтызавалася. Швэндаючыся па лугах над ручаём, па яловых загайніках, а ўжо, асабліва, па лясных палянках, поўных кветак, мы знайходзілі шмат насякомых, матылёў, жукоў, конікаў. Зрэшты, вучылі іх на ўроках прыроды. І Альбарт, і я пачалі іх збіраць хаатычна і абы як.

Але ў палку ўланаў, які стаяў побач, знайшоўся сапраўдны аматар энтамолаг, нейкі ротмістр Завадскі. Бацька мяне яму прадставіў. Завадскі аглядзеў мае "зборы", даў пару ўказанняў, параіў выбраць нейкую спецыялізацыю, даў пару кніжак. Я амаль не заўважыў як стаў не слабым спецыялістам.

Па-просту гэтая забава пачала мяне захапляць. Ротмістр збіраў у асноўным сем'і Cerambycidae (кеамбіцыдаў) і Carambidae (карамбідаў) з цвёрда-покрыўных. Натуральна, і я заняўся перш за ўсё гэтым. Усебакова захаплялі мяне рагатыя. Былі гэта жукі з доўгімі вусамі, якія жылі найчасцей у іглістых лясах, на смалістых пнях, на лясных кветках, на свежых пабегах ёлак, ляшчын, воўчай ягады.

Цяжка паверыць недасвечанаму, колькі ўзрушэнняў можа прынесці табе зусім жоўтае з чатырма чорнымі плямамі стварэнне, якое называецца Pachuta quadramaculata. Або шэры, у цямнейшыя крапінкі тапаліны караед, або Saperda Carcharias, або цёмны, моцны, мускулісты Lamia textor.

Я хутка ўлавіў, што Новая Вілейка з гэтага пункту гледжання з'яўляецца месцам надзвычай цікавым. Падказкі Завадскага навучылі мяне таму, што тут прысутнічаюць віды, якія сустракаюцца ў Польшчы толькі ў Татрах. Ён даў мне атлас насякомых, кніжачку, якая была бібліяграфічнай рэдкасцю. Цяжка паверыць, але я перапісаў з яе ўсё, што датычыла месца жыцця кожнага па чарзе віду. Вывучыў таксама, як выглядаюць тыя насякомыя, і сёння пасля сарака гадоў патраплю яшчэ з большага акрэсліць, калі не від, то прынамсі род.

У той час, даслоўна, сніў насякомых. Снілася мне, што лаўлю рэдкіх асобін. Сны тыя, зрэшты, пераследавалі мяне доўгія гады. Не толькі сны. Калі на перавале Санкт-Гатард у 1946 годзе знайшоў некалькі новых не вядомых у Новай Вілейцы відаў Leptura, завёз іх клапатліва ў Берн і быў на крок ад вяртання той хваробы. Тое самае наведала мяне яшчэ раз праз сем гадоў, над Ніцкім возерам, калі на цвеце кустоў Spirei знайшоў невядомы від Saperdy і нешта, што падобна было можа на Strangalia melanura. Узяў іх з сабой і маю дагэтуль, відавочна, што ў дрэнным стане, і ніякай вартасці яны не маюць.

Калі я сёння разважаю над тым сваім захапленнем і параўноўваю яго з усімі іншымі, якія прыносілі мне прыемнае ў наступныя дзесяцігоддзі, прызнаю, што не знаходжу ніякай істотнай розніцы, калі справа заходзіць пра глыбіню перажыванняў. Знешні імпульс, здаецца мне, іграе ў гэтым ролю другарадную. Вырашае ўмоўная, ўнутраная гатоўнасць да захаплення. Прыгожы пейзаж, прыгожы спартовы вынік, прыгожы паказ калекцыі, удачны адпачынак за брыджам, праход цераз рыфы, перакульванне лодкі, гонка на аўтамабілі, нецярплівая падсечка рыбы на вудачку.

Я нават недалёкі ад вырашэння яшчэ перажыць тое, што прыносяць справы мастацтва. Вагаюся. Не ведаю, ці не ёсць мне бліжэйшая катэгорыя кахання, або палітычнай барацьбы.

У Новай Вілейцы знаў толькі насякомых. Відочна, не адны яны запаўнялі маё жыццё.

Гімназія

У школе пасля першага, надта гладкага году неяк пагоршала. У трэцім класе меў шмат чацвёрак. Мы пераехалі ўніз пад самую станцыю. З'явіліся новыя настаўнікі. Кола сяброў пашырылася.

Але пакуль да тога дойдзе, апішам адзін гістарычны выпадак. Аднаго дня, можа яшчэ ў 1922 годзе, бацька прыбег дадому ўзрушаны. Пілсудскі прыехаў, будзе вялікі парад, палявая імша, агляд, урачысты марш. Бацька не ўпэўнены, як пакажа сябе яго батальён, зрэшты, баіцца, каб хто не зрабіў яму свінства.

Памятаю вялікі пляц перад домам, у якім мы жылі. Пазней там зрабілі футбольнае поле. Восень, дзень пахмурны, імглісты. На пляцы доўгія шэрагі войска. Далёка, далёка на другім канцы пляцу - адзінокая, малая фігурка ў блакітнаватым плашчы. Гэта той страшны Пілсудскі. Страшны не толькі таму, што можа адным словам перавярнуць усё дагары нагамі, але і таму, што ўсе блізкія непрыяцелі, якія шкодзяць бацьку, менавіта ў яго знайходзяць апошнюю рацыю і падтрымку, незалежна ад тога, ці тую рацыю наогул маюць.

Глядзеў на фігурку ў блакітным плашчы ўласна з такім нямым, не ўсвядомленым каментарам. Не адчуваў да яе ніякай сімпатыі. Страху таксама - не, была за далёка, падавалася такой малой.

Школьнае здарэнне: вялікі вечар, ужо не ведаю з якой нагоды. Сыгралі нейкую сцэнку. Я дэкламаваў доўгі верш пра патрона гімназіі, святога Казіміра. Як ён не хацеў ісці гуляць з братамі ў вайну:

... ні меч мне, ні зброя, ані бітва,

Хрысце, мільша мне ціхая малітва.

Мілей укленчыць ля Твайго трона,

Хай жа паможа мне ласка Марыі,

Каб не праліць мне крыві нічыей,

Сэрца чыстым трымаць да скону.

Я ніколькі не хваляваўся. Пляскалі. Не памятаю, ці моцна. У агуле, зрэшты, я заканчваў выступленне і быў не ў стане ацаніць інтэнсіўнасць воплескаў. Можа, таму, што гаварыў. Потым дачка мясцовага аптэкара панна Астраменцкая, мабыць, з класа сёмага, прыгожая, вельмі - як мы тады меркавалі разам з панам Петракам - бравурна адспявала: "На поле бітвы чорнай ночы ўлёгся змрок".

Мела шалёны поспех у старэйшых класаў. Было ў іх поўна вусачоў, падобных на Петрака, якім вайна перапыніла навуку. Настаўнікі, мабыць, іх трохі пабойваліся і стараліся, чым хутчэй, выпхнуць са школы.

Наш клас быў ужо цалкам нармальны, дванаццаці-чатырнаццацігадовыя, я быў адным з наймалодшых.

У трэцім класе акрэсліўся больш выразна расклад сілаў. Мы былі аддзелены ад дзяўчынак. У нашым (ІІІ-а) знайшоўся рашучы лідар, нейкі Ежы Дваранчык, які жыў каля станцыі ў двухпавярховым чыгуначным доме. Пасябраваў я з ім інакш, чым з Альбартам, з якім само жыццё мяне злучыла. Бедны Альбарт застаўся ў другім класе. Навука давалася яму вельмі цяжка. Канешне сяброўства з ім я не разарваў, але сам расклад урокаў ужо нас моцна раздзяліў.

Дваранчык быў вельмі начытаны і ўпарта вучыўся. Добра гуляў ў шахматы. Нават пачынаў танцаваць, чым страшна мне імпанаваў. Бо я двух рэчаў ніяк не мог навучыца: танцаваць і плаваць. У другім, трэцім, чацвёртым - і, мабыць, аж да восьмага класа - адно, што ўмеў танцаваць, была полька. І то, зрэшты, з дзвюмя ўмовамі: толькі ўправа і толькі з хлопцамі. З-за гэтага на школьных забавах станавіўся сейбітам жаху. Раскручаныя, захопленыя імпэтам, мы круціліся, як ашалелыя. Нічога не бачылі, скрут гававы. Вакол нас рабілася пустка. Пазней адчувалі сябе дуркавата і пераможна, што, зрэшты, адно на адно выходзіць.

Зусім іншае Дваранчык. Танцаваў нават вальс. На забавы прыходзіў з белай хустачкай. Быў унікум: не толькі выдатнік, але і "кавалер". Вельмі мне імпанаваў

"Кавалераў" было шмат - хоць бы тыя вусачы. Але і акрамя іх у старэйшых класах пераважалі такія, сам выгляд якіх узбуджаў ува мне страшную зайздрасць. Такі, напрыклад, Юргялевіч, высокі, франтаваты дылда. Хадзіў у шкураных штыблетах, як нейкі пілот. Я адчуваў сябе перад ім адсталым і безабаронным.

Другое каханне

У гэты час перажыў другую, мабыць (пасля нябожчыцы Ніны Осіпавай), закаханасць. Тым разам гэта была вучаніца толькі на клас старэйшая за мяне. Называлася Рамана Богуш. Невысокая, паўнаватая, дальбог, зараз не патрафлю ацаніць, ці прыгожая. Падавалася мне тады цудоўнай. Асабліва чаравалі мяне яе вусны, поўныя, чырвоныя, з нейкім паўсмехам.

Я не размаўляў з ёй ніколі. Яна нават не ведала, як я называюся. Канешне не мела паняцця пра буру пачуццяў, якія ўва мне выклікала. Усё, да чаго быў здольны - гэта чырванець, калі бачыў яе. І не вядома, ці швэндацца, цікаваць, пакуль пакажацца, ці ўцякаць, калі яе ўбачу.

Разпачлівасць сітуацыі ўзмацняў яшчэ факт, што яна належала - ужо не памятаю з якой аказіі - да мясцовых, новавілейскіх "вяршкоў". Яна бывала ў колах асоб для мяне недасяжных. Той жа, напрыклад, Юргялевіч меў да яе доступ што дзень. І быў нічым не абмежаваны.

У той безнадзейнай сітуацыі я з усіх сілаў шукаў нейкага спосабу, каб дараўняцца да Юргялевіча. Безумоўна, гэта быў адзін са штуршкоў, якія мяне папхнулі - пасля маці і яе мараў пра душу Талстога - да напісання вершаў.

Вершы былі вельмі кепскія. Кавалкі з іх памятаю і да сёння. І без крыўлення душы сцвярджаю, што яны не прадвяшчалі і крошкі таленту. У дадатак жарсць кахання, якая тузала мяне, была іх адзінай тэмай. Мне падавалася, што ў такім выпадку непазбежным ёсць ужыванне фразеалогіі, як найбольш драматычнай (сёння сказалі б: "крайняй"). Але і сталася: тое, што ў іх было найбліжэйшае да меладрамы, аказалася найхутчэй прарочым.

Рэчка Віленка была хуткая, звілістая і мелкая. Там-сям былі ямы і віры, але наогул яна здавалася лагоднай. Толькі каля вакзала набіралася павагі - была там перагарожана дамбай і ўтварала сапраўдны стаў, над якім стаяў дом маіх аднакласнікаў Ілюковічаў. Нават на некалькі кіламетраў вышэй адчуваўся ўплыў той дамбы, рэчка была больш глыбокая і павольная.

У першае новавілейскае лета напаткала мяне там другая па чарзе прыкрая прыгода. Купаліся. Я плаваць не ўмеў. Сам не ведаю, як аказаўся на глыбіні, невялікай, але "дастатковай" - вяршок галавы выступаў з вады, губы і нос - ужо не. Было гэта некалькі метраў ад берага. Іншыя ўжо вылезлі і апраналіся, у вадзе я застаўся адзін.

Што за жудаснае адчуванне! Калі мне пачало бракаваць паветра, калі павольная плынь пачала плаўна зносіць мяне ўсё далей, спрабаваў крычаць. Усе прыяцелі былі так блізка, глядзелі на мяне, жартавалі. Думалі, што гэта жарт. Канешне выглядала гэта смешна. Я падскокваў на дзесяць сантыметраў, выцягваў губы, глытаў трохі паветра, але крыкнуць ужо часу не было, бо зноў пагружаўся па самы чуб.

На беразе быў наш ардынарац. Ён ужо нацягваў кашулю. Я глядзеў на яго з нямой просьбай. Ён спахапіўся першым. Калі я выскокваў з вады, ён нацягваў кашулю на галаву. Калі я ішоў пад воду, спрабаваў яе зняць.

Што за мука - тануць на вачах усіх і не магчы нават крыкнуць аб паратунку.

Нарэшце хлопец дайшоў да слушнай высновы: задоўга працягваюцца гэтыя мае падскокі, каб быць жартам. Адкінуў кашулю. Праз хвіліну я ляжаў збялелы на беразе. Была гэтая прыгода менш сур'ёзная, чым на Піне, але значна больш мяне мучыла. Прыйшла зіма; як ужо гаварыў - закахаўся, упаў у меладраматычнае шаленста. Багушоўна - як гэта належала кожнаму з вышэйшага свету - што вечар хадзіла на каток. Там жа, каля Ілюковічаў. Сярод яе кавалераў выдзяляўся смуглы, элегантны Юргялевіч. Я здалёк прыглядваўся да яго элегантнага выгляду, грацыі і добрых манераў. Ездзіць на каньках я не ўмеў. Стаяў каля плоту, каб не плаціць за ўваход, і марыў: лёд прыломіцца, Юргялевіч уцячэ, я ў той жа час кінуся і выратую прыгожую Рому. Быў у гэтай фабуле значны грунтоўны недахоп, перш за ўсё я не ўмеў плаваць. Але грунтоўнасць ў марах не абавязковая.

І адбылося ж сапраўды так, як марыў. З раніцы быў вялікі іней. Я ішоў тапалёвай алеяй, гледзячы, як звыкла, на смутныя сілуэты касцёла ў пушыстай, белай аблямоўцы тапаліных вяршынь. Было холадна.

У школе застаў вэрхал. Учора вечарам на катку здарылася катастрофа. Лёд праламаўся якраз пад парай Багушоўна-Юргялевіч. Ён быў шустры, здалеў выскачыць. Багушоўну шукалі цэлую ноч. Нарэшце яе выцягнулі.

Заглянуў у пакой, дзе яна ляжала. Мела сінія губы. Падалася меншай, таўсцейшай, была некім цалкам іншым.

Я не пайшоў на пахаванне. Сядзеў дома. Напісаў толькі верш. Быў ён таксама меладраматычны, як папярэднія. Стрэс, які я перажыў, ані на ёту не адбіўся на тым, што я пісаў. Ані кроплі маёй роспачы не ўдалося перадаць вершам.

У Смалічах

Другія новавілейскія канікулы - гэта было маё першае самастойнае падарожжа. Не ведаю як, але трапіла да нас запрашэнне ад сваякоў са Смалічоў. Паколькі я вучыўся някепска і трохі дапамагаў па доме, даглядаючы па некалькі гадзін што дзень сястру, маці дайшла да высновы, што заслужыў на ўзнагароду. З вялікай радасцю я выбраўся ў далёкі свет.

Перш, чым трапіць у Смалічы, я высадзіўся ў Нясвіжы. Смутныя абрыўкі ўспамінаў падказваюць, што гэта быў ціхі, мілы, досыць чысты гарадок. Затрымаўся ў адной з цётак, якая была ў Нясвіжы настаўніцай.

Канешне, яна адразу паказала мне радзівілаўскі замак. Памятаю муры, браму, дзядзінец, акружаны некалькі-павярховым палацам, ад чаго дзядзінец рабіў уражанне маленькага. Наймацней падзейнічалі па мяне ставы, якія рабілі з замка выспу. Ставы былі не толькі вялікія, але і поўныя дзікіх качак, якія ніколькі не баяліся людзей, таму што паляванне на іх было забаронена.

У Смалічы ехалі коньмі. Двор аказаўся маленькі, пабелены, утульны. Вакол быў вялікі сад, які часткова ўсыхаў ад старасці. Было запозна на вішні і чарэшні, зарана - на яблыкі і грушкі. Толькі пад высокімі сапяжанкамі можна было знайсці невялікія, усе патрэсканыя, плады. Былі, зрэшты, вельмі смачнымі.

У Смалічах жыла нейкая мая далёкая кузінка, у тым самым больш-менш веку. Гэта значыць, ці старэйшая за мяне, ці больш сур'ёзная. Я трымаўся розных жартаў, а яна была больш схільная да паважных размоў. Не памятю нават, ці была прыгожай. Была майго росту. Я меркаваў, што яна мяне не любіць. Адным са сведчанняў таго было ўпартае павяртанне яе да аднаго таго ж самага: што мы паміж сабой не ёсць кананічна крэўнымі. Я тлумачыў гэта сабе, што саромеецца мяне, што ёй прыкра мець такога кузіна. З пэўным (дзесяцігадовым) спазненнем даведаўся, што абазначае кананічная крэўнасць. Што ж рабіць, ніколі ўжо яе не спатыкаў.

Значна мацней падзейнічала на мяне іншае спатканне. За садам былі падмоклыя лугі з вербамі пры равах. На адной з іх злавіў цудоўны экзэмпляр Aromia moschata, ці па-польску пахучкі піжмовай, залаціста - зялёнага жука з доўгімі вусамі, які канешне пах піжмаю. Цікава, другі такі экзэмпляр трапіўся мне толькі ў ліпені 1956 года, падчас VІІ пленуму, у садзе насупраць Бельвядэру.

Паехаў са Смалічоў вельмі задаволены і гаспадарамі, і самім сабой. Але праз некаторы час яны прыслалі ліст да маці, у якім мае пачуцці не былі пацверджаны ўзаемна. Сказана было, што я, аказваецца, кепска выхаваны. Як довад падавалася, у т.л., што падчас абеду я сам папрасіў дабаўкі заміж таго, каб пачакаць, пакуль мне яе, магчыма, прапануюць. Быў азадачаны тым лістом, але маці стала цалкам на мой бок, кісла адказваючы сваякам. Справа была не толькі ва ўражаных амбіцыях. Маці была вялікай непрыяцелькай стылю стасункаў, які грунтаваўся на цырыманіяльнасці, вечных прабачэннях, дзякаваннях, "падаю ў ножкі", "цалую ручкі" і г.д.

У выніку тая спроба разрадкі не выгарала. Не хочучы таго, я вярнуў стан халоднай вайны ў сваяцкім клане.

У чацвёртым класе я яшчэ працягваў вывучаць бібліятэку майго прыяцеля Альбарта. У нейкіх страшна закураных шафах стаялі цэлыя шэрагі зялёных і бронзавых кніг. Гэта была "Усеагульная гісторыя" Цэзара Канту. Я браў том за томам і ў такой паслядоўнасці, у якой мне яны траплялі пад руку, што не заўсёды супадала з іх парадкавай нумарацыяй. Пасля гісторыі італьянскіх княстваў эпохі Адраджэння без найменшага перапынку падаў у гісторыю Новававілонскай дзяржавы, ад Зіпангго пераскокваў у ХІХ егіпецкую дынастыю, зачапіўся за дзяржаву ацтэкаў, быў у Скандынавіі эры Вялікіх саг. Найлягчэй бы мне было аднавіць чарговасць вывучэння паводле тэматыкі паэмаў, якія па чарзе пладзіў. Як ужо ўспамінаў сяды-тады, пасля "Арабаў у Іспаніі" напісаў паэму "Атон і Часлава", апяваючы тую чэшска-нямецкую пару каханкаў за часы бітвы пад Белай Гарой. Часлава - мабыць, дзякуючы чарговаму каханню. Бацька купіў мне ў той час малакаліберную спартовую стрэльбу. На яе прыкладзе я выразаў імя "Часлава". Канешне, і яна пра гэта нічога не ведала. Цяпер, у гэтую хвілю прыпомніў сабе яе прозвішча: Аўгустын. Была, канешне, старэйшая за мяне, і бачыў я яе ўсяго два ці тры разы.

Цэзар Канту на ўсё жыццё пакінуў мне слабасць да гісторыі, асабліва да таго ў гістарычных падзеях, што можна было б назваць фабулай. Такія, як войны, драматычныя здарэнні, перавароты, узлёты і падзенні вялікіх. Юстыніян і Белізар, каралі Вестготаў, гісторыя нашэсця Атылы, бітва на каталонскіх палях і заняпад Рымскай імперыі - усё гэта я ўспрымаў з не меншай ахвотай, чым моладзевыя гістарычныя аповесці. Дзівіўся патроху, што ніколі нідзе не спатыкаў прозвішча Цэзара Канту. Хіба аўтар трыццаці тамоў гісторыі чалавецтва быў навуковым графаманам?

З іншых кніжак у Альберта знайшоў "Гана з Ісландыі". Як жа ёй захапіўся.

Таксама Трылогія стала цяпер маім захапленнем. У той час было дастаткова, каб хто прачытаў адну сцэну з "Патопу", і я мог не толькі сказаць, з якога гэта раздзелу, але і працягнуць адрывак далей.

Маці досыць часта купляла літаратурныя выданні белых расійскіх эмігрантаў. Чытаў палітычныя памфлеты Арцыбашава, які ад апявання похаці і ніцшэанскага героя перайшоў на заядлыя антыбальшавіцкія фельетоны. Чытаў таксама альманахі чыста літаратурныя, якія выдаваліся ў Празе, Рызе, Парыжы. Былі там вершы Буніна, які мне падабаліся і Марыны Цвятаевай, якія мне не падабаліся. З вялікай лапшывасцю чытаў юнацкія ўспаміны Неміровіча-Данчанкі, напэўна з-за досыць нявінных эратычных акцэнтаў.

Быў ва ўзросце, у якім тая частка спраў ужо цікавіла, калі на яе натыкаўся. Аж да нейкага шаснаццатага году былі гэтыя зацікаўленні хутчэй другараднымі. Ад петрыкаўскіх часоў меў некалькі перыдаў, у якія гэтыя справы займалі маю ўвагу. Кожны раз гэта супадала з нейкай ініцыятывай знутры і прападала само па сабе, не трапляючы на т.зв. "падатны грунт" у падлеткавай свядомасці хлопца.

Адметным было аддзяленне гэтай часткі перажыванняў ад часткі сентыментальнай. Усе мае закаханні адрознівала абсалютная, да немагчымасці, платанічнасць. Гэта, зрэшты, працягвалася ўвесь падлеткавы ўзрост, і яшчэ праз дзесяць год шкодзіла ва ўсіх студэнцкіх заляцаннях.

Каляжанкі тлумачылі гэта тыпова: альбо быў няветлівы, альбо занадта ўздыхаў. Занадта, гэта значыць дэманстратыўна. Гэта павінна было бянтэжыць дзяўчыну, бо прыцягвала ўвагу атачэння. Шанаванне з боку аб'екта нецікавага, які не ўмее танчыць, брыдкага, а яшчэ і малодшага, не прыносіць гонару паненцы.

Што крок рабіў "крок фальшывы" або "faux pas", часта не здаючы сабе з таго справы. Падчас адной агульнашкольнай забавы, у перапынку паміж танцамі, мы гулялі у нейкую гульню, якая заключалася ў выбары ўсляпую. Ішоў пад руку з адной з каляжанак (таксама мне падабалася, але не вельмі, глядзела на мяне зверху) і гаварыў ёй: "Я буду лук, а каляжанка будзе стралой". Уся школа смяялася з мяне добрых некалькі месяцаў. Не паверыце, але і цяпер праз доўгі час не разумею, з чаго яны смяяліся.

Вышамірскі

Аднак у чацвёртым класе маё класнае становішча ўмацавалася. Мы атрымалі новага настаўніка польскай мовы і літаратуры. Быў гэта малады, досыць прыстойны пан у пенсне. Яшчэ не пачаў піць, яшчэ не здабыў сабе вядомасці, як адзін з найлепшых польскіх фельетаністаў, тэатральных крытыкаў, перакладчыкаў. Называўся Ежы Вышамірскі.

Амаль што на першым уроку нехта крыкнуў, што і мы маем паэта. Я, папхнуты суседзямі, устаў. Ведаў ужо што Вышамірскі - паэт "сапраўдны", таму зніякавеў больш, чым належала. Вышамірскі папрасіў мяне, каб паказаў яму што-небудзь з "даробку". У гэты час я пісаў трынаццацігукавай страфой драматычны твор пад назвай "Смерць Гектара". Прынёс сшытак. На адным з наступных урокаў Вышамірскі аддаў мне "драму", вельмі сардэчна сказаў пару слоў і нават пацалаваў у лоб. Я быў зацверджаны ў ролі класнага паэта. Ёсць такая пасада ў кожным сур'ёзным класе побач з пасадай дурня, кавалера, лепшага спарцмена, выдатніка.

Я маю найцяплейшыя ўспаміны пра Вышамірскага з гэтага чацвёртага класа. Можа яго зычлівае ўспрыняцце маёй пісаніны паўплывала на тое, што ўсё, што ён гаварыў пра літаратуру, я ўспрымаў ахвотна, лёгка, з даверам і цікавасцю. Але не толькі гэта адыграла ролю. Што значыць кепскі настаўнік літаратуры, меў аказію неўзабаве даведацца.

Быў гэта 1924 год. Праз 27 гадоў знаёмства даволі далёкага, але заўсёды прыязнага лёс сутыкнуў нас у вельмі непрыемнай сітуацыі. У Лодзкім аддзяленні Саюза літаратараў пачаліся п'яныя здарэнні, Лодзкія пісьменніцкія ўлады не маглі з тым нічога зрабіць. І вось па іх просьбе галоўнае кіраўніцтва паспрабавала пагаварыць з асноўнымі "героямі". Вышамірскі належаў да іх таксама. У сваёй ролі генеральнага сакратара я мусіў браць удзел у той "выхаваўчай" акцыі - і ў галоўнай ролі. Страшна дурнавата сябе адчуваў. Не таму, што быў "выхаваўцам" наогул, а таму што для Вышамірскага канкрэтна. Гэта мне было не вельмі да спадобы, бо нічога не памятаю акрамя сваёй ніякаватасці. Вышамірскі на той час меў ужо хваробу, якая прыкончыла яго праз некалькі гадоў. П'янства для яго было ўжо толькі ўцёкамі.

Што яшчэ з Новай Вілейкі? Бойкі зімой, "снежкі". У трэцім класе біліся з чацвёртым. Апорай іх быў страшны дылда Камянецкі. Памятаю свой страх перад ім і нявавісць, памятаю сваё ўяўленне пра таго хлопца, як пра носьбіта ўсякага зла: сілы, хітрасці, бязлітаснасці. У чацвёртым класе Камянецкі застаўся на другі год. Пазнаёміўся з ім бліжай. Аказаўся выключна прыстойным, спакойным, справядлівым. Належаў да тых асілкаў, якія сваю перавагу над іншымі выкарыстоўвалі не для прыгнёту с лабейшых, а для іх абароны перад меншымі асілкамі. Яго перавага была звыш неаспрэчнай, каб мусіў яе сцвярджаць у сутычках з былым смаркачом.

Сястра. Першыя два гады меў з ёю шмат клопатаў. Павінен быў вазіць яе, з каляскай цягацца па ваколіцах. Гэта было найменш прыемнае з усяго, чым стала для мяне Новая Вілейка. У апошні год і яна настолькі падрасла, што бегала сама.

Але з бацькам пастаянна было кепска ў тым войску. У 22-м ці наступным годзе быў ён камандзіраваны на курсы камандзіраў батальёна ў Рымбартове. З гэтай нагоды ў наступныя гады мы мелі дома стосы штомесячніка "Балёна" ("Bellona"), у якіх я вышукваў гісторыі асобных кампаній і бітваў. Галоўным чынам Сусветнай вайны. Некаторыя чытаў па столькі разоў, што да сёння сёе-тое засталося ў памяці: гісторыя ўзяцця Леадыюма ў 1914 годзе ці Італьянская кампанія Напалеона. Але і "Балёна" не шмат зрабіла. У Каламыі "з'ядаў" бацьку Монд. Тут жа прычапіўся таксама легіянер, камандзір корпуса ў Гародні, генерал Карашэвіч-Такарэўскі. У чым там была справа, не ведаю. Дастаткова таго, што бацька не бачыў перад сабой перспектыў, і сам вырашыў апярэдзіць праціўніка: калі яму прапанавалі перайсці з лінейнай службы на адміністратыўную, скарыстаўся з нагоды, і ў 1925 годзе быў пераведзены ў Ліду на пасаду каменданта тамашняй Павятовай камендатуры папаўненняў (начальніка Павятовага ваенкамата) ці PKU. Летам таго ж года, пасля заканчэння мной "з адзнакай" чацвёртага класа, мы ўсе пераехалі ў Ліду.

Ліда

Першае ўражанне было фатальнае. Пасля прыгожага, узгорыстага і лясістага пейзажу Новай Вілейкі Ліда выглядала жахліва. Плоская раўніна, бруднае малое паселішча, уціснутае паміж трыма вялікімі балотамі, зарослымі вольхамі, поўнымі гарластых варон. Бедныя яўрэйскія крамкі. Смырод пасля тысяч конных вазоў, якія загароджвалі увесь, злітуйся Божа, цэнтр горада ў гандлёвыя дні. Заміж прыгожай Віленкі - малая, здрадлівая Лідзейка, уся ў чароце, недаступная, бо вілася ў балотах, гразкая і пякельна халодная.

Другое і трэцяе ўражанне не былі лепшымі. У цэнтры горада два касцёлы і два кінатэатры. Насупраць меншага, які называўся "Эдысон" - цукерня з назвай "Амерыка". Тут да галоўнай вуліцы Сувальскай пад прамым вуглом далучалася другая - Трэцяга Траўня. Вяла яна міма што раз меншых домікаў да паўвёскі, якая называлася Слабодка. Адтуль стары тракт, засаджаны старымі бярозамі яшчэ, бадай, пры Кацярыне, ішоў праз Скідзель на Гародню.

Сувальская таксама заканчвалася вёскамі, якія выконвалі абавязкі прадмесцяў. На поўнач ляжала Закасанка. Тудой ездзілі цераз Бастуны, Воранава, Беняконі і яшчэ некалькі, смакавіта названых станцый, на Вільню. Паўднёвы канец меў сваё прадмесце без назвы, раскіданае па некалькіх вулачках. Тут ішла дарога на Наваградак і Баранавічы. Незабаве я меў пазнаёміцца з ёй вельмі блізка.

Бацька наняў для нас памяшканне па другім паверсе аднаго з драўляных домікаў пры вуліцы Сувальскай, бліжэй да Закасанкі. Што гэта быў за горад - няхай засведчыць наш падворак. Пачынаўся ён каля галоўнай вуліцы. Насупраць быў дом Вітажэнцаў, драўляны, аднапавярховы. За ім адразу было балота, рэчка Лідзейка і ўжо нічога болей, палі. Наш падворак заканчваўся вялікай кучай вольхаў, якімі зарасло другое балота. За ім была пустая гарадская паша, якую называлі Выган. І ўжо канец горада. Вельмі далёка - можа за паўтара кіламетры - некалькі асобных гаспадарак. Каляя на Маладзечна, каляя на Вільню, якія перасякаліся, далей яшчэ казармы, так званага Сім-Сім, або 77 палка пяхоты Ковенскіх стральцоў, якія хадзілі з мядзведзем - гербам Коўні - на пагонах.

Такім чынам - тры вёскі, злучаныя паміж сабой нітачкамі дзвюх паўгарадскіх вуліц. У сярэдзіне было яшчэ некалькі вуліц меншых, вельмі брудных і бедных, дзе жылі ў асноўным яўрэі. Была яшчэ чацвёртая вёска, найцікавейшая, якая называлася Маргі. Зачапілася яна за вуліцу Трэцяга Траўня, але заставалася звычайнай вёскай з "жураўлямі" пры студнях, з крытымі саломай хатамі", хлявамі, "свіронкамі" ці жытніцамі, са сваёй чарадой жывёлы, якую ганялі на блізкі Выган. Адзінай саступкай на карысць горада было электрычная святло і прыезджыя гімназісты, якія стаялі "на пастоі".

Не, гэта ўсё было брыдкае, сумнае, нецікавае. Першы раз у жыцці перажыў хваробу, якая мне потым столькі надакучвала, г.зн. настальгію. Цікавай была яе перадумова. Мы прыехалі летам. Школы не было, я меў шмат часу для сябе.

Канешне пачаў са сваіх казюрак. Але блізка ад горада лесу не знайшоў. Калі ж пасля цяжкай вандроўкі да яго дабраўся, аказалася, што гэта брыдкі сасновы лес, што ў ім нічога няма акрамя банальнага Leptura rubra. Як я шкадаваў стромаў Гары Альбарта, цёмных яловых лясоў, алешын гары Небяспечнай, усяго прыгожага сусвету Новай Вілейкі. Снілася яна мне з ночы ў ноч.

Пэўным суцяшэннем стаў футбол. Ён у той час пачаў як раз інтэнсіўна развівацца. Аднаго дня паслалі мяне на агляд да лекара. Той прызнаў пэўнае недаразвіццё сэрца і прапісаў спорт. Бацька купіў мячык. Дадам, што за кароткі адрэзак часу план лячэння я перавыканаў, пэўна, на сто працэнтаў. Праз год новы медычны агляд паказаў, што я маю ўжо сэрца расшыранае звыш меры.

Мяч аказаўся найлепшым спосабам уваходу ў мясцовае асяроддзе. Пасля прыезду я ведаў толькі двух сыноў нейкага знаёмага бацькі, Талейкі. З імі і пачалі ганяць свежанькі, жоўты, як кайзерка (булачка) мячык, насупраць іх дому, на вялікім кавалку поля каля праваслаўных могілак. Ужо пасля некалькіх удараў сабралася вакол кампанія. Толькі браць і выбіраць.

Астатняе рэгулявалася спосабам незвычайна дакладным. Два найлепшыя гульцы станавіліся адзін насупраць другога і па знаку пачыналі збліжацца, ставячы ступню пры ступні. Той, хто пакрываў сваёй падэшвай абутак супраціўніка меў права першынства ў выбары. За ім выбіраў другі. Так па адным вычэрпвалі ўсю групу гульцоў. Быў у тым апрача клопату пра справядлівы падзел сілаў таксама спецыфічны маральны стымул: кожны стараўся згуляць так, каб у будучым яго выбіралі ў першую чаргу.

Я, як гаспадар мячыка, карыстаўся прывілеем выбіраць іншых, ствараць каманду. Сам я гуляў найчасцей у атацы - гэтая спецыялізацыя цанілася найвышэй з погляду на магчымасця біцця па варотах. Тэхніка гульні не была высокай, затое тактыка была нічога сабе. Форвард стараўся, каб "абвесці" каго-небудзь, абаронца - каб выбіць мяч, як мага, далей. Словам, гулялі з большага так сама, як сённяшнія каманды з футбольных лігаў.

Канец канікулаў ганялі мяч з незвыклай заўзятасцю. Ішоў з дому ў бок Закасанкі. Калі за паўкіламетра ад поля далятала да мяне першае рэха ад удараў мяча, нешта мяне падштурхоўвала да бегу, не мог дачакацца хвілі, калі станем насупраць, калі кінемся да мяча.

Дзякуючы гэтаму, як гаворыцца, я ў гімназію імя гетмана Караля Хадкевіча прыйшоў "са знаёмствам". У самім маім класе (V-b) меў некалькі футбольных партнёраў, напрыклад Мантэя, якога звалі паўнемцам, бо ён сваё прозвішча тлумачыў: чалавек - гарбата, і здавалася, што вельмі гэтым ганарыўся. Старэйшы з Талейкаў, Віталь, быў на клас малодшы. Праз год яны выехалі з Ліды. Толькі нядаўна знайшоў яго прозвішча ў варшаўскай тэлефоннай кнізе.

Імя Хадкевіча

Пяты клас быў у гімназічнай філіі. Яна размяшчалася пры адной з кароткіх і вузкіх вулачак, якія адходзілі ад Сувальскай і ўжо праз некалькі дамоў утыкаліся ў бліжняе балота. Быў гэта цесны двухпавярховы дом з цэглы. Класы былі невялікія, парты стаялі адна пры адной. Праходы паміж імі былі вузкія, кафедра напірала на першую з лавак, словам нязручнасцяў было вышэй галавы. Вучыліся тут мужчынскія класы ад першага па пяты. Тры старэйшыя - агульныя - і жаночыя класы размяшчаліся ў т.зв. галоўным корпусе, на вуліцы Трэцяга Траўня.

Кожны пачатак новага школьнага году рэч захапляльная, новая. Тым больш цяпер, калі ўся школа новая.

Настаўнікі. Ад пятага класа да атэстата нашым выхаваўцам быў матэматык Калісевіч. Малы, дробны, хваравіты. У акулярах у цёмнай аправе. З трохвугольным тварам - някепска ведаў свой прадмет, асаблівых свінстваў не рабіў, надмернай любові ўзбудзіць таксама не ўмеў. Не прыпомню сабе ні аднаго здарэння, у якім бы ён выступіў канкрэтна як выхаваўца. Быў шэры, не запісаўся ў маёй памяці нічым спецыяльным.

Зусім іншы, напрыклад, лацініст Какатовіч. Галілей, г.зн. нашмат больш рухавы за нашых шаноўных красавякаў. Гарачы аматар мовы Гарацыя, умеў падрастаючым балбесам прышчапіць, калі не любоў да лаціны, то, прынамсі, трохі павагі. Акрамя таго, здаецца, быў трохі марфіністам, моцна - філатэлістам. Недзе ў сёмым класе я пажартаваў над ім. Я таксама збіраў маркі. На 1 красавіка выбраў са сваёй калекцыі ўсё, што толькі ўяўляла сабой сапраўдную паштовую марку. Розныя "скарбовыя аплаты", маркі "На польскую мацеж школьную", якія прадаваліся на 3 Траўня і былі наклееныя на вітрыны, і да таго падобнае смецце. Сабралася іх добрыя кучка. Паклаў у канверт, дадаў некалькі слоў друкаванымі літарамі: "Мunera placent hominesque deosque" і паслаў Какатовічу. Ён быў нечувана абрадаваны і хваліўся перад класам, што мае такіх высакародных вучняў. Па-першае, ведаюць лаціну. Па-другое, маюць пачуццё гумару, па-трэцяе - пачуццё такту. Гаварыў, што невядомы вінаваўца здарэння, каб яго Какота не пакрыўдзіць, мэтава змяніў цытату. У арыгінале "стаяла": capiunt г.зн. - з'ядноўваю, вульг. падкупляю. Невядомы вінаваўца ужыў версію нашмат больш лагодную: placent, г.зн. - падабаецца.

Невядомы вінаваўца паняцця не меў пра тыя тонкасці. Па-просту цытата трапіла мне ў рукі недзе выпадкова ўжо ў сваёй тактоўнай форме. Кокат вельмі каля мяне хадзіў, напэўна, нешта здагадваўся. Я не паддаўся. Таму што не быў абсалютна ўпэўнены ў яго пачуцці гумару.

У малодшых класах лаціну вучыў нейкі Барэцкі. Быў ён здаецца экслегіянерам. Невысокага аўтарытэту ў дырэкцыі школы, бо піў, гаварыў глупствы, іграў ролю душы чалавека. Добра характарызуе яго плюсы і мінусы гісторыйка, якая здарылася ў мяне з ім у Вільні, ужо падчас майго навучання на філалагічным факультэце.

Я быў на другім годзе, г. зн. ужо пасля апісальнай граматыкі. Аднаго дня спатыкаю Барэцкага. Той расхваляваны, не ў сабе. "Што здарылася?" - пытаю. "Ба, мушу здаваць экзамен, астатні тэрмін, шарыкі з мяне высыпаліся." "З-за чаго?" "З-за апісальнай граматыкі." "Гэта ж так лёгка,"- гавару. - Што зноў тая халерная фанетыка? Але ж, пан прафесар, нічога лягчэйшага!" Барэцкі махнуў рукой: "Тыя пярэднія, сярэднія, заднія, зваротна-шчылінавыя цалкам пагубіліся." Я раблю яму карэкцыйнае stante pede. "Выбуховыя: k, g, t, d, p, b..." Барэцкі акрылены: "Дзякуй, дзякуй, як бы тут іх запомніць?..." Паўтараю: "K, g, t, d, p, b..." "Ужо ведаю, - крычыць Барэцкі, - у каго тут дупа баліць..."

Пасля гэтага пачырванеў, што, зрэшты, нічога не даказвае.

Быў натураліст Руткоўскі. У кожным класе ёсць вучань-недарэка. У кожнай школе ёсць настаўнік-недарэка. У першыя мае гады ў Лідзе тыя функцыі без канкурэнтна выконваў Руткоўскі. Стараваты, тоўсты, у пенсне. З нечым такім, што было ні то бародкай, ні то вусамі. Быў ветлівы, безабаронны, напэўна варты літасці, што ж, калі падлеткі зусім страцілі тое пачуццё і не хутка яго знаходзілі. Яго ўрокі былі бесперапынным конкурсам авантур і жартаў. Звычайным нумарам быў адказ par personne interposee. Што ўрок некалькі сарвігалоў уцякала з урока, калі Руткоўскі выклікаў некага з іх, выступаў спецыяльна прызначаны дзяжурны і адказваў тое, што было зададзена.

Я павінен быў адчуваць да яго сімпатыю: і па прыродзе, і па геаграфіі меў у яго круглыя пяцёркі. Але максімум, што мог з сябе для яго выціснуць - гэта было толькі трошкі літасці. Падсвядома адчуваў: ніколькі яго тая прырода не цікавіць, намнога менш, чым лаціна Какатовіча. Цікавілі яго толькі тыя некалькі злотых: дабыць да вясны ці лепш да восені. Не хапала яму яшчэ некалькі гадоў да пенсіі. Бядак, не дачакаўся, памёр, бадай што, ці не ў наступным годзе.

Выдатныя дыпламатычныя здольнасці я паказаў я на першым уроку спеваў. Ад пачатку, ад другога класа ў Святога Казіміра кепска мне той прадмет даваўся: па ўсім меў пяцёркі, па спевах толькі чацвёрку. У Лідзе спевам вучыла нас панна Калакшо. Чатыры элементы, якія яна ў сабе яднала: бяздарны спеў, прозвішча, небяспечна блізкае да калошы, нарэшце яе паненства (была незамужняя) і выгляд (была нізкая, белабрысая, мела нялюдска вылупленыя вочы і тры або чатыры падбародкі) аддавалі яе на бязлітасны пераслед з боку вучняў. Наапавядалі мне пра яе кучу цудаў; калі прыйшла на першы ўрок, сам яе выгляд выклікаў у мяне крытынскую ахвоту парысавацца перад класам. Калі мяне выклікала, адказаў:

- Я гэтага не ведаю, прашу паставіць мне двойку.

Па класе прабег шумок прызнання. Такога стылю хуліганства тут яшчэ не зналі. Калакшо засычэла. Без пытанняў, знявага была звыш відавочнай. Двойкі мне, аднак, не паставіла, толькі выгнала за дзверы.

"Мары" мае споўніліся праз паўгода. Двойку ўсё ж паставіла і два найбліжэйшыя гады пры аказіі дэмастравала ў адносінах да мяне найгоршыя пачуцці. Канец той халоднай вайне паклаў сёмы клас.

Гімнастыку ў нас вёў нейкі Кіпан. Быў гэта дзіўны, безумоўна гістарычны экзэмпляр. Высокі, худы, негаваркі, шэры, здаецца без сярэдняй адукацыі. Раз на год расцвітаў як магнолія: на Трэцяга Траўня. Ішоў тады ў фантастычнай рагатыўцы без казырка, але з сакаліным пяром, у вельмі прыгожай, не ведаю, як гэта называлася - ці не чамары, словам у такой нейкай куртцы, зверху шэра-зялёнай, але надбітай малінавым, накінутай на плячо, якая трымалася на шыі з дапамогай спецыяльнай сістэмы шнуроў і гузікаў. За ім маршыравала яшчэ некалькі, а можа і больш за дзесяць егамосцяў, прыбраных падобна, хоць і больш сціпла. Было гэта лідскае прадстаўніцтва Сокала, правадыром якога і быў Кіпан. Яго сакаліныя прывязанасці вялі да яго скептычных адносінаў да футболу - адтуль і да мяне ён асаблівай любоўю не пылаў, зрэшты, з поўнай узаемнасцю.

Настаўніка малявання папросту не памятаю. У малодшых класах вучыла гэтаму тая самая панна Калакшо. Мяне тое абмінула. Але побач са спевамі была гэта мая другая ахілесава пята: ніякіх здольнасцяў, ніякіх зацікаўленняў.

Але гэта ўсё другараднае. Першапланавых "настаўнікаў" мы мелі ў тыя гады двух.

Паланіст Неснар, галілей, як і Какатовіч, належаў да зусім іншай сацыяльнай катэгорыі, чым шаноўны, хоць і хітры гарацыянін-філатэліст. Неснар - гэта быў мясцовы арбітр элегантнасці. Унутраныя перадумовы меў пасрэдныя, невысокі, лысаваты. З блякла-блакітнымі вачыма. Затое заўсёды пад гальштукам-мушкай, моцна прыпудраны, з пахам незаменнага трыццаць гадоў таму назад шыпру. Неснар вылучаўся на балях школьных і гарадскіх. Бо ён адзін з нямногіх цывільных намагаўся быць на адной назе (танцавальнай) з боствамі Ліды, афіцэрамі-пілотамі 5 палка. Спусташэнні, якія чыніліся імі ў жаночых класах, былі ўлюбёней тэмай школьнага фальклору. Прынамсі, у падлеткаў тыпу класа пятага і шостага. Здаецца, што даходзіла там канешне да непрыстойнасцяў, хоць скандалу, на жаль, мы не дачакаліся.

Круцячыся вакол жанчын, Неснар у класе намагаўся рабіць тое самае. Гаворачы пра Каханоўскага ці Нарушэвіча прыплюшчваў вочы, надзімаў губы, мяняў голас пад вуркатанне голуба. Ужо яго міміка, ужо тая мадуляцыя голаса даводзілі мяне да гусінай скуры. Што ж ужо казаць, калі справа даходзіла да сутнасці справы. Неснар меў нязносную методыку выкладання літаратуры. Вельмі проста: доўга, доўга перажоўваў усё, да чаго датыкаўся. Літаратурны твор "разбіраў" на складовыя часткі, загадваў размяркоўваць асобна "малюнкі прыроды", асобна "постаці", дамагаўся "выражэння напругі", калупаўся ва ўнутранасцях гісторыі, падманваючы сябе, а яшчэ горш - і нас, што дастаткова твор забіць і спрэпараваць, і таямніца яго жыцця будзе раскрыта.

Гэтае калупанне ў вантробах і знешнасці мела традыцыйную сутнасць: у яго часы ні разу не праскоквалі за рамантыкаў, пра Норвіда не чулі наогул, пра Асныка, Маладую Польшчу, ого, шкода гаварыць. На мяне Неснар зрабіў уплыў безумоўны: так збрыдзеў з усёй літаратурай з рамантыкамі на чале, што патрэбны былі годы, каб я зноў мог даткнуцца да "Пана Тадэвуша". Зрэшты на сённяшні дзень маё шанаванне Вялікага Суайчынніка дакладна трохі ніжэйшае ад агульнанацыянальнага ўзроўню.

Адносіны Неснара да мяне былі сярэднія. Ніколі да канфлікту не даходзіла. Толькі за паўгода да атэстата, у мэтах напэўна "выхаваўчых" (каб у мяне галава не закружылася), атрымаў і па матэматыцы, і па польскай двойкі. Выснова была неадкладная: успрыняў гэта як яскравую несправядлівасць і ў "дарослае" жыццё ўвайшоў з горкім, ужо са школы вынесеным перакананнем, што каб пацярпець паразу, не абавязкова трэба ў нечым правініцца, часам выстарчыць па-просту злой волі мацнейшага.

Другі "першапланавы" настаўнік - гэта быў гісторык Казлоўскі. Быў гэта малады чалавек. Досыць высокі, моцны, прыстойны, з цёмным румянцам. Так-сама галілей, але цалкам інакшы ад там-тых, з пачуццём уласнай сілы, з бясспрэчным характарам, зрэшты, бясспрэчна разумнейшы і ад іх, і ад усіх астатніх. Іграў з цягам часу ўсё большую ролю ў гімназіі, і нават у горадзе. Пасля травенскага перавароту стаў адным з праваднікоў мясцовай санацыі...

І ён звяртаў увагу на нашых старэйшых таварышак. У супрацьлегласць аднак да Несара былі гэта справы сур'ёзныя. Доўгі час "хадзіў" з сястрой папулярнага "Балона", Рынкевіча - сына мясцовага адваката. Потым нешта там у іх папсавалася, і мы вельмі хутка ўбачылі "Казла" з паннай Касоўскай, высокай бландзінкай, якая ўжо атрымала атэстат. Неўзабаве яны пажаніліся. Быў гэта вялікі "грамадскі аванс" для абодвух яе братоў, Марціна і Вільгельма, якія належалі да найвышэйшых таварысцкіх сфер ў старэйшых класах гімназіі.

"Казёл" трымаў нас на кароткім павадку, але, не гледзячы на гэта, яго любілі. Чаму? Трохі справядлівасці, трохі ўпэўненасці ў сабе хопіць напэўна настаўніку, каб здабыць сабе аўтарытэт у вучняў. Не дазваляў сабе садзіцца на галаву, але свінства вучням не рабіў. Меў толькі адну слабасць: у старэйшых класах загадваў чытаць двухтомавую гісторыю - як жа называўся той нацыянальны гісторыясоф? ці не Канечны? - "Польскія логас і этас"("Польскі духоўны першапачатак і нацыянальны дух"). Была гэта сапраўдная ўмора. Ніколі больш, чым старонак дзесяць не мог адалець, тыя логасы і этасы шчэрыліся дзікімі пашчамі, як муха цэ-цэ. Загадваў нам таксама зубрыць Кутрэба. Гэта ўжо ўдавалася зрабіць.

У пятым класе "аддзяленнем" кіраваў настаўнік празваны "Кныр". Я не ведаў, што гэта значыць, і пры нейкім настаўніку назваў яго так. Той ніяк не хацеў паверыць у маю невінаватасць. Не памятаю, чым гэта скончылася, пэўна я уцвердзіў выкладчыка ў перакананні, што я - добры "фрукт". Але, калі нават тое перакананне было слушным, то ва ўсякім разе заўчасным.

Пяты клас

Пяты клас прынёс чатыры вялікія падзеі. Адна датычыла толькі мяне, другая - нашай сям'і, трэцяя школы, чацвёртая - усяго краю.

Гэтай чацвёртай быў травенскі пераварот. Вясна 26 года наогул абяцалася вельмі гарачай. Памятаю, ішоў адзін раз уздоўж Сувальскай. Пры камяніцах былі адчынены брамы ў малыя, ціхія падворкі. Са здзіўленнем угледзеў у іх невялікія падраздзелы салдатаў. У касках, з плоскімі штыкамі на рулях карабінаў.

Было гэта Першае Траўня. Аказалася, што ўлады баяцца прыходу калоны работнікаў са шкляной гуты "Нёман", якая, зрэшты, знаходзілася на адлегласці нейкіх 30 кіламетраў. Рабочыя, аднак, не прыйшлі.

Пераварот страсянуў увесь горад. Стаялі тут два палкі: згадваны ўжо 77 полк ковенскіх стральцоў і 5 лётны полк. Камандзір першага, палкоўнік Альтар, здаецца, схільны быў падтрымаць легальны ўрад. На шчасце для сябе ён не паспеў вызначыцца. Лётчыкі таксама вагаліся. Затое ў нашым класе дайшло да вострай барацьбы. Цікава быў падзел сілаў: сыны мясцовага старасты, Здановічы, сын ваенкама (каменданта РКU), ніжэй падпісаны, сын адваката Рынкевіч, сын уладальніка маёнтка Маргевіч і яшчэ пару з "лепшых сфер" стаялі на баку Вайцяхоўскага. Сыны чыгуначнікаў, нап. Баклан (мянушка "Булачка", дасканалы крайні), Клебан ці Юрага, некаторыя з мужыцкіх дзяцей (Круповічы) і, наогул, прадстаўнікі народу - ставілі на Пілсудскага. Даходзіла да боек. І адны, і другія, зрэшты, з-за няясных суадносін сілаў, лічылі за лепшае выжываць у паштурхванні адзінага нашага яўрэйчыка Герша Любчанскага.

Перамога Пілсудскага не паўплывала, простая рэч, на змену маіх адносін да яго, наадварот - цяпер толькі нарадзілася ўва мне свядомая да яго варожасць.

Недзе ў сакавіку адбылася важная рэч і для школы, і для мяне: пачалі тут выдаваць паэтычны часопіс "Школьнае рэха".

Не памятаю, хто яго заснаваў. Ва ўсякім разе вялікую ролю ад самага пачатку пачаў у ім іграць адзін з найзнакамітых маіх школьных сяброў Юзаф Масьлінскі.

Часопіс памнажалі на складанным прыстасаванні, якое называлася "шапірографам". Тэксты пісалі ад рукі, адтуль поле дзейнасці для каліграфаў, хоць бы для Клебана. Масьлінскі дэбютаваў у трох ролях адначасова: як паэт, крытык і мастак. Бадай што з другога нумара пачынаючы, я змяшчаў там спрытна рыфмаваныя вершыкі-карацелькі сатырычнага кірунку. Часопіс зрэшты меў і наогул сатырычны кірунак і па-за некалькімі артыкуламі "ўступнымі", прысвечанымі гісторыі Ліды і ваколіц, займаўся неістотным высмейваннем так званых школьных балячак.

Я не завагаўся, напрыклад, ці заатакаваць сваю найвышэйшую сімпатыю, г. зн. футбол. Апісаўшы няшчасце маладога гульца, сказанага на качанне ў гразі, неад'емнай ад лідскіх футбольных, палёў, заканчваў:

Бядак здзірае з нагі буц ,

Бо зняць звычайна ўжо не здолець

Кожны, хто хацеў бы падмагнуць,

Крыкне: "Хай жыве футболец!"

Вершыкі тыя - як у Новай Вілейцы ласкавасць Вышамірскага - гарантавалі мне пасаду "класнага" паэта. Не было гэта вельмі кепска, давала пэўнае права і звычаёвыя прывілеі. Сапраўды, каб утрымаць паэтычную рэпутацыю, мусіў час ад часу рабіць нешта не зусім нармальнае, але за гэта і адказваў па льготным тарыфе. Словам, мела месца нешта з роду "запісак вар'ята". Гэтая інстытуцыя, як вядома, іграе велізарную ролю ў гісторыі палітыкі і культуры найноўшых часоў.

Не памятаю ўжо, чаму часопіс перастаў выходзіць. Напэўна, нехта выехаў з Ліды. Памятаю толькі сваё ўзвышэнне - не адно з-за ўласнага прозвішча ў "газеце", але і з-за самой таямніцы памнажэння часопіса. Я вельмі хутка ўкруціўся ў рэдакцыю, як прадстаўнік "свайго" пятага класа. "Шапірограф" - быў проста скрутак матэрыі з пластом нечага, падобнага на студзень з аднаго боку. Я пісаў архібрыдка, таму мне давяралі толькі круціць ручку памнажальнага апарата. Потым аркуш складалі, згіналі яго, і паўставала газета. Потым я бег з ёй у клас. Хто ведае, ці само калупанне ў выдавецтве не было больш прыемным за аўтарства?

Потым усё сарвалася. Газета не перажыла канікулаў.

Наступная па чарзе падзея датычыла сям'і. Мы мелі сумныя Каляды 1925 года. Маці пайшла ў бальніцу. У першыя дні студзеня мы атрымалі другую сястру.

Недзе той жа вясной 1926 года мы перасяліліся з драўлянага доміка ў вялікае памяшканне ў адным з нямногіх гістарычных будынкаў Ліды. Быў гэта гмах даўняга кляштара, які датаваўся, можа, аж ХVІІ стагоддзем. Цяпер яго аддалі пад ваенкамат. Мы пасяліліся ў аднапавярховым будынку на вул. Сувальскай, недалёка ад парафіяльнага касцёла, блізка ад кінатэатра "Эдысон", два крокі ад "Амерыкі", словам - у сэрцы "цэнтра" Ліды.

Ліда, чэрвень 1926. Рэдакцыя 'Школьнага рэха'. Стаіць першы злева 'Дэха', Дэшынскі, футбаліст і звадыяш. У сярэдзіне - грозны 'Керназ'. Другі справа ад яго - аўтар.

Тая самая вясна прынесла яшчэ адзін стрэс, ужо чыста асабісты.

Я вельмі выцягнуўся за гэты год. Першы раз ужо не толькі размовы і чытанне пачалі мяне падсоўваць да думак пра "тыя рэчы", але і ўласнае цела. Толькі пазней я пераканаўся, што і сябры мае былі вельмі - па сутнасці - прыстойныя, і чытанне надзвычай нявіннае. Калі цяпер пачалі да мяне прыставаць тыя думкі, вобразы, захапленні - то гэта ўсё бралася з нечага таго, што разыгрывалася па-за свядомасцю ў маім уласным нутры. Нягледзячы па петрыкаўскія, менскія і каламыйскія "пачаткі" я надоўга захаваў проста неверагодную наіўнасць, словы і вобразы з тых часоў не злучаліся ўва мне ў нейкую цэльнасць, і ўжо ва ўсякім разе не праяснялі тога, што цяпер пачало рабіцца са мною.

"Рабілася" гэта ў двух, герметычна аддзеленых ад сябе вымярэннях ці плоскасцях.

Неспакой цялесны. Прачынаўся, не скажу, каб настрашаны тым, што бачыў, але вельмі заклапочаны (хіба не было польскага адпаведніка?). Тая нязручнасць пхала мяне да розных рызыкоўных глупстваў. Дзіву варта, але да "натуральнай" у падлеткаў разрадкі не дайшоў ні цяпер, ні ў пазнейшыя гады.

У той час зноў закахаўся. Вартым увагі быў аднак паварот у чарговасці этапаў. Як звыкла, знаёмствы з таваркамі пачынаюцца з сясцёр сяброў. Не выдзяляў сярод іх ні адной. На Вялікдзень 1926 года пайшоў на разарэкцыю. Была прыгожая вясновая ноч. Па дарозе спаткаў адну з тых таварак. Неяк само так склалася, што мы самі завярнуліся заміж набажэнства ў цёмныя вакольныя алеі. Былі гэта могілкі, вельмі ўтульныя, поўныя бэзу і старых дрэў. Паступова паблякла за намі святло, прыціхлі спевы. Ішлі ў нейкай нечалавечай узнёсласці, не здаючы сабе спраў з нічога, як звяры, імкнучыся толькі да цемнаты і цішыні. Быў у гэтым і страх перад непазбежнасцю таго, што станецца, і ўсвядамленне той непазбежнасці, і розныя іншыя віды боязні і неабходнасці, нічога з тых ідылічных пачуццяў, якія павінны былі б, сыходзячы з літаратуры, мяне ажыўляць. Нічога асабліва ў мяне не было з выбару. Нічога з узнёсласці, што гэта менавіта тая, а не іншая разам са мною дае нырца ў тую веснавую пропасць.

Нарэшце спыніліся. Схапіў яе нязграбна ўпол. Першы нязручны пацалунак. Некалькі хвілін усё больш захапляльнага ўпівання тымі ж пацалункамі. Паступова пачала мяне агортваць дзікая радасць. Адрываўся ад яе губ, глядзеў, сам сабе не верачы. Зоркі былі завысока, толькі трохі бляклага святла. Не верылася: цалую сапраўдную дзяўчыну. Сам сябе пераконваў, што гэта праўда: кідаўся на тыя губы зноў і зноў.

Што гэта можа і павінна перацячы ў нешта такое далейшае і глыбейшае - нішто такое не наведала маёй свядомасці. Калі нарэшце рушылі назад - не засталося нічога акрамя ўдзячнасці і захаплення.

Уласна з гэтага пачалося тое чарговае каханне. Ці сапраўды інакшае ад папярэдніх? Хіба толькі тым, што нарадзілася не з захаплення, часта выпадковага, а з удзячнасці за першую чароўную і нявінную мілосную містэрыю.

Як доўга яно цягнулася? Страшна прызнацца, не памятаю. Што горш, не памятаю ні адной наступнай сцэны, параўнальнай з той на могілках. Падзел паміж поклічамі цела і патрэбамі душы застаўся і ў тым першым "спажытым" каханні. Праз увесь час яго працягу ані разу думка аб мажлівасці знайсці ў ім выйце для ўзрастаючых ува мне незразумелых сілаў не наведала мяне. Думаеце, што перабольшваю? Вашая справа. Ніякіх доказаў з пячаткамі не маю.

Памятаю толькі, што нейкім цудам справа дайшла да маці. Пэўна, нешта здагадалася з нагоды нейкага "прыёму" для таварак і таварышаў. Адчуваў сябе вельмі "падарослеўшым" праз тую гісторыю і нават не апраўдваўся. Я лічыў правільным горача бараніць сваю абранніцу, абяцаў сваё каханне для яе на ўсё жыццё. Дапускаў пры тым характэрную нязграбнасць: паведаміў што гэта, уласна, я ўдзячны ёй за ахіленне перад брудамі (моцна, але агульна сфармулявана) жыцця. Як гэта, гаварыла, гэта не маё выхаванне, а тая... нейкая тая... ? Я не мог зразумець тых прэтэнзій. Спрабаваў павярнуць да яе ўласнай гісторыі, тлумачыў: столькі табе крыўдаў зрабіла твая свякруха, як жа ты можаш...

Маці не сумела ўсё перавесці ў жарт, махнула рукой. Гэта ці не першая непапраўная напружанасць у нашых стасунках.

Яшчэ раз Менск

Перайшоў у наступны клас без клопатаў: узровень школы не быў вышэйшы, чым у Новай Вілейцы. Восенню надарылася вялікая прыгода: выезд у Менск.

Якраз, у той час прыйшла вестка, што адно за другім памерлі абое Путраманты. Таксама бабка Руткоўская цяжка хварэла. Адносна лёгка мы атрымалі неабходныя візы - і гэта, зразумела, на чацвярых, маці і дзвюх сясцёр, малодшая з якіх не мела яшчэ году.

З глыбокім узрушэннем я трапіў яшчэ раз на 2-ю Сергіеўскую. Стары домік аказаўся неверагодна западлым у зямлю. Падворак скурчыўся ўдвая. Сад зрабіўся садзікам. Цётка - ніжэйшая за мяне, вельмі пастарэла. Бабка - таксама маленькая, высушаная, старэнькая.

У "новым" доме, таксама цяпер невысокім, жылі дзеці Макуевых. Леанід вучыўся "на інжынера". Ніна была на медыцыне. Вельмі старанна хавалі сваё паходжанне. Зрэшты, стары Макуеў таксама быў тут, працаваў настаўнікам.

Тры сястры спаткаліся разам, гаварылі пра тое і гэта, вельмі плакалі: я ўцякаў ад іх у горад.

Быў гэта перыяд НЭП-у. Закранула мяне адно: багацце дароў божых у крамах. Ці гэта ў параўнанні з Менскам 1920 году. Ці можа з Лідай - тыя выставы засталіся мне ў памяці па сёння. Асаблівае ўражанне зрабіла на мяне багацця слодычаў і садавіны з гароднінай. Асабліва кавуны, цалкам у Лідзе не вядомыя.

Швэндаўся па горадзе. Захар'еўская аказалася не такая ўжо і доўгая. За ёй быў знакаміты "губернатарскі" сад. Позняя восень, сухое лісце на сцежках, некалькі палёў, на якіх падлеткі ганялі мяч. Прыпыніўся каля адных з варот. Так страшна мне хацелася згуляць. Марыў, што мне запрапануюць... Не запрапанавалі. Раз толькі ласкава згадзіліся, каб падаў мяч, загнаны ў кусты каля мяне.

Ад'язджаў без жалю. Маці доўга плакала, развітваючыся з сёстрамі і бабкай. Я быў радасна ўзрушаны: новы клас, новыя таварышы, у сябе... Цягнік вырушыў з Негарэлага. Праваднік быў яшчэ тамтэйшы. Я стаў у калідоры і пачаў спяваць жаўнерскія песенькі "Млынар, пусці, сто д'яблаў", "Уланы, уланы" і яшчэ нешта ў тым духу, праваднік цярпеў, цярпеў, не вытрымаў і звярнуўся да маці, каб я вёў сябе, як належыць. Не абмінулі яго пачуццяў падтэксты тых спеваў. Маці гукнула не рызыкаваць, загадала мне быць спакойным. Пачакаў, пакуль на самай граніцы ў вагон не заскочылі кантралёры, і зноў вярнуўся да свайго, але пайшоў на саступкі і перайшоў на свіст.

Шрэдар

Дачакаўся нарэшце новага класа. Змены былі каласальныя, перш за ўсё з філіі нас перавялі ў асноўны корпус. Шосты клас знаходзіўся на другім паверсе ў самым канцы. З "новых" кінуліся ў вочы трое: Левінсон і Файнштэйн. Два пабрацімы нашага адзіночкі Любчанскага. Абодва - асабліва першы - вельмі добрыя вучні, а таксама нейкі Леан Шрэдар.

Гэты хлопец адыгрываў вялікую ролю ў сямі наступных гадах майго жыцця. Быў досыць высокі, зграбны, з тварам грэцкага эфебу (хлопец-прыгажун): прамы нос, высокі лоб. Злёгку высунуты наперад падбародак. Меў вельмі прыгожыя - толькі цяпер гэта ўсвядоміў - цёмна-гранатовыя (цёмна-цёмна сінія) вочы. Але пры бліжэйшым разглядзе ўсе гэтыя рысы набіраліся, так скажу, адваротнага сэнсу. Вочы далёка не бачылі. Падбародак толькі ўдаваў сілу волі, на самай справе быў гэта звычайны ўзгорак скуры і мяса, ніякай выпуклай косці там не было.

І гэта было больш глыбокай праўдай. Шрэдар увайшоў у наш клас як першы закончаны інтэлектуаліст: з усімі тыповымі заганамі і вартасцямі.

Быў вельмі начытаны. Толькі ў сутыкненні з ім я ўсвядоміў сабе, што я - хам і гультай. На сяброўства з Бакланамі і Юрагамі цалкам хапала школьных падручнікаў. Цяпер я пачаў разумець, што па-за імі ёсць мора, мора кніжак - на самай справе часта нецікавых, але неабходных. У шостым класе Шрэдар "даходзіў" да Анатоля Франса. Хочучы з ім параўнацца адным скачком, і я кінуўся да "Аповесцяў Кубы Круціражна", Шрэдар у сваю чаргу, хоць і даведаўся, што пасада паэта занятая, пачаў пісаць. На маю думку, канешне, горай. На жаль, іншыя не цалкам з тым пагаджаліся. У навуцы і мяне, і Шрэдара апераджаў Левінсон. Мы не спаборнічалі з ім, лічачы тое ніжэй годнасці.

Пры ўсім тым Шрэдар быў незвычайнай размазнёй у штодзённым жыцці. Урокі рабіў абы як - не таму, што часу не меў, а проста яму не хацелася. Танцаваць таксама не ўмеў. Кожны класны спрытнюга мог яго абдурваць, біць, памыкаць ім. Ён нават не бараніўся.

Цікава, які ўплыў на станаўленне яго характару аказала сямейная сітуацыя. Было іх двое, малодшы, Зянон, пайшоў у чацвёрты. Іхняя маці, аўдавеўшы, выйшла паўторна замуж за нейкага Трынкевіча, чыгуначнага інжынера. Здаецца, што тут паўтарыўся комплекс Спандрэла з гунслееўскага "Контрапункта". Маці была высокая, прыгожая, са шляхетным тварам, з надзвычайнымі гранатовымі (цёмна сінімі) вачыма, акрамя таго поўная энергіі, рухавая, добразычлівая... Айчым малы, лысы, вечна надзьмуты. Шрэдар рашуча ім пагарджаў, за што той плаціў яму тысячай дробных пакасцяў. Маці, напэўна тое несвядома распаляла, не ўмеючы схаваць ад старэйшага сына тону вечнага перапрашання з нагоды паўторнага замуства.

Ад першай хвілі прыцягнула мяне індывідуальнасць Шрэдара. А акрамя таго злучыла нас супольная дарога ў школу.

Падчас нашай адсутнасці ў Лідзе бацька пераехаў паўторна. Тым разам ваенкамат размясцілі вельмі далёка за горадам. Ішла там несканчоная, хоць паменшаўшая вуліца 3 Траўня. Каля пераезду Шрэдар развітваўся са мной, дыбаў уздоўж чыгуначных рэек да аднаго з чыгуначных домікаў, занятага інжынерам Трынкевічам. А я мусіў мясіць гразь яшчэ можа паўтара кіламетры. З левага боку тут ужо былі палі, з правага ў выемцы паварочвала каляя на Маладэчна.

Ваенкамат размяшчаўся ў нізкім аднапавярховым цагляным будынку, выдзеленым з комплексу вайсковага шпіталя. Яшчэ з паўкіламетра - і былі казармы Сім-Сім.

Мы атрымалі чатыры пакоі, адрэзаныя ад той казармавай кілбасы. Цяжка прыдумаць нешта больш няўтульнае: пасярод вялізны калідор з цыментавай падлогай. Па абодва бакі пакоі, вузкія, як клеткі. Мой мусеў мець нейкія тры крокі ўшыркі і з сем удоўж.

Не пачуваўся тут добра. Да вялікай, усё яшчэ адчувальнай настальгіі па Новай Вілейцы, далучылася зараз яшчэ маленькая - па памяшканні на Сувальскай.

Выходзіш вечарам на ганак. Злева далёкія і слабыя гарадскія агеньчыкі. Справа вялікая цемната і вецер. Заўсёды адтуль дзьмула. Палі сягалі тут да гарызонту, і там цяпер днём віднелася нешта цёмна-сіняе: лясы, але не тыя людскія, яловыя, новавілейскія. Найгорш было ў лютым, калі прыходзілі першыя адлігі. Снег чарнеў, станавіўся гразкі. Цемната здавалася глыбейшай. Вецер выў і скавытаў. Не цяжка было сабе ўявіць у тым выцці воўчыя хоры.

Дом няўтульны, наваколле пустое. Заставалася школа. Тры старэйшыя класы размяшчаліся побач на другім паверсе. Канешне, узнікалі няўхільныя бойкі паміж класамі. Суседзі з сёмага адразу пасля першага званка стараліся схапіць каго-небудзь з нас і зацягнуць у свой клас. Гэты ўспрымалася як невыносная ганьба. Памятаю, аднаго разу "сёмкі", не злавіўшы ні аднаго з нас у калідоры, уварваліся гурбой у наш клас і схапілі некага з першых партаў. Тут жа перад уваходам выкладчыка бядак вярнуўся ўвесь чырвоны. Цэлы дзень мы не адважваліся на яго глядзець, гэтая ганьба выклікала ў нас ўсіх нейкі калектыўны сорам.

Яшчэ адна драбніца з той эпохі, з канца 26 году. Некалькі разоў сустракаліся на вуліцы жаўнеры з досыць дзіўнымі адзнакамі. Заміж мядзведзіка традыцыйнага значка Сім-Сім мелі на шапцы кавалак зялёнай стужачкі.

Я быў яшчэ смаркаты, каб слухаць больш уважліва каментары, якія тая стужачка выклікала, бубнілі нешта пра марш на Коўню. Здаецца, што справа ішла пра паўтарэнне аперацыі Жалігоўскага, пра стварэнне на Літве ўраду, які пайшоў бы на прымірэнне, а можа, і унію з Польшчай. Падобна, што быў такі генерал Пляскавічус, які падтрымліваў такія планы. Зялёныя стужачкі павінны былі яму дапамагчы.

Але ў снежні апярэдзіў яго Вальдэмарас, здзейсніўшы ў Коўне пераварот хутчэй пранямецкай арыентацыі. Зялёныя стужачкі неяк зніклі, вярнуліся даўнія мядзведзікі.

На Сапяжынскай

Акрамя таго, быў гэта год хіміі і свінкі. Яшчэ чытаў - акрамя Франса - Жуля Верна. І там я знайшоў простае прадпісанне да забаў з выбухоўкай: бяром, гаварылася, звычайную вату і апускаем у азотную кіслату. Прастата аперацыі, злучаная з гучнасцю поспеху прывялі да таго, што я адразу ўзяўся за лабараторныя работы. На жаль, атрыманне азотнай кіслаты не было простым. Мусіў пачынаць з кіслаты сернай. У ходзе выпрацаваў паўшклянкі кіслаты салянай. Між іншым атрымалася трохі эфіру. Мімаходзь спаліў фіранкі. Гэтае апошняе так проста: дастаткова кропелькі салянай ці сернай кіслаты. Тая ж самая кропелька, як паказалі мае даследванні, патрапляе навылёт прапаліць цэлы стос кніжак, усе сшыткі і нават у стале пакінуць незнішчальную рудую плямку вечна жывога апёку.

Калі нарэшце ў прабірках і рэтортах пачалі з'яўляцца першыя сляды азотнай кіслаты, забава перастала мне падабацца. Аказалася, што перш чым зрабіць цацачную выбухоўку, трэба вырабіць нітрагліцарыну, але для таго не дастаткова звычайнага перамешвання гліцарыны з той праклятай азотнай кіслатой.

Не ведаю, ці гэта звязана з хіміяй і тымі небяспечнымі злучэннямі, але на Вялікдзень увабрала мяне найраптоўнейшая хвароба ад петрыкаўскіх часоў.

Выглядала вельмі нявінна: свінка. Паўторна апухла мне горла. І зрэшты, не толькі... З'явілася неверагодная тэмпература: нешта каля сарака. Быў ужо дзецюком, але неяк вечарам, калі трэба было змяніць пасцель, маці меншая за мяне на галаву сцягнула мяне непрытомнага з ложка і на руках перацягнула на фатэль.

Свінка нарэшце прайшла, але якраз тады першы раз праявілася ў мяне хвароба, якая наведвала мяне пазней неаднаразова. Нешта мне зрабілася з вачыма. Лідскі акуліст засланіў вока, пачаў нечым там мазаць. Нічога не дапамагала. У школу я не хадзіў два месяцы, аж да канікулаў. Ледзьве перайшоў у наступны клас. Летам бацька завёз мяне ў вайсковы шпіталь у Вільню.

Размяшчаўся ён у Сапяжынскім садзе. Было гэта адно з наймацнейшых перажыванняў у школьныя часы. Размясцілі мяне ў пакоі разам з нейкім цяжка хворым афіцэрам. Я не павінен быў ляжаць, цягаўся ў халаце і спадаўшых з ног пантофлях па ўсёй велізарнай тэрыторыі шпіталя. Будынкі былі невялікія, параскіданыя пасярод шыкоўнага парку, аздобай якога былі высокія таполі.

Не паспеў яшчэ засумаваць, як у мой пакой даставілі новага пацыента. Быў непрытомны. Я са здзіўленнем прачытаў шпітальную картку: Мустафа Рамейка, ротмістр, рэвальверны стрэл. Служка дадаў: самазабойства з-за кахання.

Хворы ляжаў з заплюшчанымі вачыма некалькі дзён. Выглядала на тое, што пераедзе на той свет. Потым расплюшчыў вочы. Праз колькі дзён пачаў размаўляць.

Можаце сабе ўявіць, з якімі пачуццямі я слухаў кожнае яго слова. Пачынаючы ад імені, да звання, учынку і яго прычыны - усё ў тым чалавеку, было для захаплення. З імем было найпрасцей: "Гавары мне Стэфан", - кінуў неахвотна. Таксама і да сваіх вайсковых прывілеяў ставіўся ён лёгка.

Справа стала больш сур'ёзнай толькі тады, калі дайшло да кахання. Падстрэлены ротмістр-татарын адносіўся да яго па-мужчынску, больш па-ўланску. Доўгія вечары нам сплывалі з яго аповесцямі: з кім, калі, асабліва - як. Я слухаў з затоеным дыханнем. Недасяжныя істоты ў сукнях, якія віліся каля мяне ў жыцці, аказваліся пачварамі, якія праглі мужчынскай крыві. З таго, што сабе прыпамінаю цяпер, дасведчанні майго Мустафы не муселі быць надта глыбокімі: пэўныя бакі закаханага суіснавання, больш проста хоць і ненатуральна, ён трактаваў са здзіўленнем, не пазбаўленым неспакою.

Мустафа паступіў пасля мяне, быў на валасок ад смерці, выбавіўся ад стрэлу, рэвальвер прыставіў да грудзей, не патрапіў ў сэрца, бо выстрал адбыўся у хвіліну сутаргі - а тым не менш выпісаўся са шпіталю перада мной. Паехаў, а я яшчэ блукаў па прыгожым парку з абрыдлай павязкай на воку.

Аказалася, што гэта запаленне рагавіцы. Лячыў мяне знакаміты акуліст, палкоўнік Дабачэўскі, муж вядомай віленскай пісьменніцы, сястры "самога" Недзялкоўскага. Каб не ён, то д'яблы ведаюць, чым бы тое ўсё скончылася. І так пасля хваробы на рагавіцы левага вока застаўся шрам, які замутняў бачанне.

Шпітальная нудота - акрамя Мустафы - аказалася такая вялікая, што аднаго дня ўдарыўся ў дзікую задуму: купіў газету з крыклівымі чырвонымі загалоўкамі. Быў гэта "Спартовы агляд". Застаюся ёй верны гадоў трыццаць з нечым. Уласна з яе навучыўся любіць лёгкую атлетыку, цікавіцца боксам і некалькімі меншымі відамі спорту. Не ведаю, можа гэта тыповае старэчае бурчанне, але мне здаецца, што "Агляд" трыццаць гадоў назад быў больш цікавым.

Калі набліжаўся тэрмін маёй выпіскі са шпіталя, на адзін дзень зрабіў адведку Новай Вілейкі. Гэта быў першы ўрок незваротнасці часу. Калі пабачыў пагоркі, рэчку Віленку, дом Ілюковічаў, тапаліную алею, што вяла да казармаў, агарнула мяне невядомае да тога часу ўзрушэнне. Выскачыў з цягніка, кінуўся да Ілюковічаў. Ужо не памятаю падрабязнасцяў. Памятаю толькі "наогул": расчараванне. Ці іх не было, ці прынялі мяне холадна, бо досыць хутка пайшоў далей, да Альберта. Таго дакладна застаў. Пасля многіх перыпетый ён кінуў гімназію. Яму ўдалося трапіць у свежа заснаваны корпус кадэтаў у Равічы. Расхаджваў у мундзіры. Меў шкураныя рукавічкі, якімі ляпаў па нагах. Прывітаў мяне, здаецца, сардэчна, але і тут засталася нейкая мінуласць. Не без палёгкі выехаў з Вільні.

Футбол

У Лідзе канікулы - гэта зноў быў футбол. Недалёка ад таго кляштара, у якім пасля ваенкамата размясцілася староства, быў замак, нібыта збудаваны яшчэ Гедзімінам. Ацалелі з яго чатыры муры. Высокія але няроўныя, якія асыпаліся. У сярэдзіне зрабілі футбольнае поле.

Было гэта нешта свайго роду адметнае. Караткаватае: вароты стаялі пры самых сценах. Амаль без месцаў для гледачоў: так, некалькі лавак, але каля ўваходу нават з дашкам. Пад час матчаў кожныя некалькі мінут выбухалі здарэнні са свістамі і пагонямі паліцыі: гэта нейкі хлапчына намагаўся ўлезці "на халяву" і пералазіў цераз мур. Што за відовішча для некалькіх соцень гледачоў, зграмаджоных на вузкіх палосках уздоўж поля Былі гэта не абыякія вычыны: некалькі метраў вышыні, мур з каменю, без ніякіх акон. Хлопец пералазіў цераз верх мура і доўга гайдаўся, учапіўшыся рукамі за камень, аж пакуль не знайходзіў апоры ў шчыліне. Доўга, досыць доўга, каб прывабіць паліцыянта. Хлопец гайдаўся, а ўнізе яго ўжо чакаў ахоўнік парадку.

Гулялі тутэйшыя каманды. Адна была дакладна яўрэйская, пэўна мясцовая "Макабі". Другая недакладна: так зв. LOSO (ЛДСА), г.зн. Лідская дабраахвотная супрацьпажарная ахова. Часам, вельмі рэдка, прыязджаў хто-небудзь з суседзяў: з Баранавіч, з Ваўкавыска. Часам прыходзілі вайсковыя каманды, але найчасцей гулялі "Макабі" і LOSO. Праз некалькі гадоў гэта надакучыла гледачам. Тады менеджары прыйшлі да выдатнай выдумкі. Ліда была заклеена афішамі: LOSO супраць ТМА (КМА). Загадкавыя тры літары выклікалі сенсацыю: лаўкі для гледачоў былі забітыя. Загадка аказалася простай: гэта была тая ж "Макабі". На пратэсты і прэтэнзіі арганізатары адказвалі найспакайней у свеце: "Якая ж гэта "Макабі", у ёй няма Кугельшванца!!! А што значыць КМА? - Гэта Каманда моладзі А!".

Памятаю, як сёння, бяссільную разлютаванасць на тых ашуканцаў. А яны толькі смяяліся.

У той час і я даступіўся да права згуляць на тым першым полі Ліды. Трапіў менавіта ў зборную гімназіі - канешне не ў атаку. Узялі мяне варатаром, бо папярэдні здаў экзамены на атэстат сталасці, а наступны, Сянкевіч з ІV-а, быў яшчэ вельмі нізкі. Бараніў я вароты сярэдне. Памятаю аднак некалькі прыемных момантаў. Атака, выстрал. Востры вугал. Сам не ведаю як, ляжу на зямлі, на баку, мяч пры жываце. Ніколі не рабіў "ластавак" (кідкоў на нізкі мяч). У тым уласна не было і следу рашэння: скочыць, упасці на бок. Падзея прайшла неяк міма бюракратычнага цэнтра ў маіх мазгах: выгляд лятучага мяча падзейнічаў непасрэдна на цэнтр руху. Так што, не трэба было траціць ані сотай долі секунды на ўзгадненне рухавай рэакцыі з мазгавымі рэфлексійнымі цэнтрамі. Я гуляў не часта. Нейкі матч з авіятарамі выйгралі 5:3. добрае было наша нападзенне, кепскі варатар. Сам не ведаю чаму, неяк пазней узялі мяне ў адну паездку за горад, у Ваўкавыск. Там выйгралі, здаецца 3:1. Памятаю, якой кароткай і вясёлай была паездка туды і назад, якімі сімпатычнымі і блізкімі былі ўсе гульцы каманды.

Маю здымак той каманды - у замку. Я сяджу па-турэцку, трымаючы мяч ля ног. Выглядаю страшна: вытаркнуты нос, страшна ўпалы падбародак.

Фатограф улавіў мяне, прынамсі, ва ўзросце няўдзячным.

Амаль эканом

Яшчэ адна прыгода з паловы канікулаў. Захацелася мне ровара. Бацька не сказаў: "Не". Хацеў толькі, каб я быў партнёрам па грашах. Я меў працаваць рэпетытарам. А тым часам знайшлася праца на многа больш сур'ёзная.

За колькі кіламетраў ад Ліды, пры шчучынскім тракце, недалёка ад прыстанку Белагруда ляжаў маёнтак графаў Красіцкіх. Самі графы ў ім не жылі, маёнткам кіраваў эканом. І вось на перыяд летніх работ шукаў ён памочніка. Я сам не ведаю, як ён трапіў да нас.

Я загарэўся шалёна. Эканом прыехаў брычкай. Мы выбраліся ў далёкую дарогу. Ён быў сімпатычны. Меў ужо хіба гадоў сорак, але адносіўся да мяне, шаснаццацігадовага смаркача, як да раўнапраўнага партнёра. Усю дарогу без перапынку апавядаў пра сябе.

Быў ён "белым" афіцэрам. Я даведаўся гісторыю баёў яго часткі падчас вайны. Да маёнтка ехалі тры гадзіны. Адразу па прыездзе, кінуўшы лейцы парабку, узяў мяне ў свой домік. Ішоў і размаўляў: ужо пераходзіў да пачатку эры пасляваеннай. Я ішоў, цягнучы клунак з рэчамі. Від велізарнага дзядзінца, контуры палаца, якія выступалі ўдалечыні, шматлікія рухавыя службы неяк мяне пужалі. Дагэтуль не меў разумення, што буду рабіць.

Увайшлі ў дом. Вялікія пакоі, пабеленыя вапнай, амаль без мэблі. Чакаў на нас ужо абед, густоўны, бо з прыпаленымі куранятамі. Была таксама гарэлка. Эканом апавядаў. Але вось яго паклікалі на хвілінку ў суседні пакой. Папрасіў прабачэння, паабяцаўшы хутка вярнуцца і працягнуць далей.

Сам не ведаю, адкуль мне тое прыйшло. Акно было адчынена. Агледзеўся, падбег. Выходзіла ў парк. Выскачыў, як злодзей, аглядаючыся па баках, пабег у кусты. Шчасліва выбраўся на тракт. Хуткім крокам рушыў у Ліду.

Я меў дастаткова часу, каб зразумець прычыны тых уцёкаў. Па-просту думаў, што цэлы месяц буду вымушаны слухаць апавяданні свайго шэфа.

Вечарам быў дома. Бацькі здзівіліся майму з'яўленню, але не надта. Сам ужо не ведаю, як апраўдваўся. Клунак прывёз эканом пад час наступнага прыезду ў Ліду. Вельмі здзіўляўся з мяне: такія добрыя ўмовы... Ровар, тым не менш, я атрымаў.

Банда

Напэўна гэта ён (ровар, рэд.), аблегчыўшы мае выпады ў горад, прывёў да таго, што мае стасункі з "бандай" пачаліся.

Была гэта кампанія балбесаў, якія круціліся вакол двух Здановічаў, сыноў мясцовага старасты і аўтэнтычнай англічанкі. Былі здольныя і нялюдска распушчаныя. На ўроках іх раз-пораз выганялі за дзверы. На перапынках яны першыя давалі "грушкі" навічкам, першыя курылі ў тамбуры, першыя наладжвалі атакі снежкамі, бегалі за дзяўчатамі. І дакучалі па-ўсякаму, ганялі мяч, выскоквалі па печыва ў "Амерыку" ці ў бліжэйшую цукерню Э. Цукерніка.

Пры іх заўсёды круцілася яшчэ некалькі: згадваны ўжо Балён-Рынкевіч, малы, авантурыстычны, някепскі крайні, Маргевіч, сын земскай абывацелькі, вельмі прыстойны і распушчаны, ну і яшчэ пару. Якраз у гэтым годзе ў "бандзе" пачаў паволі праходзіць запал да футболу, на яго месца прыйшло нешта вельмі блізкае да класічнага хуліганства.

Збіраліся мы вечарамі на "Ферме" - так называўся квартал каля вакзала, поўны садоў і аднапавярховых драўляных домікаў. Яшчэ не запаліліся рэдкія ліхтары. За вакзалам неба ружавела ад Захаду. Хаваючыся пад платамі рухаліся немаведама куды і немаведама па што.

Драўляны дом быў павернуты да вуліцы доўгай, амаль сляпой сцяной. Здаецца, жыла тут нейкая вучаніца з пятага класа. Хапалі ўтраіх вялікі камень, разгойдвалі яго на руках і з усёй сілы білі ім у сцяну. Пасля чаго на ўцёкі.

Станавіліся пад іншым домам, таксама з нейкай вучаніцай. Змяняючы галасы, выклікалі яе, выкрыквалі яе мянушку, рабілі дурнаватыя выдумкі на тэму яе ўяўных сімпатый.

Часам адчынялася акно, маці, сястра, дзед выгаворвалі нам, пагражалі, што пойдуць у школу. Мы качаліся са смеху. Бяспечныя, схаваныя ў цені навіслых дрэваў. Калі раптам што, "давалі газу".

Уцякалі па-гусінаму. Першы бег Ромак - старэйшы Здановіч. Жыллё дантыста, званок. Ромак ускочыў, націснуў званок. Уцёк, за ім наступны. Ускочыў, званок - у ногі. Я быў трэцім - тое самае, чацвёрты - тое самае. Астатнія рызыкавалі, што выкліканы воўк з лесу цапне іх за каўнер. Не цапнуў. Цешыліся за вуглом з той штукі, як бы была, Бог ведае якая, дасціпная і небяспечная.

У Лідзе былі сапраўдныя хуліганы: на Слабадзе. г.зн. за чыгуначнымі каляінамі, у квартале публічных дамоў, каля замка, на Закасанцы. Наведванне туды вечарамі не належала да прыемных спраў. Там і нажы маглі пайсці ў ход, маглі проста пабіць, і можна было нарвацца на дробны рабунак. Нашыя штукі нейкім чынам былі падобныя на тое ж, толькі былі цалкам або амаль цалкам нявіннымі.

Чаго ж мы хацелі? Пачуцця згранай каманды, кампаніі "файных хлопцаў". Саміх прыгод. Небяспекі, але такой не залішняй. Папомсціць таварышкам, асабліва равесніцам, якія глядзець на нас не хацелі, вылучаючы тых старэйшых, якія з імі танцавалі.

У старэйшых класах кампанія стала нечым сярэднім паміж шайкай хуліганаў і суполкай кавалераў-танцораў. У форме чыста прыгодніцкай яна існавала вельмі коратка, акурат у час узросту мутацыі і адразу пасля яго. Калі кампанія пачала танцаваць, мае стасункі з ёю астылі, знайшоў іншае таварыства.

Лёсы кампаньёнаў склаліся па-рознаму. Балён знік мне з вачэй адразу пасля выпуску. Маргевіч пайшоў у школу падхарунжых кавалерыі. Бачыў яго неяк адзін раз, хваліўся, што ўжо меў другі трыпер. Здановічаў спатыкаў неаднаразова. Абодва пайшлі на палітэхніку. Цікава, у школе вучыліся сярэдне, старэйшы адставаў, малодшы Бронак апераджаў яго, але праваліўся на выпускных экзаменах. У палітэхнічным вучыліся добра, хоць і далей былі вялікімі авантурыстамі. У 1950 годзе пасля вяртання з Парыжа я наткнуўся на Бронка. Ён працаваў у нейкім "Горадпраекце" ці ў нечым такім. Добра пра яго адзываліся. Знойдзеце яго прозвішча на ганаровай табліцы будаўнікоў Трасы W-Z, пры ўездзе ў тунэль з боку Віслы. Ромак на той час сядзеў, здаецца, за нейкую п'яную прыгоду. Потым і яго выпусцілі. Ужо колькі год зноў не ведаю, што з імі.

Дэха і С-ка

У сёмым класе вялікіх здарэнняў было без меры.

Перш за ўсё - група новых ці хутчэй старых другагоднікаў. Ніяк іх не абмінуць. Такі, напрыклад, Дэшынскі, галоўны звадыяш гімназіі, блізкі прыяцель Касоўскіх, швагроў самога Казлоўскага. Зрэшты, старэйшы з Касоўскіх, спакойнейшы - Вілюс - таксама застаўся на другі год. Быў аднак нічым пры Дэшынскім.

Дэшынскі, канешне, быў выключна прыстойным хлопцам. Высокі, з прыгожымі вачыма, з бездакорным профілем (падбародак лёгка выступаў "сапраўды", не "нібы", як у Шрэдара), атлетычны спарцмен і танцор. Дэшынскі гуляў у школьнай камандзе - у атацы - нават добра, але без запалу, быццам рабіў ласку. Затое на ўсіх забавах па-просту шалеў. "Цвіком" кожнай забавы ў нас быў катыліён, магчымасць для паненак прышпіліць сваёй сімпатыі стужку з кукардай, галавой паяца або прыгожай дзяўчыны, саву, арла. Наогул, нейкую цацку з шоўку. "Дэха" на такіх забавах выглядаў як навагодняя ёлка: столькі яму заўсёды навешвалі цацак.

Дэшынскі быў аб'ектам іх калектыўнага кахання, як дзе-нідзе настаўнікі. Наогул, тая жарсць калектыўнага кахання да аднаго і таго ж самца ці не даказвае выпадкам, што натуральным станам жанчыны ёсць патрэбнасць мнагажонства.

Гэта канешне жарт. Гэта спозненая на гадоў трыццаць помста жанчынам за звышмерныя сімпатыі да Дэшынскага са шкадаваннем да іншых.

Відавочна, што такія багатыя дары ў адной вобласці лёс кампенсаваў у іншых. Дэшынскі вучыўся не кепска, а жудасна. Сёмага класа, здаецца, не адалеў, а калі і адалеў, то да атэстата не дайшоў. У гісторыю ўвайшоў яго казус з гісторыяй. Сядзеў ён каля мяне. Казёл выклікаў яго, распытваючы пра правадыроў французскай рэвалюцыі. Рызыкуючы сваім існаваннем, шаптаў яму: "Рабесп'ер, Дантон". Не чуе раз, другі. На трэці пачуў, але недакладна: "Шэкспір, Дантэ!" - крыкнуў з трыумфам.

Ён пайшоў потым у лётчыкі. Адразу разбіўся на смерць.

Чаму гэтыя "новыя" з сёмага так кепска скончылі? Трапіўся там, напрыклад, чацвёрты яўрэйчык класны, Камянецкі. З дзіўным імем: Майрым. Усё, зрэшты, было ў ім дзіўнае. Іншыя яўрэі вучыліся добра або выдатна. Гэты вучыўся сярэдне або кепска. Невядома, адкуль з'явіўся. Праз пару месяцаў невядома як знік. Толькі праз колькі дзён аказалася, што на рэйках адной з чатырох калей, што вядуць да Ліды, знойдзена знявечанае цела. Не ведаю, як устанавілі, што гэта Майрым. Шапталі на вуха, што здзейсніў самазабойства. Адны гаварылі, што з кахання да найпрыгажэйшай гімназічнай яўрэйкі Марыам Рабіновіч, той, якая мела найвялікшыя блакітныя вочы, з усіх, якія я ў жыцці бачыў. Іншыя гаварылі, што з роспачы. Ці то двойку схапіў ад "Калясона", ці то "брыдкую" хваробу. Ці ў агуле было яму вельмі кепска. Мы нават не былі на пахаванні.

Быў яшчэ трэці: Станіслаў Максімовіч. І ён, і Дэшынскі належалі да найбольш баявых прадстаўнікоў "даўнейшага" сёмага класа, якія таўклі пры кожнай аказіі сваіх суседзяў, г.зн. нас шасцікласнікаў. Як некалі Камянецкага з Новай Вілейкі, так цяпер Максімовіча я ўзненавідзеў асабіста. Гэта не было цяжкім, хлопец меў аблічча брыдкае, як рэдка хто. Вялізарны, мясісты, чырвоны нос, на канцы неяк расшчэплены ў трубкі, нізкі і малы лоб, маленькія светла-блакітныя вочкі, аздаблёныя светлымі павекамі, высунуты падбародак з фіглярна неўласцівым нізам, вушы вялікія, вельмі чырвоныя. Малы, хадзіў хутка, выкручваючы насы вонку. Апрануты ў мундзір з самаробнага, кепска пафарбаванага сукна, у вечна падраных чаравіках - належаў да класных парыяў, тым цяжэйшых для вытрымання, што "файных", заўсёды ў добрым гуморы, якія пхаюцца, як ні ў чым не бывала да найлепшага таварыства, пра якое я, напрыклад, не адважваўся і марыць.

На пачатку дайшло паміж намі да некалькіх боек. Ён не быў вельмі дужы, быў вядомы ў школе больш з-за лаянкі. Мы тузаліся пару раз без выразнага выніку. Аднойчы я над ім па-свінску пажартаваў. Сярод розных крытынскіх гімназічных забаў квітнела, напрыклад, такая: адзін выцягваў два пальцы, складзеныя як да прысягі, перад сабой, пазногцямі ўніз. Другі такімі ж двума пальцамі біў з усёй сілы першага. Я ніколі не мог зразумець, у чым палягае соль той забавы. Макс злавіў мяне раз і прымусіў, каб я падставіў пальцы. Але калі удар з усяго размаху падаў на тыя мае пальцы, я рэзка іх прыбраў, падставіўшы абцас чаравіка. Божа, што рабілася потым! Гэта была мабыць самая зацятая пагоня ў гісторыі школы. Як алень, я ляцеў па лесвіцах, калідорах малодшых класаў, ускочыў у гімнастычную залу, выскачыў праз акно.

Здаецца, якраз цвіў бэз. Ніколі нідзе я не бачыў бэзу такога прыгожага, як у садзіку той гімназіі. Бэз быў ружова-ліловы, з шыкарнымі гронамі, з-за якіх праз пару зён наогул не было відно лісцяў, толькі тыя кветкі.

Адзін з традыцыйных "вычынаў" банды як раз у тым і палягаў, што мы іх кралі, пералазячы цераз агароджу з калючага дроту, абманваючы сабак, даючы драла ад вартаўніка. Мы насілі іх тоўстымі вязкамі, кідаючы праз акно той з дзяўчын, якая як раз трымала акно адкрытым. Таму што яшчэ няважнай была канкрэтная персафінікацыя асобы, у якую меліся закахацца.

А з Максімовічам - хто ж мог прадбачыць, што ён станецца адным з найбліжэйшых мне людзей і нават пасля сваёй смерці, уласна паля сваёй смерці перад усім, застанецца мне ў свядомасці, станецца прататыпам...

Адным з першых вынікаў, тога сяброўства было перамір'е з паннай Калакшо. Максімовіч вучыўся кепска, але спяваў добра і граў у школьным аркестры на трубе. Не з таго, ні з сяго ён уцягнуў мяне ў хор. Аказалася, што слых я маю кепскі, але голас зносны. Калакшо велікадушна выбачыла мне выхадку ў пятым класе. Я патрапіў у першыя тэнары, Макс быў другі. Я і тут, як у футболе, быў сярэднім, лепшымі за мяне былі знакаміты Януціс, пазней саліст, ці Пячора, дасканалы бас, які зрабіў бы кар'еру спевака, калі б не вайна. Спявалі розную ерунду. Напрыклад: амаль цэлы год мучылі нейкую "буру" - "Расхадзілася на моры страшна бура, так, так, так, страшна бура!" Таксама - тувімаўскія "Два ветры", марш з "Фаўста" і паланез А-dur. Дзіўна, мелодый не памятаю, памятаю толькі рытм.

Выхадкі

Сёмы клас быў класам найбольшых выхадкаў. Сямтам (апавяданне "У будзе" з тому "Выпадак у Красным стваве") я распавёў ужо вельмі дакладна пра ўрокі гігіены, што праводзіў доктар, які сапраўды называўся Візгерд, жыў у доме пад велізарнымі ліпамі тут жа каля гімназіі і памёр праз год. Але вырабляліся і іншыя штукі. Пра адну прыпомнілі мне толькі год таму назад, пры спатканні з некалькімі таварышамі. Сам не ведаю, для чаго - пэўна, каб супраць нечага там запратэставаць, калі паланіст (не Неснар) даў нам тэму класнай работы і выйшаў, Шрэдар і я ўзлезлі на кафедру і па чарзе прадыктавалі класу з'імправізаваную напрацоўку. Быў вялікі скандал, расследванне, прыгоды, паніжэнне балу за паводзіны ўсяму класу. Вінаватых аднак не знайшлі і махнулі на нас рукой.

Я пастаянна пісаў вершы, пастаянна вельмі няважныя. У астатні раз закахаўся ў дзяўчыну старэйшую за сябе. Называлася Сакаловіч, Ванда, мела мілы акруглы роцік, жыла на Маргах і нічога пра мяне не ведала. У апошні раз - бо якраз мы пачалі бываць на так зв. "прыватках" - пачалі на нас звяртаць увагу дзяўчынкі з чацвёртага і пятага класа, да якіх мы адносіліся пагардліва. Іхнія энергія і здольнасці арганізацыйныя прывялі ў канцы да ўтварэння нейкага субстрату банды, але змешанай, мужчынска-жаночай. Уласна нешта такое пачало тварыцца ў нас у класе. Была канешне свая "пачка" Дэшынскага, Касоўскіх і паненак з восьмага класа, у нашым асобную пачку змайстравалі Здановічы, непрыкметна нешта падобнае пачало рабіцца вакол Шрэдара, Максімовіча і мяне.

Цырыманіял быў просты: у суботу, пасля абеду збіраліся ў адной з паненак. Прыходзіла з тузін моладзі абодвух палоў. Пасля даўгаватага перыяду цырымоній пераходзілі да забаў. Канешне, фанты, плёткі, сапсаванны тэлефон. Паступова даходзілі да "смялейшых" забаў, стаўкай у якіх быў пацалунак: кармленне галубкоў, і ўжо канешне лістаноша. Гэтае апошняе панны прымалі пісклівым пратэстам, пасля чаго згодна саступалі. Выкліканыя аднак у цёмныя сені, найчасцей не карысталіся з аказіі, наадварод давалі зацяты адпор, магчыма, зрэшты, што мой досвед ёсць вузка індывідуальны. Танцавалі мала: патэфоны былі яшчэ рэдкасцю. Здаралася нават, што падыгрывалі танец на грэбені. Пачастунку не давалі, найвышай гарбатка з пончыкамі ці хрустам уласнай работы. Залатой парой для прыватак быў канешне час карнавалу.

Дырэктарам гімназіі ў той час быў высокі, тоўсты мужчына ў пенсне, з лысінай авінутай рэшткамі валасоў, які пазываўся Паслаўскі. Ненавідзелі яго гуртом, і то з нагод не штодзённых: краў ад нас таварышак. Было такіх некалькі, на якіх звяртаў сваю звышмерную, на наша ўяўленне, увагу. Рабіў, напрыклад, вельмі часта школьныя забавы, каб магчы з імі танцаваць. Адбываліся тыя балі ў гімнастычнай зале. Школьны аркестр рэзаў на сцэне, у адным з класаў быў гардэроб, у другім - буфет. Было весела. Паслаўскі цэлы час танцаваў з адной са сваіх сімпатый або з другой. Адна была вельмі брыдкая, другая вельмі ўзбуджальная, абедзве аднак мелі ў твары, у вачах нейкі як бы сігнал сваёй дачаснай даспеласці. Вельмі гэта нас нервавала, высільваліся, каб зрабіць Паслаўскаму якое-небудзь паскудства.

Яшчэ школьны гуфец (атрад). Ужо мабыць другі год хадзілі ў ім. Шэфам быў сын вартаўніка, ужо па выпуску, Кашчыц. Моцны, рухавы, прыроджаны падафіцэр. Ажно дзіўна, што стаў ксендзам. Не было гэта кепска, той атрад. Асабліва на былыя святы, на 3 траўня ці 11 лістапада. Мы маршыравалі ў калону па чатыры з сапраўднымі карабінамі на пасе. У тым якраз годзе я рос вельмі інтэнсіўна, некалькі разоў паміж восенню і вясной муселі мяне пасоўваць наперад, пакуль не размясціўся на памежжы першай і другой чацвёркі. Ззаду звыкла тупаў Левінсон.

Яшчэ дробязь: выбары ў сейм. Адбыліся яны ў сакавіку. Аж дзіва, як мала мяне закранулі. Папярэднія з Новай Вілейкі, здаецца, болей засталіся ў памяці. Былі 22 лісты. Дома гаварылі смутна нешта пра ліст № 3. На гэты раз дома нічога не гаварылі, акрамя бурчання супраць Пілсудскага. У школе быў нейкі пункт галасавання, поўна афішаў. Потым, нашмат пазней, я даведаўся, што тыя выбары былі моцным махам краю ўлева. У гэты год першы раз заўважыў шмат шуму каля 19 сакавіка, імянін "Вялікага Маршалка"

Над Нёманам

Вясна прыйшла выключная. Якраз у гэтым годзе бацька давёў да завяршэння сваю мару жыць на вёсцы. Гэта пачалося ўжо год назад. За дваццаць з нечым кіламетраў ад Ліды быў распарцаляваны (падзелены) на вайсковае асадніцтва безгаспадарны маёнтак. Зямля была жудасная: пясок і трохі лугоў, якія штогод заліваліся Нёманам. Але якраз Нёман прыцягваў. Бацька згадзіўся, участак яму выдзелілі, купіў недзе па-суседству сялянскую хату, якую яму разабралі, перавезлі на новае месца і пачалі ставіць. Я паехаў нават на ровары, каб гэта ўсё агледзець. Ехаў якраз каля аэрадрома, шаша была добрая, потым некалькі кіламетраў лясоў, балотаў кустоў, потым вёска Мінойты, трохі высокага бору і паварот налева, на пясчаную дарогу, якая пхалася пад гору полем поўным жыта, з-за якога ўставаў самотны, магутны ельнік.

Вяршыня таго лагоднага ўзгорка. Аказалася, што за ім прытулілася цэлая вёска Пескі. Гэты ельнік рос проста пры хаце. Далей балоцістыя лугі, адзін мост цераз Лідзейку, потым другі цераз безымянны ручай, некалькі адрэзкаў "нямецкай" шашы, пабудаванай у час вайны з круглякоў, нізкарослыя, сасновыя лясы.

Ехаў бадзёра, латва і хутка. Пейзаж не захопліваў: кусты і нізнія паўжывыя ад гарачыні сасёнкі, здушаныя сівымі бародамі лішаёў. Гэтая сухасць, гэтая беднасць прынеслі мне не мала перажыванняў.

Але вось адзін і другі паварот, і раптам выбухае зелень. Гушчыня алешын, воўчай ягады. Магутныя дубы, загайнікі маладой, яшчэ ружовай асіны, беразнякі. Гэта ўсё расступаецца, абрыў, унізе вада, за ёй буйныя лугі, як ангельскі парк, бо з прыгожа расстаўленымі адзіночнымі дубамі велізарных памераў.

Гэтае месца называлася Банева. Дастаткова было ўгледзець, каб закахацца. За лугамі яшчэ ж быў Нёман, хуткі, свежы, з асляпляльна белымі пляжамі і грамадамі старых дрэў па абрывах.

Паглядзеў на дом. Падаўся мне малым. Было поўна стружак. Павярнуў назад.

Дзіўна, але дарога назад была д'ябальскі цяжкай. Я выехаў з дому без нічога: ані гроша, ані крошкі хлеба - такой блізкай здавалася мне тая выправа. Цяпер зразумеў, чаму мне так латва ехалася над Нёманам: з ветрам. Быў паскудны, паўночны, парывісты. Схіліўшыся над кіраўніцай неяк узяў пагорак за Пескамі. Аднак на шашы язда стала сапраўднай мукай.

Я папросту аслабеў ад голаду. Хвілінамі не мог ехаць, падаў у роў, ляжаў блізкі да непрытомнасці. Потым уставаў, пхаў ровар, валокся, было гэта лацвей, чым сядзець на сядле і круціць. Калі аказаўся ў горадзе, заскочыў да першага лепшага з сяброў, выжабраваў кавалак хлеба і толькі потым паехаў дадому.

Гэта было ў 1927 годзе. Цяпер дом быў гатовы, сям'я пераехала туды на пачатку траўня. Я быў там раз ці два. Прыгожа, не апісаць: маладыя лісты на дубах, такія чулліва ружовыя, такія поўныя кантрасту з шурпатай бурасцю дубовых галін. Масава цвілі канваліі. На жаль, таксама масава ляталі камары. Хата складалася з вялікага памяшкання, падпёртага ўсярэдзіне акруглым стаяком (грубкай), адзетым ў памалёваную на зялёна бляху. Тут размяшчаліся спальня, сталоўка, дзяціны пакой, салон - кожны займаў цвэрць памяшкання пачынаючы ад стаяка. Збоку была кухня, таксама вельмі ўтульная, поўная закаморкаў. Ганак з сенямі, вяранда з другога боку. Адразу каля вяранды звычайны лес. Нешта надзвычайнае.

Банева на той час было яшчэ пустое. Недзе далёка, за паўтара кіламетры, стаяў так зв. Асяродак, г. зн. рэшткі даўнейшага маёнтка, нешта з роду двара. Вялікі, счарнелы будынак стайневага кшталту і пару абор ці гумнаў. Было гэта брыдка, бо на ветры і без зелені, за выключэннем некалькіх напалову ўсохлых ад старасці пірамідальных таполяў. Там нехта жыў. Тут жа каля нас жыў такі самы асаднік, г.зн. мужык Лявончык. Той ужо і землю нават упарадкаваў і зацята вынішчаў у сябе ўсялякія ляскі, загайнікі, гайкі. Нарэшце за Асяродкам размяшчалася асада нейкага Ляшчынскага, паручніка ваенкамата, які бацьку на гэта ўсё падгаварыў. Быў гэта руды пан з хітрымі вачыма. Маці яго не выносіла, цвердзечы, што ён некалі бацьку ў нешта ўпхне. І ніяк не памылілася.

Гэта было ўсё. Гэта значыць нічога ў параўнанні з буйнасцю прыроды. Найбліжэйшая вёска Ганчары - цераз тры кіламетры за спорай рэчкай Дзітвой, што ўпадае ў Нёман. З другога боку вёска Дакудава за пяць з гакам. На тым беразе таксама за пару кіламетраў, шкляная гута "Нёман". А пасярэдзіне лес, кусты, лугі, Нёман, цудоўныя азёрцы, вельмі мала ворнай зямлі, людзі, жывёла.

Пасля заканчэння школьнага года перасяліўся ў Банева і я. Не шмат памятаю з таго першага наднёманскага лета, зрэшты і не ўсё хацеў бы запамінаць. Памятаю агульнае: сонца, зелень, пустка, вельмі хутка прыйшоўшая нуда. Таварышы прыязджалі да мяне - то той, то гэты, на пару дзён, тыдняў. Вылежваліся на дзіўных мелях наднёманскага пяску. Цягаўся па ваколіцах, надаючы ўсяму, што адкрыў выдатныя ўласныя імёны. На другім беразе Нёмана, плоскім і нецікавым, які ўвесь быў у ядлоўцавых зараслях, мы знайшлі дзіўны, стромы, колькімятровы пагорак Ахрысцілі яго "Акудыш". Не без падставы, але мала важнай. Пры дарозе да Ліды цягнуліся разлеглыя зараслі ядлоўцу і бярозак, на пышным, цвёрдым, шаляснівым дыване баравых плантацый. За імі падымаліся невысокія пясчаныя выдмы (дзюны). Былі бачныя здалёку. Выглядалі пры дробцы фантазіі на сапраўдныя горы. Назваў іх Месяцавымі гарамі. Каля іх маленькае балотца ў нізіне, як бы наўмысна выкапанай: Жабін рай (Жабірай).

Каля дарогі на Дакудава было пару копчыкаў, найбольшы з якіх называўся Шведскім. Нешта ў тым было: у 1705 годзе перапраўляўся тут са сваёй арміяй Карл ХІІ, здаецца нават ледзь не ўтануў. Шукалі тут скарбы: нізіна была напаўзасыпана. Над Нёманам ёсць іншыя гістарычныя помнікі: нямецкія бетонныя бункеры. У 1915 годзе якраз тут праходзіла лінія фронту.

Пад восень усю нашу сям'ю агарнула грыбаманія. Баравікоў і рыжыкаў тут было поўна. Знайходзілі іх нават на падворку, каля самага дома. У недарослым ляску на нашай дзялцы мы неўзабаве знайшлі дзясяткі баравіковых месцаў, пра якія можна было толькі марыць, адбываліся спаборніцтвы, устанаўлівалі рэкорды. Восенню мы вярнулія ў Ліду з бочачкамі салёных рыжыкаў, батарэяй слоікаў з маладымі баравікамі ў воцаце, з вянкамі сушаных, з цэлым мяшком добрых лясных арэхаў, на якія якраз быў ураджай.

Восьмы клас

Усякі восьмы клас мае нейкае сваё аблічча. Пару гадоў таму назад быў гэта клас паважных мысляроў, на чале са слынным Станіславам Пачынскім, які здабыў славу ва ўніверсітэце як той, хто вывучыў на памяць увесь Крымінальны кодэкс. Потым быў клас элегантаў. Потым клас ніякі. Мы пачалі таксам досыць ніяка, пазней аднак вымалявалася аблічча досыць асаблівае.

З некалькі "пачак" (групаў), якія паўтвараліся ў сёмым класе, большасць рассыпалася. Дэшынскі застаўся на другі год, старэйшы Касоўскі, праўда, перайшоў, але ролі ў класе не адыгрываў, тым больш што яго брат пайшоў ужо ў універсітэт "Банда" таксама была раздроблена. Ромак Здановіч застаўся на другі год. Іншыя яе чальцы, Балон, Маргевіч адваліліся яшчэ раней, сам Бронак таксама нічога не значыў.

Неўзабаве аказалася, што адзіная, якая ператрывала - гэта была наша пачка: Шрэдар, Максімовіч і я, і таму мы ўласна і пачалі задаваць тон у класе.

Тон той быў неаднастайны. Шрэдар меў схільнасці інтэлектуальныя. "Хадзіў" з Маслінскім, нават цяпер, калі той прыязджаў з Вільні, здраджваў нам са сваім белабрысым Юзям, за што мы з Максімовічам былі вельмі зайздросныя. Я цягнуў у бок спорту і звычайнага падлеткавага свавольства. Максімовіч, старэйшы за нас на два гады, меў ужо цалкам не падлеткавыя зацікаўленні супрацьлеглым полам, някепска танцаваў і, нягледзячы на сваю брыдкасць, папіхаў нас у бок дзяўчат. Неўзабаве маці заўважыла тое для мяне заўчасна грубае і дарыла Стаха выразнай антыпатыяй.

Сварачыся зацята між сабой, мы былі з'яднаны супраць знешняга, і гэта давала нам неаспрэчную дамінантную пазіцыю.

Восенню перажыў досыць адметную прыгоду. Як я ўжо ўспамінаў, нехта з настаўнікаў з пэўным спазненнем напаў на думку, каб вылечыць мяне ад абыякавага стаўлення да навукі. Неспар пачаў да мяне чапляцца, Калесон таксама. Не памятаю ўжо, за чвэрць ці за паўгода атрымаў дзве двойкі. Па польскай і па матэматыцы. Быў страшна расстроены. Супала гэта з нейкім чарговым візітам Маслінскага. Шрэдар з той аказіі ўчыніў д'ябальскі абразлівую дэманстрацыю на тэму маёй "паэтычнай" пісаніны. У суме я паддаўся таму націску недабразычлівай думкі і згадзіўся, што я нічога не варты фанфарон.

Якса-Быкоўскі

Якраз у той час наведаў наш клас нейкі прафесар Якса-Быкоўскі з Познані, які праводзіў сярод нас трэніроўкі на памяць зрокавую, механічную і лагічную, слухавую, а таксама на назіральнасць, дакладнасць думання і ўяўлення. Мы ўжо пра тое забыліся, калі ён з'явіўся паўторна з вынікамі.

Выйшлі пры гэтым дзіўныя рэчы. Некалькі класных лідараў ці падлідараў - як Левінсон ці Клебан - у агуле не адыгралі вялікай ролі. Някепска выступіў Шрэдар. Гэты праславуты раззявака і цямця заняў першае месца ў механічнай зрокавай памяці, другое ці трэцяе ў нейкай інакшай памяці і, што найдзіўней, - першае ў назіральнасці. У той апошняй я быў другі, у механічнай - трэці. Затое я меў два першыя месцы ў пазасталых памяцях, у дакладнасці думання, нарэшце ва ўяўленні. З-за тога апошняга Якса-Быкоўскі ўпаў у пэўны пафас. Даследаваў ён выпускнікоў ва ўсіх гімназіях Віленшчыны. Агульны ўзровень нашай быў сярэдні, ніжэйшы за віленскія, вышэйшы за Маладзечна, больш-менш такі як у Ашмянах. Толькі па адной пазіцыі Ліда перамагла Вільню: менавіта па тым маім уяўленні.

Якое цудоўнае пачуццё агарнула мяне тады. Адчуваў сябе так, як праз два гады, калі стаў чэмпіёнам Ліды па скачках увышыню (157 см). Або трэцяе месца у брыджавым турніры ў Сант-Морытцы праз васямнаццаць гадоў, або першае месца ў турніры па шахматах Саюза пісьменнікаў праз дваццаць сем гадоў.

Якса вельмі мной зацікавіўся. Распытваў пра далейшыя жыццёвыя планы. У той час, перакананы Шрэдарам і Маслінскім (не наўпрост, але пасрэдна, праз пагардлівую ацэнку мяне з усіх паважных размоў) у маёй інтэлектуальнай няздольнасці, я рыхтаваўся на хімію, палітэхніку ці ва ўніверсітэт, сам яшчэ не ведаў. Якса заахвочваў мяне да паланістыкі. Я горача дзякаваў за параду, застаючыся пры сваёй думцы. Як ні дзіўна, але пасля ад'езду Яксы я пачаў пачувацца на шмат іначай. Двойкі зніклі неяк самі па сабе, без ніякіх асаблівых высілкаў з майго боку. Нават на забавах прайшла ў мяне трохі падлеткавая нязграбнасць.

У сярэдняй чвэрці восьмага класа мы ладзілі ўласныя забавы ў чыгуначным цэнтры, у вялікай драўлянай зале каля вакзала, або галоўным чынам у недаступным раней Коле полек на Сувальскай

Было гэта пацешнае памяшканне, рэлікт недалёкай вайны 1918-1920 г. Нейкая там жаўнерская сталоўка перарадзілася ў нешта, што хацела б стаць клубам абывацеляў, але паколькі Ліда ні на клуб, ні на абывацеляў (ні ў сэнсе вайсэнгофаўскім ні ў брандысаўскім) не цягнула, выйшла з тога нікчэмная забягалаўка на другім паверсе камянічкі, зачадзелая прыпаленым алеем ці свінінай, у суботу аднак грымеўшая вальсамі і абэркамі. Канешне, нам яна падавалася верхам элегантнасці. Нават сам Маслінскі - не гледзячы на знаходжанне ў Вільні! - не ўмеў вызваліцца ад чараў таго Кола. Калі на адной з такіх "суботак" у шалёным абэрку змылілася ў яго нага, і ён грымнуўся разам з партнёршай на падлогу, сарваўся выскачыў на лесвіцу і хацеў здзейсніць самагубства. Прызнаўся нам асабіста, узбуджаючы тым вялікае здзіўленне, што ўстрымаўся перад такім радыкальным крокам, дзякуючы больш глыбокаму, філасофскаму стаўленню да жыцця. Можа таксама з-за адсутнасці неабходнай "тэхнічнай базы" ў выглядзе агнястрэльнай зброі або якой інакшай.

Першая п'янка

Адразу пасля ранняга вялікадня бацькі з сёстрамі перабраліся ў Банева. Я застаўся адзін у даволі вялікім памяшканні. Хацелася неяк той факт увекавечыць. Адгэтуль задума арганізацыі першай кавалерскай гулянкі.

Паўжартам прызначылі яе на 1 траўня. Жарт не вельмі ўдаўся: уласна першага аказалася, што з чацвёрткі ўдзельнікаў (меў быць таксама Генрык Плунгус, кватарант Максімовіча) аж два, уласна Геня і Стах не былі дапушчаны да экзаменаў.

Не гледзячы на гэта, да гулянкі мы рыхтаваліся вельмі старанна. Купілі нейкіх вяндлін, кансерваў, слодычаў і нешта з пяць бутэлек гарэлкі. Ажно столькі, бо ні адзін з нас не меў разумення, што гэта на практыцы абазначае. Што яшчэ горш, кожная бутэлька была інакшай: нейкая лімонаўка, вішнёўка, нешта там яшчэ. На дэсерт узялі бутэльку фантастычнага лікёру "Абрыкаціна", бо так прыгожа памяранцава пераліваўся.

У цудоўным гуморы - не гледзячы на аж двух "зарэзаных" - уселіся за стол. Першыя кілішкі гумор той яшчэ паправілі. Папраўдзе гарэлка мае, як аказалася, смак агідны, але пры дробку волі можна было гэта вытрымаць. Тым больш, што наступныя кілішкі ішлі што раз лацвей.

Гаварылі, крычалі ўсе адразу. Плунгус, моцны, невысокі, самаміты, спакойны літовец, таксама раскруціўся. Мы ўтраіх папросту шалелі. Потым як бы ранні змрок засланіў нам вочы. Потым раптам мы спасціглі, што Плунгус недзе прапаў. Са страшнай сумятнёй мы кінуліся яго шукаць, бо нам раптам здалося, што яго адсутнасць нясе нам невядома якую пагрозу. Неверагодна, ні ў адным з пакояў яго не было. Упалі ў паніку, пачалі лазіць на чацвярэньках. І ато пад ложкам Плунгус, таўсматы, ужо з жывоцікам, ляжыць адзірвянела на тым сваім жывоціку, ногі ў паветры, галава ў паветры і ўсміхаецца не без страху. Кідаемся на яго, як на злачынцу, цягнем да сталовай, уліваем яму у рот штрафныя келіхі гарэлкі. Скончылася жоўтая лімонаўка, пераходзім нарэшце да абрыкатыну. Якая ж латвая гэтая п'янка. Пяць бутэлек на чатыры нямоцныя яшчэ, здавалася б голавы, а між тым усё цудоўна. Як ні паглядзі. Астатняя бутэлька аказалася найлепшая. Такое салодкае! Такое пахучае! Такое прыгожае! Кропля ўпадзе на стол, застывае як кроў ці жывіца, толькі што пахне амаль як парфума.

Зноў нейкі закалот нехта спрабуе ўцячы, напэўна Шрэдар. Хапаем яго ўпол. Вырываецца, дабягае да дзвярэй, і раптам бухае яму з роту казачны каляровы струмень.

Трагічна хуткі пераход ад эйфарыі да прастрацыі. Недапіты келішак абрыкатыну, ліпкая чырваць, водар парфумы - і вось па чарзе ўсе вылятаюць і "едуць у Рыгу".

Пераможца той, каму ўдаецца дабегчы да кухні. Потым засынаем абы дзе, чартоўскі лёгка, з агідным але няясным, агульным пачуццём граху. Прачынаемся назаўтра з тым жа пачуццём, памножаным на бруд і беспарадак. Цверазеем у імгненне вока: праз пару гадзін мае прыехаць сюды бацька. Добрыя справы: усё памяшканне - гэта нават не гумно, гэта звычайны хлеў. Падымаю ўсіх астатніх на ногі. З гвалтам кідаемся да парадку. Усё ўдалося неяк вычысціць, толькі тая сцяна ў сталовай, дзе Шрэдар... Раптоўна прыдумваем версію пра атручванне страўніка. Нічога. Неяк абышлося. Бацькі здавалі сабе справу, што не трэба ў тыя дні акурат мяне нерваваць: а то ж экзамены на атэстат сталасці.

Ягміновы і экзамены на атэстат сталасці

Як раз у той час прыехалі да іх у адведзіны даўнія суседзі, кватаранты бабкі, Ягміновы. Яны стала жылі ў Вільні за кошт малой пенсіі. Пэўна, каб трохі паправіцца, праз кожныя некалькі месяцаў прыязджалі да нас на даўгаваты побыт. Ён меў ужо гадоў семдзесят з нечым, белую, як тая папера (гэта значыць лёгка жаўтаватую) бародку а ля Напалеон ІІІ, вялікі жывот і, як казалі, плюгавы язык. Яна малодшая за яго на гадоў, хіба, трыццаць, маленькая, поўная, набожная, пляткарка, някепская гаспадыня. Усе іхнія побыты мелі аднолькавы шаблонны характар. Маці вітала абоіх, як блізкую радню. Першы дзень мінаў у бясконцых размовах пра Менск. На другі дзень было горай. Стары пачынаў нудзіцца, спрабаваў свае не дасціпныя, але затое ардынарныя жарты, лазіў па кухні, заглядваў у посуд. На трэці дзень маці была ўжо досыць расчараваная ў Ягміне. Выганяла яго паўжартам з кухні. Чацвёртага дня даходзіла да першай спрэчкі з Ягміновай на тэму рэлігіі. Маці па сутнасці, размаўляючы з ёю, станавілася што раз больш зацятай атэісткай. Пятага дня сварка ўзнікала ў цэлым абы за што. Ягмінова сядзела ціха на табурэтцы, звесіўшы кароткія, тостыя ножкі, і з прытворным уздыханнем цадзіла праз зубы чарговую, нявінную, здавалася, рэпліку, якая неадкладна выклікала выбух у маці. На шосты дзень маці дэманстратыўна пазбягала размовы з ёй. І той стан "халоднай вайны" трываў у наступныя дні: сёмы, восьмы, дзевяты - да дзесятага. Часам да чатырнаццатага. Ягміновы не зрушваліся раней, пакуль ім не аплачваліся выдаткі на чыгуначны білет, хаця яны як чыгуначныя пенсіянеры мелі вялізныя скідкі.

Ну дык прыехалі: у выдатных настроях (бо гэта быў яшчэ першы дзень) усе рушылі ў Банева.

Я тым часам пасля "цудоўнай" п'янкі ўзяўся за экзамены. Як я пераканаўся потым, усялякая падрыхтоўка да экзамену дзялілася ў мяне на тры этапы. Першы, які трываў вельмі доўга - гэта тады, калі нічога не рабіў, цалкам перакананы, што гэта ўсё глупства, што спраўлюся з усім адным пальцам. Потым, калі ўсё ж заглядваў да кніжкі, агортвала мяне паніка, што нічога не ўмею. Гэтае мілае перакананне ўзрастала па меры вучэння, дасягаючы кульмінацыйнага пункта ў момант прыступлення да экзамену. Выкліканы камісіяй ці сядаючы да століка з тэмай - быў ужо абсалютна спакойным. Думаю, што такая схема пачуццёвых станаў з'яўляецца тыповай для маладзёнаў гультаяватых і амбітных, якія маюць спартовы падыход не толькі да спорту, але і да навукі, і, нават, да многіх спраў намнога важнейшых.

Мы здавалі экзамен разам з дзяўчатамі з 8-б. Не было сярод іх больш цікавых за Марыам Рабіновіч. Былі толькі больш працавітыя. У суме сабралася нас трыццаць з нечым, каб ударыць у страшны тон пальшчызны "дамска-мужчынскай".

Тры дні пісьмовых экзаменаў. Цёмная гімнастычная зала, шырока парасстаўляныя столікі, папера з пячаткай, тэмы. Вокны перапоўненыя асляпляльным травеньскім сонцам, далёка маячыць якраз толькі што расцвілы бэз.

Па польскай тры тэмы. Нешта пра "Трэнаў". Нешта з Міцкевіча. Нарэшце нейкая "вольная" тэма. Але, як вядома, можна было выбіраць: польская ці гісторыя. І гэта ўжо ўплыў выкладчыка: выбраў гісторыю, так мне абрыд Неснар з яго Аршулькамі, Густавамі, Ангелямі... Не памятаю, якую гістарычную тэму я выбраў. Памятаю толькі схіленыя плечы таварышаў, выкладчыкаў на сцэне, якія сумавалі начале з Неснарам і тое пачуцце, якое маеш падчас гульні ў маджонгу ці латарэю: кожная чарговая лічба можа прывесці да таго, што нехта з суседзяў устане і спакойна скажа: "Я закончыў..."

Я закончыў адным з першых. На наступны дзень - матэматыка або фізіка. Выбраў першую. І тут пайшло не кепска, хоць быў у ёй значна слабейшы. Справа ў тым, што пару разоў, яшчэ ў папярэднія гады, хварэў, прапускаў часам аж некалькі тыдняў. Потым не хацелася мне вяртацца, хапаў тое новае, што прыносіў Калесон, і заставаліся ў мяне досыць значныя дзіркі. На шчасце цяпер ні на што такое не трапіў. Нарэшце трэці дзень: выбраў лаціну, а не французскую. Быў гэта пераклад, здаецца з Вергілія. Тым часам функцыянавала школьная "самадапамога". Левінсон, здаецца, падрыхтаваў шпаргалку, якую потым пераказвалі ўрыўкамі тым, каму найбольш было трэба. Мне яна не была патрэбная, кавалак быў мне з большага знаёмы, зрэшты лаціну я любіў. Ці завалілі каго на пісьмовым? Здаецца, што так. Але дакладна не памятаю. Вусныя праляцелі бліскавічна і цалкам без клопатаў. Памятаем, што мы ўчацвярых: Левінсон, Файштэйн, Шрэдар і я ахвяраваліся пайсці першымі, таму што астатнія хацелі ўрваць пару дзён, ці пару гадзін, каб хоць трохі падцягнуцца. Мы хадзілі з аднаго класа ў другі, ад аднаго настаўніка да другога. Ішло не кепска, добра, пад канец па-просту прыемна.

Па сутнасці справы я пачуваўся на тых экзаменах неяк дзіўна: як чалавек, які рыхтуецца несці цяжкі чамадан, бярэ яго і ўжо загадзя нахіляецца ў супрацьлеглы бок. А тут чамадан аказваецца намнога лягчэйшым, чым думаў.

Але атэстат меў сярэдні: зашмат чацвёрак. Замала пяцёрак, хоць і без троек. Левінсон меў мусіць адны пяцёркі. Файнштэйн таксама, Клебан бадай што выглядаў "лічбава" лепей, хоць напрыклад Шрэдар меў нават тройкі. Адзін заваліўся па вусным: згаданы ўжо Бронак Здановіч.

Не памятаю анічога з выдання атэстатаў, з нейкага сціплай супольнай бяседы. Бачу сябе ўжо толькі ў дарозе да Банева. Сонечна, тым ярчэй, што перш за ўсё гэта травень, бярозкі толькі што пачалі выпускаць свае блякла-зялёныя, амаль ружовыя лісцікі, пясок блішчыць, і толькі сосны здаюцца чарнейшымі, чым на самай справе.

Калі з адкрытых лугоў пад Пескамі ўязджаю ў першыя загайнікі - агарняе мяне цяпло і цудоўны водар маладой зелені. Я ў трансе. Лячу, што сілы. Хутчэй бы дадому. Паказаць атэстат наслухацца кампліментаў абоіх Ягмінаў. Прыняць стрыманае паляпванне па плячы бацькі, гарачыя абдымкі маці, нямое захапленне сясцёр. Тая вясна мяне акрыляла. Вось канец "Нямецкай шашы", злева далёкія Месяцавыя горы. Дарога з Ганчароў на Дакудава, хутчэй, хутчэй. Паварочваю на сцежку, мінаю ўжо саснякі, лячу, фінішую, яшчэ два павароты. Высокі плот, брама, падворак. Ускокваю на ганак. Званю няспынна, каб прасігналіць пра сваё вяртанне. Канешне, маці выходзіць у сені. Усміхаюся ва ўвесь твар, нешта крычу. Маці глядзіць на мяне дзіўным поглядам, без ценю ўсмешкі. Я ўжо каля яе, гаворыць у паўголасу:

- Пан Ягмін памёр!

Ён ляжаў у тым вялікім пакоі. Таксама вялікі, белы, з западлымі шчокамі, Ягмінова плакала збоку.

Адвезлі яго ў Ліду. Там адбылося пахаванне. Часам я хадзіў на могілкі, глядзеў на белую таблічку. Яго ўдава прыязджала да нас аж да выбуху вайны. Перажыла яе, яшчэ сёння, праз трыццаць гадоў, даходзяць да нас весткі - жыве ў Вільні, амаль аслепла, але жыве. Пісала да мяне ў 1952, мабыць, годзе, просячы... "Рэчаіснасці".

Рэкорды

Лета, чароўнае наднёманскае лета выбухнула цяпер ва ўсёй сваёй пышнасці. Каля Асяродка быў вялізны залацісты пляж. Мы вылежваліся там цэлымі днямі. Плавалі. Было сумна, але прыгожа. Здаецца ў той час адбылася паездка ў Познань на РWК. Нічога з яе не запомніў, можа толькі заапарк з вельмі прыгожымі мядзведзікамі і страўсамі.

Што раз усё больш пачаў мяне цікавіць спорт і асабліва лёгкая атлетыка. Можа часткова ад нуды. Я рэгулярна купляў "Спартовы агляд". У нейкім мейсцы вычытаў, як ангельскі высакародны аматар з вельмі заможнай сям'і зрабіў сабе ў маёнтку па ўсіх правілах бегавую дарожку і нічога не рабіў, адно бегаў, захоўваючы недатыкальным цвет аматарства. Вельмі гэта на мяне падзейнічала. Агледзеў нанава ўсё наша Банева. Участак налічваў трыццаць га. На жаль былі гэта вельмі змарнелыя сасновыя ляскі. Сосны старыя, нават не саджаныя, выраслыя стыхійна на тых няўдобіцах, былі моцныя, разложыстыя, нізкія, з галінамі вычурна павыцягнутымі ва ўсе бокі. Некалькі кавалкаў ворнай зямлі ў разлік не ішлі. Нарэшце выбраў пад стадыён прадаўгаваты кавалак маладых, досыць рэдкіх кусцікаў. Размеціў круг для штурхання ядра. Зрабіў поле для кідання дыска і дзіды, ямы для скачкоў ўдалеч і ўвысь, нават бегавую дарожку на 110 метраў з бар'ерамі. Для гэтага цэлы дзень пілаваў альховыя жэрдкі, потым хадзіў, мераў, утыкаў тыя палкі. Бегавую дарожку на кароткія дыстанцыі я зрабіў каля дарогі, якая бегла цераз участак каля таго стадыёна. Збоку ад каляін там была вузенькая сцежка, выезджаная раварамі, не такая ўжо і кепская.

Адмерыў на ёй сто метраў, дзвесці, чатырыста. Наступныя дыстанцыі былі лёгкія: дабягеаш да канца, робіш раптоўны паварот на 180 гр. і імчышся назад. І наогул бег быў разнастайны: дарожка пачыналася досыць роўна, потым трохі спадала, пазней лезла пад гору.

Можна сабе ўявіць час, які на такой дарожцы дасягаўся. Цікавай, зрэшты, была і методыка засечкі таго часу. Я атрымаў ад бацькі вялізную цяжкую цыбуліну "Амега", вырабленую яшчэ перад вайной. Браў яе ў левую руку і прыкленчыўшы глядзеў, калі стрэлка секундамера пачынае даходзіць да якой-небудзь больш саліднай лічбы. Тады ўставаў з калень, сам сабе камандаваў: "На мейсцы, гатовы, гоп!" - і вырываўся з нізкага старту. Імчаўся наперад, рэзка размахваючы абедзвюмя рукамі, у тым ліку і той левай з заціснутым гадзіннікам. Калі дасягаў мэты, зноў жа належала было своечасова зыркнуць на стрэлку. Секунды - гэта было яшчэ глупства. Але тыя дзесятыя! Стрэлка ішла неяк скачкамі ад адной секунды да другой мела іх з тры. Трэба было вызначаць "на вока".

Вызначаў. Была гэта смешная і знакамітая забава з самім сабой. Я ўстанавіў лісты банеўсскіх рэкордаў. Магу засведчыць: гэта вельмі ажывіла спартовую дзейнасць. Жаданне перакрэслення аднаго і ўпісванне другога выніку вельмі выдатна падганяла мяне на бегавую дарожку, у сектар для кідання і яму для скачкоў.

Па чарзе разыгрываў у сваёй душы спектаклі некалькіх розных спартовых прафесій. Найперш спарцмен: вельмі яму хацелася таго рэкорду. Потым суддзя: таксама хацеў, але як так нацягваць, самому сябе ашукваць?.. Потым арганізатар: о гэты гатовы на ашуканства, асабліва калі набліжаецца канец нейкага перыяду, тыдня, месяца, і адсутнасць новага рэкорду становіцца відавочным довадам замірання, упадку ўсёй той лёгкай атлетыкі. Заблытаўшыся ў той унутранай вазьні, бываў наведваны (хоць рэдка) прыступамі здаровага сэнсу: каго ж ты хочаш ашукаць? Каму патрэбныя тыя дутыя вынікі?

Бо былі і дутыя, прызнаю. На 100 метраў меў у гімназіі афіцыйны час 13,2 сек. Канешне, потым паправіў яго, але на колькі? Пасля ваганняў згадзіўся на 12,2 сек. Таксама не шмат, але выглядала больш зносна. Скачкі ў даўжыню трэніраваў заўзята. Тут вынікі ўдавалася мераць аб'ектыўна. Скакаў 570, 580. Пару раз з поўнай дакладнасцю меў на 590. Але ж не ўстрымаўся і нейкі вельмі ўдачны скачок "даціснуў" да 602 см. Тыя два дадаў ужо цалкам нахабна, каб "гучала больш праўдападобна". Тое самае было са скачкамі увышыню. 150, 155 браў шматразова. Восенню наступнага году ў Лідзе трапіў выпадкова па агульнагарадскія лёгкаатлетычныя спаборніцтва і пайшоў на скачкі ўвышыню. Не гледзечы на адсутнасць хоць якога стылю, перамог усіх, дасягнуўшы 157 см. Не было гэта ўжо і так трагічна. Таму што ў 1927 годзе чэмпіёнам Польшчы стаў Мераеўскі, скокнуўшы ледзьве 165 см. Я тут скакаў, скакаў, а 160 скочыць не мог, і калі адчуў, што ўжо не пасоўваюся наперад, нейкі са скачкоў "выцягнуў" на 160,5 см.

Яшчэ смяшней было са скачкамі з тычкай. Ані-як не патрапляў абаперціся на той кій і выкінуць цела ўверх. Рабіў так: бег да стоек з тычкай, у пэўны момант кідаў яе ўбок і звычайна, ножнамі скакаў. Вынікі былі адпаведныя: рэкорд дасягаў 145 см.

У кідках было яшчэ горш. Але якое гэта мае значэнне? Кідаў, бегаў, скакаў. Лета мінала. Я вучыўся падганяць бег часу ва ўмовах абсалютнай самотнасці. Спорт быў адным са спосабаў, не адзіным. Калі мяне адвозілі на цягнік, то са страху, каб не спазніцца выязджалі так загадзя, што на мейсцы марнаваў гадзіну і болей на чаканне. Як жа латва яе запоўніць, калі ёсць тая спартовая жылка і драбніца ўяўлення. Дастаткова старой бляшанкі і жмені сасновых шышак. Кідай так, каб патрапіць усярэдзіну. Навучыўся? Ну то бі рэкорды: колькі патрапіш на сто кідкоў. Глядзі толькі, каб не правароніць цягніка.

Перад ад'ездам

Мінойты былі першым прыпынкам на лініі Ліда-Баранавічы. Была тут толькі будка дарожніка. Колькі тут насядзеўся, накідаўся тых шышак, намарыўся...

Напэўна ў жніўні прыехаў сюды з бацькам. З мноства дарог, якія павінен быў выбраць, адкінуў усе. І абедзве хіміі як "чыстую", так і тэхнічную, і паланістыку. Па-просту пасварыўся з бацькам. Сам не памятаю, за што. Сам факт сваркі ўжо быў доказам майго ўзвышэння: дагэтуль я мог толькі выслухваць чарговыя наганяі. Пэўна і цяпер сам сябе пераканаў, што пасварыўся з бацькам, а напраўду ён мне нешта па-просту прыгадаў. Здаецца, што сцвердзіў відавочны факт: я знаходжуся на яго ўтрыманні.

Абразіўся. Пастанавіў сыйсці з яго ўтрымання. Былі толькі два спосабы, які давалі адразу такую магчымасць: духоўная семінарыя і школа падхарунжых.

І вось бацька вязе мяне на ўступны экзамен у школу падхарунжых. Хоча нейк сваёй прысутнасцю павысіць мае шанцы: няхай бачыць, што гэта ўжо другое вайсковае пакаленне...

Едзем праз Ваўкавыск, нейкі час хуткім цягніком. У тамбуры, о дзіва, сапраўдны англічанін. Вылупіўся на яго: вось той ідэал Шрэдара і Маслінскага. Англічанін сапраўды ідэальны - шэрая спартовая вопратка, люлька ў зубах, чытае "Таймс". Калі газета яго падае на падлогу, я раблю амаль "ластаўку", каб падняць газету. Цэдзіць праз зубы, нешто падобнае на "дзякуй".

Не аднаго ўспаміну з экзамену ў Астрове Мазавецкай. Ведаю толькі, што адзінай перашкодай была медкамісія. Прызналі, што сэрца не ідэальнае, што зрок не добры. Але бацькоўскі мундзір сыграў сваю ролю, мяне прынялі.

Апошні месяц, ці трохі больш, быў у Баневе. Я хадзіў па асеннім лесе, збіраў грыбы. У зараслінах перад Месяцавымі гарамі, на велізарных шапатлівых палях брусніц трапляліся вялікія, пераважна старыя баравікі. У нашых загайніках былі "зінвентарызаваны" ўсе "грыбныя" мейсцы. Было вядома, што пад кустамі ядлоўцу сядзіць сям'я брунетаў з практычна чорнымі галоўкамі, а ў гэтых сасняках размнажаюцца такія больш шатэнавейшыя. Што, колькі разоў пойдзеш у невялікі загайнік асін пры ўчастку суседа Лявончыка, столькі разоў знойдзеш пару прынамсі яркачырвоных падасінавікаў.

Той шматок лесу я знаў як свае пяць пальцаў. Канешне, я і тут паназываў усё, што ўдалося. Быў Вялікі Бор - гэта паласа тых старэйшых, каржакаватых сосен. Была Пушча - дваццацігадоўкі, густа саджаныя, цераз якія цяжка было прадрацца, так былі пераплецены сухія ніжнія галіны. І ў той Пушчы кожны лапік таксама называўся па-своему: Спрыпучая Пушча (нейкіх сто крокаў на сто пяцьдзесят), Небяспечная: бо тут расла прыкрая трава з вострымі крыямі, якая тэарэтычна магла пакалечыць неасцярожнага падарожніка, Пушча Зялёных Імхоў, найпрыгажэйшая, як сама назва паказвае.

На той вышэйшай палове ўчастка, на тых рудых пясках раслі толькі сосны, трохі бярозак, трохі асін. Зрэдку, дзе-нідзе, страляла ўгору цёмна-зялёная гатычная фігула ёлкі. Не паверыце, я абышоў усе загайнікі, паадкрываў усе ёлкі. Кожная з іх атрымала сваё імя, напісанае тушшу на лучыне, убітай у зямлю каля яе падножжа. Адна з найпышнейшых называлася Міранда.

Кожны такі крок, кожны жэст заставаўся. Выпрацоўвалася нейкая свойская блізкасць паміж чалавекам і тым шматком зямлі. Ці гэта інстынкт уладання. Канешне, нешта з пачуцця ўласнасці ў тым было: напрыклад зайздрасць і непрыязнь да іншых, якія лезлі па грыбы ў Скрыпучую Пушчу, а тым больш да Вялікага Бору. Было таксама і нешта іншае. Калі сёння ў Крыжах на Мазурах перажываю нешта цёплае, мінаючы жменю асінак з году ў год што раз буйнейшых, перажываю кожны раз тое самае, што адчуваў трыццаць гадоў назад, толькі ў форме больш лагоднай без тых перадумоў да зайздрасці і прэтэнзій да чужых.

"Не кахай нікога акрамя сямнасткі..."

Восень нарэшце разгулялася. Дажджы дзень у дзень. Імгла над Нёманам, на Багданцы. Над Жабіраем крычаць жураўлі. Заўсёды ў гэты час пачынаўся новы школьны год, новыя таварышы, новыя падручнікі, клас. Усё гэта сцірала непазбежны асенні смутак, тым больш кранальны на вёсцы, чым больш яскравыя былі яшчэ такія нядаўнія выбухі прыгажосці лета.

Я не мог дачакацца выезду. Атрымаў накіраванне ў 17-ты полк пяхоты, дыслакаваны ў Жэшаве. Раскіданы дзень. Каштан - наш конік - бяжыць трушком праз Пескі, Мінойты.

Наперадзе была доўгая дарога з цэлай кучай перасадак. Тут і там трэба было чакаць па добрых некалькі гадзін. У Лукаве швэндаўся па мястэчку. Быў ашаломлены: нешта яшчэ больш смутнае, чым Ліда. Ішоў гледзячы бессэнсоўна на будкі крамак, на дамкі, запалыя ў зямлю, на шынкі. І раптам адчуў нешта прыемнае. Гляджу, перада мною ідзе дзяўчына. Твару яе не відно, апранута сярэдне. Сярэдне зграбная, але я адчуваю да яе нейкую жывёльную сімпатыю. Іду за ёй, адна, другая, трэцяя вулачка, як на прывязі. Нарэшце яна заходзіць у нейкі домік і знікае. Ні разу не аглянулася, ніколі яе больш не бачыў. Але, не гледзячы на гэта, памятаю. Толькі таму, што пахла духамі, якія мне страшна спадабаліся. Здаецца, што ў дзяцінстве гуляў з пустым драўняным пудэлачкам, у якім у даўнія часы трымаліся бутэлечкі з духамі, і вось зараз мне прыпомніўся той знаёмы, запомнены з дзяцінства пах. Быў гэта вельмі нямодны сёння жоўты лубін.

Потым зноў дарога. На маім білеце напісаны толькі большыя станцыі, канкрэтна гэта бадай што: Люблін - Развадаў - Жэшаў. Развадаў - ужо ў Галіцыі. Адчуваю сябе, як за мяжой. Зусім інакшы вакзал, інакшыя вагоны, нават людзі як бы іначай апраналіся і размаўлялі. Апошняя перасадка, гляджу, дзве дарогі да Жэшава, карацейшая цераз Пшэворск (Праворск) доўжэйша цераз Дэнбіцу (Дубіцу). Але па той другой хутчэй. Сядаю ў цягнік. Ёсць яшчэ некалькіх, таксама едуць у 17-ты полк.

Кантроль. Кандуктар прычаліўся да мяне: чаму цераз Дэмбіцу, а не цераз Пшэворск? Гавару: на білеце не напісана, якую з тых дзвюх дарог я павінен выбраць. Кандуктар: трэба выбіраць карацейшую дарогу. Я: трэба пра тое пісаць на білетах. Кандуктар: плаці пан штраф! Таварышы, з якімі толькі што пазнаёміўся: пане, дай спакой, гэта бедны навабранец! Кандуктар вагаецца. Я абражаны: колькі той штраф? Кандуктар: дзесяць злотых! Таварышы: пане, адчапіся! Я: выцягваю 10 злотых. Таварышы: пане...

Кандуктар бярэ дзесяць злотых, глядзіць на мяне. глядзіць на таварышаў, усміхаецца, аддае. Таварышы гучна яму дзякуюць. Выходзіць.

Я не дзякую. Узяў дзесяць, аддаў пяць. Квітанцыю не выпісаў...

Першы раз сутыкаюся з хабарам. Здзіўлены, дэзарыентаваны, поўны абурэння, як бы наткнуўся на клапа. Адразу дуркаватая асацыяцыя: з цяжкасцю ўступілі ў Галіцыю...

Жэшаў мне вельмі спадабаўся. Зусім іншы тып горада. Столькі зелені. Такія прыгожыя камянічкі каля цэнтра.

У палку нас прынялі не згорш, я патарпіў у трэцюю роту, камандзірам якой быў капітан Роля-Класоўскі, як само прозвішча паказвае - лігіянер. Быў высокі, тлусты тып з прэтэнзіямі, бо "грасіраваў" і быццам ужываў манокль. Здаецца, таму нас, "практыкантаў", аддалі ўсіх у яго роту.

Афіцыйна нас называлі "шарагоўцы з цэнзам". Нельга не сказаць, гэта давала пэўныя прывілеі. Падафіцэры глядзелі скрозь пальцы на тыя ці іншыя дробныя нашыя недахопы. Мы хадзілі ў звальненні. Нас не прызначалі на "чорныя" работы.

Зрэшты, былі на тое іншыя. Рота была нечувана стракатая на нацыянальным прызнаку. Было ў ёй пару яўрэяў, былі ўкраінцы, але не шмат, былі беларусы, былі перш за ўсё немцы. На нейкую сотню чалавек у роце трапіла іх каля дваццаці. Былі яны пераважна з Памор'я, сыны тамтэйшых "мужыкоў", хлопцы наогул высокія, адкормленыя. Або і не. Памятаю такога Зельке, які быў найвышэйшы ў роце, худы, згорблены з велізарным носам і ніякім падбародкам.

Адносіліся да іх па-рознаму. Памятаю да сёння, што адзін быў у фавары. Меў багатага бацьку, які яму часта прысылаў пасылкі, а той дзяліўся з падафіцэрамі. Да астатніх адносіліся больш востра. Я быў унутры неяк супраціўны таму адрозненню і да Зельке, які з прычыны пачварнасці сваёй губы, кепскай польскай мовы і адсутнасці пасылак належаў да цюхцяяў, я стараўся дэманстратыўна адносіцца з сімпатыяй.

Зрэшты цэнзавыя трымаліся групай. Заняткі былі лёгкія. Гэта мы ўжо рабілі ў гуфцах. Больш цяжкім былі маршы: на гразкіх паджэшаўскіх дарогах.

Была позняя восень. Але які ж інакшы клімат, чым у нас пад Лідай! Ранкі цёплыя, імглістыя. Мералі ржышча ботамі, тапталі меліяраваныя лугі. Збоку раптоўна вырасталі пагоркі, "сапраўдныя", не як у Вільні, поўныя зарасляў непраходных, бо былі апллецены калючай ажынай. На лугах паўсюль цвілі кветкі, не глледзячы на канец настрычніка. Ліловыя падобныя да высокай сон-травы, але без лісцяў. Засушыў пару і хаваў у сваім дзённіку, які вёў ад пачатку восьмага класа. Некалькі пазней мне сказалі: кракосы [1].

Спацелыя, цяжэйшыя на пару кіло гліны, начэпленай на боты, вярталіся ў казармы. Голад, абмануты стомай, цяпер праразаўся, станавіўся невытрымным. Кармілі нас не кепска, хоць без прысмакаў. З раніцы жудасная кава з чорным хлебам, на абед суп і мяса, на вячэру бульба і гарбата альбо "кава". Цікава, што квітнеў абменны гандаль: шмат салдат абменьвала свае чорныя хлебныя цагліны на белы хлеб, канешне даражэйшы - і гэта ў парытэтных суадносінах, кіло на кіло. Пад дротам каля казармаў заўсёды з вечара стаялі бабы, якія чакалі на тыя цагліны. Мы пыталіся, як гэта ім аплачваецца, гаварылі, што чорны хлеб больш сытны.

Але і мы апетыт мелі нястомны. Тыя самыя бабы прадавалі акрамя таго нейкія найпрасцейшыя, найтанейшыя прысмакі, напрыклад халодныя бульбяшы, дранікі. Калі мы ішлі ў горад, то не дзяўчаты былі аб'ектам мараў і пошукаў, але харч. Ніколі нідзе не еў такіх цудоўных слодычаў, як у Жэшаве. У гэтым як бы замежным горадзе і цукерні былі не падобныя да нашых. Элегантныя, чысцюткія, маленькія і з такім выбарам печыва! Аддавалі на іх астатнія грошы. Шыкарныя былі таксама шакаладныя бомбы.

Ляпанне ботамі перад любым начальнікам. Цяжкасці вучэбныя, адсутнасць уласнага часу, той расклад дня, у якім нехта за цябе распараджаецца кожнай пяцёркай тваіх хвілін - усё гэта канешне было непрыемна. Але на кожную такую развагу меўся ў запасе адказ: яшчэ два тыдні - і падхарунжаўка (школа падхарунжых)!

Была гэта вельмі наіўная жыццёвая пазіцыя. Зрэшты яна спрычынілася да таго, што ўся мая буду-чыня пакацілася так, як пакацілася.

Мы ішлі вуліцамі Жэжава і цягнулі палкавы гімн:

Не адна дзяўчына

Ёсць па імені Настка,

Але нікога не кахай

Акрамя як сямнастку.

Паўтаралася тое трохі вышэй потым другая страфа:

Не адна дзяўчына

Ёсць па імені Маня,

Але нікога не любі

Акрамя трэцяй кампані (роты).

Потым пачыналіся непрыстойнасці, зрэшты адносныя.

З нецярпеннем лічылі дні. Ужо паслязаўтра, паслязаўтра, паслязаўтра. Ужо паслязаўтра. Гэта такі мой спосаб паскарэння (ці скарачэння жыцця)

Ужо заўтра? Ужо заўтра не будзе тых усіх камандзіраў роты, тых Роля-Класоўскіх, тога ўсяго...

Пісаў пра тое ў сваім дзённіку. Ужо заўтра станем падхарунжымі, гэта значыць амаль афіцэрамі.

Ружан

Ад'езд. Вечар. Страшна заледзянелыя стаім ушасцярых на пероне. Доўгая дарога праз Варшаву, Тлушч да Ружана. Тлушч - перасадка. Што за кашмарная дзірка. Пасля ўсёй той Галіцыі ўбачыць такі жах - падвойная прыкрасць.

Тое самае з Ружанам. Я вывучаў "Сізіфавыя працы", вывучаў амаль усяго Жаромскага. Але якраз гэтае мястэчка дало мне поўны каларыт жаромшчыны.

Ужо не памятаю, як мы дабраліся да казармаў. Былі гэта доўгія двухпавярховыя будынкі з цмянай, быццам бы чырвонай цэглы. У сярэдзіне нешта трохі вышэйшае. З усіх бакоў выдзьмы (дзюны), пясчаныя выдзьмы, парослыя жалобнай сасной.

Больш ні дрэўца. Пясок, сасёнкі і цэгла.

Нас правялі ў спальню. Вялікая, панурая зала і цэлыя табуны нізкіх жалезных ложкаў. Выдзяляюць мне такое ж. З аднаго і другога боку нейкія незнаёмыя суседзі. Адразу пачуваюся фатальна: я, навічок, не разумею, што рабіць са страшнай сілай кантрасту, мной самім напампаванай тымі чаканнямі на "цуд" падхарунжаўкі.

Уласна таму, што так чакаў гэтага Ружану, расчараванне яшчэ глыбейшае. А, сапраўды, на што спадзяваўся? - паняцця не маю. Шмат людзей у зале, так. Мы ўжо не крышку лепшыя ад звычайнага шарагоўца, другое так. А акрамя таго і кормяць намнога лепей, напрыклад, даюць цудоўны белы хлеб, і практыкаванні, як пакуль, то не страшныя. Бо зноў ужо ў трэці раз, пасля гуфца і сямнаццатага палка - успамінаем рэкруцкія азы: карабін, трохкутнік памылак...

А тым часам я адчуваю сябе з дня на дзень што раз горай. Пачынаецца гэта ад пабудкі, а па сутнасці яшчэ раней. Ніколі не быў соням. Але тое буджэнне! Той голас, які разлягаецца, здаецца, над тваім вухам: пабудка. Пабудка. Устаць! Дзень за днём я перажываю нярвовы шок. Дзень у дзень пераследуюць мяне сны - без выключэння з Банева. Дзякуючы ім, ружанскі кантраст яшчэ мацнейшы. Даходзіць да таго, што прачынаюся на добрую гадзіну раней і ляжу ў цёмнай зале, чакаючы на крокі дзяжурнага, абы не перажываць той агідны стрэс. Цёмная зала, цяжкі дух некалькіх дзесяткаў разаспаных бычкоў, храп, свіст праз сон, размовы праз сон. Ляжу так страшна прыгнечаны. Адзін да аднаго, як дурань журыўся ў Жэшаве. Добра. Але якое выйсце?

Нарэшце недзе там крокі, дзверы, газавая лямпа жоўта асвятляе першыя тры ложкі. Крык пабудкі.

З дня ў дзень збіраліся ў мне нейкія роспачлівыя пачуцці. У канцы не вытрымаў; даведаўшыся, што як дапрызыўнік і перад прысягай магу быць звольнены дадому, падаю рапарт.

Не памятаю камандзіра роты, які мяне выслухоўвае. Ведаю, што нечым там такім нагадваў Ролю-Класоўскага. Маю нялёгкую задачу патлумацыць яму, чаму я хачу кінуць тую школу падхарунжых. Можа мяне хто пакрыўдзіў? Не. Ці не магу справіцца з практыкаваннямі? Не. Як жа яму патлумачыць, што кідаю шляхетную перспектыву афіцэрскай прафесіі, бо не магу вытрымаць пабудкі?

Сам не памятаю, як з тым справіўся. Не памятаю таксама, чаму здарылася такая сцэна: стаю пры сваёй шафцы і адкрываю дзённік. Камандзір роты стаіць побач. Я павінен яму нешта паказаць, ліст, дакумент ці фатаграію. Адкрываю дзённік, дзе тое ляжыць. Камандзір роты глядзіць. І раптам пытаецца, а гэта хто? Паказвае пальцам на прозвішча Роля-Класоўскі. Я камянею.

Справа ў тым, што Роля-Класоўскім заканчвалася думка. А гучала яна так: "Гэты наш тутэйшы камандзір роты - дакучлівы, непрыемны, яшчэ горшы, чым Роля-Класоўскі".

Аддаю яму належнае. Пасля такой страшнай характарыстыкі ён і вокам не маргнуў, і, што больш дзіўна, не ўчыніў супраць мяне ніякага свінства ў адказ.

Нарэшце кіраўніцтва школы дало згоду на маё адлічэнне. Заставалася яшчэ некалькі дзён да свята Божага Нараджэння.

О, цяпер адчуў сябе намнога лепей. Ведаючы, што неўзабаве з гэтым ўсім развітаюся, адчуваю нават пэўнае задавальненне. У салдацкай сталоўцы, напрыклад, былі дасканалыя ракавінкі з вафлі, напоўненыя нейкім крэмак колеру кавы і дробкамі трускалкавых канфіцюр. Усё, што меў, пусціў на тыя ракавінкі. Мела гэта замашкі марнатраўства.

У нядзелю мы маршыравалі ў Ружан да касцёла. Грукалі па драўняным мосце цераз Нараў. Касцёл стаяў адразу збоку. На пляцы, вялікім, бо так малыя, жабрацкія, чорныя былі дамкі, якія там былі пастаўлены ў правільны квадрат.

Той тагачасны Ружан застанецца мне да смерці ў вачах як месца жаромшчыны. Галечы, цемнаты, крыўды, нуды. Нізкага хмурнага неба. Чорнага гарызонту за Наравам, чорнага з-за тых сасёнак на выдзьмах. Кульгавых бальзамінак у ліліпуцкіх акенцах. Худых дзяўчат, затуленых ў хусты. Яўрэяў, пейсатых, у чорных аксамітных шапачках, вельмі гаротных, з зялёнымі шчокамі, запалымі вачыма, з нейкай пакутнай паходкай. Далёка ім да яўрэяў жэшаўскіх, галасістых, тоўстых, у лісіх шапках.

Найдзіўнейшым у тым адчуванні Ружану было тое, што гэта ўсё разам не выклікала ўва мне ані агіды, ані непрыязні, а хутчэй не пазбаўлены прыемнасці смутак і нават нейкае, як бы прыцягненне. З-за гэтага неаднаразова ў рознароднейшыя хвілі жыцця наведвалі мяне - зрэшты кароткачасовыя - жаданні паслаць "усё гэта" да ста д'яблаў і пасяліцца ў нечым кшталту Ружана.

Тым часам зноў "скарачаў" жыццё... паслязаўтра, паслязаўтра, заўтра... У цягніках была цесната. Падхарунжыя - зрэшты яшчэ без гэтага звання - штурмавалі вагоны, штурхаліся ў тамбурах, крычалі на прыпынках, абменьваліся канікулярнымі адрасамі. Я не абмяняўся адрасам ні з кім. Быў ужо не з імі, цывільны ў пашарпаным паліце.

Куця

Быў снег і мароз. Каштан дыміўся як рота курцоў. У Мінойтах-вёсцы пяцьдзесят роўненькіх слупоў ружовага дыму. Усё зрэшты было ружовае: сонца толькі ўсходзіла і тое марознае. Нават снегіры, што скакалі па прыдарожных кустах не выдзяляліся. Іхняя чырвань была толькі лёгкім перабольшваннем.

Атулены ў кажух, ехаў. Бацька і словам не адазваўся на тэму маіх ганебных уцёкаў. Размаўлялі, зрэшты, скупа: вецер з усходу, з-за Нёмана напаўняў марозам рот, як толькі яго адкрываў. З горкі Каштан патрусіў подбегам. Вецер зрабіўся нязносны, залазіў праз любые дзіркі пад кажух. Якой палёгкай быў дом!

Цёмныя сені, цёплая кухня. Маці цалуе мяне, як бы нармальна на свята... Сёстры падскакваюць. У той "галоўнай" хаце зялёны стаяк раскалены так, што нельга дакрануцца.

Я прыехаў якраз перад Куцёй. Вельмі добра, бо столькі перадсвяточных заняткаў, што можна прамаўчаць усялякія прыкрыя тэмы.

Ёлка ўжо стаяла ў той цвэртцы хаты, якая выконвала функцыі "салону". Відаць, высеклі яе недзе па-за ўчасткам: ні адной з "нашых" нельга было зачапіць. Я мусіў быў узяцца за клеянне ланцугоў (гірляндаў) з глянцавай паперы, саломы і да таго падобных традыцыйных інгрыдыентаў. Маці ў перадбанеўскі перыяд мела больш часу, колькі гадоў перад Божым Нараджэннем рабіла сама розныя, цалкам добрыя цацкі: арлекінаў, Святых Мікалаяў, страўсаў, неграў. Вечарам мы засядалі пры вялікай газавай лямпе, павешанай над сталом і браліся за работу. Некалі маці гэта рабіла для мяне і трохі без мяне - бо было пастаноўлена, што да апошняй хвілі я не павінен нічога пра тыя забаўкі ведаць Потым я быў дапушчаны да ўдзелу: рабілася без старэйшай сястры. Цяпер і яна даступілася да таго гонару. Засталася толькі малодшая. Тую ўкладвалі спаць, і толькі потым маглі мы, старэйшыя, прыступаць да паважнай работы.

Перад куцёй "дзяцей" выстаўлялі на двор, прыбіралі ёлку, і толькі потым дапускалі выгнанцаў на яе паглядзець. Гэтай шляхетнай традыцыі я не захаваў у сваёй уласнай сям'і, сын мой ад самых ранніх гадоў быў дапушчаны да ўдзелу ў ёлачнай містэрыі і таму адносіцца да яе надзвычай лёгка.

Запаленыя свечкі, халодныя агні (бянгальскія), што сыплюць іскрамі маюць сваю абыяльнасць, "іграюць" толькі на фоне газавай лямпы, у дадатак зусім патушанай. На фоне замкнёных акяніц, з-за якіх выглядаюць заснежаныя шапкі найбліжэйшых сасёнак і блакітрыя зоркі марознай ночы. На фоне самога марозу, цемнаты і цішы, якія атачалі засыпаны снегам дом.

Але ёлка - на "пасля вячэры". Містэрыя пачыналася з куці.

Мы мелі ў сям'і ўсталяваны рытуал, у якім на фоне традыцыйна рэлігійным многія годы квітнелі ўстаўкі часцей чыста звычаёвыя, вузка сямейныя.

У прынцыпе стол на куцю складаўся са страў посных. Селядзец з цыбулькай, боршчык з вушкамі, шчупак фаршыраваны або смажаны, найчасцей і такі, і гэтыкі, нарэшце лазанкі (лапша ў выглядзе квадрацікаў) з цёртым макам і кампот з сушанай садавіны.

Падавалася гэта ўсё з першай зоркай. Спачатку пост быў абсалютны, ад самага ранку. З бегам часу з'явілася сціплае снеданне з гарбатай, хлебам, селядцом.

Элементам традыцыі былі не толькі стравы, але і дзейнасць, звязаная з іх прыгатаваннем. Было прынята, напрыклад, што гэта я мусіў смажыць вушкі для баршчу. Гэта быў надзвычайны прысмак: крохкае цеста і начынка з грыбоў, спачатку сушаных, потым вараных, потым прысмажаных з цыбулькай. Тады рабіліся вушкі, ставілася на вялікі агонь патэльня, давалася шмат шмальцу, калі ён даходзіў да кіпення, кідаўся тузік вушак. Іскраў было без меры, тлушч трашчаў і пырскаў агністымі кропкамі, у імгненне вока вушкі румяніліся, пераварочвалі іх на другі бок і ўжо наступная партыя магла падаць на чорны круг патэльні.

Я прыехаў якраз на куцю. Гэта стала адной з першых прычын маёй занятасці, пэўна, каб цяжэй было дайсці да размовы пра мой правал.

Голад перамагаў. Перад змярканнем то той, то гэты выскакваў на марозны паполудзень, шукаючы зорку. Маці прынесла бярэмя сена. Паклала яго на стол, прыкрыла сурвэтай.

Вострую атаку перажывала першая страва. Селядзец з бульбай - варанай у мундзірах - і з кружкамі тонка нарэзаных бурачкоў знікаў у імгнене вока. Боршч з маімі вушкамі ішоў, як вада. Ужо смажаны шчупак дэманстраваў выразна зніжаныя тэмпы наступлення. Дэсерт у вялікай меры заставаўся не крануты. Елі яго ўсё свята, асабліва кампот.

Ёлка запалена. Соннасць. Выходзім на двор. Снег па калена, толькі сцежкі, як злучальныя равы - да брамы, да студні. Сабака Бурак, названы так насуперак салонным выдумкам, скакаў на ланцугу пры сваёй будзе. Атрымліваў большую порцыю яды і танцаваў, прадчуваючы яе загадзя. Ноч поўная, зорная, марозная, ціхая. Можа толькі цяпер прыгадваю сабе ўсю глыбіню той цішыні і яе значнасць. За шэсць кіламетраў брахалі сабакі ў Дакудаве. За дванаццаць кіламетраў ішоў цягнік у Мінойтах. Вялікія асіметрычныя шкілеты дубоў выглядалі з-за даху. Якім цёплым і блізкім станавілася святло газавай лямпы ў шчыліне акяніцы!

Пасля ішлі спаць, і сны прыходзілі дзівосныя, недалёкія ад кашмараў, якія перарываліся мармытаннем і крыкам.

Банева, зіма

Па святах бацька паехаў у Ліду. Мы засталіся адны, г.зн. маці, сёстры, служанка і я.

Снягі былі вялікія. Безсэнсоўнасць існавання ў Баневе набірала вагі. Лыжаў я не меў. На каньках ездзіць не было дзе, бо ўсе сажалкі і сам Нёман былі засыпаны на добрыя паўметра.

Таму сядзеў дома. Нанава перачытваў раз-пораз "Бялоны", колькі дзесяткаў кніжак са сваёй "бібліятэкі", галоўным чынам дзіцячай і моладзевай. Выдумваў розныя гульні, перш за ўсё вайсковыя. Чуў, што ёсць нешта такое, як "ваенная гульня". Пастараўся прыдумаць нешта ў тым родзе. Такія "гульні", як вядома, прымяняюцца для тактычнага ўдасканалення малодшых афіцэраў, камандзіраў звязаў, ротаў. Робіцца з гіпсу макет кавалка зямлі, ставяцца домікі, дрэвы, ручаі, вёскі, масты. Вельмі цікава.

Я зрабіў нешта такое, але ў большым масштабе. "Цікавілі" мяне тыя справы толькі на ўзроўні камандуючых армій і галоўнакамандуючых. Мушу пацвердзіць - светлая забава. Патрапляў сядзець над чарговай аперацыяй цэлы дзень і толькі вячэра змушала мяне скручваць рулон паперы і пакаваць "вялікія падраздзяленні" ў пачак ад запалак.

А потым і гэта даводзіла мяне да пазяхання і хандры. Я ішоў на двор, затулены ў што траплялася, рабіў адкрывальніцкія падарожжы да дакудаўскай дарогі, да Дзітвы. Бель снегу там і сям падзяўбаная ланцугамі слядоў вавёрак, зайцоў, варон. Вароны пачалі збірацца каля сядзібы Лявончыка. Сядзелі на вяршынях дубоў і крычалі, прадказваючы мароз.

Не ведаю, што ў такіх прагулках было важнейшым: сама дарога ці вяртанне. Уваходзіў у сені, першыя, халодныя. Тут доўга тупаў. І каб ногі разагрэць, і каб снег абтрэсці. Другія сені цёплыя. Такое прыемнае цяпло дому!

Мароз нарэшце лопнуў. Вечар у хмарах. З раніцы мяне адвезлі ў Мінойты. Было цёмна, і толькі пачынала развідняцца. Нізкае неба, пушыстае і попельнае. Церушыліся адзінкавыя, вялізныя шматкі снегу, кружыліся, бясшумна сядалі на кажуху. Усё стала аднолькавае: неба, зямля, дрэвы, дарога - усё попельнае, мяккае, пушыстае. Задуменная цішыня. Попельнае павольна становіцца шэрым. У ім чырвоныя вочы - першая хата Мінойтаў.

Ліда, Іўе

Паехаў, бо звар'яцеў бы. Мацеры паведаміў, што магу сядзець рэшту зімы ў Лідзе, у нашым памяшканні, зарабляць рэпетытарствам і самому рыхтавацца да светлай будучыні - навучання ва ўніверсітэце.

Лідскае жытло цяпер стала жудасным. Бацька "ўтрымліваў пры жыцці" сталоўку, дзе спаў, і кухню, дзе варыў сабе гарбату. Я мусіў "ажывіць" свой пакой: дзень у дзень паліць стаяк, прыбіраць ложка, падмятаць...

Марозы пастаянна дакучалі. Нібы павінна была ратаваць Ліда, але толькі з Банева падавалася яна шчасцем. Зблізку ж аказалася замкнёнай у сваіх драўляных дамках, прысеўшая на кукішкі пад снегам, чужая. У школу не было чаго ісці. Максімовіч пайшоў у адборную школу падхарунжых. Шрэдар быў у Вільні. Гэтыя з чарговага восьмага класа глядзелі на мяне з павагай значна меншай, чым год назад: што з тога, што меў атэстат, калі кінуў па-дурному школу падхарунжых ва ўмовах найменш абдуманых.

"Гэтыя" - то яшчэ можна было вытрымаць, але "тыя"! Хадзіў часам на прываткі, звыкла на Маргі, у тую чароўную вёску, якая ўчапілася амаль у цэнтры горада. Дзяўчаты глядзелі на мяне як на пустое месца. Нічым іх не здзіўляў: быў у кепскім "цывільным" убранні, быццам чорным, на шыі меў цвёрдую манішку, накладзеную на падцяжкі, са стаячым каўнерыкам і штучнай мушкай. Падчас забавы заўсёды нешта там вылазіла - то манішка перакручвалася, то каўнерык саскакваў са спінкі, то мушка ўцякала некуды на карк. Наогул тая вопратка д'ябальскі спрыяла крытынскаму выразу твару.

Што я мог значыць супраць пышных падхарунжых, маіх "збеглых" таварышаў! Выступалі ў цёмна-сініх портках, пад шыяй мелі хлясцікі з выкрунтасамі са срэбра, нават на рукавах нешта цікавае. На карнавал прыехала ў Ліду пару студэнтаў. Ах тыя іхнія "батораўкі" з далікатна шэрага аксаміту.

Дзяўчаты не гладзелі на мяне. І тым больш я вылупліваў вочы на іх. Нейкі домік у найбяднейшым квартале. Праводзіў туды пару раз адну з найпрыгажэйшых - як мне здавалася на той час - дзяўчат свету, Ірку Раўбянку (Роўба). Нейкі час выглядала на тое, што не варожая мне. Потым вярнуўся дадому з традыцыйным нічым. Так я тым праняўся, што аж хварэў. Ад тога часу, зрэшты, я старанна пазбягаў усялякіх выпраў, на якіх мог бы яе выпадкова спаткаць. Здалося мне, не бачыў яе наступныя трыццаць гадоў. Ведаю толькі, што выйшла замуж за аднаго з герояў краіны, славутага Баяна, які ў той час адбываў службу ў тым жа лідскім 5 лётным палку.

Пад Вялікдзень я неяк супакоіўся. У лідскім асяродку была вялікая сенсацыя: пасялілася тут нейкая незвычайна элегантная сям'я з дзіўным прозвішчам Вішаватыя. Трапіў туды з нейкай аказіі. І тут была панна, яшчэ далетак, але ўжо вялікі, таксама Ірка. Яшчэ непрытомны пасля Раўбянкі адразу ў яе закахаўся. Выслужваўся перад ёю досыць доўга, дзякуючы чаму спазнаў чацвёрты бок лідскага свету.

Гляньце на карту. Ліда - гэта пункцік, у якім перасякаюцца дзве чыгуначныя лініі: поўнач - поўдзень паўднёвы захад і паўночны ўсход. Поўнач - гэта Вільня, поўдзень - гэта таксама нешта канкрэтнае: Баранавічы, потым Палессе, потым недзе там Львоў. Паўднёвы захад - гэта Варшава.

Паўночны ўсход пусты. Некалі ехалі тудой у бок Пецярбурга. Але мяжа абрэзала гэтую лінію. Ніколі туды не ездзілі. Не было чаго.

Якраз туды я і выбраўся. Праз некалькі кіламетраў ад найбліжэйшай станцыі Гаўя ляжала найвялікшае мястэчка Лідскага павету Іўе. Каля яго быў вялікі маёнтак. Там кіраваў пан Вішаваты, як адміністратар ад, не памятаю ўжо якой, зямянскай сям'і.

Быў гэта вялікі, добра ўпарадкаваны маёнтак з броварам. Я правёў там пару чароўных дзён. Чароўных, бо нікога з іх не памятаю, ні аднаго скандалу не выклікаў. Памятаю мястэчка. Было гэта велізарнае зграмаджэнне вясковых дамоў, заселеных галоўным чынам яўрэямі. Быў вялікдзень, гэта значыць усюды было чыста. На пясчаных, па вясенняму святочных вуліцах падлеткі качалі маляваныя яйкі; гэтая велікодная гульня ў праваслаўны "бойлінг" была у той час абсалютна ўсеагульнай. Білі таксама маляваныя яйкі ў іншай канкурэнцыі: на вытрываласць. І той спорт быў усеагульны. Спрытнюгі здабывалі яйкі цацарак, меншыя але выключна моцныя. Калі ўскрывалася іхняе ашуканства, вінаватых білі тым больш бязлітасна, што свята, а значыць гарэлка.

Потым вяртанне. Было сонца, першая зелень, цёплы вецер. У Іўі сядалі на смешную вузкакалейную матароўку. Вішаватыя нас праводзілі. Ірка махала хустачкай. Цюхця сапла, трубіла. На паваротах і "пад'ёмах" запавольвалася. Мы выскаквалі, рвалі палявыя кветкі. Здаецца, нават, недзе там сышла з рэек. Здаецца. Бо памятаю, што было нешта вельмі весела. Бадай ці не ў наступны год Іўе пайшло з дымам. Быў гэта адзін з найвялікшых пажараў у краіне. Нават з Ліды прыязджалі пажарнікі, тое ж LOSO.

Наваградак, Гдыня

Гэтае лета я меў старанна запоўненае. На весну Ліда прызвычаілася ўжо да мяне нанава. Кіпан у траўні зрабіў роваравую выцечку ў Наваградак. Паведамілі, што прынялі і мяне. Таксама нешта прыгожае. Трыццаць хлопцаў на ціхіх, лёгка падтрэнваючых машынах. Наперадзе Кіпан, я адразу пры ім, як найстарэйшы з падначаленых. За намі парамі астатнія.

Бітай шашой даехалі да Нёмана, на поўдзень ад Банева. Пераехалі яго па драўляным, яшчэ жоўтым, з пахам жывіцы мосце. Далей хутка мінулі падлідскія сухія саснякі, выехалі ў цудоўны змешаны бор з велізарнымі ёлкамі, клёнамі, бярозамі, у густы, змрочны, ап'яняльна халодны. Цяпер у траўні востры кантраст паміж яснай зеленню бяроз і чорнай ёлак. На палянках грамадамі канваліі.

Абвешаныя букетамі з іх дабраліся да Наваградка.

Што гэта за чароўнае стварэнне! Малы гарадок, які не мае нават дваццаці тысяч жыхароў, здалёк ад вялікіх дарог - бо з найбліжэйшай станцыі Наваельні, трэба было ехаць хіба што трыццаць кіламетраў па пакручастай вузкакалейцы, без ніякай "індустрыялізацыі". Чаму тут разлічылі размясціць ваяводства? Бо, можа гэта прыклад непасрэднага ўплыву вялікага землеўласніцтва на гісторыю наважытнай Польшчы? Можа культ Міцкевіча? Можа таму, што Баранавічы за блізка ад мяжы.

Класічны сярэднявечны горад, бо на пагорку. На яго вяршыні рэшткі замка, пакрушаныя і знішчаныя стокроць больш, чым у Лідзе. Але від адтуль прыгожы на гэты сельскі злёгку перасечаны край, поўны кучак зелені і сельскіх домікаў. Глядзець адтуль можна было гадзінамі - такія далёкія і прыемныя былі віды.

За замкам вяршыню гары займала нешта накшталт плошчы. На ўсе бокі, як вясковыя ручайкі сплывалі з яе вуліцы. Адна ў другую поўныя зелені і схаваных у ёй па шыю дамкоў. Якраз цвіў бэз, цвілі познія паўночныя яблыні.

Вось і ўсё. Факт, што тут размяшчалася ваяводства, уплываў на горад падвойна: то тут, то там на схілах гары выраслі вялікія, некалькіпавярховыя камяніцы з кватэрамі для ўрадоўцаў. Ну і - было тут вельмі чыста.

Пашвэндаліся трохі па горадзе. Паглядзелі домік Міцкевіча. Быў такі самы, як куча суседніх, г.зн. вельмі мілы. Выехалі за горад, ціснулі на педалі пару кіламетраў: Свіцязь.

Возера плоскае, у плоскіх берагах, зарослых лесам, брыдкім, бо на балоцістым грунце. Пастаялі на беразе, паглядзелі. Без асаблівых эмоцый рушылі назад: яшчэ на мне адбіўся Неснар.

У Наваградку чакаў нас матч па баскетболу і валейболу з мясцовай гімназіяй. Баскетболу я не любіў, але, не гледзячы на гэта, мяне ўвапхнулі ў каманду. Здаецца, мы прайгралі. У валейбол перамаглі. Гэта было прыгожа ў сутнасці рэчаў. Поле каля руін замка. На лаўках некалькі дзесяткаў гледачоў, пераважна падлеткаў, сярод іх шмат дзяўчат. Падтрымлівалі "сваіх". Міла было глядзець на іх пасля перамогі.

З тых паглядаў выйшла знаёмства. Дзяўчына называлася дзіўна, бо Караліна. Правёў яе да дому. Бэз моцна пах. Яна жыла ў адным з такіх домікаў.

Д'яблы ведаюць, чаму выбраўся да яе яшчэ раз, ужо чыгункай. Адбыў гамерычнае падарожжа цюхцяй. Мы сядзелі ў нейкай цукерні. Ужо цвілі каштаны. Было вельмі добра. Усё распаўзлося не вядома як і чаму.

Але тая роваравая выправа так мне прыйшлася да густу, што калі пад канец школьнага году зрабілі паездку на Свята Мора ў Гдыню, запісаўся і я. Мы занялі некалькі вагонаў, спалі на полках, я на найвышэйшай. Якое задавальненне ў добрым крыклівым таварыстве імчацца недзе на Ваўкавыск, Сядлец, Варшаву! Потым доўгая дарога. Ноч, станцыя, якая назвай сваёй наследуе грукат разагнанага цягніка: Дзялдава.

Потым раніца. Крык ля вакон. Кідаюся, распіхваю іншых, высаджваю галаву праз акно.

Цягнік павольна цягнецца. Ззаду вялікія пагоркі, усе ў соснах. Наперадзе ж нешта ўражвальнае: шэрая алавяная застылая маса, вельмі нізка пад намі, але затое выразна ўздымаеццца ўверх далёка на гарызонце.

Такім яго ўбачыў у першы раз, шэрым, не гледзячы на сонца. Бо ранняе сонца толькі выбіралася з вады. Стаяўшае дуба мора, здаецца расло ўверх: бо бачылася зверху.

Ужо таго віду хапіла б, каб заплаціць за цяжкасці падарожжа. А наперадзе была яшчэ Гданя, чароўнае месца яшчэ ў разбудове, а ўжо з кучай сваіх уласных адметнасцяў, з прыгожым заплеччам зялёных гор, з шырокімі вуліцамі, якія збягалі да мора, з грамадай караблёў, натоўпамі людзей, марскім пляжам, малымі цукеранькамі, чыстая па-познаньску, прыемная па-галіцыйску, вясёлая па-варшаўску. Як жа моцна ўплывала яна на нашыя красовыя душы.

Вяртанне таксама вясёлае. У першую гадзіну ночы, ледзьве жывыя ад недасыпання, бо дзве папярэднія таксама амаль не спалі, высаджваемся ў Лідзе. Хуткія развітанні, і вось я маршырую дадому. Далёка да таго ваенкамата, але мне марыцца пасцель і сон, трымаю фасон, хутка буду.

Толькі на ганку дому прытомнею. Ключа няма. званю. Нікога. Бацька, напэўна, паехаў у Банева.

Роспач. Абходжу вокны. Усе зачыненыя. Можа разбіць? Можа шукаць прытулку у каго-небудзь у горадзе. Агарнула мяне злосць. На злосць самому сабе пастанавіў: ісці ў той жа час у Банева.

Быў гэта, мабыць, найпякельнейшы паход у маім жыцці. Мінуў Ліду, выйшаў на шашу. Не стома была найгоршай, а санлівасць. Пераканаўся, што можна спаць ідучы. Цемната, светлае палатно шашы, чорныя абрысы кустоў. Думаю: як шкода, што Шрэдара няма, пераначаваў бы... Ужо бачу Шрэдара, яго іранічную ўсмешку, вось прыходзіць Маслінскі, мабыць мае для мяне нешта кепскае, не памятаю што. Кручу галавой, прачынаюся. Прайшоў нейкія пару крокаў, зноў.

Прыдумаў. Каб адагнаць соннасць, сто метраў бягу, сто метраў іду. Гэтага і сон не вытрымаў: спаць на бягу не ўдаецца. А праз наступныя сотню быў занадта задыханы, каб мне нешта прыснілася.

Конскае лячэнне дапамагло. Адолеў тыя дваццаць кіламетраў. За Мінойтамі злавіў "другое дыханне". Цудоўны пах вільготнага начнога пылу.

Над Пескамі святло. Дом. Маці дае мне шклянку халоднага малака і кавалак дамашняга сырніка.

Што за раскоша: чыстая прасціна, падушка, цішыня. І, канешне, прыступ бяссоніцы.

Дакудава

У той час пачаліся першыя візіты маіх гасцей у Банева. Маці прымала ўсіх вельмі гасцінна, але звычайна нешта ў некім ёй не падабалася, і развітанні былі больш халодныя. Найчасцей справа была ў манерах, вопратцы, поглядах - з прэтэнзіямі, сказаў бы, снабістычнымі.

Усе мы, зрэшты, былі ў тым пункце прачулыя. Усе - гэта значыца таксама і сабака Бурак. Адным вясковым днём з'явілася ў нас вельмі модна прыбраная кампанія аж з Ліды. Сярод іх быў на пару гадоў малодшы за мяне таварыш З. Незвычайна элегантны, у светлай вопратцы, портках-гольф і доўгіх панчохах фантастычнай афарбоўкі.

Наш заўсягдатай Жорж Германюк паказваў яму сядзібу. Пазнаёміў таксама з Буркам. Мы ўсе глядзелі цераз акно, абодва панове разгаварыліся каля будкі. Бурак глядзеў, глядзеў, падышоў да З., абнюхаў яго лыткі, а потым адвярнуўся, падняў нагу...

У тое лета я спазнаў яшчэ дзве мясціны, якія адыгралі вялікую ролю ва ўсім маім перадваенным жыцці. Ад хвілі, калі бацька наважыўся ўзяць асадніцкі ўчастак у Баневе, нас бесперапынна пераследавалі мястэчка і вёска Дакудава. Аперавалі гэтым звычайна тыя, хто адраджваў бацьку пасяленне над Нёманам: "Але ж, пан палкоўнік (бацька атрымаў падпалкоўніка недзе ў 1929 годзе), там жа пад бокам Дакудава!"

Мела гэта быць найбольш зладзейская, бандыцкая, распіўшаяся вёска ў ваколіцы.

Была найбліжэйшая да Банева і, напэўна, бедная, бо з яе прыходзілі на работы, на ворыва, сенакосы, жніво, капанне бульбы, у той час як з суседніх, але з другога боку - Ганчароў, неяк ніхто не кваліўся.

Дзялянка наша налічвала звыш трыццаці гектараў, як бы падзеленых нёманскім адхонам. Унізе ляжалі вельмі добрыя, заліўныя што вясна лугі, далей дубовая гаі, над самым Нёманам зноў саснякі з астаткамі нямецкіх акопаў. Вышэй ад адхону, як ужо гаварыў, былі бедныя пяскі з пятнаццаць гектараў заморанага сасновага лесу і некалькі гектараў вельмі слабой ворнай зямлі.

Бацька, як началькік ваенкамата, атрымоўваў каля тысячы злотых. З іх значная частка ішла на ўтрыманне дзялянкі. Па-просту не выпадала там нічога не сеяць, хоць збіралася жыта жменя, плацілі жняцам у два разы болей, чым варты быў ураджай. Толькі бульба аплачвалася, кормячы ўвесь дом і дазваляючы гадаваць свіней для ўласнага ўжытку. Каровы і птушкі свойскія таксама мелі сэнс у тым асаблівым гаспадарчым укладзе: кармілі, хоць вымагалі розных даплат прыслузе.

У першыя банеўскія гады недахопу ў той прыслузе ніколі не было: служка "для ўсяго", у першую чаргу для кармлення "жывёлы", як там гаварылі, і для дапамогі матцы ў цяжкіх хатніх работах. На сезон з'яўляўся нейкі стары пастух, пераважна рыбак. Акрамя таго, як ужо гаварылася, кожная работа ў полі змушала шукаць дапамогі на вёсцы.

З-за гэтага мусіла дайсці да стасункаў што-раз больш травалых з Дакудавым. Прыходзілі адтуль сяляне, сядзелі, пераважна, у кухні, там дзе маці бывала найчасцей, доўга-доўга маўчалі, палілі, плялі глупства. Потым абгаворвалася міжнароднае становішча, людскія стасункі, навіны з гуты "Нёман", з Ганчароў, нарэшце з самога Дакудава. Праз пару гадзін дайходзілі да сэнсу рэчы.

Адразу складвалася ўсё даволі дзіўна. Дакудава: вёска п'яніц, зладзеяў, бандытаў. Кружнеў вершык:

"Адкудава?

З Дакудава

А чыя ты?

Даўлюдава.

А як імя?

Маруся.

А што робіш ?

..."

Дарыфмуйце самі. Даўлюдаў там было многа, яны і прадстаўлялі мясцовае "ядро цемры". Але потым прыходзілі хлопцы, працавалі дзяўчаты, усё было прыязна, без прыгод, крыкаў, лаянкі. Гаварылі: з Дакудава, але вельмі прыстойныя, дадаючы: вядома, там поўна зладзеяў, але гэта Даўлюды, Бандары і г.д. Потым прыходзіла на жніво Даўлюдаўна, вясёлая, высокая, працавітая і прыемная дзяўчына. Аказвалася, што яна з лепшай лініі Даўлюдаў, у адрозненне ад астатніх, як вядома, зладзеяў і г.д.

Маці праседжвала з дакудаўцамі цэлыя гадзіны. Слухала, сама гаварыла. Галоўным чынам у талстоўскім сэнсе. Пазней гэтыя стасункі выклікалі, напэўна, і ў яе самой зрухі ў палітычнай свядомасці. Ва ўсякім разе была нечувана дасведчаная ў справах ваколіцы. Ніколі не пакідаючы Банева, ведала пра ўсё, што робіцца на адрэзку дваццаці кіламетраў: да Ліды, Іўя, Беліцы.

Пад канец банеўскага перыяду стасункі паміж ёй і Дакудавым узмацніліся яшчэ больш. Дакудава наогул перастала быць зладзейскім гняздом. Нават тыя "найгоршыя" з'яўляліся да маці, сядзелі, палілі, размаўлялі. Справа набрала рысы таварысцкага звычаю, чалавек, які "не бываў" у палкоўнічыхі ў Баневе знаходзіўся напэўна ніжэй ад іншых на ўсіх ваколічных святах.

Маці з цягам часу што раз болей спецыялізавалася ў падачы парадаў. Ведаючы ўсё, што дзе робіцца, аперуючы агульнымі маральнымі нормамі талстоўскага тыпу, патрапляла ў найцяжэйшай сітуацыі нешта парадзіць, а як самае меншае суцешыць. Напэўна, не вельмі прыслухваліся да такіх парад, але заўсёды прыемна кожнаму паслухаць некага разумнага, хто гатовы задумацца над тваім лёсам.

Што гэта ўсё значыла, мая сям'я пераканалася ў лютым 1940 года. А я яшчэ ў 1952 годзе знайшоў сляды памяці пра нас, спаткаўшы ў Лідзе на вакзале аднаго са згаданых дакудаўцаў.

Дарога

Нарэшце летам 1930 года я выбраўся ў Дакудава першы раз. Быў гэта яшчэ перыяд "гнязда зладзеяў і бандытаў" я меў ровар, і вось выбраўся, здаецца, на пошту.

Дарогай - сцежкай праехаў нашую і суседнюю дзялянку. Пасля чаго выехаў на вялікі грунтовы гасцінец, які вёў з Беліцы праз Ганчары да Дакудава больш-менш на адной адлегласці ад Нёмана. Адразу былі густыя кусты, налева тарфавіска з Месяцавамі гарамі на гарызонце. Потым пад горку. Кусты кончыліся. Вялікая палатніна ворнай зямлі, працятая гасцінцам з рэдкімі падстрэленымі бярозамі, нахіленымі заўсёды злева направа, з Захаду на Ўсход.

Направа: на Нёман, якога не відно, але які адчуваецца за купамі сівых вербалозаў і цёмна-зялёнай алешыны Налева - далёкія, голыя выдмы. Перада мной, як вокам сягнуць - палі.

Быў чэрвень, найпрыгажэйшая пара на вёсцы. Жыта ўжо красавала. Было ўжо высокае, па грудзі, але яшчэ зялёнае, дыміла пылком, насычаючы паветра ледзь адчувальным пахам, які пераказаць можна не ўражаннямі, а пачуццямі. Нешта радаснае, нешта, што прадказвае зблізку не выразную, а таму яшчэ больш цудоўную з'яву, прыгоды, перамены. Нейкае пачуццё ўласнай лёгкасці, шырока расплюшчаных вачэй, спрыту, сілы.

Жыта не ўтварала масіваў. Было параздзяляна белай грэчкай, падрастаючай батвой бульбы, нізкім аўсом, вусатым ячменем. Кожная такая палоска збягала з далёкіх выдмаў, даходзіла да дарогі, цягнулася далей направа пад наднёманскія вербалозы. Палоскі былі дзіўна вузкія, часам ледзь двухмятровыя, кожная зрэшты абрамованая тоненькай мяжой.

Потым справа, пры дарозе могілкі, поўныя цёмных дрэў, і вёска. Цягнецца больш за кіламетр. Звыклая беларуская вёска: драўняныя хаты, саламяныя (выключна) стрэхі, перад галоўнымі вокнамі градка кветак, дрэўца, ліпа, куст бэзу. Хата пераходзіць у хлевушок. Далей, у глыбіні падворка - стадола, насупраць хлевушка - абора. Сабака на ланцугу. Прызба, радзей - лавачка.

Мінаю хаты. Брук жудасны. Людзі вылупліваюць вочы на мяне. Тады і ровар рабіў уражанне. Вёска знікае. За паўкіламетра - злева - высокія дрэвы, алея ёлак, вялікі сад. Гэта двор Дакудава. Справа невялікія ўзвышшы грунту. Купка домікаў, над імі - царква. Гэта "мястэчка".

Дзіўны свет, як я пазней пераканаўся. Такі дзіўны, што я маю пэўнае апасенне, ці нават у найсціснутым, найкароткім маім апісанні не знойдуць чытачы прыкладу хваравітай фантазіі.

Ужо само супастаўленне вёскі і мястэчка было дзіўнае: вёска налічвала ў сабе каля шасцісот жыхароў, мястэчка - ледзьве трыста.

Перад маёнткам паварот направа. Малая рачулка - як пазней аказалася: Лідзейка, дарога пад горку. Адразу за мостам драўляны, вельмі стары дом, які стаіць тарцом да вуліцы, як выцягнутая падзорная труба - бо кожны далейшы яго кавалак, пазней дабудаваны, быў на паўметра шырэйшы і вышэйшы за папярэдні. Потым яшчэ пару новых домікаў і пляцык з цэркаўкай. Адсюль тры дарогі-вуліцы. Адна прама ад моста вяла да найбольшага будынка - гмаха, сказаў бы - асады, г. зн. да гміны. Там жа пошта, Каса Стэфчыка, усякія іншыя прадстаўніцтвы дзяржаўных устаноў.

У мястэчку была яшчэ школа, пастарунак паліцыі, адна крама кааператыўная, адна прыватная і ўсё. Была гэта мабыць найменшае мястэчка ў краі. Але мястэчка - не вёска. Галоўна з погляду на людзей.

Сапраўды абсалютная большасць - гэта былі звычайныя сяляне. Але акрамя таго было тут некалькі сямей паліцыянтаў, пару - настаўнікі, адна, але вельмі разгалінаваная - крамнікі і рамеснікі, пад канец з'явілася нават адна кравецкая. Падбор тых людзей быў дзіўны. Як бы існавала нейкае таемнае права: сяліліся тут людзі дзіўныя, выключныя, няўдачлівыя, такія, якіх бы дзе іначай даўно б зацкавалі, якіх пэўна і зацкавалі і загналі на канец свету, або ўласна сюды.

Янкялевічы

Я тым разам яшчэ нічога не ведаў пра тутэйшых людзей. Па-просту адведаў нас у Баневе найстарэйшы сын тутэйшага каваля, Янкялевіча, Рубін. Меў нейкую справу, напэўна, па прызыву, да бацькі. Маю ўражанне, што гэта быў повад, па-просту справа ішла пра завязванне "дыпламатычных адносін". Запрашаў мяне горача ў Дакудава. Было вельмі нудна, і праз колькі дзён мы выбраліся туды з маім прыяцелем, малодшым за мяне на пару класаў Жоржам Германюком.

Пры ўездзе ў мястэчка мы затрымаліся каля таго дома-трубы, пытаючыся пра Янкялевічаў. Трапілі якраз як рэба: гэта быў іхні дом. Рубін недзе падзеўся. Затое нас уцягнулі з ганачка ўсярэдзіну. Быў гэта сваеасаблівы салон, цёмны і халодны, які ратаваў ад спякоты дня. Нізкія старыя канапы, газавая лямпа з гафтованым абажурам, шафа, на шафе падсвечнікі, на сценах дыванкі з бусламі і ірысамі. Па чарзе прыбягалі што раз усё новыя члены сям'і, станавіліся ў дзвярах, пачыналі гаварыць кампліменты галоўным чынам у мой адрас. Адчуваў сябе вельмі дурнавата. Павінен быў абразіцца і пайці, але, дальбог, гэта было немажліва: іх зычлівасць была стыхійная, цяжкая, трэба было ператрываць яе формы, наіўныя і няёмкія.

Патрыярх каваль Янкялевіч мусіў мець добра за шэсцьдзясят. Быў нізкі, моцны, сівабароды. Руку меў цвёрдую, поўную маршчын і мазалёў. Мусіў быць вельмі моцны. На другім баку вуліцы меў кузню, сядзеў там цэлы дзень, быў бурчлівы, да заняткаў сваёй сям'і адносіўся скептычна. Меў вялікую павагу ў наваколлі: не гандляваў - значыць - не ашукваў.

Жонка яго была вышэйшая за яго, даўганосая, тоўстая неяк раптоўна, састарэлая, схільная да слёзаў і прывідаў. Неяк з саду прыбегла дадому задыханая і перапужаная. Падалося ёй, што сын... што нешта зрабілася з яе сынам. Па-просту так ёй падалося. Па-просту пастаянны страх за дзяцей, за сям'ю, за жыццё ні з таго - ні з сяго падскочыў ёй да горла. Яна без ценю падстаў уявіла сабе, што сталася нешта незразумелае, кінулася, уляцела ў хату, мусілі яе доўга супакойваць.

Мела пяцёра дзяцей. Найстарэйшая, Ганна, падобная да яе, але брыдчэйшая, ніжэйшая, з носам яшчэ больш выбітным, доўга хадзіла ў дзеўках ("у паннах"). Многа па трыццаці выдалі яе за нейкага, малодшага на гадоў дзесяць херувінка з велізарнымі арэхавымі вачыма, кудзеркамі таго ж колеру і дзіцячым тварыкам. Старэйшыя муселі той пары ўфундуваць дом. Малады трохі скупляў у ваколіцы дзёгаць, лён, пер'е. Між іншым зрабілі нашчадка. Быў гэта выкапаны татусь, херувінак, улюбёнец усёй сям'і.

Другая па чарзе сястра, не памятаю ўжо, як называлася. Памятаю, што была прыгожая, задорная, чорная, шырокотварая, больш падобная на бацьку, а не на маці. Мела ўжо некалькіх дзяцей. Муж яе меў крамку, досыць падупалую. Жылі ў малым доміку насупраць Ганны і недалёка ад бацькоў. Абое ўжо пачыналі старэць: ён акругляўся, яна брыдчала.

Потым ішло двое сыноў. Рубін быў старэйшы, на той час меў гадоў дваццаць пяць, быў ужо пасля войска. Высокі, шчуплы, доўгагаловы, з тварам біблейскага фанатыка. Але ад фанатызму быў найдалей. Плентаўся каля дому, нічым канкрэтным не займаўся. Меў вялікую прыязнь у жанчын. На той час гаварылі пра яго (прызнаваўся, зрэшты ў тым пад пэўным націскам) раман з адной з уладальніц маёнтка, старэйшай за яго і вышэйшай паняй Ц., удавой ці развядзёнкай.

Малодшы за яго на пару гадоў Абрам, быў блакітнавокі і светларусы. Летуценны, лёгка паэтызаваны сямейны інтэлектуаліст. Меў некалькі расійскіх кніжак, дадаткаў да "Нівы", аднатомавыя выбраныя творы Лермантава, Нікіціна, Кальцова. Быў эпілептыкам. У 1920 годзе, калі яшчэ меў гадоў чатырнаццаць, польскае войска ўзяло Дакудава. Пару "познаньцаў", нацкаваных некім, уварваліся да Янкялевічаў, схапілі Абрама як вялікага бальшавіка і пацягнулі на экзекуцыю. Стаяў пры сцяне стадолы, жаўнер ўжо цэліліся ў яго. Ці гэта быў жарт, ці ўратавала яго нечае ўмашальніцтва, не ведаю. Хлопец на тым "жарце" зарабіў эпілепсію. Вось і тлумачэнне страхаў і зданяў яго маці.

Я адчуваў сябе каля яго неяк напалову вінаватым. На кожным кроку я стараўся падкрэсліць сваю сімпатыю да яго. Не заўсёды гэта ўдавалася: быў ён уражліва безабаронным, але і вельмі нудным, поўная супрацьлегласць свайго брата.

Што я мог для яго зрабіць акрамя выслухвання яго меркаванняў пра Лермантава і Нікіціна. Я абсалютна не адрозніваў, хто з тых двух лепшы. Я рабіў, што мог, праз пару гадоў я прысвяціў яму адзін са сваіх вершаў, які падаўся мне пераломным у гісторыі не толькі маёй уласнай паэзіі, але і наогул усёй....

Наймалодшай была Сара. Мусіла мець на той час гадоў шаснаццаць, сямнаццаць. Тыповая для сям'і: досыць высокая, даўгагаловая, даўганосая, з цёмна-блакітнымі вачыма. Я моцна з ёй пасябраваў. Вельмі рухавая, уразлівая, інтэлегентная, поўная тэмпераменту, але абсалютна ў "тых рэчах" безкампрымісная. Дзяіўнае было яе стаўленне да мяне і маіх прыяцеляў. Гады ішлі, гадоў ёй прыбывала, праз некаторы час была вельмі прыстойнай. Мела некалькі аказій выйсці замуж. Была аднак слабая, тая "аказія" - гэта былі нейкія лідскія крамнікі ў найлепшым выпадку. Распавядала нам пра іх з пагардай і меланхоліяй. Зрэшты, меншая...

Збягаліся вакол нас, выпытвалі пра маці, пра бацьку, пра маці перш за ўсё. Была таямнічай: палкоўнічыха, якая сама доіць каровы і мые бялізну, ніколі не бывае ў тэатры, хоць вельмі разумная і радзіць усім у наваколлі, як рабін. Я глядзеў на іх з зацікаўленасцю падарожніка: дзіўныя, цікавыя людзі. Адкуль я мог ведаць, што праз год недзе з дзесяць так з той сям'ёй зжывуся? І адкуль мог ведаць, як перарвуцца яе лёсы?

Марыя Сцюарт

Тым часам прыйшоў нарэшце Рубін і, гартанна пакрыкваючы, пацягнуў нас за сабой. Прыехалі на паўгадзінкі, але вось мы над сціплай Лідзейкай. Халодная, плыве сярод чорных глыбаў тарфяністай зямлі. Збоку паша, якая выконвае абавязкі пляжу. На ёй нейкія хлопцы. Я ўжо пазнаў іх: два браты М, сыны другой па чарзе дакудаўскай абшарніцы.

Тутэйшы маёнтак у папярэднім пакаленні змяніў уладальніка. Абшарнік абанкроціўся, маёнтак купіў багаты ваколічны мужык Лабко. Яго дзеці падзялілі маёнтак, было іх бадай што трое. Пані Ц. якраз надышла. Велізарная, досыць пажылая бландзінка, хутчэй брыдкая, але фундаментальнай будовы. Адразу пачала сварыцца з Рубінам.

Абодва браты М. пачалі з намі гаворку. Я быў на той час нечувана захопленыя лёгкай атлетыкай. Яны, аказалася таксама. У імгненне вока арганізавалі дзесяцібор'е. Рубіну не выпадала выкручвацца на вачах у паважнай Ц. Нават нейкія бар'еры зрабілі. Старэйшы М. аказаўся ў цэлым някепскі ў скачках з тычкай. Малодшы яшчэ лепшы: скочыў звыш двух метраў! Таксама і Рубін у гэтым вызначыўся. Германюк, моцнага целаскладу, выйграў ядро і дыск. Але два пазасталыя скачкі, забегі на кароткія дыстанцыі і гэтыя бар'еры я выйграў без вялікай цяжкасці. Застаўся бег на 1500 метраў. Беглі па доўгай дарозе недзе аж за дваровыя каменныя гумны. Паперадзе бег Германюк, я за ім, астатнія засталіся ззаду.

Выпадкова зрабіў адкрыццё, што гэта значыць другая пазіцыя. Выраўняў крок і дыханне, бег за Германюком, ведаючы, што на фінішы яго абганю. Так і выйшла: у пэўны момант скараціў і прыспешыў крок, выйшаў наперад яго, такая вялікая радасць, што адстае, адстае, адстаў.

Не паспелі агледзецца, як прыйшоў папалудзень. Рубін нешта пашаптаўся з паняй Ц. У выніку нас запрасілі на абед у двор. Быў гэта вялікі і звычайны дом з цэглы з высокімі і пустымі пакоямі. Рубін апавядаў пра свавольствы ў войску, пра майскі замах, у якім браў удзел - ужо не памятаю, на чыім баку - потым неяк хутка надышоў вечар, мы аказаліся ў вялікім, амаль пустым - бо перад сенакосам - гумне.

Цяпер іншыя, ужо выключна "мужчынскія" жарты. Браты М. дакучалі Рубіну сваёй цёткай. Рубін і тут вёў рэй, гаворачы і прыгаворваючы. Вось прапанова: будзем спяваць на галасы. Згода "Марыя Сцюарт". Адбіваемся, што не ведаем. Нічога страшнага. Зараз нас навучыць. Якія маем галасы? Германюк - бас. Добра. Спявае першы. Я - тэнар. Слава богу, апошні.

Першы спявае Германюк, вельмі нізка: "Марыя Сцюарт", другі - старэйшы М. - трохі вышэй: "..Памерла", трэці - я - як найвышэй, лірычна: "Якое было яе апошняя жаданне?" навучаны Рубінам, доўга выводжу тое жаданне, хвалюючыся ўвесь час і канешне крычучы па-над мерай. "Каб яе пацалаваў у д...", словамі кідае Рубін, калі я закончыў. Рагаталі з пяць мінут з майго здзіўлення.

Дома трэба было доўга тлумачыць: паехалі на гадзінку, засталіся на ноч. Мусіў доўга апавядаць пра Рубіна і Абрама, пра спартовыя спаборніцтвы. Маці глядзела без усмешкі. Не мела ілюзій, чым усё тое скончыцца, не мела таксама ілюзій, што ёй удасца перашкодзіць мне ў тых падарожжах.

Ездзіў туды пасля гэтага досыць часта. Звычайна чарговасць маіх псіхічных станаў была наступнай: жудасная нуда ў Баневе. Мара пра незвычайныя прыгоды ў Дакудаве. Выезд, паспешнае кручэнне нагамі, каб толькі хутчэй да тых цудаў. Ускокваю на ганак да Янкялевічаў. У найлепшым выпадку Рубін, у трохі горшым Сара, у найгоршым Абрам выбягаюць насустрач, дэманструюць небывалую радасць, што я прыехаў. Адразу размовы: што рабіць? З Рубінам найлепш, бо без ніякай збянтэжанасці. Нейкі час гуляем у футбол. Альбо зноў дзесяцібор'е. Пад восень - у прэферанс. У гміне часам - забава. Найчасцей наогул нічога, сядзенне на ганку, размовы.

Па вуліцы грымяць зрэдку вазы. Вазніца доўга глядзіць, як бы задумаўся, аднак каля дому датыкаецца рукой да шапкі, бурчыць: "Дзень ддобры". Рубін адгукваецца паблажліва: "Дзень добры". Праход пешага чалавека, не мужыка - гэта ўжо тэма для ажыўленага абмеркавання. Потым робіцца нудна. Усведамляю сабе, што яшчэ раз неспадзяваныя, надзвычайныя прыгоды мяне абмінулі. Пачынаю збірацца дадому. Тут усе дакудаўцы, прысутныя на ганачку кідаюцца на гвалтоўныя ўгаворы мяне, што тое, што гэта, што канешне, канешне трэба застацца. Іхнія ўгаворы нагадваюць мне ўсю паўнату банеўскіх раскошаў: выгаднае сваё ложка, кніжка, шпацыр над ставам. Нарэшце вырываюся, даскакваю да ровара Ганю назад, што сілы, да тога любімага дому.

Вечар, усе спяць. Бурак брэша, калі я яшчэ на ганчарскай дарозе, паварочваю ў сасняк, пачынае рвацца на ланцугу. Пад брамай ціхне, кідаецца неверагодна шчаслівы. Бясшумна сунуся пад дом: ад брамы ідзе лёгкі спуск.

У пакоі ціха. Гарыць прыкручаная лямпа. Кубак халоднага, суровага малака і кавалак хатняга сырніка.

Мальгі

Менш-больш адначасова з "адкрыццём" Дакудава я трапіў таксама першы раз да Максімовіча. Жыў ён у сваім "двары", які называўся Мальгі.

Было гэта на захад ад Ліды. Доўгая, нудная дарога. Мы ішлі з ім пехатою. Спяваў працяжна: "На поле бітвы ночы чорнай падаў змрок", прымушаючы мяне падпяваць. Нейкія першыя ляскі. "О, - сказаў - гэта тут той пракляты валун". Ткнуў пальцам у доўгі, бясформенны, увесь зялёны ад наростаў камень. "Тут кум і кума вязлі дзіця хрысціць. Прыехалі пад лес, і захацелася ім забавы. Глядзі, што іх спаткала."

Паглядзеў не без узрушання. Будзь, што будзе, фальклор. Міцкевіч з гэтага, Бог ведае, што б выціснуў. Быў дзіўна спакойны, што мне гэта не пагражае. Збіраўся ж усё-такі ў Варшаву на палітэхніку - на хімію. Вершы пакінуў раз на заўжды.

Потым нейкая прасека, зарослая ядлоўцам, адскоквала ўбок ад дарогі і танула ў густым змешаным лесе.

"Гэта Напалеонаўская дарога, - павучаў Максімовіч. - Сюдою ішоў на Маскву."

Было нешта дзіўнае ў тым відовішчы. А менавіта поўная непрыдатнасць той дарогі. Застаўся толькі той кавалак, не крануты ні капытом, ні колам, які нікуды не вёў.

Потым з боку, з далёку, мястэчка Крупа. Потым дзве чарговыя вёскі: Янцэвічы і Яўсевічы. Потым грэбля. Самотная груша пры дарозе. Малая вёска, высокія яліны. Мальгі.

Спрабаваў апісаць іх дзе-нідзе (Апавяданне "У будзе" у кнізе "Выпадак у Красным Ставе".), тую непаўторную старонку. Былі гэта астаткі аднаго з фальваркаў цалкам падупалай зямянскай сям'і. Дзве сястры, якія там гаспадарылі, мелі кожная па 50-70 гектараў. Гэта ўсё разам з вёскай мясцілася на выспе сярод багнаў. Адзінай дарогай туды была гэтая грэбля. З двух бакоў абцякала Мальгі Дзітва, тая самая, якая ўпадала ў Нёман пад Баневам. Двор - гэта была вялікая, прысадзістая развалюха. Пры кухні ўтрымоўваўся як такі вялікі дабіты пакой "для ўсяго". Тут у адным куце была сталоўка. У другім спала маці Стаха. Збоку стаяла фартэпіяна, старэнькае, але добрай маркі. За ім ложка старога Максімовіча. Далей, ці дакладней, бліжэй, бо ўжо паварочваем да "сталоўкі" - жалезная печка, якой тую гаргару абагравалі, у тым чацвёртым куце, з "тога" боку мопса жалезнай печкі мы спалі са Стахам.

Адтуль ішла цэлая галярэя пакояў напалову зруйнаваных, з дзіравым дахам, які цёк, з печамі пакрытымі аздобнай кафляй, якія літаральна развальваліся, з вокнамі без шыбаў. Восенню ляжалі тут памідоры, кукуруза, агуркі. Зімой сыпалі ў найсушшы закутак збожа. Пах плесені і мокрай гліны. Дабітасць і старажытнасць. На пахіленай шафе нейкая паперка з канца ХVІІІ стагоддзя. Падобна, што лісты Станіслава Аўгуста. Трохі кніжак з гадоў ста дзесяці назад: без пачатку і без канца "Сінд-Марс", надрукаваны смешным шрыфтам, з "е" пахілым.

А яшчэ далей сені і адзін "жывы" пакоік, так-сама моцна загрувашчаны. Наймала яго настаўніца з Мальгоў. Была не старая, але пачварна брыдкая. Акрамя таго ўласна яна стала "раздражняльнікам", як сёння бачыцца, майго падарожжа ў Мальгі. Стах канешне парасказваў, што.. і я хацеў пераканацца, ці гэта праўда. Эх, як бы я хацеў пагаварыць на гэтую тэму! Што ж, калі баішся розных...

Пані Максімовіч карміла нас сціпла: бульба і яечня, асеннія памідоры, у нядзелю кураня. Але ніддзе мне тыя памідоры, яечня і бульба не былі такімі смачнымі, як у яе.

Вечарам пайшлі на могілкі, былі яны за пару соцень метраў, на пяшчаным пагорку. На іх заканчвалася дарога з Ліды: Можна было толькі вяртацца. Як вокам кінуць, балота і балота. Дзе-нідзе цямнейшы кавалак гарызонту: лес.

Якія дзіўныя ўражанні: канец свету.

Гэтыя Мальгі, што рассыпаюцца ў пальцах, гэтае балота, гэтая паўсталая на гарызонце імгла.

Тут, у гэтых багнах, захаваліся яшчэ вёскі літоўскія ці па-літоўскія. Сто гадоў назад усюды пад Лідай размаўлялі па-літоўску. Толькі ў даліне Нёмана, на найгоршай пясчанай зямлі, ужо тады аселі беларусы. Праз наступныя сто гадоў літоўская мова безупынна адступала: была непрыдатная, цяжкая, не дапушчаная нікуды. Ні ў польскія двары, ні ў расійскія дзяржаўныя ўстановы. На яе месца прыходзіла простая, свойская, "тутэйшая", беларуская, з горам зразумелая і ў двары, і ва ўстанове. І толькі тут захаваліся яшчэ вёскі і хутары, дзе размаўлялі на той мове-антыкварыяце.

Літоўцы мелі тут добрую рэпутацыю: не кралі. Доўгі час прабкам і эканомам адразу быў у Максімовіча якраз нейкі Ўладас ці Ёзас.

І тут, як у Дакудаве: шалёная ахвота - прыйсці, а потым не менш шалёная - пайсці.

Выправы да Галіны

Я ездзіў у Мальгі некалькі разоў, часта на ровары, часам на возе. Былі ў Стаха са Шрэдарам. Гулялі ў шалёны прэферанс.

Гэта ўжо было потым, пасля той настаўніцы. Стах перабраўся ў яе пакой. Гулялі азартна, літаральна цэлыя ночы. Шчасце бывала зменлівым. Найчасцей прайграваў найбольш прайграўшы, гэта значыць Стах. Тады ўпадаў у азарт, гуляў "у цёмную", прайграў удвайне, учацвярне. Найчасцей выйграў наш школьны таварыш і сусед Стах Барташэвіч. Крываносы, хітры, сын мужыка, які дарабіўся да маёнтка, як Лабко, і купіў двор недалёка ад Стаха.

З раніцы не хапала папярос. Стах рабіў рэвізію ўсіх попельніц, куткоў пакоя, узлазіў на шафы, на верх стаяка, грэбаўся у страшным пыле. Вяртаўся, несучы ў чорных лапах жмельку агідных смярдзючых недакуркаў. А калі і тыя кончыліся, Стах скакаў праз акно, на хвіліну даваў нырца ў зарослы агародзік, тут жа пры акне. Там хвілю мышкаваў (шнырыў), потым вяртаўся з некалькімі зялёнымі лістамі велічыні і кшталту лопуху. Гэта быў тытунь. Сапраўдны тытунь, які ўкрадкам ад паліцыі садзілі паміж кукурузай і памідорамі - для ўласнага ўжытку. Адна з форм мужыцкай самаабароны ў перыяд вялікай бяды, вялікага крызісу.

Лісце тыя прыхіляў да ўжо да смешнага непатрэбнай лямпы. Сохлі ў імгненне вока. Крышыў іх, скручваў у цыгарэткі. Былі пякельныя: кашлялася да слёз, і ні на хвіліну не пераставала хацецца сапраўднага тытуню.

Тым летам хадзіў са Стахам шмат разоў то туды, то сюды. Бываў ён і ў нас. Вазіў яго ў Дакудава. Неяк туды ён не пасаваў. Сара і Рубін прымалі яго цераз сілу. Не прымаўся ён і ў Баневе.

Пасаваў толькі ў Мальгах, трохі ў Лідзе. Быў вясёлы, забаўны, страшна нярвовы, выбухаў за абы-што гневам і быў вельмі ўражлівы на нетаварыскасць. Заўсёды стараўся, каб я пераканаўся, што Шрэдар нетаварыскі, калі той у чарговы раз даваў сябе спакусіць найбольшаму лідскаму інтэлектуалісту Масьлінскаму.

Нейкага дня былі ў Лідзе ўсе трое. Нажаль аказалася, што чацвёра. Утраіх дамовіліся, што паедзем пад Бастуны да такой панны Багдзевіч. Была гэта вельмі прыгожая панна, толькі яшчэ смаркатая: на добрыя чатыры класы малодшая за мяне. Здаецца, што я прыйшоўся ёй да густу, бо даходзілі да мяне чуткі пра нейкія нават сваркі з нейкай іншай чацвёртакласніцай за мяне. Прыдуркаватае пачуццё і збянтэжанасць, і прыкрасць, і прыемнасць. Першае: што такая смаркатая, другое: што я як бы быў мёртвым прадметам - не пыталіся ў мяне зусім, што я жадаю. Ну а трэцяе - цалкам зразумелае...

Здаецца, што яна выйшла з тых сварак: была вельмі моцная, забаўная, з круглым тварам, задраным носікам, светлымі валасамі. Не падабалася мне ў той час абсалютна. Наогул не звяртаў на яе ў школе ўвагі. Потым пры нейкай аказіі мімаходам буркнула нешта на тэму: можа б таварышы, прыехалі да нас. Мы прыгожа падзякавалі і забыліся.

Цяпер ні з таго ні з сяго сабраліся ашчаслівіць Галіну (так называлася, зрэшты вельмі трапна) сваім візітам. Дамовіліся за пару дзён наперад, я спецыяльна прыехаў з Банева, Стах - з Мальгоў. Спатыкаемся са Шрэдарам.

- Пайшлі, бо не паспеем на цягнік.

- Які цягнік?

- Ну да Бастун.

- Якіх яшчэ Бастун?

- Ну да Галіны...

- Не ведаю ніякай Галіны. Выматвайцеся!

Нахабна пасміхаецца. Я быў раз'юшаны. Найахвотней урэзаў бы яму па той губе.

- Ну бывайце, хлопцы! - з крытынскай усмешкай выцягвае да нас рукі. Мы не падаём сваім. Смяецца здзекліва, ідзе назад. Там яго чакае з ухмылкай ад вуха да вуха ... канешне Масьлінскі.

Ужо не памятаю чаму, але дэзертырства Шрэдара страшна нам усё пакілбасіла. Можа быць грошы мелі быць ад яго? Не памятаю, не памятаю. Паглядзелі адзін на аднаго са Стахам, і той пагляд упэўніў нас, што нашая пастанова нязломная.

Бягом кінуліся да акенца. Бастуны - першая станцыя на Вільню. Паспелі купіць білет - на астатнія грошыкі - і ўскочыць у цягнік.

Хоць як называецца той маёнтак, здаецца Янавым. У Бастунах распытваем пра дарогу. Далёка. Ідзём, ідзём, змярканне падцягвае. Змучаныя. Дадаём сабе настрою. Двор, сам разумееш. Дадуць нам спачын. Перад тым. звычайная рэч, вячэра Курачка, дамашняя вяндліна. Голад нам сціскае кішкі ад тых размоваў, а мы адзін другому на злосць пра тыя смакоцці. Блудзім, вяртаемся. Ужо вечар, калі спатканы мужык на пытанне пра Янаў паказвае рукой на купу старадрэвін. Штурхаем адзін аднаго ў бокі, але ж Галіна ўсцешыцца. Гэта, значыць Стах, мяне штурхае, Нібы гэты я маю той шанец.

Уваходзім, сабакі да нас. Цёмны прысадзісты дом. Цёмна ў вокнах. Нешта кепска выглядае. Пачынаем стукацца. Стах стукаецца, а я адбіваюся ад сабак, якія штурмуюць нас з падворка.

Доўга, доўга нічога, потым святло ў акне. Нас упускаюць. У прасторнай пустой хаце з малымі аконцамі яе мосць з газавай лямпай

- Чаго?

Халерна цяжкі адказ. Стах як больш адважны:

- Мы таварышы Галіны. Ішлі тут і вырашылі па дарозе адведаць.

Яе мосць, надзьмутая далей, нават яшчэ больш, доўга думае. Нарэшце вымаўляе:

- Галіна спіць.

Я ўжо гатовы развітвацца, але Стах яшчэ ўталкоўвае. Яе маць нарэшце ласкава згаджаецца: кажа нейкай старшай бабе адвесці нас у гумно.

Нам так кепска, што ўпадаем у вісельны гумор. Скачам па нягеглым сене, рыкаем са смеху. Дамашняя вяндліна - нагадваю Стаху. Дамашняя Галіна - парыруе. Рыкаем на ўсё гумно і, скруціўшыся з голаду, засынаем.

Прачынаемся рана і адразу пачынаем спрачацца: як адпомсціць за такі прыём? Доўга сварымся, а потым выбіраем найдурнейшы варыянт: паціху адтуль уцячы. І ў Ліду.

Так і зрабілі. Было з трыццаць кіламетраў. Ані граша за душой. Была, зрэшты, нядзеля, усе крамкі замкнёныя. Па дарозе адзіны падмацунак мелі адведванне касцёла ў Жырмунах. Стах цвердзіў, што касцёл аж з 1875 года. Я быў упэўнены, што з 1900. [2] Пасварыліся трохі... На разагрэў спявалі на паўтара галасы несмяротны "Візіт вартавога". На паўтара, бо толькі ў некалькіх месцах Стах цягнуў на тэрцыю ніжэй, увесь астатні час гарлапанілі ў унісон.

Праз 26 гадоў, у Ольштыне, давялося мне адказваць за той дурны выбрык. Пасля маёй лекцыі пра Амерыку злавіла мяне мажная светлая бландзінка:

- Як жа так можна было! Каб хоць слоўца пакінулі. Пасварылася з маці, а як вы уцяклі, мусіла прызнаць яе рацыю, прыстойныя кавалеры так не робяць...

Яна ніяк не змянілася, падалася мне нават трохі прыгажэйшай. Гэта такая наша паўночна-ўсходняя раса. Такія высокія, мажныя бландзінкі з задранымі носікамі і круглымі тварамі. Як залатыя ранеты і тыя сапраўдныя коксы проста з дрэва сарваныя - трохі церпкія, толькі зімой набіраюцца смаку. А пад Вялікдзень і нават у траўні - непараўнальныя ...

Варшава ў першы раз

Тым часам прыйшоў для мяне час ад'езду. Яшчэ зімой я сабраўся ў палітэхніку - на хімію, у Варшаву. Паколькі трохі баяўся матэматыкі, бацькі пастанавілі выпхнуць мяне па паўтара месяцы раней, на падрыхтоўчы курс. Было нешта такое, арганізаванае палітэхнічным Братняком (былая студэнцкая арганізацыя "Братняя дапамога студэнтаў", рэд.)

Прыехаў з чатырыстамі злотымі. Павінна было мне гэтага хапіць на ўвесь побыт аж да экзаменаў і на дарогу назад. Размясціўся я ў велізарным Акадэмічным Доме на плошчы Нарутовіча. Яго нядаўна скончылі, і ён зрабіў на мяне каласальнае ўражанне.

Пасяліўся ў чатырохмесным пакоі недзе на сёмым ці шостым паверсе. Акно выходзіла ў глыбокую студню падворка. Звычаі жыхароў падаваліся мне дзіўнымі, як звычаі цалкам ізаляванага племені індзейцаў.

Вечарамі адбываліся, напрыклад, такія забавы: сядзім, намагаемся, прытвараемся, што вучымся. Цёмна. Раптам у падворку гук як ад гранаты, але такі весялейшы. Кідаемся да акна. Загараецца святло на ўсіх паветрах. Пачынаюцца здагадкі: хто гэта? Ведаю, ведаю, не выдай, гэта той з восьмага, бачыў як адчыняў акно.

Пагарлапаняць і вяртаюцца ў пакоі. Вокны гаснуць хвіліна цішыні, і зноў - бэнц! Зноў галдзёж. Пасля некалькіх такіх наваротаў людзі вар'яцеюць, крычаць як істэрычкі.

А па-просту нейкі жартаўнік праз пэўны час кідае з акна пустую бутэльку.

Дом быў выключна мужчынскі. Але ўжо наступнага дня спаткаў на калідоры маладую, нябрыдкую дзяўчыну ў халаце. У пакоі пачалі рагатаць, калі папытаўся, што гэта за таварышка. Аказалася што гэта "таварышка" павярховага прыбіральшчыка, што жыве з ім і пры аказіі абслугоўвае таварышаў. Трэба прызнаць, рабіла яна гэта сумленна і часам, у адносінах да небагатых, бясплатна.

На курсе за тое ішло цяжка. Хадзіў на тую праклятую матэматыку. Мы сядзелі ў нейкай зале ў "самой" палітэхніцы. На дошцы малады чалавек пісаў доўгія рады матэматычных формул. Нічога з тога ўва мне не трымалася. Здаецца, у сёмым класе наш Калясон два ўрокі прысвяціў інтэгралам і дыферэнцыялам, Трэба ж было здарыцца такому няшчасцю, што я якраз хварэў грыпам. Калясон больш да таго не вяртаўся, відаць і для яго тэрыторыя тая была напэўная, таму я спакойна перабраўся цераз сёмы і восьмы класы, не маючы пра тое разумення.

А тут усе мелі больш, чым разуменне. Калі я глядзеў вылупіўшыся на дошку, як цяля на маляваныя вароты, суседзі справа і злева выпісвалі ланцужкі лічбаў, аж ў іх з-пад пёраў фантаны пырскалі. Кепска тут пачуваўся, не ў сваёй талерцы.

Але зрэшты не гэта аказалася вырашальным. Аднак, пакуль дойдзем да канца - яшчэ дзве дэталі.

Спаткаў абодвух Здановічаў. Таксама ішлі на палітэхніку, але пачуваліся на шмат лепей. Як звычайна былі ў настроях сарвігалоў. Прыйшлі да мяне ў акадэмічку. Мы залезлі на дах, глядзелі на Варшаву. Дах быў аточаны цагляным бар'ерам можа метр вышыні і паўметра - або трохі болей - шырыні. Перахіляліся, глядзелі ўніз. Падавалася д'ябальскі далёка да той зямлі. Не гледзячы на гэта мы, як адзін чалавек, узлезлі на тую бюлюстраду і пайшлі ў падарожжа вакол дому.

Усё было звычайным. Ні адзін з нас не цярпеў на кружэнне галавы. Даходзілі ўжо да павароту, калі Бронак амаль летуценна ўздыхнуў. Тут бы на ровары.

І ў тую хвілю ўсе пасыпаліся на дах. Хапіла праз секунду ўявіць сябе на ровары на краі той пропасці, каб ступні і калені агарнула нешта, як бы дрыжыкі.

Я хадзіў на той дах часта, пропасць прыцягвала. Быў гэта тады найвышэйшы дом у Варшаве. Папраўдзе від адтуль не цікавы - бо з аднаго боку манатонныя дахі цэнтра (сяродмесця), а з другога макатоўскія палі - але заўсёды...

Адного дня спаткаў на даху трох маладых людзей, якія размаўлялі між сабой па-французску. Страшна яны мне заімпанавалі. Першыя чужаземцы майго пакалення. Я ўмяшаўся ў размову са сваімі рэшткамі школьнай французскай. Неяк дамовіліся. Былі гэта два студэнты - немцы і адзін француз. Спаткаліся ў вандроўцы падчас канікулаў па Балгарыі і разам вярталіся па дамах.

Распытваў іх пра тое і гэтае. Паказваў здымкі з Банева. Потым зайшло ў нас пра палітыку. Было гэта лета 1930 года. Перыяд чарговых выбараў у Германіі: прачытаў у "Варшаўскім кур'еры" прагнозы, хацеў спраўдзіць.

Абодва немцы (вельмі мілыя, такія нейкія звычайныя у супрацьвагу да француза, які быў неяк "нацягнуты") далі мне вычарпальны адказ. На іх думку вялікія шансы меў каталіцкі Цэнтр. Таксама сацыял-дэмакраты. Таксама нямецкія нацыяналісты. Яшчэ нейкая такая партыя была названа ў "Кур'еры". Не адразу сабе яе прыгадаў. Абодва згодна і пагардліва махнулі рукамі:

- Нацыянал-сацыялісты? Ніякіх шанцаў. Акрамя таго гэты іхні фюрар - звычайны шарлатан.

З глыбокім перакананнем падтакваў. Зрэшты, нічым мне тая партыя не абходзіла, як і ўсе іншыя. Хацелася па-просту парысавацца перад замежнікамі, што, нягледзячы на тое, што паляк, знаёмы з іхняй краінай і чуў нават пра нейкіх нацыянал-сацыялістаў.

Правал

Як ужо гаварылася, не гэта было вырашальным. Вырашыў ўсе прэфенанс.

У маім пакоі жыло яшчэ пару студэнтаў. Сярод іншых нейкі Піскар, сваяк генерала з тым жа прозвішчам.

Вельмі хутка пачалі рэзацца ў прэферанс. І так, як мне тады не шанцавала, не здаралася такога ніколі. Я загразаў што раз далей, бо рэч простая, спрабаваў адыграцца. У кароткі адрэзак прасадзіў некалькі сот злотых. Канешне, не ўсё на той час рэгуляваў, што-нішто заставалася на маім сумленні, вельмі яго абцяжарваючы.

Прыціснуты да сцяны клопатамі праферанснымі, нічога не разбіраючыся ў інтэгралах і дыферэнцыялах, я марнеў з дня на дзень. І раптам атрымаў ліст ад Шрэдара. Быў звычайны. Шрэдар пісаў, што паступае на юрыдычны, што да экзаменаў не прыступаў, што сядзіць у Вільні і нудзіцца.

Раптам мяне асяніла. У Вільню, у Вільню, на паланістыку! Што мне гаварыў прафесар Якса-Быкоўскі? Ніякіх дыферэнцыялаў. Ніякіх прэферансаў!

З гарачкі ўзяўся за абдумванне "плана гульні". Уцячы адгэтуль, ад тых карцёжных даўгоў! Так, але такім спосабам, каб бацькі...

Выехаць павінен ужо, цяпер... Праядаю апошнія злотыя, а доўг нарастае, як гара. Але бацькі павінны мець тлумачэнне. Што, што? Што заваліў экзамен, іншае іх бы не супакоіла, а з-за чаго. Як салгаць, найважнейшыя дэталі, дакладнасць у дробязях. Заваліцца на нечым, што вымагае не працы, а спецыяльных здольнасцяў. Не на матэматыцы, бо бацька будзе гаварыць, што не вучыўся.

Ужо ведаю, на малюнку. А тое, што паняцця не маю пра малюнак - то прэтэнзіі да Пана Бога.

Такім чынам я сам стварыў сваю першую перажытую і напісаную аповесць. Купіў пяць канвертаў, наклеіў пяць мрак, напісаў пяць лістоў. Усе да бацькоў.

У першым пісаў, што вучуся, але ідзе з цяжкасцямі. У другім, што таксама, але яшчэ з большымі. У трэцім, што узровень наогул незвычайна высокі, і ўсе спадзяюцца на пякельны конкурс. У чацвёртым, што збіраюся на экзамен, і што мне рукі трасуцца ад хвалявання.

Лісты тыя ўручыў аднаму парадачнаму таварышу ўжо заклееныя з просьбай, каб у адпаведныя дні і ў адпаведнай чарговасці кідаў іх у паштовую скрынку...

Сам паціху зліквідаваў свае справы ў пакоі. Па-просту змыўся, не ўрэгуляваўшы большасці даўгоў. Між іншымі, таму ж Піскару. Сустракаў пазней яго прозвішча ў "Проста з моста", а потым ў эмігранцкай прэсе.

Змыўся ў Вільню там кінуў пяты ліст, апошні. Пісаў дрыжачай рукой, што экзамен заваліў, бо на малюнку казалі мне памаляваць матор Дызеля. Выбраў тую дэталь не падумаўшы. Хіба цяжка было праверыць, што на малюнку малююцца голавы Апалона, а не маторы. Але і гэта неяк удалося.

Бацькі трымаліся вельмі парадачна. Не пыталіся пра дэталі, каб не нерваваць свайго ўлюбёнца.

Вільня

Пісаў далей, што, перапужаны правалам, я выехаў у Вільню і там у апошнюю хвілю запісаўся на паланістыку (польская мова і літаратура).

Канешне выехаў, але на пару тыдняў раней. Пасяліўся ў Шрэдара.

Яго маці з айчымам перабраліся ў Вільню. На вуліцы Снежнай, за чыгуначнымі каляямі, у квартале, які называўся Новы Свет, жыла яго бабка. Мела там домік з садзікам. Здаровы розум пашэптвае мне, што гэта там прымаў мяне Лёляк. Але, можа, гэта было яшчэ дзе-небудзь.

Вільня з гэтага верасня захапіла мяне, але і трохі засмуціла. Я быў без граша, таму акрэс забаваў быў невялікі. Хадзілі са Шрэдарам па горадзе. Ён пазнаёміў мяне з некалькімі таварышамі. Вучыўся тут раней перад выездам з Вільні ў гімназіі езуітаў. Памятаю напрыклад сям'ю Гаўвальдтаў.

Было іх трое братоў. Павінны былі мець бацькоў-арыгіналаў, бо ўсе трое атрымалі несучасныя імёны: Ільдэфонс, Геліадор, Сатурнін. Былі здаровыя бландыны, з акруглымі, мяккімі рысамі, незвычайна моцныя. Мелі яшчэ сястру, названую выключна звычайна: Ванда, таксама бландзінка, таксама з мілымі, некалькі медзведзяватымі рысамі і таксама нялюдска моцная. Вельмі мне падабалася, сёння гэта цалкам дакладна бачу. Жылі яны ў памяшканні, пэўна службовым, бо пакоі былі нейкія такія, як жаўнеры ў шарэнзе. Была там калекцыя матылёў. Здаеца, дзеда Гоўвальдта, сібірака. Ба, гэта была калекцыя! Адна сям'я невялікіх рудых матылёў займала цэлую шафу, дзе як кніжкі, стаялі ў ветлівым парадку пачачкі з матылямі. Тут толькі я з'арыентаваўся у памерах той маёй, якая ўся змяшчалася ў двух пачках. Гулялі таксама ў пінг-понг. Наладжвалі лакальныя турніры. Ванду было вельмі цяжка перамагчы. Шрэдар гуляў інтэлектуальна. Я браў ворагаў спрытам і нервамі: лепей пераносіў няўдачы, чым напрыклад Лёляк, які пасля доўгай роўнай барацьбы, страціўшы, напрыклад, шарык - ламаўся і імгненна прайграваў, згодна з найлепшай нацыянальнай традыцыяй. Аглядаў універсітэт, як у Баневе, улюбіўся ў яго адразу. Той дзядзінец Пятра Скаргі, варты найпрыгажэйшых італьянскіх гарадоў. Тыя наступныя будынкі: калідоры з магутнымі гатычнымі скляпеннямі. Аркі. Пераходы. Бібліятэка з вежай старай абсерваторыі, насупраць так зв. Напалеонаўскага палаца.

Калі мінулі тэрміны фатальных экзаменаў у палітэхніцы, я развітаўся са Шрэдарам. Не без страху ехаў я ў Банева. Як гаворыцца, зноў мне прыпякло. Пару тыдняў я правёў у цудоўнай, непаўторнай прыгажосці наднёманскай восені. Былі яшчэ грыбы, аднак ужо толькі рыжыкі, апенькі, зялёнкі. Трохі швэндаўся ў Дакудава. А потым зноў Каштан і Мінойты.

УСБ

(Універсітэт Стэфана Баторыя)

Калі ў верасні я прыехаў у Вільню, Шрэдар зубрыў права. Ён па-просту не пайшоў на экзамены ад найзвычайнейшай пякоты. Прабалаганіў год без ніякага істотнага поваду. Я адразу на яго ўсеўся, каб ішоў са мной на паланістыку. Ён намагаўся зацягнуць мяне на права. Мы змагаліся нейкі час. Канешне, я пацягнуў яго за сабой.

Пайшлі адразу на ўрачыстую інаўгурацыю. Шрэдар павучаў мяне дэталям цырымоніі. Не скажу, зрабіла на мяне ўражанне. Дэканскія тогі, а асабліва галаўныя ўборы, шалікі і рапіры студэнцкіх карпарацый запалі глыбока ва ўражлівую душу маладзёна. Асабліва імпанавалі мне лісіныя хвасты, прычэпленыя да брудных, плоскіх, карпаранцкіх шапачак. Было ў гэтым нешта абсурднае, а што найхутчэй звяртае ўвагу маладзёна, чым абсурд?

Потым пайшлі на першую лекцыю паланістыкі. Доўга не мог разабрацца з тымі лекцыямі. Не вядома было, на што належыць хадзіць, на што - не. Шрэдар развязваў справу радыкальна: па-просту не хадзіў. У той першы год я цягаў яго за сабой на той ці іншы цыкл лекцый.

Першае ўражанне - гэта было незвычайнае мноства прыгожых дзяўчат. Я сядзеў па-просту, як баран, сам не ведаючы, у каторую закахацца. Выпадкова мы патрапілі на факультэт, які не высока ставіўся ў тагачаснай жыццёвай герархіі, на многа ніжэй, чым на прыклад, праўны (юрыдычны). Ішлі сюды пераважна або панны, якія хацелі выйсці замуж, або паэты-пачаткоўцы. Мы з Лёлькам належалі да той другой, менш шматлікай катэгорыі. Паненак на выданні было многа-многа больш. На што пералічваць іх усіх? Як перадаць іх нетрывалую абаяльнасць? Такая Ірэна Тапчэўская, высокая, смуглая, светлапопельная бландынка з рысамі багіні Батычэлі. Такая Ірэна Карчэўская, шатэнка сярэдняга росту, з тварам не толькі правільным, але і абпрамененым нечым цёплым, блізкім, зычлівым. Такая Ганначка Згерская, якая з'явілася на год пазней, драбнюткая бландынка з тварам французскай маркізы. Такая Ірэна Чакулёніс, найбольш безнадзейная для майго кахання.

Найбольш сярод іх было Ірэн. Не выпадкова. Праз нейкі час, як вядома, цераз пэўны грамадскі асяродак праходзіць мода на нейкае імя. І апошнія гады перад першай вайной вельмі моднымі былі Ірэны. Потым прыйшлі Крыстыны і Барбары. Потым Галіны, быў час Еваў, цяпер дабраліся да Агат і Малгажат калі ўжо так пайшло, па імені, калі яно масавае, можна меркаваць пра век...

Дыяна

З усіх дзяўчат найбольш падабалася мне Ірэна О. Была гэта, канешне, адна з найпрыгажэйшых жанчын, якіх бачыў у жыцці. Высокая, з валасамі шэра-каштанавымі, якія спадалі на плечы, з беззаганным профілем, з прыгожымі блакітнымі вачамі, з маленькім прамым носікам, з прыгожымі губамі і дасканалым падбародкам...

Калі ўваходзіла ў залу, я скамянеў. Леан таксама. Мы ўселіся на верхніх лаўках, каб мець яе перад вачыма. Аказалася ў канцы, што гэта паланістка з трэцяга курсу. І без таго я не меў ніякіх шанцаў, а цяпер гэтая дыстанцыя канчаткова мяне зламала. Глядзеў на яе, дзівіўся ёй і, як звычайна, не пакідаў сабе найменшай надзеі. Было гэта пачуццё значна бліжэйшае да ўлюблёнасці ў твор мастацтва, чым зямное каханне.

Праз колькі дзён такога нямога захаплення нарадзіў верш. Называўся ён "Дыяна". Была ў ім мова пра прыгожую ді ганаровую багіню палявання, якая часам паказваецца людскім вачам, што ўспрымаюць яе як нешта прыгожае і недаступнае. Адкуль я меў ведаць, што тая багіня прыгнечана сваёй боскай недаступнасцю, што наогул ёй не падабаюцца любезны Зеўс, вычурны Апалон ці вульгарны Марс?

Напісаў вершык. Паклаў у канверт, заадрасаваў да Ірэны О. Заклеіў і прыйшоў у Кола паланістаў. На той час быў гэта цёмны, высокі пакой, які выходзіў на Замкавую. Былі тут часопісы, кніжкі, фатэлі. На паліцы ў куце нешта накшталт паштовай скрынкі. Паклаў ліст, канешне не падпісаны, сеў. О, дзіва, дзверы адчыніліся і ўваходзіць Ірэна з таварышкай. Сэрца ў мяне замерла. Пакруцілася па пакоі, зірнула на паліцу, схапіла ліст. Нікога акрамя мяне і іх не было. Засланіўся газетай, увесь чырвоны. Чытала хвіліну, "Паглядзі!" - гукнула. Чыталі цяпер удваіх, каментуючы з ажыўленнем. Не мог дачакацца, пакуль пойдуць.

Пазнаёміўся з ёю праз два гады. Я быў на трэцім курсе, яна - таксама на трэцім. Як звыкла, круціліся каля яе паклоннікі, сярод якіх я не меў ніякіх шанцаў. На гэты раз быў малады скульптар, высокі, прыгожы хлопец з вялікім носам, вялікім барэтам (належаў да брацтва Святога Лукі, здаецца) і што горш з вялікай ваўкарэзам. Быў нават у яе дома. Скульптар сядзеў і апавяшчаў насавым голасам розныя максімы. Смяялася, ледзь не лопалася. Былі нават на нейкай суботцы. Са скульптарам. Пакінуў яе ў спакоі.

Праз два гады, я быў ужо пасля магістратуры. Яна была на трэцім курсе. Нічога не змянілася, прыгожая, як заўсёды. Аднаго дня, ад'язджаючы на адзін дзень ў Банева, мы спаткаліся на вуліцы. Узнёслы ад уражання, што скончыўся вялікі жыццёвы этап, смутны, рознаякі, што гэта вяршыня маладосці (тады здавалася мне нават, што я ўжо даўно на вяршыні...) сказаў ёй:

- Ці памятаеш такі вершык з 1930 году, пакінуты ў Коле? Называўся "Дыяна".

Памятала дасканала. Вельмі ажывілася.

- Ці ведаеш, хто гэта напісаў?

- Не маю разумення.

Пакланіўся. Паведаміў:

- Страшна ў цябе закахаўся. І так баяўся, так баяўся...

Была здзіўленая, змешаная, хацела нешта сказаць, не сказала нічога.

Я паехаў.

У Баневе было буйнае лета. Я патанаў з галавой у квецені смолак (леўконій). Швэндаўся па ваколіцы, захоплены ўласнай свабодай, тым летам, самотнасцю.

Падчас аднаго са з'яўленняў у Дакудаве ўручылі мне ліст у дзіўным бранзаватым, плеценым канверце.

Гэта было ад яе. Пісала, што мае словы аказалі на яе велізарнае ўражанне, што цэлую ноч над тым думала і што прыйшла да высновы, што мяне кахае.

Цяпер наступіла мая чарга быць ашаломленым. І я думаў цяпер цэлую ноч. Дамінавала пачуццё трыумфу. Сама О., тая прыгажосць, якая не мела сабе роўных ва ўсёй Вільні, пісала мне пра сваё каханне.

Адпісаў ёй адразу. Таксама з гарачым выбухам і запэўніванямі, што тое, што адчуваў чатыры гады назад, не прамінула... Атрымаў новы ліст у кававым канверце. Выслаў... Атрымаў...

Праз пару тыдняў справа ўласна спынілася на адным: калі дата шлюбу? Але калі выслаў чарговы ліст, усвядоміў сабе раптам, што гэта абазначае.

Абазначала гэта перш за ўсё, што гэтая высокая, прыгожая і халодная дзяўчына, цалкам мне не вядомая, застанецца са мной да канца жыцця. Агарнула мяне дзіўнае ўзрушэнне і страх. Захацеў прааналізаваць свае пачуцці. Пачціва мусіў сцвердзіць, што няма ў тым кахання. Захапленне, здзіўленне, пачуццё заспакоенага ўласнага кахання, і ўсяго. Кахання звычайнага няма.

Страшна змярцвеў. Лаяў сам сябе, што першы мой ліст быў такі падманны. Страх і сорам, што падманваю мілую і перш за ўсё нічым не вінную дзяўчыну. Пацягнула мяне зноў да пісання. Выслаў новае прызнанне. На гэты раз брутальнае ў змесце, хоць асцярожнае ў форме і праўдзівае.

Не адпісала.

Праз пару год даведаўся, што яна выйшла замуж. І што, падобна, назаўтра па шлюбе кінула мужа.

Яшчэ праз колькі год, але якіх! У 45-м я з'явіўся ў зальцы кракаўскіх літаратараў на Крупнічай. Быў у брудным мундзіры капітана і жудасных "керзавых" боцішчах. Прамаўляў да нейкай трыццаткі людзей. Я, калі гавару, люблю глядзець на нейкага канкрэтнага слухача. Тым разам угледзеўся ў яскрава расфарбаваную, не брыдкую, але досыць звычайную жанчыну ў першым радзе. Усміхалася, і гэта мне дапамагала гаварыць. Здаецца такім спосабам пацвярдждала, што я маю рацыю.

Пасля завяршэння падышла да мяне.

- Пан, мяне не пазнае?

Яна не выглядала ні стара, ні брыдка. Толькі ярка і звычайна. Цяпер я ўжо ведаю, што багіні не несмяротныя. Ведаю нават іхні гранічны ўзрост: пятнаццаць гадоў...

Прафесары (выкладчыкі)

Пяройдзем аднак да спраў больш звычайных. Мы са Шрэдарам пасяліліся ў сумесным маленькім пакойчыку пры габрэйскай сям'і, недалёка ад яго бабкі, на вуліцы Гандлёвай. Пакойчык быў сапраўды маленькі: акно, пад акном столік, пры сценах два ложкі, за адным шафа, за другім печ. Кропка.

Квартал быў звычайны. У нашым доме, у аднапавярховай прыбудове, падобнай на краму, але якая канешне не была ніякай крамай, гарэла заўсёды такое ружовае святло. Людзі заходзілі проста з вуліцы. Я доўга не ведаў, што гэта такое. Потым даведаўся, але не скажу, бо баюся...

Такіх "невымоўных" памяшканняў у ваколіцы было шмат. Мы не звярталі на гэта асаблівай увагі. Універсітэт захапіў нас цалкам.

З большага, навучаны Шрэдарам і некаторымі старэйшымі, спасцігаў мастацтва ацэнкі выкладчыкаў і лекцый. У 1930 годзе паланістыку ў УСБ прыгнятала масіўная індывідуальнасць Пігоня. Мы былі на яго семінары, мусілі хадзіць і на лекцыі. Не было гэта зрэшты такім ужо цяжкім, умеў іх рабіць цікавымі. Трохі з-за гэтага, трохі са страху перад ім мы не толькі бывалі на лекцыях, але і слухалі сёе-тое, а не толькі размаўлялі з таварышкамі. Як звычайна, было гэта нешта з Міцкеіча.

Пігонь у палове наступнага года быў пераведзены ў Кракаў, бадай што на кафедру пасля Каленбаха. Я ў яго семінары адбыў чатыры трыместры (навучальны год дзяліўся не на два, а па тры семестры, рэд.). Маю не шмат успамінаў з тога часу. Ён падаваўся нам усім вельмі выбітным, трымаўся з слухачамі роўна, з пачуццём уласнай годнасці без разліваў чуласці, але і без чапляння.

Як звыкла, Норвіда выкладаў дацэнт Станіслаў Цывінскі. Каларытная і нешчаслівая постаць. Аднак заўзяты і моцна прасякнуты сваёй тэмай аратар. На кафедры крычаў, махаў рукамі, плакаў, літаральна. Мы мелі да яго шмат стыхійнай сімпатыі, хутчэй з-за тога плачу, чым з-за Норвіда, да якога я не адчуваў ніякага пакланення.

Цывінскага чакаў трагічны лёс. Акрамя лекцый ён пісаў у мясцовы, зрэшты вельмі слабы, орган эндэкаў (нацыянальных дэмакратаў). "Дзённік Віленскі". З-за гэтага, напэўна, не мог атрымаць кафедру. Праз некалькі год дазволіў сабе ў адным са сваіх артыкулаў досыць абразлівы намёк на Пілсудскага, зрэшты моцна завуаляваны. Ніхто гэтага не заўважыў. Але праз пару дзён нейкая газета (здаецца варшаўская) з абурэннем намёк расшыфравала. Пасля гэтага група афіцэраў віленскай залогі напала на Цывінскага і збіла яго да паўсмерці. Ён пры гэтым страціў вока. Дробны дадатковы матэрыял да гісторыі эпохі, якая на думку асобных мудрацоў, не была фашызмам. Канешне да лекцый ён ужо не вярнуўся.

Быў яшчэ Казімір Кальбушэўскі. Тоўсты, невысокі з акруглым тварам, малымі вочкамі, носам - бульбінай, чытаў лекцыі па літаратуры ХVІ-ХVІІ стагоддзяў. Яны не належалі да найбольш "наведваных". Пасля ад'езду Пігоня Кальбушэўскі прыняў яго семінар і на працягу двух трыместраў цягнуў яго, да агульнага задавальнення, не перапрацоўваючы.

Прызнаюся, што на шмат больш за літаратуру спадабалася мне мовазнаўства. Адчуваў сябе тут больш надзейна. Былі тут нейкія аб'ектыўныя факты, нейкія агульныя правілы, нешта навуковае. А там ва ў сёй той літаратуры, па-просту калекцыя меркаванняў розных прыватных асоб аб гісторыі. Нічога навуковага, затое шмат нудоты. Тлумачэнне твору нацягнутае. Хоць і мае літаратурныя пачаткі ў той перыяд былі больш, чым бедныя, тым не менш я адчуваў фальш тых тлумачэнняў, адчуваў што увесь той творца, пра якога ішла размова, тварыў пад уплывам цалкам іншых пабуджэнняў, чым тыя, якія так упарта пхалі нам на вочы гісторыкі літаратуры.

Зусім іншые мовазнаўцы. Прафесар Атрэмбскі, на прыклад, сухі маламоўны чалавек, ціхім голасам прамаўляў некалькі вобразаў, потым пісаў на дошцы пару слоў і нават формул, амаль матэматычных, і раптам перад чалавекам адкрывалася ўся перспектыва, моц слоўных скарбаў паўставала адкрыццём, моўная машына пачынала іграць і нават з той машыны рабілася паэзія. Альбо проза і то сучасная.

Ужо на другім хіба годзе Атрэмбскі гаварыў нам пра спалаталізаваныя пабочнасці і не, потым паведаміў "на прыклад", адвярнуўся да дошкі і напісаў: dziura - dura, або dziupla - dupa.

Замерлі, нас пяцёра і сорак таварышак. Атрэмбскі, увесь чырвоны, ні слова ўжо не гаворачы, сабраў кніжкі са стала і пайшоў, вачэй не падымаючы. Мы ўсе таксама былі чырвоныя і маўклівыя. Такія гэта былі часы. Эх, сляза круціцца...

Адраджэнне і т.д.

Былі яшчэ іншыя лекцыі - гісторыя, філасофія. Але не зручна было імі займацца. Я трапіў ва ўніверсітэт у перыяд, калі якраз расцвітала ў ім незвычайна буйнае акадэмічнае жыццё...

Сам рэестр дзейных, а не толькі існых, арганізацый імпанаваў. Пра карпарацыі распавяду пазней. Было іх у Вільні каля тузіна. Акрамя таго былі навуковыя гурткі, часам вельмі моцныя, як, на прыклад, праўнікаў (юрыстаў) ці медыкаў. Кожны факультэт, кожная спецыяльнасць мелі свой гурток. Студэнты з прыгожых мастацтваў мелі нават два. Адзін Брацтва Святога Лукі, другі яшчэ нейкі, ужо не памятаю. Быў Клуб валацугаў, маляўнічае ўтварэнне, створаны як супрацьвага карпарацыйнага стылю жыцця, задуманы цікава і, напэўна, слушна, які меў пару гадоў моцнага росквіту. Пазней, аднак, разам з усім універсітэцкім жыццём змарнеў. Былі палітычныя арганізацыі: усяпольскай моладзі, перш за ўсё. Але таксама СНСМ (Саюз незалежнай сацыялістычнай моладзі), досыць цесна звязаны з ППС (Польская сацыялістычнай партыяй), а наогул не вельмі шматлікі.

Таксама СПДМ (Саюз польскай дэмакратычнай моладзі, які прадстаўляў варшаўскіх ЗЗЗ-аў, але ў Вільні значна больш левы.

Заслугоўвае ён на згадку хоць бы з погляду на вершык Ежы Жаромскага з такім прыгожым паўторам:

Нічога не паможа,

Зэт, зэт, зэт,

Вострым ножык,

Зэт, зэт, зэт.

Былі таксама спробы стварэння нейкага саюза моладзі строга санацыйнай. Не памятаю дэталяў. Мусілі быць дрэнныя. Католікі таксама буйна арганізоўваліся. Былі садаліцыі мужчынскія і жаночыя (рэлігійныя брацтвы і сястрынствы). Былі нарэшце дзве паралельныя каталіцкія ідэалагічныя арганізацыі, якія трохі канкуравалі паміж сабой - блізкія санацыі Адраджэння і блізкія нацыянальнай дэмакратыі Ювентуса Хрысціяна. З іхняй ініцыятывы праз пару гадоў паўстаў ПАКТ, г.зн. Паразуменне акадэмічных каталіцкіх таварыстваў. Паразуменне не было поўным, бо Адраджэнне, як мне здаецца, засталося на ўзбочыне.

Пару слоў на гэтую тэму. Шмат гаворыцца пра "віленскую групу", ці так зв. "групу Дамбінскага", маючы на думцы групу левую, у будучым камуністычную. Менш ужо пра тое, што вялікая частка той групы на чале з Дамбінскім выйшла (даслоўна до выступіла) з Адраджэння. Не будзем забываць аднак, што ў тым жа Адраджэнні таварышамі Дамбінскага былі м.ін. Станіслаў Стома, сённяшні пасол на сойм, правадыр пасольскага клубу "Знак", Антоні Голубеў, чарнабровы гісторык, зацяты католік, які трымаўся як мага далей ад пачаткоўцаў літаратараў і т.д. і да т.п.

Людзі, якія былі дражджамі віленскага студэнцкага рэнесансу ў гадах 1928-1935, адыгрываюць сёння значную ролю не толькі ў палітыцы. У вельмі многіх іншых абласцях таксама. Застаецца тэмай для гісторыкаў высвятлення таго выбуху ўраджаю людзей у Вільні тых гадоў, але будзе дастатковым зацытаваць колькі дзесяткаў прозвішчаў маіх універсітэцкіх таварышаў, каб пераканацца, што слова "рэнесанс" ёсць толькі звычайная метафара, не гіпербала.

Я перажываў у той час вострае нежаданне да рэлігіі, падаграванае Шрэдарам, які ўсё яшчэ не парваў з Франсам, а цяпер нават даследаваў рэчы значна горшыя. Таму Адраджэнне вельмі мне не падабалася. А, не гледзячы на гэта, мусіла быць маляўнічым - так скажу - этнаграфічным. Адбываліся там праз нейкі час так зв. "агапы". Канешне безалкагольныя. Не ведаю як называлі адзін аднаго чальцы абоега полу - "калегі", "браце", "другі" ці як там яшчэ. Пілі на іх (агапах) гарбатку, елі дамашні хруст, спявалі песні таксама і свецкія. Адна мне падабалася: "Павіяны". Асабліва пераследаваў мяне яе рэфрэн:

Павіяны, павіяны. Агу. Агу. Агу!

Дамбінскі ў Адраджэнні стаўся постаццю цалкам выключнай. Прыстойны выдатны прамоўца, знакаміты розум - адразу досыць кволай арганізацыі надаў размах такі вялікі, што ўжо ў год майго прыбыцця ў Вільню замахвалася яна забраць Братняк з рук эндэкаў (нацыянальных дэмакратаў).

Бо вяршыняй, купалам, альбо, прасцей, дахам тых усіх арганізацый была Братняя дапамога студэнтаў УСБ, ці Братняк.

У прынцыпе гэта была арганізацыя для самадапамогі. На практыцы аднак гэта было больш, чым самакіраванне, была нейкім намеснікам улады, сказаў бы, дзяржаўнай. Тэрыторыяй яе дзейнасці была сталоўка. Так зв "мэнса" ("пліта"), на вуліцы Бакшта, размешчаная там жа акадэмічная бурса, дом адпачынку ў Лягацішках пад Вільняй, Акадэмічны асяродак пры вул. Вялікай - месца "суботак", або танцавальных забаў ці артыстычных імпрэз і т.д. і да т.п.

Братняк апераваў значнымі фундушамі, якія ў ільвінай долі складаліся, на колькі я не мыляюся, са студэнцкіх выплат, што збіраліся напаўмеханічна пры аплаце за навучанне. Былі таксама пэўныя субсідыі дзяржаўныя або ўніверсітэцкія. Для вядзення гэтай узорнай гаспадаркі штогод на вальным сходзе выбіралі кіраўніцтва. І вось якраз гэтыя выбары былі штогадовай пробай палітычных сіл. Былі яны першым этапам вядомасці Дамбінскага.

Справа ў тым, што ўжо праз колькі год ва ўсіх Братняках Польшчы нязменна кіравала Усяпольская моладзь, ці эндэкі. Было гэта не выпадкова, калі возьмем пад увагу: а) "натуральны адбор" студэнтаў, якія былі ў большасці з заможных сямей, б) характар уладных структур Пілсудскага, якія выраслі са збройнага паўстання і абапіраліся на войска і адміністрацыю. Гэтае апошняе выклікала натуральны супраціў у акадэмічнай моладзі. Яе агульнае паходжанне пхала яе перш за ўсё ў шэрагі эндэцкія.

Не будзем забываць пры тым, які гэта быў перыяд. Год 1930, яшчэ пра нацыянальных сацыялістаў гаварылі з пагардлівым маханнем рукі. Яшчэ не было Бярозы, хоць ужо было Бярэсце. Нарэшце не было яшчэ перманентных акадэмічных хваляванняў. Усяпольская Моладзь была яшчэ досыць далёка ад адкрытага фашызму.

Прызнаем аднак: была на найкаротшай да яго дарозе. Трымаючы "ўладу" ва ўніверсітэтах, ужо ўвяла першы "нюрнбергскі закон". У нашым Братняку, напрыклад, не было зусім габрэяў. Яны мелі свой уласны, асобны Братняк. Здаецца, так было і ў іншых вучэльнях. Эндэцкая ўлада мусіла быць досыць моцнай, паколькі, напрыклад, у асобных вучэльнях у Кракаве левая моладзь выходзіла з іх Братнякоў і засноўвала ўласныя, таму што не лічыла магчымай перамогу над эндэкамі на тэрыторыі вучэльні.

І вось на тым фоне, бадай што якраз у 1930 годзе Дамбінскі зарганізаваў антыэндэцкую змову, якая абапіралася на навуковыя гурткі, была падтрымана Адраджэннем і СПДМ, а таксама сакацыйнымі арганізацыямі, і выбары выйграў. Была гэта вялікая сенсацыя агульнапольскага маштабу. Калі я прыйшоў у УСБ, быў ён ужо постаццю, якая дамінавала ў акадэмічным жыцці, якую любілі адны і ненавідзелі другія.

Тая ўласна роля правадыра, "моцнага чалавека", сказалі б сёння: "адзінкі", ужо атачонай пэўным культам, не магла не паўплываць на першы палітычны выбар, які я зрабіў.

Ахоцкі

Канешне выбар той быў "анты". Усё маё жыццё да гэтага часу вызначала ў асноўным гэтая пазіцыя. Дамбінскі толькі яе скрышталізаваў і, можа, прыспешыў.

Перапетыі бацькі з легіянерамі і ўсялякія засцярогі перад Пілсудскім. Што раз усё больш актыўная неахвота да рэлігіі. Ніякіх сімпатый да камунізму, які памятаў галоўным чынам з Менска 1920 года, са страхаў, якія сям'я польскага афіцэра ў той час перажыла.

У выніку павінен быў пайсці канешне не да Усяпольскай моладзі sensu stricto, але недзе ў непасрэдную да яе блізкасць.

І тут правадніком стаў Шрэдар. Адным з галоўных праціўнікаў Дамбінскага быў яго даўні прыяцель, таксама студэнт права, Станіслаў Ахоцкі. Сам ужо не памятаю, якім чынам Шрэдар да яго трапіў. Забраў і мяне з сабой.

Ахоцкі быў старэйшы за нас, пэўна, на два - тры гады, падаваўся мне аднак больш дарослым на цэлае пакаленне. Стрыманы, спакойны, прыстойны, з правільнымі рысамі і твару і незвычайна зарослы валасамі. Размаўляў з намі доўга, без спешкі, без узнёсласці, а цёпла і сардэчна. На мяне асаблівае ўражанне зрабіла яго любоў да паэзіі. Пытаўся, ці мы яе любім. Мы былі ў перыядзе зацятага негатыву, запярэчылі. Паківаў галавой, пацягнуўся да кніжкі, адкрыў:

І так жа раптам стала,

Што бэз пах, ну як бэз,

І слова "пахне" пахла,

І слёзы поўныя слёз.

Вельмі хваліў Слонімскага. Падазраваю, што і сам нешта пісаў, хаваючы гэта аднак ад натоўпу, са слушным апасеннем, што гэта падарве яго палітычны аўтарытэт.

Таму што быў прызнаным супраціўнікам і канкурэнтам Дамбінскага, надзеяй віленскіх эндэкаў дзеячам.

Быў таксама стваральнікам і кіраўніком адной з віленскіх карпарацый, а менавіта Філамацыі. Няма рады - як споведзь, то споведзь. Прызнаюся, што я ўступіў у тую Філамацыю разам, зрэшты, са Шрэдарам. Не маглі гэтага не зрабіць, так ачараваў нас яе стваральнік.

Карпарацыі, як вядома, былі перанесены на польскі грунт з Дэрпту, дзе ў свю чаргу з'явіліся пад уплывам узораў чыста нямецкіх. Былі гэта арганізацыі, якія аб'ядноўвалі не надта вялікія (можа найбольш сотню) колькасці студэнтаў, звязаных вельмі дакладным рэгламентам. Задачай мелі выхоўваць і нешта там у тым кірунку рабілі. Але ў часе міжваенным і на польскай тэрыторыі зрабіліся формай грамадскай дзейнасці выразна дэградаванай.

Прыманкаю для маладзёнаў была карпарацыйная форма. Кожная карпарацыя выбірала сабе ўласныя колеры, найчасцей тры. У тых колерах рабілі шытыя золатам шапачкі так зв. дэклі, грудзі аздаблялі пасам у тых жа колерах, на ўрачыстасці хадзілі ў калонах па чатыры, са штандарамі, якія насіліся ў асістэнцыі двух карпарантаў з надзвычай прыгожымі рапірамі з вялікімі гардамі, аздобленымі ў тыя ж колеры.

Што рабілі акрамя таго? Сходы, ці так званыя комершы. Сходзіліся ў памяшканне карпарацыі, засядалі за сталом. Звычайна ўсё пачыналася з рэферату, на шчасце кароткага, абы якога, не ўзбуджаўшага ніякай дыскусіі, пасля чаго наступала "неафіцыйная" частка, ці піццё піва, злучанае са спевамі і жартамі, якія старэйшыя чынілі над малодшымі.

І гэта, можа, было ў карпарацыі важнейшым. Яе сябры дзяліліся на тры ступені: фуксы (навічкі), барвяры і камілітоны (паплечнікі). Першыя выдзяляліся вопраткай: насілі шапачкі толькі аднакаляровыя, выконвалі цэлы шэраг абавязкаў, сёння сказалі б "абслуговых", якія часта мелі характар злёгку зневажальны. На сходах, напрыклад ім казалі выпіць адным глытком піва ("экза!"), залазіць пад стол, наогул удаваць з сябе дурня.

Быццам бы гэта павінна было прывучаць моладзь да дысцыпліны, да паслушэнства старэйшым. Прывучала, канешне. Станавілася хутчэй дадатковым стымулам, які трымаў балбеса ў карпарацыі. Яму марылася: ну няхай я толькі атрымаю тыя барвы, то тады пакажу фуксам!

Ну і атрымоўваў нарэшце барвы. Адбывалася цэлая цырымонія. Я прайшоў праз яе, аднак нічога не памятаю. Нешта падобнае на масонства. З яго наогул была ўзятыя правілы планавага стварэння традыцый і гвалтоўнага раблення сімвалаў з любога глупства. А агульны дух меў нешта агульнае і з ангельскімі школамі для хлопцаў, і з прускімі казармамі.

Пасля кароткага стажу барвяр станавіўся паплечнікам. Ну і што з таго? Ну і нічога. Заканчваў вучобу, заставаўся пасля такім ветэранам, якога называлі "філістэрам" ("мешчанінам"). Хаця гэта мела пэўнае практычнае значэнне: даўнія выхаванцы карпарацыі не трацілі з ёй сувязі, давалі падачкі на яе ўтрыманне, дапамагалі, рабілі пратэкцыю. Чым старэйшая была карпарацыя, тым важнейшай станавілася гэтая яе функцыя. Трохі так, як у ратарыян.

Акрамя таго, была гэта адна з форм палітычнай арганізацыі, што праўда, архаічная. Уласна на працягу маёй вучобы на тым участку наступіў рашучы паварот.

У Вільні кожная карпарацыя мела свой палітычны (часам нацыянальны) характар.

Найменей было яго ў найвялікшай, найстарэйшай, найзаможнейшай Палоніі. Наогул, яна выводзілася наўпрост з Дэрпту. Была "маткай" усіх польскіх карпарацый, заснаванная ці не ў 1828 годзе.

Належалі да яе людзі вельмі заможныя. Гэта канешне было істотна. Кожны плаціў складкі, якія ў розных былі розныя, у Палоніі найвышэйшыя. Акрамя таго стыль жыцця Палоніі вымагаў таксама адпаведнага капіталу. Напрыклад, без фрака, там не было чаго рабіць. Таму мы, нізкародныя, глядзелі на іх са здзіўленнем і нават без зайздрасці: залішне высокія парогі.

Палонія была знакамітая сваімі карнавальнымі балямі. Колер шапак - у паплечнікаў верх амарантавы (малінавы), аблямоўна белая і блакітная. Колер палітычны: нешта праўрадавае, але без афішавання. Стараліся пазбягаць удзелу ў палітычных мерапрыемствах, слушна адчуваючы, што гэта магло б разламаць карпарацыю.

Была знакамітая таксама з-за розных вулічных маніфестацый ў стылі перфоменсу. Фурор рабіў яе фукс-маёр, г.зн. навічок, які павінен быў першым атрымаць барвы. Ён мусіў хадзіць з вялікім лісіным хвастом, прычэпленым да шапкі.

Другая па чарзе - Баторыя. Верх блакітны, вузка эндэцкая, шматлікая, баявая, таксама досыць эксклюзіўная.

Трэцяя - Леаніданія, спецыяльная, бо медычная. Цёмна-зялёныя вярхі, эндэцкая, але, як Палонія, асцярожныя.

Затое наступная - Палесія, светла-зелёная, была цалкам зэндэчаная і вельмі баявая. Як паказвае сама назва, яе сябры паходзілі галоўным чынам з Палесся.

Пазней паўстала чыста, дэманстрацыйна праўрадавая Пільсудыя. Мела на галаве нешта блакітна-чырвонае. Ішлі туды рашучыя, штурмавыя кар'ерысты - у супрацьвагу да годнай, ці асцярожнай Палоніі.

Было пару карпарацый нацыянальных, напрыклад, украінская, нават "белая" расійская - у чорных, для адрознення, шапках. Была беларуская Скарынія, названая так у гонар беларускага друкарскага майстра з ХVІ стагоддзя Скарыны. Вельмі нешматлікая. Ба, была нават карпарацыя яўрэйская, сапраўдны феномен. Псякрэў, не памятаю, як называлася. Канешне, у капарацыйныя шэрагі яе не дапускалі. У геце таксама кепска каціравалася. Але была [3].

Філамацыя

Якое ж месца прыпадала нам, "філаматам " на тым парадзе фартуны і дасціпнасці. У самым нізе польскага спісу.

Мы на ўсіх акадэмічных урачыстасцях ішлі апошнімі. За намі далёка маячылі каляровыя шапкі ўкраінцаў, расіян, беларусаў. Здаецца, што і нейкая "дзікая" польская карпарацыя не была дапушчана да міжкарпарацыйнага пагаднення, якое называлася, бадай што, "канвент".

Быццам бы спрычынілася да таго дата заснавання. Мы былі наймалодшыя, але таксама, без усякага сумнення, найбяднейшыя.

Было тых "філаматаў" з трыццаць. Мы мелі нейкае памяшканне. Вельмі пусты пакой з доўгім сталом з немаляваных, і не вельмі выгабляваных дошак. Таксама лавы. Толькі магістр карпарацыі меў сваё крэсла. Доўгі час мы не мелі "рытуальных" рапіраў. Удалося іх здабыць на халяву: адзін з паплечнікаў - здаецца Сава - меў дзядзьку, які быў уладальнікам адпаведнай майстэрні. Той дзядзька сам таксама нешта там рабіў - ну і зрабіў для нас.

Прыход нас дваіх карпарацыя прывітала з ледзьве схаванай радасцю. Бо доўгі час не памнажалася. Пасля арганізацыйнага энтузіязму - што Ахоцкі, што традыцыі філаматаў і што нешта новае - наплыў аматараў спыніўся. Хутка спахапіліся, што багатых ветэранаў і пратэктараў карпарацыя не мае. Што, і гэта найгорш, вельмі ахвотна прымае новых. Гэта заўсёды выглядае падазрона. Новыя хацелі прапхнуцца да іншых, дзе іх не прымалі, гаварылі забягаць, чакаць пад дзвярамі.

Мы не толькі, што прыйшлі самі, але прыцягнулі яшчэ з сабой трэцяга лідзяніна, старэйшага за нас на адзін клас Янка Пачынскага, празванага "Выдрай", брата гімназічнай славутасці Станіслава, які здабываў таямніцы праўных ведаў, вывучыўшы на памяць увесь Крымінальны кодэкс.

Калі мы з'явіліся, Філамацыя мела аднаго беднага фукса. Трымалі яго ў гэтым статусе з погляду гонару: не выпадала быць без ніводнага. Цяпер яго зрабілі барвяром. З намі абходзіліся лагодна. На комершах нам не давалі зняважлівых даручэнняў. Самае большае, нам казалі спяваць, напрыклад, "Крамбамбулі" альбо старую якабінскую песеньку:

aaa

Academia (bis)

o beata tempora

bibimus in nemora

aaa

Academia.

І так далей. На "э" ("dies feriae"), на "і" ("dies diei), на "о" ("pleno poculo"), нарэшце на "у" ("bibimus diu").

Песенька тая на простую, без прэтэнзій мелодыю неўзабаве сталася запісным нумарам Шрэдара і маім. Мы абодва дэманстравалі выключна поўную адсутнасць слыху, злучаную з добрай слыхаваю памяццю. Так склалася, што спяваючы ва ўнісон, кожны з нас незалежна ад сваёй волі ўпадаў у фальш. Але кожны фальшывіў па-своему. Дзякуючы добрай памяці кожны фальшывіў заўсёды так сама. Гэтае спалучэнне дзвюх фальшывасцяў давала, падобна на тое надзвычайны эфект. Такі, што выбітнейшыя знаўцы музыкі спецыяльна прыходзілі нас слухаць. Ужо тады насіліся ў паветры першыя зародкі будучай дадакакафоніі, і мы ўласна, цалкам выпадкова, патрапілі на нешта такое.

Па сутнасці тое, што ў той час - у 1939 годзе - ўяўляла Філамацыя, было досыць нявінным і безладным. Відавочна форма карпарацыі была прастарэлая, выраджаная, няздольная да задач, якія эпоха ставіла перад класамі, роднымі тым студэнцкім арганізацыям.

Філамацыя вельмі няшмат мне дала: найлепшы довад, што так мала са свайго знаходжання ў ёй памятаю. З яе "ідэалаў" тое, што было прыймальна, было агульнапрыймальнае, тое, што было яе спецыфікай, было непрыймальнае. А тым не менш цяжка мне збіцца на простае і звычайнае асуджэнне сябе за той год прыналежнасці да яе. Памятаю да сёння пачуццё прыязні і блізкасці, якія ўва мне адзываліся, калі ў натоўпе чужых студэнтаў бліскала белая, золатам гафтаваная шапачка. І пазней, калі спатыкаў тыя самыя шапачкі па другі бок барыкады, не мог узбудзіць у сабе да іх - з адным толькі выключэннем - асаблівай нянавісці, як да іншых непрыяцеляў.

Бойка

Але па сутнасці карпарацыі зжывалі сябе. Што раз большую ролю пачыналі іграць празаічныя масавыя арганізацыі, вузка палітычныя. У Вільні пачатак гэтага працэсу прыпаў якраз на познюю восень 1930 года.

Адбываліся тады другія пасля травеньскага перавароту - і апошнія па канстытуцыі 1921 года - выбары ў сойм. Толькі тады я заўважыў, што папярэднія, у сакавіку 1928 года, былі вялікім крокам краіны ўлева. Уласна, каб змяніць стан, які вынікаў з гэтых выбараў, санацыя распусціла сойм да тэрміну. Мэта, якую яна ставіла перад сабой, была простая і грандыёзная: зрабіць з парламенту падкантрольнае прыстасаванне.

Якая была яе тактыка? Класічная для яе: прыдзіркі. Улада не забараняла прапановаў многіх лістоў, але пры кожнай чыста фармальнай прычыне анулявала няўгодныя. Аднак галоўны націск рабіла на абцяжарванне агітацыі варожым для сябе бакам, на адсяканне ім мажлівасці паразумення з так зв. нерашучымі выбаршчыкамі.

Спробай застрашвання апазіцыйных правадыроў з левага цэнтру было Бярэсце. Гэтую ганьбу тым цяжэй затушаваць, што яна была раней, задоўга да Гітлера, а наколькі галоўны ўдар быў нацэлены ўлева, настолькі ў нашым асяродку расходзілася рэха, даючы повад росту настрояў антысанацыйных.

На той хвалі адбылося шмат паўпрыватных сходаў. Я патрапіў на адзін з іх. Правадыры мясцовай эндэцыі, спадзяючыся на прыезд з Варшавы аднаго з галоўных лідараў эндэцыі Станіслава Стронскага, спрабавалі такім чынам арганізаваць ахову яго мітынгаў.

Канешне, я ахвотна ўзяў удзел у такой ахове. Было нас з дваццаць. Узначальваў нас Казімір Галабурда, адзін з найцікавейшых феноменаў тагачаснага віленскага рэнесансу.

Паэт, баксёр, "валацуга", палітычны дзеяч, у цывільным жыцці ці ва ўніверсітэце, крышталограф, мабыць адзіны ў свайго прафесара. Малы са смешным, доўгім бульбаватым носам, вузкімі губамі, раздвоеным падбародкам. Вельмі языкаты, дасціпны, парадачны хлопец. Належаў да той самай кагорты неардынарных індывідуальнасцяў, як Дамбінскі, Ахоцкі, Ендрыхоўскі, Мілаш, Загорскі, Буйніцкі, Штахельскі, Петрусевіч і многа многа іншых. Быўшы разам яшчэ ў 1929 годзе - цяпер, у канцы 1930 года, гэтая пляяда пачынала дзяліцца на групкі і то вельмі непрапарцыйна. Абсалютная большасць яе пайшла ўлева, Ахоцкі адсунуўся ў цень, Галабурда, напэўна, хутчэй з упартасці, чым з пераканання, застаўся на правым баку.

Не без эмоцый з'явіліся мы са Шрэдарам у прызначаны час перад Акадэмічным асяродкам на Вялікай. Была там невялікая залка на другім паверсе з пакойчыкам, які выконваў абавязкі сцэны. У зале было месца можа на некалькі дзесяткаў крэсел.

Адразу было нудна. Мы сядзелі групкай каля ўваходных двярэй і глядзелі як паволі запаўняліся крэслы. Ішлі сюды галоўным чынам выкладчыкі, трохі асістэнтаў, трохі адвакатаў і лекары з горада. Падаваліся старымі, нецікавымі, нічога не вартымі. З'явіўся Стронскі, таксам такі страшна стары, малы, пузаты. Глядзелі на яго з расчараваннем. Столькі пра яго чулі! Чыталі яго артыкулы. Бадай што, гэта была першая асоба, "здатная да пяра", якую я мог супаставіць з яе творамі. Вельмі не пасаваў да ўражання, якое я сабе пра яго стварыў, уражання выдатнага палеміста, цэлага Пілсудскага.

Якраз пачанаў прамаўляць, як знізу прыбег нехта з нашага дазору, пастаўленага каля ўваходу з вуліцы. Трывога! Мы кінуліся ўніз.

Было там двое нашых. Здалелі зачыніць дзверы. Знадворку ў дзеры білі кулакамі і абцасамі, стукалі палкамі, крычалі, каб адчынілі.

Галабурда адразу даў такі загад. Мы гурбой вываліліся на вуліцу. Была там групка з дылдам з вялікім носам на чале. Даведаліся пазней, што гэта быў маёр рэзервы Карвацкі.

Бойка выбухнула адразу. Наш імпэт адкінуў нападнікаў на пару метраў. Але яны адразу ахаланулі і кінуліся ў контратаку. Пайшлі ў справу палкі. Кідалі (у нас) вялікімі камянямі, але галоўнай зброяй былі кулакі і папросту таўкатня. Да дзвярэй мы іх не дапусцілі. Як сёння бачу Галабурду, малога, задорнага, без шапкі, у скураных рукавічках. Стаіць у дзвярах і трыумфальна зверху - не гледзячы на малы рост - глядзіць на там-тых, узяўшыся ў бокі.

Не вытрымалі, зноў скочылі. Гарластыя пысы. Адна знаёмая. Гэта, як жа яго? Такі паэт пачатковец з САТ (SТО, секцыі арыгінальнай творчасці) Кола паланістаў. Мае прозвішча, што гучыць, як псеўданім, такое прыгожае: Мілаш.

Крычым, махаем рукамі. Адганяем іх без цяжкасці. Карвацкі страшна лаецца, потым нават страляе ў паветра. Але нічога не выходзіць, Стронскі прамаўляе.

Ня гледзячы на наш кантроль на ўваходзе, у зале аказаўся адзін апанент, які пачаў задаваць яму нязручныя пытанні. Паказалі мне яго: востры твар з магутным носам, хітрая ўсмешка. Сказалі: яшчэ горшы за Дамбінскага - Ендрыхоўскі!

САТ (SТО)

Напад арганізавала баявая група "Стральца". Не было яшчэ "Легіёна маладых", або толькі ўзнікаў. Ад нас тэлефанавалі ў паліцыю, якая, канешне, не прыехала.

Выбары, якія адбыліся ў такой атмасферы, вырашылі, як вядома, справу палавінчата. Цяжкія страты панесла левае крыло, супраць якога санацыя скіравала галоўны агонь. Ва ўсіх "красовых" ваяводствах, пачынаючы ад Палескага, санацыя атрымала ўсе мандаты. Толькі ў Вільні эндэкі працягнулі аднаго свайго пасла.

У суме санацыя мела абсалютную большасць, якой не хапала аднак для змены канстытуцыі. Я зрэагаваў на той стан рэчаў вельмі тыпова: страціў на нейкі час цікавасць да палітыкі.

Трохі за тое набраўся яе да паэзіі. Па-праўдзе цалкам іншай, чым у школе. Сутыкненне з асяроддзем віленскіх паэтаў было для мяне вялікім шокам. Проходзіла яна ўласна - як бы сказалі біёлагі - "мутацыю". Узрушанне, якое агарнула ўніверсітэт адбілася і на ёй, і ў спосаб незвычайна яскравы.

Дваццатыя гады ў Вільні не належалі да ўраджайных, калі ідзе пра паэзію. Я не цікавіўся спецыяльна тым абшарам, і ўжо сам факт пасярэдне ёсць пацвярджэннем гэта меркавання: калі б было нешта сапраўды цікавае, не ўдалося б не цікавіцца. Былі, канешне, паэты, з большага яшчэ перадскамандрыцкага абраду (скамандрыкі паэты аб'яднаныя вакол часопіса "Скамандр"), але з амбіцыямі хутчэй рэгіянальнымі. Не бяруся пералічваць іх хоць бы нават па прозвішчах.

Пад канец дваццатых гадоў з'ехаліся ў Вільню колькі спелых літаратараў: Тулевіч, Лапалеўскі. Адначасова ва ўніверсітэце сабралася групка паэтаў, ужо непасрэдна вырасшых на скамандрыцкіх дражджах. Згрупаваліся яны пры Коле паланістаў, стварыўшы ў ім ужо згаданую Секцыю арыгінальнай творчасці, ці САТ (SТО).

Яе дзейнасць палягала не толькі ў чытанні абмеркаванні ўласных вершаў, але і ў іх выданні. У 1928-30 гадах групка тых паэтаў апублікавала бадай што тры зборнікі: першы, названы звычайна "SТО", утрымоўваў вершы ўсёй групы, два наступныя, выдадзеныя амаль адначасова, задуманы былі трохі іначай. Адзін групаваў паэтаў "больш салідных" і называўся, не памятаю як, - другі меней салідных і называўся "Пальцам у неба". Забаўна, тых "больш салідных" не памятаю, а гэтых без прэтэнзій - калі ласка.

Сярод "салідных" памятаю толькі пару: Стэфан Сасноўскі (якраз тады памёр, бадай што ад сухотаў), Уладзіслаў Арцімовіч, які пісаў трохі пад Норвіда.

Гэтыя з "Пальцам у неба" былі малодшыя, рухавейшыя, актыўнейшыя, больш таленавітыя. Было іх чацвёра: Ганначка Кампельская, Казімір Галабурда. Вацлаў Карабевіч і найзначнейшы з іх - Тодар Буйніцкі.

Кампельская даволі хутка кінула паэзію. Яна брала чынны ўдзел у дзейнасці "групы Дамбінскага", неаднаразова будзе яшчэ пра яе мова. Пра Галабурду ўжо ўспамінаў. Дадам, што ён быў вельмі доўга студэнтам, што пазней ад літаратуры аддаліўся, у палітыку не выбіўся (хоць бы таму, што яго спартовыя, а больш рыцарскія адносіны вельмі супярэчылі пазней стылю паводзінаў яго палітычных прыяцеляў), нарэшце ў час вайны памёр, здаецца ад тыфу, у Савецкім Саюзе ці таксама на Блізкім Усходзе.

Карабевіч, вельмі папулярны ва ўніверсітэце, якога называлі "Кіламетрам" з погляду на рост, быў нейкі час кіраўніком Клубу валацуг. Патрапіў неяк паралельна вучыцца і скончыць медыцынскі факультэт, пісаць вершы, нарэшце, рэалізоўваць "ідэалогію" свайго клубу. У свой час быў розгалас пра яго выправу на байдарцы ў Канстанцінопаль. Пазней ажыццявіў такую ж у Індыю. У час вайны доўгі час быў на нейкім польскім караблі лекарам, працаваў у Афрыцы, паляваў у Бразіліі. Нядаўна вярнуўся ў краіну, выдае цікавыя кніжкі падарожжаў.

З усяго асяроддзя САТ адзіным сапраўдным паэтам аказаўся толькі Тодар Буйніцкі. На шмат малодшы за Сасноўскага ці Арцімовіча, здабыў сабе вядомасць адразу пасля ўступлення у САТ. Было гэта недзе ў 1928 годзе. Ведаю, што перамагаў на нейкім агульнаўніверсітэцкім конкурсе, што карыстаўся велізарнай папулярнасцю асабліва ў таварышак. Пісаў проста, непасрэдна меў добрае пачуццё гумару. Мабыць, найлепшыя яго вершы сатырычныя. Пра яго яшчэ шматразова будзе мова ў гэтай кніжцы.

Але і ён уласна не выйшаў за скамандрызм.

Тым часам якраз цяпер, на пераломе 1930 і 1931 гадоў, у Вільні выспявала чарговая паэтычная "мутацыя".

Дыяпаўза

Я прыехаў у Вільню з добрай думкай пра сябе. Прызнаны паэт горада Ліды, які досыць складна аперуе рыфмамі і скамплікаванымі строфамі сібалатычнага верша, падаваўся сам сабе цалкам "на ўзроўні" Скамандрынцы мяне не цікавілі, Дзякуючы Неснару мы грунтоўна спыніліся на Красінскім, ну а потым прыйшлі рэчы "больш цікавыя", чым паэзія.

Аднойчы пайшлі мы са Шрэдарам на сход САТ. Чытаў там свае вершы Буйніцкі, у тым годзе прызнаны "князь" паэтаў УСБ, тут жа пару новых. Адзін меў яйкападобную галаву. Малы, зграбны, хоць задраны нос, іранічныя вочы. Гэта быў той, якога я спаткаў у часе нападу на выступ Стронскага, г. зн. Мілаш. Другі быў нізкі з шырокім тварам і раскосымі вачыма і меў цяжкасці з вымаўленнем "р". Ён называўся Ежы Загорскі.

Я быў захоплены галоўным чынам тым другім. Ён паходзіў, напэўна, з найлепшай скамандрыты, г.зн. з Ляхоніі, але пайшоў ў сваёй паэзіі далей, чым яшчэ дзе, бо без сумнення чапляўся за расійскіх імажыністаў. Слухаў яго вершы з невядомым мне датуль пачуццём. Не было ў тым нічога (або амаль нічога) з зайздрасці. Надзвычай высокім мне падаваўся, як на мае паэтычныя мажлівасці. Было ў тым хутчэй нешта цёплае, гонар, што гэта так блізка ад мяне, што я ведаю нешта такое.

Шрэдару больш падабаўся Мілаш. Той перажываў якраз востры крызіс паэтычнай формы. Я не быў упэўнены, ці колькі там "скамандрычыў", ведаю што цяпер пачаў пісаць вершы скупыя, без рыфмы, збудаваныя на прывычных уяўленнях, што складаліся з аднаго двух вобразаў - але якіх!

Было гэта для мяне надта далёкае, не да прыняцця. Адкуль! Хлопец, які яшчэ не паспрабаваў "Скамандра", як можа дасягнуць узору той суровай і яскравай прастаты?

На фоне той пары Буйніцкі быў свойскі, зразумелы, або летні. Мы былі ўжо гадавалыя, на якіх яго абаяльнасць не дзейнічала, прынамсі на гэтым этапе.

У суме, аднак, гэты сход меў адзін нечаканы эфект: я пераканаўся, што мае паэтычныя "творы", без усякага сумніву, нічога не вартыя.

Увесь той год пражыў у шчырым перакананні, і нават спакойным, што не павінен займацца літаратурай. Так мне далёка да суседзяў і таварышаў, Загорскага, Мілаша.

Закінуў у кут сшыткі з вершамі. Было ў гэтым акце нешта з самаабароны, нешта з падсвядомай біялагічнай патрэбы. У жывых істот існуе з'ява "дыяпаўзы". Каб далей развівацца і зрабіць пэўны скачок, трэба прайсці перыяд поўнага спакою.

Вялікдзень

Хадзіў на лекцыі, на семінары. Няма чаго расказаць. Свята Божага Нараджэння весялейшае, чым папярэдняе. Марозная зіма, лыжы пад Вільняй, надзвычай прыгожыя ваколіцы: Бяльмонт, пагоркі, парослыя ельнікам, якія вельмі ўдачна імітуюць "сапраўдныя" горы.

Суботкі ў Агмені. Мы былі там пару разоў. Шрэдар трохі заляцаўся да плямянніцы генерала Жалігоўскага, раманісткі. Я хадзіў з ім для кампаніі. Зала невялікая, цесната, элегантныя карпаранты, прыгожыя дзяўчаты, якія на нас не звярталі ніякай увагі, не, далёка тут было да шалу.

Досыць часта даходзіла за тое да прыгод, звычайна паміж афіцэрамі і карпарантамі, мы, нізкародныя, трымаліся на ўзбочыне. Звычаі не былі такія ідылічныя, як гэта ўталкоўваюць сённяшняй моладзі сённяшнія дзяды. Хамства і тады было досыць.

Памятаю такую, напрыклад, сцэнку: пасярод дзяўчат - групка раманістак. На яе чале дзяўчына, мабыць, метр дзевяноста. Не маладая, не прыгожая, вельмі сканфужаная сваім ростам. І раптам кланяецца ёй, просіць яе на танец найніжшы, мабыць, студэнт УСБ, карпарант з Пільсудыі. Дзяўчына чырванее, згаджаецца. Танцуюць. Ён дастае ёй ніжэй грудзей. Смяшкі і хіхіканні па кутках. Гэта паплечнікі загадалі фуксу яе запрасіць.

У час посту ў Агмені запраўляла "Акадэмічная батлейка", зробленая на ўзор варшаўскіх, але апераваўшая мясцовымі героямі. У той першы год я ёй яшчэ не займаўся.

Вялікдзень. Гэта другі перыяд панавання сямейных традыцый.

Прыязджаю ў Банева. Разводдзе. Каштан з цяжасцю цягне воз па мокрым пяску. У сасняках яшчэ снег. Лугі за абрывам залітыя.

Бяру лодку, з пыхай еду між ліловых зараснікаў вярбалозу, абмінаю дубы, праціскаюся праз саснякі. Усё пад вадой. Выбіраюся нарэшце на строму. Нёман магутны, другі нізкі бераг заліты вадой, як вокам сягнуць. Лодка імчыць па бурай вадзе, поўнай віроў, пены, смецця. Выбрацца з той стромы - справа не лёгкая. Толькі на павароце, каля Багданкі, усё-такі адольваю павярнуць, выплываю на ціхую ваду разліву, цераз дзялку Лявончыка вяртаюся дадому, проста на лодцы.

Потым хмары знікаюць. Магутнае сонца. У ляшчынавай алеі з-пад зшарэлых папяровых лісцяў выпрыскваюць кропелькі блакіту - пралескі. Яшчэ раней зацвітаюць найпрыгажэйшые кветкі ранняй вясны - сон-травы. Іх не шмат. На дзялцы растуць толькі ў адным месцы: паміж сасёнкамі спортпляцоўкі. Кожны кусцік нам вядомы, абазначаны, мілыя ўспаміны праз усю зіму. Вялікія фіялетавыя кветкі з жоўтай сярэдзінай.

Калі зацвітала сон-трава, паводка ўжо звычайна адступала. Толькі ў некаторых нізінах паміж дубамі засталіся невялікія азёрцы. Пара на ветразевую рэгату.

Недзе ў той час набраўся ахвотны да рабення караблікаў з сасновай кары. Устаўлялася мачта з сасновай лучынкі, стырно з такой жа, але плоскай, шырокай. Знізу ўмацоўваўся вялікі цвік заміж кілю, да матчы прывязвалася рэя, на рэю парус, найлепей з батысту.

Усё гэта вельмі добра "хадзіла" пры невялікім вецярку, які падмятаў лугі ад паслязімовага смецця. Неўзабаве сёстры зажадалі ўласных эскадр. Рабілі цэлыя серыі рэгат. Дзіўна, але звычайна выгравала мая бандэра. Да найлепшых яхт належаў аднамачтавы "Рытм".

Сам вялікдзень пачынаецца з посту і толькі дзякуючы яму мае сваю абаяльнасць. Пост - гэта ж селядцы і аладкі. Быццам бы гэта дасканалае спалучэнне. Селядцы дваякія: марынаваныя ў алеі і воцаце цэлымі бочачкамі. Як выдатна пасля некалькіх тыдняў такога мяню смакуе велікодны стол!

Яго асновай было мяса на чале з шынкай. Канешне, не варанай, печанай. Гэта значыць, найперш соленай у бочцы, потым вэнджанай на альховых апілках і ядлоўцы (адзін ядловец замоцна гарыць), потым абкладзенай хлебным цестам (не салёным), каб выцягнула з яе лішак солі, нарэшце стаўленай у печ, напаленую, як да выпечкі хлеба. Забыў прыгадаць, што маці не прызнавала хлеба куплёнага. Пяклі яго дома, у вялікіх бляшаных формах. Першы бохан, які ехаў на лапаце ў печ, маці пазначала шырокім крыжам. Таксама на кожным боханчыку, перш чым адкроіць, пазначала нажом хуткі, маленькі крыжык. Былі гэта рэшткі народнага культу хлеба, якія сягалі, мабыць, у часы дахрысціянскія. Па сёння ўздрыгваю, убачыўшы выкінуты акраец хлеба, а часам, бадай, і скарыначку. Дзве вялікія вайны, зрэшты, вельмі той культ зняважнілі.

Акрамя шынкі - кілбасы ўласнай работы, цудоўныя літоўскія вяндліны, асабліва каркавіна і паляндвіца, толькі для розніцы салёныя і вэнджаныя. Смажаная і вэнджаная цяляціна, смажанае парася, смажанае птаства з індыкам і качкамі на чале.

Канешне яйкі. З народных спосабаў іх малявання мы ўжывалі найпапулярнейшы: лупіна цыбулі, якая давала буры колер. Спрабавалі часам нешта іншае, але звычайна гэта не выходзіла. Куплялі лакі. Маляванне пісанак належала да маіх абавязкаў. З часам, з вялікай ласкі, дапушчалі да гэтага старэйшую сястру.

Другая вялікая частка - гэта салодкае печыва. Булкі (кулічы) былі канешне, але іх елі толькі з ласкі, высыхалі і ў той форме знаходзіліся колькі тыдняў. На шмат больш папулярнымі былі мазуркі: маці пастаянна пякла два: венскі і шэры. Першы быў крэацыяй з велізарнай колькасці яек і цукру, найдалікатнейшай ("марымонскай) пшанічнай мукі, ванілі і нечага там яшчэ. Было гэта ўсё выключнае, бо вельмі салодкае, пахучае і "само раставала ў роце". Шэры быў шэры, перад усім, дзякуючы рознага роду "карэнным" дабаўным з карыцай на чале. Гаварылі, што гэта павінна быць цуда, не гледзячы на тое, што яго кожны раз паражаў закалец. Тым не менш, елі яго з запалам. Быў вышынёю на палец, вязкі, амаль чорны, пахучы. Мы так прызвычаіліся да той яго закальцавай формы, што калі адзін раз, як выключэнне, удаўся матцы і вырас у нешта шараватае, пушыстае - зусім нам не спадабаўся.

Былі яшчэ мазуркі: каралеўскі, з большага падобны да венскага, мігдалевы, шакаладны і т.д. і да т.п. Была таксама "паша", цудоўнае "тварэнне" з тварагу, цукру, разынак, ванілі, вядомая ў дзвюх версіях: белай і жоўтай, у другой абцяжараная жаўткамі. Дзіўная яда: пасля першай лыжкі прысягнуў бы, што з'ясі цэлую піраміду, а тым часам з найвялікшай цяжкасцю закончыш першую порцыйку - так соладка і так сытна.

Ставілася гэта ўсё на стале ў адпаведнай кампазіцыі. Сурвэту аздаблялі барвёнкам, бруснічнікам дзеразой, якая тады яшчэ не была пад аховай. Канешне, трохі гарэлкі.

У Баневе велікодных гасцей было не шмат. З Дакудава з'яўляліся Янкялевічы: Рубін і Сара найчасцей. Прыносілі з сабой шмат мацы, звычайнай і такой на яйках. Першую елі з заядласцю, як семкі ці фісташкі. Абменьваліся паміж сабой зычлівасцямі, але забава не клеілася. Цягнулі мяне з сабой у Дакудава.

Там, за тое, хадзілі па мясцовых знакамітасцях: поп, кіраўнік школы, сакратар гміны. Усюды трэба было піць. Гэта значыць, было весела.

Рабіў вылазкі ў Ліду. І там поўны святочны парадак. Вялікдзень выпадаў звычайна на пару бязснежную, але халодную, яшчэ без зелені. Гарадок прадувала з усіх бакоў. Зноў піццё і швэнданне грамадой па вуліцах.

Потым гулялі ў прэферанс. Часам даходзіла да сапраўдных оргій. Неяк мой прыяцель Жорж Германюк застаўся адзін дома, бо сям'я некуды падалася. Арганізавалі "пульку", якая цягнулася без перапынку двое сутак. Як звычайна, пасля такога марафону вынікі былі ніякія. За тое бяссонніца і азарт так людзям пакілбасілі галовы, што пад канец пачалі мяне атакаваць нейкія формы сноў наяву, у т.л. з'яўленне пятай масці ў картах, разнавіднасць жоўтай, гульцы і фігуры пачалі неяк счапляцца паміж сабой, Жорж спалучаўся з валетам трэф і так далей.

А пад канец востры сум па Вільні, па пакойчыку на Новым свеце, па Коле паланістаў, па ўсім.

Кашмедар

Віленская вясна мусіла быць надзвычай прыгожай, што ж, калі штогод яна збягалася з парой экзаменаў. Калі ішлі са Шрэдарам на паланістыку, нейкі знаўца давёў нам, што тэарэтычна паланістыку можна скончыць за чатыры гады, у першы год здаюць два экзамены, у другі - тры, у трэці - два, у чацвёрты пішуць магістарскую працу і здаюць адзін экзамен. Дадаў аднак, што на практыцы яшчэ ніхто гэтага тэрміну не вытрымаў.

Гэтага хапіла, каб у мяне заграла спартовая жылка. І пад канец першага году я пайшоў на тыя два першыя экзамены. Больш таго, пацягнуў за сабой Шрэдара. Здавалі польскую апісальную граматыку і граматыку старацаркоўнаславянскую. Першую прымаў Атрэмбскі. Здаецца, атрымаў пяцёрку. Леан здаў таксама без асаблівага высілку.

Другі экзамен прымаў у нас прафесар, які толькі што прыехаў і заняў кафедру, нейкі Кашмедар. Гаварылі пра яго, што паходзіць са Шлёнска, што іх трое братоў, і што кожны недзе выкладае: адзін у Чэхіі, адзін у Германіі, адзін у нас.

Наш быў вельмі прыемны. Невысокі, рухавы, абаяльны, з вусікамі пад носам. Адразу звярнуў на мяне ўвагу: бо я, ведаючы добра рускую мову, арыентаваўся ў старацаркоўнаславянскай лепш за іншых. Вельмі хутка я стаў яго любімцам. Падабаўся мне, зрэшты, не толькі гэтым: быў вясёлы, не надзімаўся, як некаторыя іншыя выкладчыкі свінства не рабіў, нават спрабаваў жартаваць. Калі, напрыклад, нехта нечага не ўмеў каля дошкі. Кашмедар глядзеў на залу і забаўна ляпаў ніжняй сківіцай. Усе смяяліся, а той каля дошкі мог перадыхнуць, справа заканчвалася зносна.

У Кашмедара без цяжкасці я атрымаў таксама пяцёрку. Што больш дзіўнае, Леан здаў таксама.

Пасля экзамену мае з ім стасункі вельмі аслаблі, хоць заўсёды былі сардэчныя. Мінула шэсць ці сем гадоў, я меў працэс, меў ужо сям'ю, не меў працы. Даведаўся аднойчы, што на польскай філалогіі ёсць замяшчэнне, здаецца, на канікулы, асістэнта ці бібліятэкара, не памятаю, і што справа залежыць ад Кашмедара. Узрадаваўся, пабег да яго. Прыняў мяне вельмі міла, выслухаў, паляпаў ніжняй сківіцай. Нарэшце адказаў, працу можна атрымаць, але, сам пан разумее, хацеў бы атрымаць палітычную дэкларацыю, бо тым часам пра пана ходзяць кепскія чуткі.

Падзякаваў яму за ветлівасць. Больш яго не бачыў. Толькі ў красавіку 1939 года ўніверсітэт страсянула сенсацыя: Кашмедар уцёк. Падобна, яму пагражаў арышт у сувязі з гітлераўскай шпіёнскай акцыяй.

Не здзівіла мяне гэта і не спужала. Перажыў прыкры акт расшыфроўкі гэтага чалавека ўжо некалькі гадоў раней.

Віленскія астаткі: зелень у Цялятніку і на Замкавай Гары. Мы атрымалі ў Філамацыі барвы і страшна гэтым ганарымся. Запісваем канікулярныя адрасы. Парубанак і Яшуны, Беняконі і Стасілы, Воранава і Бастуны, назвы як экзатычныя назвы плямён індзейцаў з "Песні пра Гаявата".

Канікулы

Тыя канікулы прынеслі шмат зменаў у Баневе. Пасяленне ў ім бацькі не прайшло ў Лідзе без рэха. Суседні каля нас участак заняла сям'я Ельцаў. Што за дзіўны збег акалічнасцяў! Уласна таго Ельца, які дваццаць гадоў таму назад заляцаўся да панны Марыі Руткоўскай.

Ужо не быў руды: цалкам ссівеў. Ажаніўся, меў дзвюх дачок на пару гадоў малодшых за мяне. Узяў участак і больш таго пабудаваў домік. Называў усё гэта - у адрозненне ад нас - выключна лецішчам. Ва ўсякім разе прыехаў сюды на лета з дочкамі. Дочкі прывезлі з сабой пару таварышак. У мяне гасцілі Шрэдар і Янак Пачынскі - Выдра.

Канешне гэта стала повадам да выбуху таварыскага жыцця. У Ельцаў гулялі ў валейбол на малой лясной палянцы, поўнай невысокіх кустоў ядлоўцу. Вылежваліся на пляжы, швэндаліся па ваколіцы.

Вышай, у баку Дакудава, над самым берагам Нёмана тырчаў магутны нямецкі бетонны бункер. Насупраць быў другі востраў, увесь у кустах вербалозу. Канешне стаў ён мэтай нашых вылазак. Быў надзвычай прыгожы: вербалозавыя джунглі былі такія густыя, што мы блудзілі на прасторы ў дзесць метраў. Поўна ажынаў, значыць і спажыва на месцы. Паўночны край выспы - чыстая дзюна. Паўднёвы ўжо ўтравелы, сапраўдны лужок. Больш таго, у самым цэнтры выспы азёрца, як найсапраўднейшае. З вадзянымі лілеямі. Я назваў тую выспу - у свой гонар, прызнаюся - Георгія.

Цудоўнае месца для маёўкі. У сярэдзіне лета ёсць ужо і грыбы - куркі ці па-мясцоваму лісічкі - ёсць у лесе насупраць. Бродзячы па мелкай плыні можам налавіць рыбак пад кожным кавалкам дрэва ці дзёрну. Дастаткова асцярожненька яго падняць і перачакаць пару секунд, пакуль сплыве муць. У пяці выпадках з дзесяці ўбачыце невялікую, чорную, даўгаватую істоту. Гэта малады мянтузік. Тады трэба паволі наблізіць да яго рукі. Не кранаецца з месца. Ну і трэба хутка схапіць.

Лісічкі з цыбулькай і смажаныя мянтузікі - вельмі смачна! На дэсерт ажыны і ліпневы папалудзень. Вяртаемся ўздоўж берага. Адразу перад намі велізарны разложысты явар (срэбная таполя). Вакол цэлыя джунглі тых срэбных зараснікаў. Гэта Срэбнае ўзбярэжжа. Потым яшчэ Асяродак са старэйшым Лазоўскім, трохі дубовых лугоў, малодшы Лазоўскі, Грышка, мой кум, бо я хрысціў яму дачку. Потым развітваемся з Яльцоўкамі. Недзе за Акудушам павольна вылазіць велізарны руды месяц.

Ліпень, жнівень. Сплываюць як вада. У верасні грыбны сезон. Пераношу тую восень лепш, маю таварышаў. Прыйшла пара падрыхтаваць сястру ў гімназію. Параіў у рэпетытары Леана. Маці згадзілася, але пасля некалькіх урокаў абодва высокія перамоўныя бакі прыйшлі да поўнага ўзаемнага непаразумення. Тады паспрабаваў Выдра. О, дзіва, неяк пайшло. Застаўся.

Цяпер у верасні я часцей выбіраўся ў Дакудава. Мы мелі адзін ровар. Вазілі адзін аднаго на раме. Але гэта і цяжка, і нязручна. Вынайшлі цалкам новую методу.

Адзін сядаецца на ровар. Другі ідзе пешкі. Першы ад'язджае некалькі сот метраў, кладзе ровар, ідзе далей. Другі даходзіць да ровара. Мінае таго, які ідзе. Праз колькі сот метраў зсядае, ідзе пешкі. І так далей. Былі захоплены вынаходніцтвам. Здавалася нам, што гэта дае выйгрыш у часе, роўны хуткасці пешахода і раварыста падзеленых на два. Потым пачало падавацца, што ніякага выйгрышу няма, бо ўсё ж цэлы час нехта ідзе пехатой. Як правільна, і сам не ведаю...

"Лінія"

На гэты раз у Мінойты адвёз мяне Выдра. Сам ён заставаўся ў Баневе. Ён не меў грошай на ўніверсітэт, спрабаваў што некалькі месяцаў ездзіць на семінары і неяк так цягнуць.

Спатканне з прыяцелямі - эйфарыя. Сход у Філамацыі. Адразу кідаецца ў вочы рост "палітызаванасці" ва ўніверы. Усе гавораць пра Дамбінскага.

Ён знаходзіцца ў эпагеі славы. Трымае ў сваіх руках Братняк. Але Шрэдар вітае мяне іншага роду сенсацыяй: Дамбінскі знюхаўся з тымі з САТ, і маюць рабіць уласнае паэтычнае выданне.

Гэтая восень становіцца нейкім вірам, калаўроткам, каруселлю. Мае погляды на ўсе рэчы зямлі і неба цяпер якраз пацерпяць поўны і незваротны крах.

Мы трымаліся са Шрэдарам ужо цэлых гадоў пяць пэўнага роду перакананняў. Я ніколі не адчуваў спецыяльнай цягі да наўмысных шпекуляцый. Паняцці былі для мяне катэгорыяй пустой, бачыў, што яны карысныя, але мяне не цікавілі. Шрэдар - проста адваротнае. Кантакт з ім дазваляў мне карэктаваць тыя ці іншыя пераплёты майго жыцця, без абавязковай страты часу на шпекуляцыйныя заняткі.

І наадварот, я быў патрэбны Шрэдару, як матор канкрэтнай дзелавітасці. Зацягнуў яго на паланістыку з таго крэтынскага права. Я дапхаў яго да першых экзаменаў. Без мяне ён не быў бы па-просту ў стане прыняць рашэнне. Доўгі час мы жылі ў адным пакоі. Нішто лепей не жывапісуе маёй ролі ў тым статку, як штодзённая цырымонія ўставання.

Яму не хацелася. Я не мог зразумець, што гэта значыць: па-просту не хацець. Я ўставаў. Ён ляжаў. Угаворваў. Здекаваўся. Нарэшце сцягваў коўдру. Праз пэўны час выбухалі паміж намі дзікія бойкі - у каторых, зрэшты, я заўсёды прайграваў - не за што іншае, толькі за тое ўставанне. Я не разумеў, што ён можа мяне за тое глупства ўзненавідзець. А ён быў на найлепшай да тога дарозе.

Гэтай восенню яшчэ таго не адчувалася. Быў гэта, зрэшты, перыяд яго вялікай нада мной перавагі. Я перажываў паразу цэлага паняццевага комплексу, якога дагэтуль хапала мне для жыцця.

З рэлігіяй справа была простая: тут я не меў нічога супраць. Цяпер па-просту і гэтае месца пачынала шчапляцца з іншымі, якія дагэтуль знайходзіліся ў выразнай супярэчнасці з маім рэлігійным індэферэнтызмам.

Важнейшай была паэзія. Выхаваны Неснарам на вялікім рамантызме, гэта значыць даведзены ім да зненавідзення ўсіх Міцкевічаў, не знаючы "Скамандра", я пісаў свае вершыкі паводле неістотных канонаў, уласцівых таму паэтычнаму нізу, які панаваў у нас у другой палове мінулага стагоддзя. Пры тым тое добрае, што і тады здаралася, засталося для мяне цалкам незнаёмым.

Вершы Мілаша ці Загорскага былі для мяне бясспрэчна нядобрыя. Захапленне Шрэдара гаварыла мне падкарэктаваць тое маё першае ўражанне. Яшчэ не спазнаўшы новых багоў, я ўжо пачаў саромецца тых старых, якіх мне дагэтуль хапала. І меў рацыю. Кляшчынскі, хто памятае такога паэта. А быў такі, пісаў у "Кур'ер Варшаўскі". Бацька той "Кур'ер" пранумераваў. Усё ясна.

Першай рэакцыяй на Мілаша было пакіданне вершаў. Сталася гэта год таму. Цяпер Шрэдар меў нешта новае: "Лінію". Якраз выйшаў у Кракаве першы, бедны сшытачак Пшыбысявага органу. Гадавы перапынак дадаў мне бадзёрасці. Гэтай восенню я ўжо не толькі адчуваў слабасць старых багоў - ужо паверыў у сілу новых.

"Жагары"

Адначасова - і ў цесным звязку з паэтычнай рэвалюцыяй - адбывалася ўва мне іншая мутацыя, і, прынамсі, я заўважыў першыя яе элементы.

Што ж гэта была за восень 1931 года? Што рабілася тады на зямлі. Сёння, праз амаль трыццаць гадоў, нашмат болей ведаю пра тое, чым у той час.

Ведаю, што гэта было дно сусветнага крызісу. Па свеце ішлі паведамленні пра паленне пшаніцы, пра тапенне кавы. Крызіс ужо перайшоў акіян, шалеў у Еўропе. У Германіі бадзяліся пяць ці шэсць мільёнаў беспрацоўных. Крызіс дабраўся нават да нас, да Польшчы. Ба, нават да нас, да Вільні.

Нават я асабіста яго адчуваў - хоць, канешне, значна менш за іншых. Бацька быў афіцэрам, яго грашовае ўтрыманне змяншалася раз ці два, але ў прапорцыі на шмат меншай, чым падалі заробкі рабочых і сялян. Тым, хто пра крызіс чытае ў нудных падручніках і адчувае ў тых апісаннях шмат ліпы - карыстаецца адным тыповым, штодзённым элементам сапраўднага капіталістычнага крызісу з тых часоў: цэны ўпалі. Крызіс гэта быў такі звер, што людзі са сталымі заробкамі мусілі яго добра ўспамінаць. Патанела ежа: хто ж там памятаў, што з-за гэтага вёска пачала галадаць. Мы плацілі больш нізкую кватэрную плату. Здаецца, што і акадэмічная сталоўка патанела. У Вільні ўзнікла шмат новых бардэляў. У крамах з'явіліся велізарныя плакаты аб распрадажах. На кожнай пары ботаў былі дзве цаны: верхняя, чорная - перакрэсленая, ніжняя, чырвоная - напісаная вялікімі лічбамі: недзе над Віліяй перад звярынцам горад стаў менш смыродлівы; зачынілася пэўная колькасць гарбарняў.

Адначасова ішлі весткі пра пяцігодку. Былі таксама гаворкі пра калектывізацыю, але менш. Перад усім чулі пра Магнітагорск.

Шрэдар і тут быў носьбітам тых дзвюх кантрасных палітычных ліній. Не моцна ўмеючы ў нашым непасрэдным суседстве намацаць элементы крызісу адной сістэмы і элементы развіцця другой - ставіў перада мной супярэчнасці. Так сказаць, глабальныя. Паленне пшаніцы і Магнітагорск.

Я быў незвычайна змешаны. Паняцця не меў, што гэта капіталізм. Мае палітычныя сімпатыі апіраліся галоўным чынам па антыпатыях. Перш за ўсё да Пілсудскага.

Але таксама, напрыклад, і да камунізму. Ні дасведчанні - скупыя, але ўласныя - з 1919-20 гадоў, з Менска, ні з кароткай паездкі туды ж у 1926 годзе, ні сямейныя традыцыі не давалі мне падстаў да іншых адносін. Памятаў, што муселі хавацца. Што хаваліся, напрыклад, Макуевы. Што спяваў, вяртаючыся са Стоўбцаў. Зрэшты, столькі начытаўся пасквіляў такога Арцыбашава. Зрэшты і "Кур'ер Варшаўскі".

Мая тагачасная палітычная пазіцыя вынікае з тых двух негатываў. Цяпер Шрэдар прыносіў дзень за днём нешта новае, што біла па застарэлых, не спраўджаных паняццях. Я адчуваў сябе няясна. Уваходзіў у перыяд вялікай мутацыі. Для недасведчаных паведамлю, што гэта не так цяжка, як бы яно здавалася збоку.

Пэўнага роду сінтазам тых дзвюх галоўных мутацыйных плоскасцяў быў першы нумар "Жагараў".

Вельмі круцілі носам на тую назву. Ніхто адразу не ведаў, што гэта значыць: здаецца, гэта Доран Буйніцкі вытрас з віленскай гаворкі гэтае слова. Жагары ці зажары (характэрнае фанетычнае чаргаванне, сказаў бы праф. Атрэмбскі - гэта нешта накшталт лучыны, паленца, прызначанага для пераносу агню! Гэта значыць у сімвалічным сэнсе: тое самае, што Зніч, паходня, іскра (з якой разгарыцца полымя).

Першы нумар быў прадуктам раптоўнага, хоць і нетрывалага збліжэння двух розных элементаў віленскага ўніверсітэцкага рэнесансу.

Першы элемент - гэта паэты. Доран Буйніцкі, найсапраўднейшы вілянчук, найстарэйшы з гэтай тройкі - хутчэй традыцыяналіст. Загорскі - хутчэй ляхіст. Мілаш - цалкам інакшы, выразна і праграмна на іх не падобны.

Гэтая група ўсвядоміла сабе сваю выключнасць у адносінах да ўсіх сваіх папярэднікоў па ўніверы. Цікава: кожны з той тройкі меў ужо перад тым прынамсі задатак уласнага аблічча. Усе трое - уласна ў "Жагарах" - намагаліся дапасаваць свае вершы да новай паэзіі, якая прабівалася якраз разам з "Лініяй", паэзіі супраціўнай "Скамандру" і ўсім імажынізмам. У пазнейшых нумарах можна ўбачыць узрушальна нешараговыя спробы дапасавання да той моды і Буйніцкага, і Загорскага. Найменш іх было ў Мілаша.

Группа гэтая на працягу найбліжэйшых месяцаў пройдзе таксама вострую тэматычную эвалюцыю. "Суіснаванне" з Дамбінскім не праміне для іх без следу. І Буйніцкі, і Загорскі, і - нарэшце - Мілаш нахапаюцца праграмнай, грамадскай тэматыкі. Наймацней загучыць яна ў ... Мілаша.

У першым нумары Мілаш друкуе кароценькі верш "Айчына", знаёмы нам год назад. Знакаміты верш. Бо паміж іншымі вольны ад усякай даніны модзе і адначасова такі вельмі ўласны, мілашаўскі.

Побач з паэтамі - і над імі - у тых першых нумарах размясціліся палітыкі.

Дамбінскі ў першым нумары змясціў "Парад памерлых багоў. Гэтая яго вялікая ідэйная дэкларацыя, скіраваная супраць "дэмалібералаў", сталася сенсацыяй, актуальная даходчывасць якой была ўжо вельмі сур'ёзнай, і якая не страціла значэння па сённяшні дзень.

Гэта была атака не на фашызм, але ўласна на "дэмалібералізм". Нічога дзіўнага, было яшчэ паўтара года да прыходу Гітлера да ўлады, а дэмалібералы кіравалі найважнейшымі краінамі зямлі і якраз Гітлерчыка лагодна падпіхвалі да канцлерскага стальца.

Гэта яшчэ не было ні пракамуністычным, ні нават антысанацыйным. Былі там аднак зарады дынаміту паняццевага і пачуццёвага, выключна небяспечнага для маладзёнаў майго кшталту. Чытаў той першы нумар. Адчуваў апору. Вагаўся, быў вельмі неспакойны.

Дзядзінец Пятра Скаргі

Было б смешна спадзявацца, што гэтага хапіла для мутацыі. Адбылося аднак нешта новае, што нарэшце перапхнула мяне на новую планету.

Былі "Жагары" паэтычныя і палітычныя. Пшыбась і Мілаш развалілі маю наіўную сістэму вартасцяў паэтычных. Дамбінскі прамаўляў даходчывай мовай, што стары парадак свету аддадзены на закланне, што трэба неадкладна шукаць іншага.

А мы са Шрэдарам тым часам выкрочвалі ў амарантава - залаціста-белых дэклах Філамацыі. Былі ў нас хвалі новых ідэй. Але мы былі недзе на іншым свеце. Адбывалася вялікае наступленне на нашыя (і, простая рэч, на іншыя таксама) думы. Ці тая сіла, якая нас прыгарнула, не адчувала контрнаступлення?

Гэта ўласна вырашыла ўсё.

Як звыкла, на пачатку кастрычніка адбываўся ўрачысты пачатак акадэмічнага году. Год за годам эндэцыя выкарыстоўвала гэтую аказію для антыгабрэйскіх маніфестацый. Звычайна гэта былі дробныя рэчы. У той першы перыяд, калі не мыляюся справа датычылася габрэйскіх трупаў.

Справа ў тым, што габрэйская рэлігія забараняе ўсякага роду анатаміраванне трупаў. У празектарскіх (анатамічных) пакоях працавалі заўсёды на трупах, якія дастаўляліся з гарадскога моргу. Габрэйскія трупы, якія не забірала сям'я, гміна хавала за свой кошт. І вось праз колькі год эндэкі з той сярэднявечнай справы намагаліся зрабіць праблему, абы толькі раскруціць палітычную авантуру.

У той год, калі на найпрыгажэйшым дзядзінцы Пятра Скаргі сабраліся натоўпы студэнтаў перад інаўгурацыйнай лекцыяй у актавай зале, атмасфера была адразу нейкая дзіўна прыўзнятая. Мы са Шрэдарам круціліся ў сваіх дэклах паміж уваходам на кафедру і вялікім газонам, які займаў сярэдзіну дзядзінца. Студэнтаў сабралася так шмат, што цяжка было паварушыцца. Гаварылі паміж сабой, што трэба ісці, бадай што на медыцыну, што трэба пакласці канец панашэнню габрэяў, што Дамбінскі тое, што Дамбінскі гэта...

Потым выбухнуў шум. Каля вялікай, акутай жалезам брамы ўтварылася таўкатня. Бачыў, як трапяталі на ветры ўлёткі, як адразу пачалі ўзлятаць угору палкі:

Што такое? Нарэшце дабегла да нас вестка. Гэта тыя ад Дамбінскага раскідваюць улёткі.

Было іх - мяркуючы з таго, што бачылася па-над галовамі натоўпу - найбольш некалькі. Было відно мора попельных баторавак, паўтыканае там і сям каляровымі дэкламі. У пары месцаў цесната была большая, і там якраз махалі палкамі. Здалося, мільгнуў у тым тлуме чырвоны яйкападобны (у Клубе валацугаў насіў мянушку "Яйка") твар Мілаша. Другім бітым быў, здаецца, Ендрыхоўскі.

Яны былі ад нас далёка, мы не паспелі спадобіцца нават на чыста маральную рэакцыю, калі каля нас выбухнуў такі самы гвалт. Рукі ўверсе, удары, нейкі малы, касавокі хлопец, увесь сагнуты, каб тых удараў пазбегнуць.

Гэта быў Загорскі. Мы кінуліся разам са Шрэдарам. Трэба было яго вырваць з лап нападнікаў. Крычалі, што ён меў у руках улёткі. Мы крычалі, каб пакінулі яго ў спакоі. Я ўжо тады меў голас досыць пастаўлены. Вельмі дапамаглі нам дэклі: былі як бы сведкамі нашай добранадзейнасці. Нарэшце мы схапілі яго пад рукі і трушком пабеглі ўправа, у кірунку галоўнага ўваходу ва ўніверсітэт.

Той дробны эпізодзік меў для нас значэнне незвычайна важнае. Я пісаў ужо пра гэта дзе-нідзе. ("Як я стаў пісарам" у паэтычным томе "Тры павароты").

Таварыш з жывоцікам

Ці гэта было ў той самы дзень? Ці мы адпусцілі Загорскага "на свабоду", а самі чым хутчэй вярнуліся на зборышча. Ці гэта было на пару дзён пазней? Не памятаю.

А між тым некалькі момантаў з таго дня памятаю як сёння, не забуду да смерці.

Мы на тым самым дзядзінцы Пятра Скаргі. Нас шмат, і крычым, што трэба ісці на хімічны факультэт.

Вывальваемся праз вялікую браму. Хімічны факультэт недзе далёка, бадай, на Пагулянцы. Ідзём натоўпам па тратуарах. Людзі ўступаюць нам дарогу. Габрэі хаваюцца. Уздымаемся па Малой Пагулянцы пад гору.

Гмах хімічнага факультэта. Там на дзядзінцы Скаргі нам крычалі, што тут габрэі б'юць нашых. Але гмах хімічнага факультэта спакойны і амаль пусты. Двухпавярховы, нудны. З вялікімі вокнамі.

Адпіхваем вахцёра, уваходзім на калідор. Не ведаем, што рабіць.

Ніякіх слядоў бойкі. Вахцёр нас запэўнівае, што наогул нікога няма, а тым часам некалькі чалавек крычаць, што габрэі на другім паверсе, у майстэрнях. Зрываюцца, бягуць па лесвіцы. Мы, астатнія, тырчым унізе, не ведаем, што рабіць.

Раптам на версе крык. Знайшлі першага габрэя. Куча студэнтаў кідаецца да лесвіцы. На яе версе паказваецца дробная, малая фігурка, разхрыстаная, бездапаможная. Нехта яе піхае ўніз. Фігурка ляціць на галаву, на шыю.

Каля мяне стаіць таварыш... Як жа ён называўся? Мнейша. Ведаю яго вельмі добра. Гэта медык, карпарант, з Леаніданіі: моцны, невысокі, з жывоцікам і з бародкай. Мы бывалі разам на суботках. Заўсёды такі ветлівы, такі добра выхаваны, не тое, што я.

І раптам той калега хапае зляцеўшага габрэя за карк і б'е, б'е і пускае так, што габрэй вылятае як з прашчы да тых далейшых, што стаяць пры дзвярах.

На секунду дыханне мне займае. Калі б меў з мікраскопам шукаць секунду, якая вызначыла маё жыццё - то мусіць бы была гэтая.

Потым я з крыкам кідаюся на таварыша з жывоцікам. Вырываю ў яго з рук наступнага, скінутага з лесвіцы. Нешта яму крычу, нешта тлумачу, што так нельга, што гэта ніжэй уласнай ідэалогіі. Глядзіць на мяне нават без гневу, толькі з велізарным здзіўленнем. Не скажу, нават на хвілю пакідае ў спакоі сваю ахвяру.

Але тым часам каля ўваходу гвалт: габрэі напалі. І тым разам гэта праўда. Студэнты крычаць, што гэта з ваколіц сабраліся габрэйскія мяснікі, што прыйшлі сваім на выручку. Уваходныя дзверы расчыняюцца. Унутр ляцяць каменні. Студэнцкі натоўп рэагуе тыпова: першы рэфлекс - гэта паніка.

Каля дзвярэй аднак знаходзіцца пару абаронцаў. Аднаго з іх ведаю - гэта Пячора. Малодшы за мяне, хіба на два гады, здаравяк, вышэйшы на добрую галаву. Дасканалы бас.

Падымае рукі, засланяе твар ад каменяў і намагаецца зачыніць дзверы. Нічога з таго не выходзіць. Тады хапае доўгую лаўку, нясе яе і кідае проста ў нападнікаў, якія ўжо круцяцца каля ўваходу. Уцякаюць. Дзверы замкнёныя. І адразу каля Пячоры натоўп паплечнікаў.

А яшчэ хвіля, і з'явілася паліцыя. Мяснікі перад дзвярыма адагнаны. Выходзім назад на вуліцу.

Я іду з нейкім абсалютным памяшаннем пачуццяў. І радасць за перамогу (канешне Пячоры, але ахвотна да яе далучаюся), і сорам за тога з жывоцікам. А ў суме нешта вельмі нялюдска дурное.

Ідзём нейкай вуліцай, амаль не забудаванай. Па абодва бакі яе высокія парканы. Ідзём свабодна, малымі групкамі, наеўшыся "славы" і ўжо здэмабілізаваныя.

Раптам крыкі. Падымаю галаву. З-за паркана на супрацьлеглым баку вуліцы ляцяць вялікія камяні. Ляцяць вольна, бачу іх дасканала.

І вось падае нейкі студэнт. Замяшанне. Да яго кідаецца пару таварышаў, затрымліваюць парожнія дрожкі, пакуюць яго туды, ад'язджаюць, знікаюць...

Я нават не ведаю, што з'яўляюся сведкам здарэння, якое станецца маторам вялікай гадавой палітычнай акцыі, што спіхне мой народ у багну фашызму.

Студэнт той называўся Вацлаўскі. Траплянне булыжніка аказалася смяртэльнае. З тога часу ва ўсіх ВНУ што год эндэцыя рабіла акцыі ў яго памяць, выстаўляючы што раз больш яскравыя антысеміцкія патрабаванні, аж да ўвядзення лавачнага "гета", што ёй, да нашай ганьбы ўдалося дасягнуць.

Не ганаровая пашана

Тыя некалькі дзён універсітэт пражыў як у гарачцы. Вечарам разышлася вестка пра смерць Вацлаўскага. "Упрыгожылі" яе шэрагам дэталяў яскрава хлуслівых, якія мелі па мэце пад'ём забурэння. На лекцыях, якія намагаліся распачаць, адбываліся дэманстрацыі, бойкі, скандалы. Тыя хто спрабаваў ім супрацьстаяць былі паралізаваны якраз Вацлаўскім.

Здаецца, што нумар быў падрыхтаваны ўжо зверху. Галоўным аб'ектам атакі былі нават не габрэі, а Дамбінскі. Разлік яго ворагаў быў просты: як выбухнуць непарадкі - ён не зможа ў іх не ўмяшацца. А ўмяшацца будзе мусіць толькі адным спосабам: стаць на абарону габрэяў. І тады яго прыкончым.

Здаецца, што Дамбінскі пра нешта такое здагадваўся. Доказ - тыя ўлёткі, за якія пабілі некалькіх яго паслядоўнікаў. Мы іх пазней чыталі. Была ў іх мова пра падрыхтоўку антыгабрэйскіх беспарадкаў. Былі надрукаваны і раскіданы, пакуль яшчэ не дайшло да хоць якога нумару.

Забурэнне нарастала з дня на дзень. Увесь новы курс, які яшчэ не лізнуў лекцый, рэфлексна станавіўся на бок эндэцыі - на тое яна ўласна і разлічвала. Ні адзін з паплечнікаў Дамбінскага не адважваўся ў той час нават рот адкрыць.

Мітынгавалі дзень і ноч. Намагаліся стварыць нейкі кіраўнічы орган з саміх студэнтаў. Памятаю так-сама нейкі сход. Было цёмна. Адбываўся ён недзе на ўчастку бадай што жаночай бурсы. Уласна выбіралі такі "рррэвалюцыйны" ўрад. Ніхто нікога не бачыў. У цемнаце назвалі прозвішчы. Каля мяне стаяў старэйшы М., мой сусед з Дакудава, той ад скачкоў з тычкай. І раптам крычыць:

- Путрамант!

Хвіліна цішыні. Нікому нічога тое прозвішча не гаворыць. Як, зрэшты, і іншыя. А потым нечае сумленне

- А гэта не габрэй.

І вось так выбралі і мяне, і тым разам рэч гэтую перажываў дваяка. Не скажу, пашана, першае вылучэнне - гэта не было прыкра. Але адначасова было ў тым усім нешта ўдушлівае, цёмнае, заблытанае. Мабыць будзе найбольшай праўдай напісаць, што адчуваў у глыбіні душы нетрываласць, лепей, нязначнасць гэтага ўсяго, выпадковасць і непрыдатнасць для мяне.

Скліканы на гэтым сходзе орган аказаўся мёртванароджаным. Я не быў на ніводным яго сходзе. Рэктар якраз адмяніў заняткі. Мне паведамілі, што інаўгурацыя органа адбудзецца таго і таго дня.

І замест таго, каб быць, я ні з таго, ні з сяго схапіў чамадан і з'явіўся ў Баневе.

Схлусіў бы, каб сказаў, што ехаў ужо з рашэннем парваць з эндэцыяй. Калі былі ўжо ўсе дадзеныя для таго павароту, то толькі ў падсвядомасці. Пасля прыезду распавядаў пра віленскія здарэнні з пафасам і зацятасцю, робячы галоўны націск на антысанацыйны характар маіх асабістых дзеянняў.

Але маці прымала ўсё гэта без энтузіязму. Спрабаваў ёй тлумачыць выратавальнасць і непазбежнасць барацьбы з габрэямі. З аднаго боку аднак від таварыша з жывоцікам адбіраў у маіх аповесцяў натхненне, з другога не адчуваў у ім апоры, таму нават аповесці аб змаганні як роўныя з роўнымі пры тых дзвярах, дзе Пячора... - гучалі плоска без рэха.

Слухалі гэта ўсе трое: бацька, маці і Янак-Выдра. Маці глядзела на гэта яшчэ вачыма 1905 года, кішынёўскага пагрому, справы Бяйліса. Ніякім чынам у антысеметызме не магла разгледзець прагрэс. Бацька таксама не паддаўся нават на антысанацыйнасць. Выдра, уцягнуты мной з Леанам у Філамацыю, але ў ёй не бываўшы і цалкам пасіўны - цяпер таксама не праяўляў ніякіх схільнасцяў да ўхвалы.

Дзіўны быў гэты побыт у Баневе. Цішыня, спакой, глыбокая восень, сівыя зараснікі ў лесе, напоўненыя вадой як губкі...

Паехалі ў Дакудава. Хаты чорныя, як вугаль - бо касы, халодны дождж. У Янкалевічаў, канешне, бо да іх павярнулі перш за ўсё. Слухаюць мяне з нармальным, г.зн. часта з падробным зацікаўленнем. А я нават не вельмі маю, што расказаць. Пра тога таварыша з жывоцікам. Ці нават пра Пячору. Ці, што мяне выбралі.

Гаварым толькі пра дакудаўскія навіны. Доўга ходзім кругамі, стараючыся пазбегнуць усялякіх пытанняў, якія змусілі б нас сказаць сабе праўду, ці пайсці.

Паварот

Нарэшце прыйшла вестка пра аднаўленне лекцый. Прыехаў як найхутчэй, поўны цікавасці і апасення адначасова.

Пра "орган" ужо ніхто не памятаў. Але эндэцыя кавала жалеза, пакуль гарачае, мабілізуючы супраць Дамбінскага ўсё, што толькі ўдавалася. Таксама і Дамбінскі не спаў у шапку.

"Жагары" выходзілі, як дадатак да "Слова", раз на месяц, чатыры малыя староначкі. Апрача таго, рыхтуючыся да блізкай ужо выбарчай расправы, апекуны Дамбінскага стварылі яшчэ адно выданне: "Воўчыя зубы". Так быццам называўся герб Баторыя, вышыты на нашых батораўках. І тое выданне выходзіла адразу як дадатак да "Слова".

Становішча Дамбінскага значна паправілася. Пасля той антыгабрэйскай правакацыі, калі істэрыя запанавала ў асяроддзі, людзі неяк супакоіліся і, як часта бывае, зразумеўшы правакацыю, хіснуліся ў бок супраціўны ёй.

У мяне і Шрэдара праз тыя два тыдні нарасталі элементы светапогляднага крызісу. Цяжка мне цяпер прасачыць усе яго этапы. Думаю, што вырашыў таварыш з жывоцікам. Не паддаваўся вытлумачэнню, пакуль я заставаўся на платформе эндэцкай. Ба, па нейкім часе зразумеў, што і на платформе супрацьстаяння эндэцыя - санацыя справа была не да развязвання. Памятаў перш за ўсё папярэднюю восень і маёра рэзервы Карвацкага.

Пэўна хутчэй удалося б мне зрабіць з сабой парадак, калі б той трэці бок стаўся адразу нейкім значнейшым.

Не забыў аднак, што быў і той трэці бок. І што Дамбінскі цалкам яшчэ да яго не належаў.

Штогод у выбарах удзельнічалі тры спісы. Эндэцыя і санацыя здабывалі па некалькі сот галасоў. Той трэці спіс меў заўсёды 30-35 галасоў.

Быў гэта спіс СНМС-у. Хутчэй левы, здаецца, чым які інакшы, быў ён аднак вельмі сектанцкі, не ўмеў патрапіць да больш шырокіх колаў моладзі і на агульных сходах абмяжоўваўся толькі абвяшчэннем дэкларацыі, не разлічваючы нават на магчымасць прарыву да ўлады. Не, я не ўмеў зразумець яго слушнасці, наогул не патрафіў пачуць яго галасок паміж рыку дуэту эндэцка-санацыйнага.

І ўсё ж мы ішлі, ішлі што раз хутчэй да нечага зусім іншага, чым было дагэтуль.

Мабыць яшчэ ў перыяд хваляванняў Шрэдар дабіўся сваёй першай палітычнай пасады. Не памятаю ўжо, выбралі яго ці прызначылі віца-прэзідэнтам Усяпольскай моладзі, і аж па справах ідэйных.

Павінны былі кепска ведаць яго і яго перакананні. Або не ведалі, што робіцца ў яго душы, або ведалі і таму рызыкавалі каркаломна ў спробе ратунку, загадзя вызначанай на няўдачу.

Якраз у той час наш "ідэйны" віца-старшыня што раз з большым імпэтам граз у "жыдакамуне". Нейкі час ён спрабаваў гэтаму супраціўляцца. Потым раптам паддаўся і, як рушыў з месца, дык ужо не мог затрымацца ажно да самага канца...

Не памятаю нічога са святаў. Памятаю першыя месяцы 1932 года. Якраз закончвалася ўва мне мутацыя.

Бура з "заслонай"

І тут найперш была паэзія. Як я ўжо пісаў сям-там ("Як я стаў пісьменнікам" у томе паэзіі "Тры павароты") пасля прыгоды на дзядзінцы Пятра Скаргі звярнуўся да нас Загорскі. Бачыў нас на сходзе САП, ведаў што вучымся на паланістыцы. Ішлі туды - акрамя дзяўчат, якія хацелі выйсці замуж - перш за ўсё паэты-пачаткоўцы. Загорскі разбіраўся ў людзях, нават не пытаўся, ці пішам, па-просту захацеў паглядзець.

Я выцягнуў з шафы сшытачак з апошнімі сваімі "творамі", зрэшты напісанымі некалькі гадоў назад. Леан таксама даў чарнавік. З вялікімі эмоцыямі мы ішлі на дагавораную з Загорскім сустрэчу. Трымаўся з намі па-людску, не рассыпаў кампліментаў, не граміў. Далікатна даў зразумець, што ўсё гэта нічога не вартае. Зважаючы на тое, што мы самі былі ў тым перакананы ўжо не менш за год, не было гэта для нас ніякай катастрофай.

Што больш важнае, Загорскі даў нам досыць дакладныя інструкцыі. Выйшаў ужо другі нумар "Лініі". Мы пільна вывучалі яго. Чатыры паэты, надрукаваныя ў ёй (Пшыбас, Ялю Курак, Чухноўскі і Бранкоўскі) сталіся цяпер прадметам нашай дэталёвай увагі.

Той уласна пачатак 1932 года належыць мабыць прызнаць за найвышэйшы перыяд віленснага ўніверсітэцкага рэнесансу.

Студзеньскі (у суме трэці ці чацвёрты) нумар "Жагараў" прынёс перш за ўсё новы падвал Дамбінскага з метафарычным загалоўкам "Падымаем заслону". Некалькі прэтэнзійны ў загалоўку (у наступным нумары Дамбінскі скончыў сваю лекцыю, назваўшы яе "Падымаем заслону - другое тузанне за шкурок"), быў гэты артыкул далейшым і значна менш мэтаскіраваным сведчаннем заангажаванасці Дамбінскага на баку рэвалюцыі.

Цяпер бухнула крыкам. Ужо пасля першага нумара "Жагараў" падшчыпвалі Мацкевіча то тут, то там ў яго ўласным лагеры. Эндэцыя таксама не шкадавала яму шпілек. Але цяпер "падняцце заслоны" Дамбінскім мусіла развязаць сапраўдную сумятню.

Зрэшты цалкам зразумелую. Незразумелае - маю ўражанне - для сённяшняга чытача ёсць нешта цалкам іншае: тое, што яшчэ два месяцы група "Жагараў" трымалася "Слова".

Уласна гэты факт падкрэслівае выключную маляўнічасць тагачаснай Вільні. Ва ўсёй Польшчы ёсць толькі адно выданне, галоўны рэдактар якога праграмна абвяшчае сябе манархістам. Ці ёсць ён сапраўды, сказалі б сёння, "манархістам з прынцыпамі", ці - хутчэй з прынцыпамі, але на практыцы з'яўляецца ваяўнічым "санатарам", і ў найбольш кансерватыўным выглядзе - "нясвіжскім". Яго выданне - добра рэдагаванае - дэфіцытнае. Фінансуе яго не нейкі ваяводскі ўрад, як гэта ёсць з "Курвелем" або "Кур'ерам Віленскім", а найзаможнейшая частка красовай земскай - магнатэрыі. Словам, паводле нашых паняццяў - дно.

І ўласна пры "Слове" выбухаў скандал з "Жагарамі". Уласна ў "Жагарах" Дамбінскі апавяшчае палымяныя філіпікі супраць капіталізму наогул, і супраць польскага капіталізму, хілага, абапёртага на заграніцу і на тую ж земскую магнатэрыю, у прыватнасці.

Гэта мусіла зрабіць уражанне ашаламляльнае. Не маю паняцца, які ход меў скандал. Без цяжкасці ўяўляю сабе матывы, якія схілілі Мацневіча да прыгарнення "Жагараў" і Дамбінскага. Без цяжкасці добра рознакаляровую, сапраўды рэнесансовую (хоць з легкім запашком ужо барокавым...) асобу Мацкевіча. Акрамя таго не магу сабе ўявіць аргументаў, якімі спрабаваў супакоіць хваляванне сваіх найшматлікіх прыяцеляў ад сэрца і кішэні. Можа тлумачыў ім, што павінны пачакаць, што гэта толькі пачатак ідэйнай эвалюцыі такога незвычайнага чалавека, як Дамбінскі, і што гэта толькі - як у драме, або хутчэй у фільме - для выклікання напружанасці, але што заканчэнне будзе, напэўна, добрае.

Бура мусіла быць шматкірунковая і шматплоскасцевая. Тагачасная Польшча была тэрыторыяй дзейнасці наўсцяж яшчэ вельмі шматлікіх партыяк і палітычных арыентацый. Сакацыйны націск вёў іх паволі да ўніфікацыі, але нават аб'ядноўваючыся, захоўвалі яны свае асаблівасці і на кожнае больш-менш важнае здарэнне рэагавалі не цалкам аднолькава. Толькі ўсе адценкі эндэцыі мелі адносна Дамбінскага адносіны недвузначна негатыўныя. Народнікі былі ў Вільні не заўважныя. Але ППС (Польская сацыялістычная партыя), акрамя сваёй вялікай слабасці ў Вільні і праваапартуністычнай арыентацыі, мусела ў той час разгледзець Дамбінскага. Першыя кантакты, як мне здаецца, не былі ўдачныя. З аднаго боку падтрымлівалі яго ўлады, а з другога боку ў яго выступах грымелі громы супраць дэмалібералаў. Па-трэцяе, зрэшты, і той каталіцкі пах не аднаму перашкаджаў, засланяючы ад праўдзівага палітычнага аналізу казус Дамбінскага.

Цытавалі - ужо ў "Па-просту" - сатырычны верш Тувіма, надрукаваны, здаецца , у "Літаратурных ведамсцях", пра "мутнага Генія" і пра "буйду" ім абвешчаную. Вось знакамітае двухрадкоўе:

І так расла буйда што раз большая,

А на вяршыні стаяў амаль крыж.

"Па-просту" зласліва дадало:

Ведаю, мой коню, чаму дрыжыш.

Мне і табе баліць крыж.

Звярніце ўвагу, Дамбінскі сам па сабе не быў з'явай непаўторнай. Польшча гадоў вялікага крызісу праходзіла праз вялікае разумовае браджэнне, праявы якога ў палітычным руху былі нязвыкла яскравыя. У той самы час, г.зн. у гадах 31-33, паўсталі або набралі размах некалькі моладзевых груп з вельмі прынцыповымі палітычнымі праграмамі. Я ўжо пералічаў уласна віленскія. Але, напрыклад, у Кракаве паўстала ў той самы час больш-менш такая напрыклад Вялікадзяржаўная Думка, моладзевая кансерватыўная арганізацыя, членам якой праз нейкі час быў Ксаверы Прушынскі, а кіраўніком - сённяшні рэдактар парыжскай "Культуры" Гедройць. І яна, шукаючы папулярнасці, не гідзілася "рэвалюцыйнай", калі не ідэалогіі, то фразеалогіі. Там жа паўстала пазней у Легіёне маладых фронда сапраўды левая, здаецца са Збігневам Запасевічам і Казімірам Намыслоўскім на чале. Сам зрэшты Легіён маладых быў ужо спробай працягу санацыі на моладзь і з той мэтай какетнічаў сваёй маладосцю, навізной, "рррэвалюцыйнасцю". Нават эндэцыя паддалася той напрузе, найперш заклікаючы Усяпольскую моладзь, а потым пазбягаючы оэнэраўскага канфлікту (оэнэраўцы - члены фашысцкай арганізацыі "Нацыянальна-радыкальны лагер" - "Oboz Narodowo-Radykalny"). Нават "сяляне " (дзеячы Сялянскай партыі) у той жа больш-менш час ствараюць "Весткі".

У паветры вісіць мода на нешта новае, левае і сама меншае радыкальнае. Нічога дзіўнага, што ў хаосе тых ініцыятыў той і гэты фальшыва адчытваў таго і гэтага.

Здаецца і КПП, і КПЗБ спачатку дапусцілі тую самую памылку і не патрафлілі распазнаць у Дамбінскім таго, што ў ім - у будучыні - мела дамінаваць. Ва ўсякім разе ў той самы час было ва ўніверсітэце пару чалавек, пра якіх шапталі, што яны камуністы, якія выступалі на сходах, прамаўляючы з марксісцкіх пазіцый (напр. Варона). Не падтрымлівалі яны Дамбінскага і нават тое-сёе з яго праграмы крытыкавалі.

У арганізацыйна-ідэйным раздраі, якім была Польшча пачатку трыццатых гадоў, рэкорд балагану біла ўладная санацыя. Беручы груба, сабраліся ў ёй элементы трох радоў. Па-першае - згаданыя ўжо сферы кансерватыўна-абшарніцкія. Па-другое - людзі, звязаныя тагачасна з Пілсудскім, якія пайшлі за ім з ППС, і ў якіх не прайшлі да канца нейкія сціплыя "левыя" сімпатыі. Па-трэцяе - нарэшце, элементы, звязаныя з адпаведнымі буйнакапіталістычнымі коламі, якія арыентаваліся што раз выразней на фашысцкую мадэль дзяржавы.

Гэта падзел тэарэтычны. На практыцы кожная з тых арыентацый мела па некалькі груповак, зрэшты, звязаных з сабой персанальна, не даючы развязацца.

У тых варунках кожны новы выбітны чалавек, які сустракаўся з санацыяй, выклікаў у ёй узрушэнні і рэакцыю, пралічыць якія не патрапілі б нават найлепшыя электронныя мазгі. Уласна гэта пачыналася пасля апублікавання такой пракламацыі, як "Падымаем заслону".

"Сялянка"

Канешне, мы не мелі пра гэта зялёнага паняцця. Сядзелі са Шрэдарам на Гандлёвай, пісалі вершыкі і адразу дралі іх на шматкі.

Сама справа тэарэтычна была простая. Ведалі па-над усялякім сумненнем, што рытм, што "катарынка" ("шарманка") ёсць рэч аднолькава непрыдатная, як выціранне носа двума пальцамі: Пшыбас нас гэтаму навучыў. Рыфмы таксама былі не добрыя, але менш. Ну і ўсё павінна было быць антыкапіталістычным. Гэтаму нас навучыў і Дамбінскі, і Мілаш.

Напісаў пару такіх проб. Некаторые мелі рысу касмічную. Загорскаму аднак не падабалася залішняе перапаўненне іх паняццямі заміж вобразаў. Сабраўся яшчэ раз да работы. За тэму ўзяў нешта, што было (і застаецца ў рэшткавай форме да сёння) мабыць найлепшым маім маральным шокам, няроўнасць грамадскіх лёсаў, свядомасць, што ты з'яўляешся прывіліяваным паводле астатніх. Нешта, чым, калі і не ганарыўся, то прынамсі карыстаўся без ніякіх згразот сумнення, без неадкладнай літасці да бедакоў.

Можа гэта быў той элемен мутацыі? Я быў сынам палкоўніка. Ад дзесяці гадоў, ад прыезду ў Польшчу гэты факт у многіх сітуацыях уладкоўваў мне жыццё, даваў "фору" перад іншымі. Я прывык да падсвядомага разліку на той козыр і пачуваўся пакрыўджаным, калі тых "фораў" мне забракавала.

Наступаўшая ўва мне змена паняццяў перавярнула гэтае перакананне ўверх нагамі. Я пачаў адчуваць сябе вінаватым перад тымі пакрыўджанымі. Вінаватым за свае прывілеі, за свой узровень жыцця, за сваю павольна нарасталую адукаванасць.

Вершык называўся "Сялянка". Быў ён спробай перакладу тога пачуццёвага стану на адзін вобраз і адно лірычнае ўзнаўленне.

Быў вельмі кепскі. Але якое гэта мае значэнне! У лютаўскім нумары "Жагараў" пад велізарным артыкулам Дамбінскага вершык убачыў дзённае святло.

Параўноўваючы свае пачуцці з іншымі, апісанымі шматразова рэакцыямі на такі самы факт, не бачу ў сабе ніякай арыгінальнасці. Быў аслеплены. Хадзіў па ўніверы, як лунацік. На кожнага глядзеў, як на чалавека, які не толькі мусіў заўважыць і прачытаць, але і захапіцца.

Смешна, але ў тым душэўным стане было нешта са спорту. У студзеньскім нумары надрукавалі "Жагары" першы верш Маслінскага. Ён быў на год старэйшы за нас, тое, што нас апярэдзіў, было цалкам натуральна. Але паміж мной і Шрэдарам завязалася падсвядомае спаборніцтва: хто першы. Ну і вось вынік.

Надрукаванне "Сялянкі" прыкметна дапамагло мне ў адным: наступныя вершы, пісаныя новай манерай, ішлі мне латвей і атрымоўваліся лепей. На самім сабе пераканаўся пра існаванне жалезнага правіла: паэт не развіваецца ў шуфлядзе. Толькі выключна моцная асоба патрафіць заўважыць глыбшыя слабасці яшчэ ў рукапіснай стадыі маладога твору. А можа справа тут не толькі ў слабасці, а ў пэўнай цэльнасці бачання рэчы. Толькі наданне твору аб'ектыўнага існавання, г.зн. апублікаванне яго дазваляе аўтару, як гаворыцца, пайсці далей.

Хадзіў трыумфальна некалькі дзён. Не гледзячы на тое, што ніхто неяк не заахвочваў мяне захапленнем. На семінары ў Калбушэўскага дзяўчаты хіхікалі, тыкаючы ў верш пальчыкамі. Не праймалі. Меў ужо ў сабе выпрацаваны імунітэт, ці адпор на такія рэчы. Вынікаў ён з вельмі простай пазіцыі: што там яны разумеюць! Яны былі пасэісткамі ці старамоднымі. Будучага мастацтва былі зразумець не ў стане.

Той такі аптымістычны, выратавальны для самапачуцця маладога паэта погляд у нашым выпадку станавіўся тым мацнейшым, што быў абапёрты на "класавы" фундамент. Яны былі прадстаўніцамі згнілой звышэстэтычнай буржуазіі. Мы ў той час бяссумнеўна прадстаўляліся маладым, рэвалюцыйным пралетарскім мастацтвам.

Выбары

Да такіх даходзіла абагульненняў у паэзіі ў той час, калі рэальнасць празаічная, ці рэалістычная, была яшчэ зусім іншая. Мы яшчэ працягвалі належаць да эндэцыі.

Усвядамлялі сабе абсурднасць гэтага. Усе нашыя сімпатыі былі ўжо на баку Дамбінскага і нават яшчэ далей. Але праз нейкі час мы не маглі з тога зрабіць арганізацыйных высноваў.

Справа была простая. Дамбінскі быў пры ўладзе - і ўдвайне. Яшчэ доўга ён меў падтымку ўплывовых санацыйных сілаў. Трымаў таксама "стырно ўрадаў" ва ўніверсітэце, як старшыня братняка. Уласна падходзіла да канца зацятая выбарчая кампанія.

Мы са Шрэдарам, Штахэльскім, Пачынскім, Главацкім і яшчэ некалькімі чалавекамі былі ўжо цалкам пад уплывам Дамбінскага. Аднак мы лічылі, што не выпадае нам пераходзіць на яго бок перад выбарамі.

Адбываліся яны ў велізарнай аўдыторыі імя Снядэцкіх. Нармальна праводзілі ў ёй лекцыі для найшматлікіх факультэтаў і курсаў - напрыклад, для першага году права. Размяшчалася яна на трэцім паверсе галоўнага гмаха.

Была гэта вялікая зала з закругленай галярэяй, гіпсавымі вазамі, пэўнай колькасцю драўляных калон, сцэнай і морам крэсел. Магло ў ёй змясціцца звыш тысячы чалавек. Паралельна з ёю ішоў калідор, любімае месца шпацыраў тых, хто не мог вытрымаць гаварыльні; вялі з яго ў залу двое дзвярэй - вялікія і малыя. Былі яны вельмі важнымі, таму што галасаванне адбывалася якраз праз уваход ці выхад праз адны дзверы ці праз другія.

Прыхільнікі Дамбінскага многія годы ішлі цераз вялікія. Называлі нават сябе Лагерам вялікіх дзвярэй. Эндэцыя хадзіла цераз малыя. Трэцяя сіла, ЗНМС, была дастаткова малой, каб яе накіраваць на галярэю.

Не шмат мне засталося ў памяці з гэтага пераломнага сходу. Ён быў дастаткова прыстойны, бо таму што без боек. Эндэкі на самай справе падрыхтавалі пару нейкіх скандалікаў, у т.л. у апошнюю хвілю пускаючы ўлётку, якая абвінавачвала адміністрацыю Дамбінскага ў нейкіх злоўжыаннях, але не зрабіла яна асаблівага ўражання.

Дыскусія была доўгая і нудная. Ужо тады я не ўмеў слухаць балбатню. Пару разоў прамаўляў Дамбінскі. Ён меў надзвычайны ўплыў на настроі залы. Прызнаюся, што на мяне ўздзейнічаў не столькі яго талент красамоўны, як палітычная пазіцыя, якую ён пачынаў займаць.

Але прамовы прамовамі, а значная большасць прысутных прыйшла на сход ужо з гатовым рашэннем. Пішучы сатырычны рэпартаж з выбараў я ўзгадаў, што пасля некалькігадзіннай дыскусіі аратарам удалося пераканаць аднаго не перакананага - ён пастанавіў: устрымацца ад галасавання...

Галасаванне - два віры пры дзвярах. Ідзём яшчэ цераз "малыя". Відаць адразу, што тут перавага. Абодва натоўпы выходзяць на калідор і перакідваюцца кіслымі ўколамі.

Абвяшчаюць вынікі: эндэцыя - пяцьсот з нечым, навуковае кола - трыста з нечым, ЗНМС - трыццаць з нечым.

Такая вялікая перавага эндэцыі вынікала з дзвюх прычын: амаль усе "малькі" пасля асенніх прыгод пайшлі з эндэцыяй, і па-другое, прыведзеныя ў астатнюю хвілю клерыкі з тэалагіннага падтрымалі з'яднаным блок праціўнікаў Дамбінскага, не гледзячы, што ён усё ж католік.

Выбух энтузіязму ў "Лагеры малых дзвярэй". Амаль што спевы.

Выходзім, не далучаемся да той радасці. Назаўтра Шрэдар складае абавязкі віца-старшыні па ідэйных справах Усяпольскай моладзі. Разам з ім выходзіць цэлая групка.

К. І.

Тыя выбары адыгралі вялікую ролю ва ўніверсітэцкім жыцці і ў далейшым развіцці Дамбінскага.

Уплыў той быў поўны спрэчнасці. У жыцці навучальні абазначаў ён пачатак безагляднай перавагі эндэцыі. УСБ у тым годзе выраўняў сваю палітычную лінію паводле пераважнай колькасці вышэйшых навучэльняў. Ад гэтага часу аж да вайны ані разу эндэкам ніхто сур'ёзна не пагражаў на іхніх пазіцыях, не гледзячы на тое, што да канца выступалі на выбарах антыэндэцкія групы часткова - санацыцйныя, потым - пераважна левыя.

У самой універсітэцкай эндэцыі прайшлі, зрэшты, сур'ёзныя змены. Адышлі ў цень больш памяркоўныя, культурныя лідары накшталт Ахоцкага ці Галабурды. Пачалі выплываць дэмагогі з выразнымі фашысцкімі рысамі, як напрыклад такі Лахцін, па паходжанні белы расеец, эндэцкі правадыр аж да выбуху вайны, на сёння - эміграцыйны дзеяч.

Паволі пачалі мяняцца таксама форма барацьбы. Заміж дыскусіі пачала выходзіць на пярэдні план бойка. У 1930 годзе эндэцыя баранілася ад баевікоў Стральца. Ужо ў наступным годзе яна сама арганізавала антыгабрэйскія выступленні і з кожным годам пашырала фронт авантур - недзе ў 1937 стварыла крытынскі "Альказар" у Акадэмічным доме на Боўфалавай гары і бадай што ў наступным давяла да лаўкавага гета, сапраўды вялікай "перамогі", як на час за год перад Вераснем.

Можна сказаць, што ўласна гэтая палітычная эвалюцыя паклала канец адраджэнню, пра якое я столькі тут пішу. У атмасферы заядлай палітычнай барацьбы муселі паволі замоўкнуць музы, таварышы пераставалі знацца, заміж жарту што раз часцей пачаў гучаць паклёп.

Калі на УСБ уплыў гэтых выбараў быў безумоўна адмоўны, то на самога Дамбінскага і на тое, што пазней назвалі яго "групай", тая параза - як мне здаецца - аказала ўплыў дадатны.

Перш за ўсё разбурыла сумненні, аблегчыла рашэнні. У санацыйных колах ужо пару месяцаў ішла барацьба на фоне адносінаў да Дамбінскага. "Слова" адраклося ад яго, цяпер, пасля паражэння, тым латвей далося тое самае рашэнне іншым санацыйным катэгорыям. Быў збянтэжаны, калі меў уладу, цяпер не павінен быў гэтага саромецца, разлука сталася простай.

Уласна Дамбінскі скончыў вучобу. Страціўшы Братняк, страціў найважнейшую сваю апору - Кола праўнікаў (юрыстаў). Канешне, не застаўся адзін, толькі што змянілася яго атачэнне.

"Адышло" ад яго шмат студэнтаў з Кола праўнікаў, тых, якія былі ў кіраўніцтве Братняка, а часта нават гралі значную ролю. Пакінула яго пераважная большасць Адраджэння.

Частка з Адраджэння аднак засталася: такая, напрыклад, Муха Жаромская, Уладак Барысевіч, Курачыцкі. Засталося з ім пару даўніх сяброў Легіёна маладых, напрыклад, Ендрыхоўскі. Засталося шмат "неарганізаваных": дзве сястры Дзявіцкія, Ганначка Кампельская, Казімір Петрусевіч, Гуга Савіцкая, Ян Друта. Нарэшце аб'явіліся мы - Шрэдар, Штахельскі, Пачынскі.

У той вельмі цмяны перыяд, я круціўся на перыферыі - не шмат бачыў і разумеў. "Група" праводзіла раз-пораз нейкія арганізацыйныя накіды. Нейкі час, напрыклад, існаваў Клуб інтэлектуалістаў, ці "Каі". Я канешне належаў да яго. Былі нейкія сходы. Атрымліваў часам паперкі з такімі, напрыклад, тэкстамі: "К.І. Шэфства дысцыпліны".

У паперцы "стаяла" нешта пра прыход на сходы ці аплату падаткаў. Так называліся складкі. Вызначалі іх прапарцыйна ад даходаў. Не думаю, аднак, каб тыя платы трывалі даўжэй, чым да канікулаў. Як ва ўсіх студэнцкіх імправізацыях канец школьнага года быў канцом арганізацыйнай актыўнасці.

Але пакуль К.І. сканчыўся, я перажыў многа. Памятаю, напрыклад такую дэталь. Прыходжу нечага ў "Курвель". Бачу аднаго з найбліжэйшых нядаўна да Дамбінскага, Рыньцу. Хачу пра нешта з ім пагаварыць, але ён сухі, маўклівы. З'яўляецца Ежы Загорскі, нехта яшчэ і нейкі незнаёмы студэнт. Яго міна звяртае маю ўвагу на выключнасць сітуацыі - чырвоны, змешаны, вочы бегаюць. Загорскі і Рыньца дыстанцыйна развітваюцца са мной. Я выходжу.

Толькі пазней даведаўся: гэта быў суд над шпікам! Загорскі на нейкай справе пайшоў у нейкую гарадскую паліцэйскую ўправу. Мусіў чакаць, машынальна зайшоў у суседні пакой. А там сядзеў той студэнцік і заўзята пісаў. Падняў галаву, убачыў Загорскага і расцвіў:

- А нас усё болей! Клега таксама супраць тых бальшавікоў. Віншую, віншую.

Калі спахапіўся, што даў маху, выскачыў за Загорскім на калідор, плакаў, кляўся, што яго прымусілі. Ужо тады лайдакі апраўдваліся, што сіла вышэй...

Казік

Той канец года я пражываў у выключнай эйфарыі. Выхад з "Усяпольскай моладзі" і "пераход" да Дамбінскага быў толькі знешнім дробным праяўленнем перамен, якія ўва мне адбываліся. Важны быў іх аўтаматызм.

Недзе восенню супольнымі высілкамі Шрэдара, Пшыбыся, Мілаша і "таварыша з жывоцікам" былі ўва мне зрушаны салідныя, хоць не глыбокія светапоглядныя традыялістычна - антысанацыйна - эндэцкія пазіцыі. І ўжо раз зрушыўшы з месца, не ўмеў затрымацца.

Не гавару ўжо пра санацыю з цэлай гамай яе ньюансаў. Ані хвіліны не думаў пра такую прыстань, Усе "дэмаліберальныя" прытулкі загідзіў мне Дамбінскі сваімі "падваламі" ў "Жагарах". Ео ірsо не да прыняцця станавіўся сацыял-дэмакратызм.

Раз зрушыўшыся з месца, я не мог ужо затрымацца нідзе, акрамя як у канцы, гэта значыць - у камунізме.

Для хлопца ў маёй сітуацыі абазначала гэта - паставіць на голаў усё, што дагэтуль думаў пра справы "апорныя". О дзіва, такі паварот усяго дагары нагамі не з'яўляецца, як аказалася, ані выключна цяжкім, ані надмерна нявыгадным.

На працягу гэтай зімы пачаў спасцігаць не без здзіўлення, што пэўныя мае настаўнікі як бы застаюцца ззаду. Так Шрэдар раз-пораз выказваў дзіўную засцярогу там, дзе для мяне ўсё выглядала проста і зразумела. Так і ў К.І. - дзе змагаліся, або проста сутыкаліся паміж сабой досыць розныя палітычныя адценні - я адразу пачуўся на найбольш левым крыле, недзе каля, напрыклад, Казіка Петрусевіча.

Была гэта нязвыкла маляўнічая постаць. Малы, з рудымі вусікамі і блакітнымі вачыма, вельмі рухавы, з моцным, хоць тонкім галаском - меў не адну нагоду, каб навязаць уяўленні маладым адэптам К.І.

Ужо само паходжанне: ён быў сынам знакамітага менскага, а потым віленскага адваката, які трыццаць з нечым гадоў таму назад браў удзел у першым з'ездзе РСДРП у 1898 годзе ў Менску.

Ведаю, што з'езд быў нешматлікі, няўдачны і закончаны правалам. Стары Петрусевіч на той час быў ужо, бадай, астатнім жывым яго ўдзельнікам. Была гэта жывая рэліквія міжнароднага рабочага руху, хоць ён даўно ўжо адышоў ад палітычнай дзейнасці.

Яго сын за тое якраз у яе ўваходзіў. Смутна на паўслоўца дазваляў нам жоўтадзюбым, падазраваць, што меў ужо дачыненні з праўдзівым нелегальным камунізмам. Нейкі час працаваў матросам на караблі. Гэтым хваліўся надмерна. Пры кожнай аказіі сыпаў праклёнамі на незразумелых мовах, гаворачы проста, забойнымі. Напрыклад, "сатана пергола". Гэта мела быць па-фінску.

Але і па-за гэтай знешняй маляўнічасцю Петрусевіч у К.І. пачаў адыгрываць што раз большую ролю, асабліва адносна навіцыятаў майго кшталту. Стаўся ён для мяне нечым накшталт свецкага ці хутчэй палітычнага капелана. Яго ўхвала пачала што раз больш уплываць на мае погляды і пазіцыі.

Разважаю часам над механізмам той маёй змены поглядаў. Адносна камунізму з дзяцінства займаў пазіцыю рашуча неахвотную, хоць агульную. Успаміны з 1920 году плюс тэксты белагвардзейскіх выданняў, плюс усё, што на тую тэму афіцыйна гаварылі ў тагачаснай Польшчы, зрабілі так, што калі глядзеў на ўсход, то бачыў традыцыйнага калматага бальшавіка з нажом у зубах.

Што сталася асноўным маторам такіх радыкальных зменаў?

Думаю, што перш за ўсё ролю сыгралі негатыўныя моманты. А менавіта: чарговае, год за годам скампраматаванне дзвюх найсаліднейшых антыкамуністычных сіл у Польшчы.

На ўласныя вочы бачыў напад санацыйных баевікоў на эндэцкі мітынг. Праз год на маіх вачах білі выцягнутых з майстэрні габрэяў. Адно і другое чынілі сілы, якія камуністаў абвінавачвалі ў негуманнасці. Тыя два факты, калі папраўдзе, не даказвалі, што камуністы вельмі гуманныя, але затое наогул перасоўвалі дыскусію з гэтай плоскасці ў іншую.

Адапхнуты і ад санацыі, і ад эндэцыі іхняй практыкай, я пачаў пагарджаць што раз з большым непрыняццем іхняй антыкамуністычнай прапагандай. У той час я пачаў спатыкацца з савецкай літаратурай, напрыклад з Маякоўскім. Адначасова на свеце адбываліся два паралельныя, але наўпрост супрацьлеглыя працэсы: крызіс, які ў гэтым годзе дасягнуў дна ў капіталістычным свеце і пяцігодка. У той час польская прэса яшчэ не была так выдрасіравана ў антысавецкай прапагандзе, пра будоўлі пяцігодкі пісалі досыць часта і абшырна.

Грамадскі лад, збанкрутаваны ў плоскасці міжчалавечых стасункаў, банкрутаваў па чарзе ў плоскасці гаспадарчай.

Я паступова даходзіў да абагульненняў, якія тлумачылі цяжкую атмасферу грамадзянскай вайны. Да таго яшчэ, як спазнаў бальшавіцкую аргументацыю, я ўжо быў гатоў прабачыць ім вельмі шмат: прынамсі нешта робяць, прынамсі будуюць. А гэтыя тут і эндэкі, і санатары далёкія ад гуманізму і ў дадатак не маюць ніякай праграмы.

Характэрная камуністычная прапаганда прыйшла пазней. Трапіла на падатны грунт у плане кампраментацыі тых дзвюх сілаў. Думаю, што чарговасць працэсаў змены поглядаў ёсць правільная. Заўсёды спачатку ломіцца старое, і толькі потым здабываецца здольнасць спасціжэння новага. Найлепшая, найспрытнейшая прапаганда нічога не зробіць, пакуль не скампраментуецца "папярэдняя" ідэалогія.

"Перпендыкуляры"

У сакавіку "Жагары" надрукавалі мой новы верш і маленькую нататку пра асананс. Калі папраўдзе, то нейкую зацемку надрукаваў таксама і Шрэдар, Маслінскі ж апублікаваў цяпер свой найлепшы верш ("Раўт герояў аповесці"), але гэта мне не перашкодзіла перажыць нязвыкла інтэнсіўную радасць.

Пасля двух надрукаваных вершыкаў я пачаў адчуваць сябе, як знакаміты паэт. Папраўдзе павінен быў дадаваць "малады". Але і той прыметнік падаваўся мне незвычайна ганаровым. Малады - гэта значыць такі, ад якога ўсяго можна спадзявацца. Немалады, гэта значыць - той які не расце.

"Немаладосць" для нас пачыналася ад трыццаці. Са спачуваннем глядзеў на Буйніцкага, якому да яе было найбліжай. Цудоўны перыяд у жыцці, так капітальна сфальшыўлена оптыка жыццёвых пераваг і дасягненняў. Два вершыкі, абодва слабыя, дазвалялі мне глядзець з непадробным спачуваннем на ўсіх прызнаных ў паэтыцкай славе.

Вялікдзень мінуў якраз на той эйфарыі. Мімаходзь зляпіў сваю першую "заангажаваную" паэмку.

Недзе ў той час (а можа ў 1933?) зачынілі ў Варшаве легальнае камуністычнае выданне "Літаратурны месячнік". Пры гэтым дайшло да арыштаў. Быў арыштаваны нават адзін паэт: Аляксандр Ват.

Уласна яму я пасвяціў свой твор. Назваў: "Аляксандр Хват" - як вядома, якраз так называецца аўтар "Беспрацоўнага Люцыпара". Не чытаў да гэтага тога "Люцыпара". Пракламаваў толькі вершам свае новыя пагляды і свой погляд на іх тагачаснага суносьбіта.

Былі яны зрэшты вельмі яшчэ агульныя і смутныя. У той самы час (зноў не ўпэўнены, ці не на год пазней) у Польшчы пакаралі смерцю двух украінскіх нацыяналістаў - Біласа і Данілішына, здаецца, забойцаў Галоўкі. І тым таксама я прысвяціў верш.

Тым часам бура вакол Дамбінскага нарастала. "Жагары" перасталі выходзіць. Разарвалі стасункі са "Словам" таксама "Ваўчыя Зубы". Нейкі час выходзілі самастойна, як "Воўчыя Іклы", але пасля паразы Дамбінскага сканалі канчаткова.

Калі я прыехаў у Вільню пасля Вялікадня, выйшаў здаецца, першы нумар "Перпендыкуляраў". Па-просту суполка "Жагараў", якой Мацкевіч выгаварыў прытулак, прымяніла тады ўжо прыём так папулярны сёння ў міжнародных стасунках, г.зн. - пайшла да іхняга найзацятага канкурэнта, ці ў "Кур'ер Віленскі".

Пры "Кур'еры" ўжо колькі месяцаў назад паўстала нешта, што мела канкураваць з "Жагарамі". А менавіта сабралася групка маладзёнаў, не запрошаных у "Жагары", і заснавала сваё контрвыданне. Называлася яна "Паласа" ("Стужка").

Без ніякай палітычнай праграмы і без ніякай індывідуальнасці паэтычнай - выданне гэтае не было ў стане канкураваць з "Жагарамі". Хто чуў у Польшчы прозвішчы Юзафа Буйноўскага, Мечыслава Катліцкага, Давідовіча. Той, апошні яшчэ быў паэтычна найцікаўшы, але з літаратурай парваў вельмі рана. Буйноўскі - вельмі прэтэнзійны эпілон, ад часу да часу публікуе нейкія дробязі на эміграцыі. Катліцкі прызямліўся ажно ў Новай Зеландыі як апякун групы польскіх дзяцей, вывезеных туды з Блізкага Ўсходу.

Быў яшчэ чацвёрты паласіст, Анатоль Мікулка, найбольш з іх маляўнічы. Студэнт медыцынскага факультэта трапіў нейкім цудам у "Кур'ер" карэктарам, а потым начным рэдактарам. Здаецца, гэта якраз ён рабіў пэўныя крокі для залатвення пераходу жагарыстаў да новага апекуна.

"Перпендыкуляры" мелі той самы фармат, што і "Жагары". Не памятаю ўжо, ці друкаваў у іх нешта Дамбінскі. У кожным разе выданне гэтае адразу страціла палітычны размах. З дзвюх палавін, з якіх складаўся калектыў "Жагараў", г.зн. паэычнай і палітчнай, тая другая змену памяшкання адчула вельмі хваравіта.

Нічога дзіўнага. "Слова" рэдагаваў фантастычны чалавек, парадаксальны палітык, вядомы публіцыст, залежны па самай справе ад фундатараў (як быццам ёсць дзе на свеце рэдактары выданняў, ні ад кога не залежныя), але па-першае - ад многіх, па другое ад такіх, якія дастаткова далёка былі ад палітыкі. У такой сітуацыі, калі нават выбухне скандал, як з "Жагарамі", то заўсёды нейкі час міне, пакуль непаслухмяных заклічуць да парадку.

Тым часам "Курвеля" рэдагаваў чалавек без фантазіі, палёту, надмерных амбіцый - Казімір Акуліч. Сапраўды, адзінай яго амбіцыяй было трыманне за "Слова" і нейкае такое датрыманне кроку Мацкевіча. Пра тое суперніцтва я пісаў ужо сям-там ("Рэчаіснасць"), жартаўліва або вельмі коратка.

Пры Акулічу, які атрымоўваў датацыі на выданне непасрэдна з Ваяводскай адміністрацыі, цяжка было дасягнуць размаху. Палітычнае крыло суполкі хутка згарнулася.

Першая навэлка

Хутка, але не цалкам. Звярніце ўвагу, у грамадстве пачыналіся павольныя светапоглядныя змены. То адзін, то другі з яго стаўпоў даваў нырца ў крайнюю левізну, яшчэ ўчора мутны "антыкапіталіст" з раніцы прачынаўся жалезабетонным бальшавіком.

Я вельмі хутка меў магчымасць пераканацца, як выглядае сутыкненне пачатковага літаратара з такой вось жалезабетоннасцю.

Летам 1932 года я напісаў першую (пасля мутацыі, бо яшчэ год назад нарадзіў апаведзік на конкурс... карпарацый) навэлу. Я быў у гарачцы пошукаў формы. Навэла называлася "Ноч, дзень і ноч пасля шлюбу". Яе рэвалюцыйнасць "формы" палягала ў раскладванні рэчы на элементы ці складовыя часткі. У першым раздзеле даў адно апісанне. У другім - адны дыялогі, у трэцім - так зв. "думку".

Гісторыя вельмі здалёк кранала свежа здабытыя мной ідэйныя пазіцыі, была з большага матэрыялістычная, антыфідэістычная і г.д. Але тым не менш была цалкам "не заангажаваная".

Ужо не памятаю, у якім нумары "Перпендыкуляраў" яе апублікавалі. Заняла паўтары калонкі! Гэтае небывалае шчасце з нагоды сапраўднай бочкі мёду сапсавала мне лыжка дзёгцю ў выглядзе дапіскі рэдакцыі.

Менавіта яна паведамляла, што пошукі формы - гэта цацы-цацы, але па перакананні рэдакцыі нашмат больш значыць літаратура грамадская, што стаіць на баку людзей працы, якія змагаюцца з капіталізмам.

Як бы мне хто даў палкай па лбе. Швэндаўся па горадзе з непакоем выглядаючы знаёмых. Сам сабе здаваўся зганьбаваным да канца жыцця. Разважаў пра помсту. Напрыклад пра кіданне пісьма. Пробліскі здаровага розуму ўстрымалі мяне ад гэтага. Быў бы можа гэта толькі падарунак для маіх ворагаў. Бо што я значыў, што мог? Баба з возу... У выніку пастанавіў з возу не злазіць, каб тыя коні не пачуліся лягчэй. Напісаў толькі рэпліку.

У наступным нумары рэпліку надрукавалі разам з іхняй рэплікай. Махнуў рукой.

Хто ж быў той прынцыповы, той неўгамонны? Хто напісаў гэты каментар? Ха, ха, ха! Гэта быў Мілаш. Чэслаў.

У той час (1932 год) ён перажываў апагей сваёй левізны. У асеннім нумары "Перпендыкуляраў" выдаў знакаміты палітычны фельетон. З усёй тройкі старэйшых жагарыстаў нейлепей і найталковей загаварыў пра заангажаваную паэзію. Амаль на памяць ведаю яго верш з аказіі забойства нейкага французскага чыноўніка з Жырардова выкінутым з працы бухгалтарам:

Зямля гэтая плоская і жабрацкая

для падарожных з Масквы да Берліна.

Калонія замежных капіталаў.

Эксплуатаваныя тэрыторыі.

Нам гэты край - вянок на карабіне,

Мы гэты край кулакамі падымем.

Калі б прыгледзецца да гэтага верша, то тая левізна аказалася б досыць дваякай.

Той, напрыклад, "кулак" недалёка стаіць ад "крыжоў", якія мелі б трашчаць пры тым жа ўздыманні, на мой погляд некага цалкам іншага. Але тады ў маіх вачах Мілаш падскочыў яшчэ больш уверх. Можа не паверыце - я прабачыў яму там-тую дапіску.

Першы судзік

Больш-менш у той жа час я перажыў дробны эпізод, які ўжо даўно вылецеў мне з памяці, але які мне якраз учора прыпомнілі.

Менавіта я першы раз стаў перад судом. Праўда, толькі рэктарскім.

Я ўжо прайшоў мутацыю, ужо сам на сябе з гэтага кастрычніка глядзеў з агідай і недаверам, ужо быў "у" Дамбінскага - калі атрымаў позву на расправу ў рэктарскім судзе.

Не верыў уласным вачам. Стаяла як бык: у якасці абвінавачанага.

Не без эмоцый з'явіўся ў вялікай зале. Не была гэта ўласна расправа, толькі заслухванне. Вельмі смутна сабе яго прыпамінаю. Дамінавала ўва мне здзіўленне.

Нейкі госць колькіразова з націскам выпытваў у мяне, што я рабіў дня такога, і такога. Я не меў зялёнага паняцця. Гэта перш за ўсё было блізка з год таму назад. У аснове рэчаў быў перакананы, што тут гаворка ідзе пра тое выбранне мяне ў тую ілюзорную арганізацыю, студэнцкую камісію ці камітэт пасля тых хваляванняў. Але пра тое не пыталіся. Таксама не пра тыя хваляванні. Пра нешта зусім іншае.

Пра што? Ба, каб жа тое ведаў. Была гэта ў сваёй аснове нейкая пародыя на кафкаўскі "Працэс".

Пасля доўгага допыту, пры якім я адмаўляўся ад усяго, мяне нарэшце адпусцілі, яшчэ пару тыдняў і атрымаў прыгавор: вымову.

І толькі ўчора высветлілася.

Ужо два гады я круціўся па ўніверсітэце разам са Шрэдарам. Былі неразлучныя. Калі хто пытаўся пра нас, адказвалі: Путрамант і Шрэдар. Каб зацікавіцца аж да пытання: "Каторы хто", - то такіх цікаўных не было.

Я сядзеў у Баневе. Тым часам ва ўніверы выбухнула новая здарэнне. Адна з найзацятых прыхільніц Дамбінскага, Гуга Савіцкая, з абурэннем назірала за малайцом, які паказваў цуды ў самым агні бітвы. Гэта быў адзін з той пары. Гуга вырашыла: Путрамант. І на рэктарскім судзе, калі яе запыталі, хто браў удзел у бойцы, адказала якраз так.

Праз колькі тыдняў яна перажыла сур'ёзны стрэс. Выпадкова пазнаёмілася з тым героем. Прадставіўся: я - Шрэдар. Вельмі за тое было ёй брыдка, і вось учора, г.зн. праз дваццаць восем гадоў, яна ў тым прызналася.

Фізіялогія пасвячэння

Гэта толькі знадворку ўсё падаецца на выгляд скончаным, завершаным, прадуманым. Калі трапляеш у сярэдзіну - усё набывае выгляд натуральны: балагану, блытаніны, недаспеласці.

Дамбінскі і яго група падаваліся мне знадворку ўзорам прадуманай дзейнасці. А ў той жа час быў ён хлопцам, якому пару гадоў за дваццаць, сапраўды вельмі здольным, але і вельмі зялёным.

Калі ў лютым 31 года перамог эндэкаў і здабыў Братняк, стаўся аб'ектам нязвыклай чуласці з боку ўладаў. Знайшлося каля яго шмат апекуноў і апякунак.

Круцілася, напрыклад, ва ўніверсітэце такая Ванда Пілсудская. Здаецца, плямянніца. Паказвалі мне яе: невысокая, моцная, досыць расплыўшаяся бландынка. Была гэта адна з найбольш заўзятых пратэктарак Генрыка.

Былі таксама іншыя. Маладыя навукоўцы, дацэнты, кандыдаты на прафесароў - Свяневіч, Сукяніцкі. У той час узнікаў - дзякуючы іхняй актыўнасці - т.зв. Інстытут вывучэння Усходняй Еўропы, адзіная ў сваім родзе пляцоўка разлічаная на "навуковую" актысавецкую выведку. І Свяневіч, і Сукяніцкі вельмі цікавіліся нязвыкла здольным магістрантам. Пасля яго каталіцкіх пачаткаў мусілі сутыкнуць яго з навуковым сацыялізмам, бо без захаплення Марксам і Леніным не магло быць мовы пра іх перавагу.

Якраз у той час Дамбінскі "захапіўся". Толькі сутнасць была цалкам іншая, чым тое, што сабе планавалі яго апекуны. Думалі, што ён паўторыць іх уласную дарогу, г.зн. пакаштуе для таго, каб выпрацаваць імунітэт.

Не ведаю, што вырашыла цалкам іншы ход справы ў Дамбінскага. Калі паспрабаваў, захацеў болей і болей. Не выпрацаваў імунітэт, захварэў на марксізм.

Не ведаю, але дадумаю. Ён быў зроблены з іншага матэрыялу. Своечасова мог адкінуць міраж кар'еры. Умеў ці, хутчэй, мусіў з незвычайнай вастрынёй перажываць крызіс капіталізму і ўсёй сваёй істотай стаць на бок яго ахвяраў.

Я не быў у гэты час блізка да Дамбінскага. Сталася гэта толькі тады, калі ўжо ён набраўся сілы, быў рашучы, светапогледава сфармаваны. Апавядалі мне толькі яго тагачасныя набліжаныя, праз якія перыпетыі ён праходзіў.

Апавядалі пра ўсяночныя шпацыры над Віліяй. "Інстытут" размяшчаўся ў шляхецкім, хоць досыць новабагатага выгляду палацы, дзе знайходзілася так зв. Бібліятэка Ўрублеўскіх; палац той быў размешчаны над ракой, за два крокі ад Кафедральнай плошчы. Алея якраз распусціўшыхся ліп. На гарызонце чорны каркас Зялёнага Моста.

Дамбінскі выйшаў позна з чарговай ін'екцыі, зачытаўся "Дзяржавай і рэвалюцыяй". Махаючы рукамі, апавядае з захапленнем сваім набліжаным, як гэта выдатна.

А гэтыя набліжаныя часам з зусім нечаканых рук атрымлівалі "пасвячэнне".

Апавядала мне адна з іх, як спаткалася з такім нейкім Анцэвічам.

Быў гэта высокі і тоўсты літовец, вельмі светлы бландын, з вялізарным, абвіслым, чырвоным і мясістым носам і цёмна-блакітнымі вачыма, схаванымі за акулярамі ў досыць рэдкай на той час "амерыканскай" тоўстай аправе.

Анцэвіч упаў на Вільню, як снег на галаву. Прыняты ва ўніверсітэт незвычайна хутка, хоць як сам апавядаў, мусіў уцякаць з Коўні з-за абвінавачвання ў камуністычнай дзейнасці, пачаў круціцца сярод левых але досыць смаркатых яшчэ віленцаў, імпануючы ім начытанасцю, вялікасвецкімі палітычнымі манерамі, веданнем міжнародных спраў.

Адна з найзацяцейшых у будучыні сябровак "Групы" спаткала яго неяк. Пачалі размаўляць Абое вучылі палітычную эканомію.

- Што чытаеш? - спытаў Анцэвіч

- Гідэ, - адказала з гонарам.

Канешне мела на думцы таго эканаміста.

Анцэвіч махнуў рукой:

- Што гэта за эканаміст. Маркса чытала? Не можа быць? То што ты робіш ва ўніверы?

Канешне таварышка адразу забралася ў Маркса. А, як глынула, адразу набралася да Анцэвіча павагі. Неяк праз колькі год спаткаў яе Чухноўскі (той самы Мар'ян). Даведаўшыся, што Анцэвіч тут "ходзіць у вялікіх марксістах". Рукі заламаў. Але ж таго Анцэвіча ў Варшаве...

Пакуль тое сталася, мы спатыкаліся з Анцэвічам ад часу да часу. Я быў паэтам і мала яго цікавіў. Ён дзейнічаў ў Віленскім СНПМ (Саюзе незалежнай польскай моладзі) ці каля яго. Памятаю сваё адчуванне на яго конт. Падаваўся мне пякельна левым. СНПМ пры ім гэта была лухта. Таксама і наша пачка. А пры тым усім круцілася вакол яго нешта нячыстае. Ёсць такія кветкі, якія здалёк пахнуць салодка, як геліятроп, а зблізку нейкім атрутным гнілым мясам.

Вось і Чухноўскі рукі заломваў: гэта вядомы правакатар. Мусіў выбірацца з Варшавы, з Кракава... Агент "двойкі".

Як аказалася пазней, не толькі... У час вайны Анцэвіч супрацоўнічаў з немцамі, потым уцёк у Берлін. Гэта для альбома маладым людзям, якія пісалі некалі пра Дзяржынскага, а потым наогул перасталі верыць у выведку і правакацыі.

Паланісты

Але ж, не звяртаючы ўвагі на тыя касмічныя ўзрушэнні час пасоўваўся наперад, прыйшла вясна і экзамены.

Згодна з планам, устаноўленым яшчэ восенню 1930 года, я здаў у другім трыместры філасофію і гісторыю. Цяпер на канец пакінуў сабе найцяжэйшы, як гаварылі, прадмет, г.зн. гістарычную граматыку.

На паланістыцы стварылася такая лакальная пяцёрка прыяцеляў і трохі супернікаў, якія здавалі разам экзамены, трымаліся кучкай па семінарах і лекцыях Былі там тры дзяўчыны. Яўгенія Амяльянчык з Беластоку, коратка звалася Геня. Вельмі здольная. Аж раздражняльна пільная. З тых, хто першы падымае пальцы: я ведаю, пан прафесар... Звычайна, зрэшты, сапраўды ведала. Акрамя таго, вельмі, мілая. Знаеце яе, зрэшты, усе, не скажу толькі, як сёння называецца.

Другая - гэта была Ірэна Славінская, паланістка па сённяшні дзень. Каля ўсхваляванай, нярвовай Гені была яна элементам спакою, развагі, часам досыць дабрадушнай зласлівасці.

Разам з трэцяй, Ганкай Вярбіцкай, належала да Iuventus Christiana. Паказальна, што хоць нашыя палітычныя дарогі ў будучыні цалкам разышліся, наша сяброўства ператрывала ўсе, што раз больш рэзкія ўстрэсы, аж да выбуху вайны.

Ганка Вярбіцкая была чарговай - цалкам безнадзейнай - маёй сімпатыяй. Мела ў сабе нейкую выключную грацыю, лагоднасць, памяркоўнасць. Закахаўся ў яе, як хлапчук, ад пачатку ведаючы, што не мае гэтае пачуццё ніякай перспектывы. Было ў ім нешта з таго, што здаралася ў гімназіі адносна старэйшых за сябе таварышак, пачуццё абсалютнай уласнай недаспеласці.

Ганка паходзіла са зруйнаванай абшарніцкай сям'і з ваколіц Ломжы. Мела вельмі шмат сясцёр і аднаго толькі нязвыкла прыстойнага брата. Часам мы бывалі ў іхняй вялікай але перапоўненай дзецьмі кватэры. Усе сёстры, прыгожыя і менш прыгожыя, мелі ў сабе частку той самай грацыі. Ганка была глыбока вернай каталічкай. Не ўхваляла мяне ў перыяд рэзрухаў 1931 года. Тым больш мусіў ад яе аддаліцца пасля ўваходу ў арбіту Дамбінскага. Але ніколі палітыка не перашкаджала нам у нашым сяброўстве.

Была хворая на сухоты. У той абшарніцкай сям'і бяда добра праяўлялася. Стары Вярбіцкі - з тыпова шлягонскімі вусамі - атрымаў нейкую працу пры Сельскагаспадарчым аддзеле. Не хапала таго на сям'ю можа з дзесяці чалавек. Пасля Ганкі наступная па чарзе Юлія таксама захварэла на туберкулёз. Што год ратаваліся ў Занапанэ.

Вайны ні адна з іх не перажыла.

Быў яшчэ Збігнеў Фаляеўскі, старэйшы за нас на год, высокі худы хлопец з малым тварыкам, з носам трохі як у качкі, але затое з прыгожымі доўгімі вачыма. Сын прэзідэнта горада Вільні, быў адначасова сынам жонкі Аркана. Што год ездзіў да маці і айчыма ў Горцы. Адначасова з намі пачаў пісаць вершы, выдаў нават пару зборнікаў.

Вершы былі адэкватныя яму. Гэта значыць мілыя, складныя, але нейкія другасныя, неяскравыя, не выклікаўшыя мацнейшых пачуццяў у душы чытача.

Яго будучыня паказала аднак, што пад той бачнасцю пэўнай вяласці драмаў характар досыць моцны і цэльны. Не ўлазіў у ніякія нашыя палітычныя баталіі, але пасля заканчэння факультэта паланістыкі раптам прыняў пасаду настаўніка ў польскай гімназіі ў Харбіне. Вярнуўся адтуль цераз год ці два. Апавядаў з незвычайным захапленнем пра Японію і японцаў у сябе дома і тут жа з найвялікшым абурэннем пра японцаў у Манчжурыі. Слухаў я ўсё з небывалай цікаўнасцю. Такой блізкай была мне тая экзотыка.

Фаляеўскі ў час вайны трапіў у Стакгольм, ажаніўся са шведкай, потым атрымаў запрашэнне на кафедру польскай літаратуры недзе на сярэднім захадзе Штатаў. Знаходзіцца там па сёння, выкладае. Мае чацвёра ці пяцёра дзяцей. У мінулым годзе прыязджаў у Варшаву на з'езд паланістаў. Я быў у той час так заняты, што нават не паразмаўлялі, хоць было наладжана адно такое супольнае спатканне.

Каля той пяцёркі круціліся яшчэ іншыя. Марыя Жаромская, вельмі добрая студэнтка, якая ехала на адных пяцёрках уважлівая, спакойная. Належала да Адраджэння, выйшла аддтуль разам з Дамбінскім, прайшла далёкай дарогай. Аж патрапіла на лаву падсудных у справе "Па-просту". Юзаф Трыпуцька, смешны хлопец з носам і доўгім, і разам задраным. Някепскі мовазнавец, пачцівец, выраслы недзе з беднай вёскі ў глыбіні Віленшчыны, з Мядзеля ці з-пад Глыбокага. Перад вайной атрымаў лектарат польскай мовы аж у Хельсінкі. Распавядаў не без гонару пра візіт Бэка, пра баль, пра тое, што танцаваў з дачкой пані Бэк.

Да нашага курса, як я казаў, не здавалі экзаменаў за чатыры гады. Людзі сядзелі на той паланістыцы па пяць, шэсць, сем гадоў. Толькі мы неяк не мелі часу. Мала таго, што пачалі здаваць самі, але цягнулі за сабой і тых спозненых.

Вясной я здаў гістарычную граматыку з радасным, спартовым пачуццём, што гэта не была ліпа, але нешта сур'ёзнае, і што я справіўся з тым без клопатаў.

Затое Шрэдар не рваўся. Не працягу цэлала года здаў толькі адзін экзамен. На гістарычную ўжо яму не хапіла волі.

Катастрафізм

З канікулаў 1932 года застаўся мне верш пад такой назвай і не шмат што болей.

Але верш знакаміты. Пасля нагрувашчвання сельска-анёльскіх абразкоў выклікае з'яўленне чыхаўшых за гарызонтам громаў, якія ўжо неўзабаве выбухнуць, "як артылерыя, што папярэджвае навалу, якая пачынаецца".

Была гэта найвялікшая ахвяра, якую хоць калі прыносіў з'яве, што апанавала ў той час душы віленскіх паэтаў, а менавіта катастрафізму.

Ужо пачынаючы ад папярэдняга году ў вершах усёй першай жагарыстаўскай тройкі загучала нота і "праклятага" пакалення, і надыходзячай катастрофы. І Мілаш, і Загорскі, і Буйніцкі шчодра кідаюць народу засцярогі і прадказанні.

Дзве цікавыя рэчы. Гэтае прадбачанне катастрофы не было абапёртае ні на ніякі адчувальны вынік думкі, ні на якую гістарычную падзею. Розныя крытыкі ўпікалі ім гэта пазней. Крытыкі, канешне, вельмі розныя. Найперш азонаўцы, потым "марксісты".

Але па-другое - гэтыя катастрафісты, як аказалася, мелі поўную рацыю. Іхнія прадбачанні спраўдзіліся. Найдакладней патрапіў Ежы Загорскі. Недзе, мабыць, каля 1934 года надрукаваў ён верш пра Гдыню, які заканчваўся так:

Гдыня, каб цябе апяваць,

ужыў я словы вельмі спакойныя.

У годзе трыццаць некаторым

выбухнула захопніцкая вайна.

І якраз у апошнім годзе, які падпадаў пад гэтае прадбачанне...

З чаго браўся той катастрафізм? Вельмі проста. З таго, што ў той час рабілася на свеце. Перш за ўсё з крызісу капіталізму. З магутнай хвалі рэвалюцыйных рухаў, якая тады ішла па зямным шары ад Кітая цераз Германію ажно да далёкай Чылі.

Гаспадарчы крызіс капіталізму паглыбляўся крызісам ідэйным. Якраз на пачатку трыццатых гадоў у літаратуры свету пачынаюць з'яўляцца наймацнейшыя мастацкія вобразы прайшоўшай вайны: Хеменгуэй, Рэмарк, Арнольд Цвейг. Нагадвалі яны старэйшым, паказвалі малодшым, чым была вайна. А адначасова выбухнулі ўжо першыя пажары другой вайны: Манчжурыя. І тут варта працытаваць Загорскага:

Праз няпоўных пятнаццаць гадоў

па Вялікім Парадзе,

па схіленні штандараў пад Трыумфальнай аркай,

грыміць бура над Азіяй. Мукдэн у квецені бомб,

У квецені бомб як у дзьмухаўцах і ў выбухаў градзе.

А гаварылі; а лгалі, што ўсё залечаць...

Была гэта тыповая рэакцыя падрастаўшага паэтычнага пакалення. Расчараванне, страта веры ў сістэму, якая налгала і ашукала. Па крызісе непасрэдна паваенным, пакінутым капіталізмам часткова збройна, часткова праз асобныя саступкі (не выпадкова ў краінах, пацярпеўшых паразу, у першае пасляваеннае дзесяцігоддзе кіравалі сацыял-дэмакраты. Пасля другой вайны, зрэшы, было падобнае. Можна было б нават прыняць гэта за адзін з паказчыкаў, якая краіна сапраўды прайграла вайну. Тая, у якой пасля вайны кіравалі сацыял-дэмакраты...) наступіла некалькі гадоў на першы погляд спрыяльных. Крызіс 1929 - 1932 гадоў з небывалай вастрынёй нанава ўскрыў рахункі ваенных крыўдаў капіталізму. Яго абяцанні і запаведзі, што вайна не паўторыцца, бралі ў галаву. Адсюль моцнае ўзмацненне пацыфізму ва ўсім свеце.

Але нашыя віленскія катастрафісты былі нечым большым, чым пацыфістамі. Разам з Дамбінскім яны ўжо трохі пакаштавалі марксізму. Гэта значыць іхняя крытыка праяваў крызісу была больш глыбокая і больш вострая. Канешне гэта яшчэ не значыла, што яна была глыбокая і вострая. Былі яны вельмі маладыя. Трымаліся за іх розныя забавы. Загорскі піша "Гімн міжпланетных зносінаў (камунікацый)". А мне казаў са смехам: вось каб іх набраць Глядзі, "Каму..." гэта значыць перш за ўсё "Камуністычнага" , "між (інтар)" "Інтэрнацыяналу..."

Я адчуваў сябе на шмат маладзейшым ад гэтай тройкі, яны вельмі мне імпанавалі, але я не шмат ведаў пра іхнія тагачасныя перыпетыі. Я цераз катастрафізм праходзіў на шмат больш спакойна і больш апалітычна. Але не прайсці не мог.

Паэтычная мода ў перыяд даспявання нечувана дэспатычная. Паддаешся ёй, не ведаючы нават, у чым сутнасць. Нават не жадаючы, не можаш не скласці ёй нейкай ахвяркі.

І не гэта страшнае. Мода становіцца страшнай, калі перастае ёй быць, калі нейкім нешчаслівым чынам застаецца на доўга, пускае карані.

Крыдль

А лета тое было вельмі пагоднае. Да мяне прыязджалі на пару дзён нейкія таварышы. Гулялі ў валейбол. Ляжалі на пляжы. Не хапала толькі дзяўчат.

Восенню па паланістыцы грохнула: новы! Прыехаў нарэшце наступнік Пігоня. Зваўся дзівосна: і Манфрэд, і Крыдль. Імя ўзнёслае, прозвішча смешнае.

Мы таўкліся на калідоры перад прафесарскім кабінетам. Сядзелі там Кальбушэўскі і Крыдль. Кожны з нас меў увайсці ў адзіночку і назваць сваё прозвішча. Калі прыйшла мая чарга, я з дужай упэўненасцю ў сабе ўвайшоў, зрабіў пару крокаў і ляпнуў ні з таго, ні з сяго: "Пан Путрамант".

Адразу спахапіўся. Стаў чырвоны з сораму. Крыдль ані не рассмяяўся, ані не абразіўся. Запытаў пра нешта вельмі звычайна і зычліва. З месца мяне пакарыў. Я застаўся пад яго ўплывам аж да яго смерці, каля чвэрці стагоддзя пазней.

З бегам часу вакол Крыдля паўстала пэўнае асяроддзе ў семінарыі і ў універсітэце. Наша пяцёрка неяк аўтаматычна стала яго асабістай гвардыяй. Геня - канешне - прэтэндавала праз колькі гадоў на яго асістэнтку.

Крыдль прыйшоў у Вільню як звястун новых плыняў у паланістыцы. Пасля школы філалагічна-генетычнай, ці як там яе назваць, стварыў ён у Вільні кірунак эстэтычна-фармалістычны. Прызнаюся, што я браў у тым чынны ўдзел. Пасярэднічаў м. ін. у кантактах Крыдля (толькі віртуальна) з расейскімі фармалістамі, як той, які першы пазнаёміў Крыдля з іхнімі тэорыямі, паколькі Крыдль не ведаў расейскай мовы, а тыя працы ў 33-34 гадах у Польшчы не былі перакладзены.

Але той эстэт, той фармаліст цалкам не быў абстрагаваны ад палітыкі. Па меры нарастання эндэцкай дамінацыі ў Вільні, а фашызму ў свеце, Крыдль станавіўся палітычна што раз больш актыўным. Была гэта пазіцыя, абапёртая галоўным чынам на супраціў, на негатыў. Ён быў класічным партнёрам для шырокага антыфашысцкага фронту. У апошнія перадваенныя гады, калі ва ўніверсітэце ўвялі лаўкавае "гета", Крыдль перанёс лекцыі з універсітэта ў семінарскае памяшканне, на гета не згадзіўся.

У той жа час у Вільні ўзнік Дэмакратычны клуб. Адным з яго заснавальнікаў - акрамя прафесара Завадскага, псіхолага - стаў якраз Крыдль.

Зрэшты, пра яго будзе ў гэтай кніжцы гаворка не раз.

Я меў з ім аж да канца стасункі вельмі добрыя. Насуперак легендам на маю тэму, я ні разу не ўчыніў супраць яго ніякай авантуры, скандалу ці хаця б непаразумення. Але здарылася ў мяне з ім асаблівыя гісторыя, якая расцягнулася на два гады і была вартая анекдота.

Я два разы здаваў у яго польскую літаратуру. У 1933 - так званую "малую". Ён спытаў у мяне:

- Якога веравызнання быў Рэй?

Я адказаў не без вагання:

- Кальвінісцкага.

Крыдль злёгку скрывіўся:

- Але, уласна, ён быў евангелісцка-аўгсбургскага...

Праз год здаваў у яго "пашыраную" літаратуру. Трэба ж здарыцца, што Крыдль зноў мяне пытае:

- Якога веравызнання быў Рэй?

На гэты раз з поўнай упэўненасцю я адказаў:

- Евангелісцка-аўгсбургскага.

Крыдль злёгку скрывіўся:

- Але, уласна, ён быў хутчэй кальвіністам...

- Я прамаўчаў, падтакнуў. Атрымаў добрую адзнаку. Але па сённяшні дзень не пэўны ў тым рэеўскім веравазнанні.

"Батлейка" і "Жы - га"

Новы акадэмічны год пачынаўся зусім іначай, чым папярэдні. Эндэкі ў гадавіну смерці Вацлаўскага рабілі нейкія дэманстрацыі, але яны не набылі больш шырокага размаху, і, наколькі памятаю, лекцый не адмянялі.

Я вёў досыць актыўнае жыццё, вучыўся і пісаў вершы. Прайшлі калядныя святы, пачаўся карнавал. Быў ён для мяне, як звычайна, досыць пустым сезонам. Заміж гэтага вялікі сезон пачаўся ў вялікі пост.

Праз колькі год была гэта пара "Акадэмічнай батлейкі". Зарадзілася яна пад непасрэдным уплывам "Варшаўскай батлейкі". Паколькі займалася перш за ўсё абшарам акадэмічным, трохі Вільняй, вельмі мала Варшавай, а ўжо сапраўды ніяк "цэлым светам" - была вельмі дасціпнай. Як вядома, чым вузейшы асяродак прыёму - тым латвей з досціпам.

Таму была гэта імпрэза на цалкам добрым узроўні. Зрэшты, незалежна ад асяроддзя пяро Дорна Буйніцкага гарантавала тэкстам "Батлейкі" ўзровень параўнальны з Варшавай. Было яшчэ пару верных аўтараў "Батлейкі", такі напрыклад "Фокс" - Дамброўскі ці Ежы Вішнеўскі, так зв. "Белы", у адрозненне ад "Чорнага", таксама праўніка і таксама набліжанага да "групы Дамбінскага".

Тым часам "жалезная" батлеечная трупа некалькі памаладзела. Побач з Буйніцкім вельмі чынным аказаўся Загорскі. Мілаш, здаецца, пісаў, але мала. З'явілася ж цэлая новая сатырычная "аблава". Такі, напрыклад, Стэфан Загорскі, кузін Ежага, якога звалі "Слон".

Грунтоўна быў падобны на слана, альбо лепш на маманта. Бо быў страшна валасаты. Высокі, тоўсты, дабрадушны і разам з тым з'едлівы. Вывучаў - традыцыйна - права.

Бацька яго, Ігнацы, быў вядомым віленскім адвакатам, і колішнім палітычным дзеячам, сябрам СДКПі Л (сацыял - дэмакратыя каралеўства польскага і Літвы), вельмі радыкальным. Не змяніў сваіх перакананняў пад старасць і выступаў з на дзіва годнай адкрытасцю. Таму, напрыклад, у справах ускосных, калі абвінавачаныя не прызнаваліся ў "прыналежнасці" да "камуністычнай змовы", не хацелі браць яго за абаронцу са страху, каб чаго не сказаў...

Быў гэта чароўны чалавек. Яго сыны не пераялі пасля яго палітычнай цягі. Я са Стэфанам неўзабаве моцна пасябраваў, але не на палітычнай платформе, а толькі на літаратурнай. Ён быў адзіным маім "суаўтарам", толькі з ім (і пару разоў з Аляксандрам Рыжкевічам) я рызыкаваў супольна пісаць розныя, сатырычныя галоўным чынам, дробязі.

Цяпер мы з ім прыйшлі ў "Батлейку". Быў гэта вялікі аванс. Дагэтуль мы выступалі толькі ў імпрэзе са звонкай назвай "Жы-га".

Гэта значыць "Жывая газетка". Раз на месяц збіраліся мы, колькі чалавек, у Асяродку на чале з Дорнам, Ежым Загорскім, "Фоксам" - і чыталі розныя, менш ці больш забаўныя тэксты. Вельмі актыўным быў у ёй таксама Ендрыхоўскі. Асаблівай папулярнасцю карыстаўся, напрыклад, яго цыкл спартыўных эротыкаў, які заканчваўся "турыстычным" эротыкам з наступнымі радкамі:

Але з усіх дарог

Ты, мая дарагая, мне

Найдаражэйшая

Гэты цыкл натхніў мяне на цыкл чатырохрадкоўяў "З альбома Ірэны". Было іх, бадай што, шэсць - па колькасці аддзеляў ва ўніверы. Адна з іх заўсёды выклікала смех. Нажаль, не памятаю з яго ні паўслоўца.

Была гэта дзівосная і чароўная ў грунце рэчаў забава. Выходзілі перад некалькімі дзесяткамі чалавек і чыталі. Сатыра дае незвычайна дакладна рэалізованыя вартасці для чытача таго, што зрабіў. Пры лірыцы і да т.п. гледачы могуць удаваць (прыкідвацца) і захапленне, і ўзрушэнне. Смеху з нечага, што не смешнае, ніхто не патрафіць удаць.

Праз цэлы год ад паразы Дамбінскага я ўдасканальваўся ў тым цяжкім мастацтве. Часам здавалася мне, што раблю поспехі, што дасягаю... Гледачы слухалі прыязна, смяяліся ў меру. Пісаў сатырычныя рэпартажы, хоць бы з тых жа выбараў. "Альбом" так-сама падабаўся: толькі цяпер бачу, як гэта было блізка да цыклу Ендрыхоўскага.

Уся гэтая дзейнасць была выключна "ганаровая". Толькі ў "Батлейцы" плацілі паводле нейкіх анарха-сіндыкалістычных прынцыпаў: дзялілі чысты даход згодна з укладам кожнага з удзельнікаў.

Так мне падабалася забава з "Батлейкай", што я не спыніўся на пісанні тэксцікаў, але яшчэ ахвяраваўся на дапамогу "тэхнічную". Між іншым, прадаваў білеты. Вельмі проста, а таксама ж зацягвае. Тэатр і газета - гэта спаборніцтва - наркотыкі, якія вычэрпваюць, але фатальна ўцягваюць у той рытм пустых перадполудняў і запоўненых вечароў. Сядзеў, з задавальненнем адрываў чарговы білет, касавурыўся ўніз, у бок уваходу. Заміраў ад шчасця, калі быў тлум, заміраў з непакою, калі было пуста, прадстаўленне пачыналася, ішоў на верх, станавіўся каля дзвярэй.

Канешне, я ведаў тэкст на памяць. Бачыў: у тым месцы - першае ўзрушэнне, у тым - першых некалькі смяшкоў, у тым - меншыя або большыя авацыі.

Нажаль, не пры маім "кавалку".

Мой кавалак абапіраўся на вядомы верш Выспяньскага са словамі Камбране.

Якраз адзначалі 25-годдзе смерці аўтара "Вяселля". З гэтай нагоды эндэкі з санатарамі перасварыліся за тое, да кого ён быў бліжэйшы. Я падаў коратка тую сварку. Санатар абвінавачвае эндэка, што той прыўлашчвае сабе аўтара верша: "Не паляціць арол у гаўно".

Абедзве лялькі пачынаюць спяваць на мелодыю "Мая мама з горада Якагама":

Эндэк:

Што гэта шкодзіць,

Нічога не даводзіць

На сто старонак адзін верш.

Санатар:

Пан памыляецца,

Няхай пастараецца

І зразумее яго змест

Эндэк:

Тыя словы маюць сэнс агульналюдскі

Санатар:

Няпраўда, арол гэта ёсць Пільсудскі:

Эндэк:

Пан не разумее мастацтва

Санатар:

А ты пляцеш святатацтвы.

Разам:

Таму што ён санадэк...

Затым з'яўляецца Крыдль, гаворыць:

Сварліўцаў абодвух

Вон з палітычных парогаў,

Там дыскусія звыкла

Скончыцца трагічна.

Не трэба палітолагаў

Ані сацыёлагаў,

Той верш мае грунт

Вузка эстэтычны."

Крыдль вельмі смяяўся. Іншыя менш. Не было ў тым месцы ўраганнага смеху. Найвышай "ажыўленні".

"Вільнядрам"

Неяк мяне гэта не праймала. Неяк быў гатовы спыніцца ўжо і на "ажыўленні". Нават гэта здавалася мне сапраўдным цудам: бедны лідзянін, які цудам прабраўся на сцэну ў самой Вільні.

Зрэшты, побач з той забаўнай сціпласцю ратаваў мяне яшчэ адзін небывалы прывілей маладосці: абсалютная, энтузіястычная некрытычнасць адносна ўласнага твору.

Праз некалькі месяцаў "нарадзілі" мы са Сланом-Загорскім цэлую "п'есу". Уласна мы з ім заснавалі "афіцыйную" літаратурную фірму пад назвай "Вільнадрам". Нават давалі абвесткі галоўным чынам у сатырычным дадатку "Курвеля" пад назвай "Літаратурны паклёп" (пародыя на "сур'ёзную "Літаратурную калонку", якая друкавалася штотыдзень пад тым жа непараўнальным кіраўніцтвам Маслінскага), абвесткі абяцалі нашыя паслугі ў рамках усякіх, сказалі б сёння, "паслуг", звязаных з літаратурай, аж да пісання пасквіляў і ўключна да лістоў любоўных.

Адным з першых вынікаў дзейнасці "Вільнадраму" была якраз п'еса. Называлася "У пагоні за бядром".

Была гэта з'едлівая сатыра на некалькі рэчаў. Загалоўным матывам была "афіцыйная", "ідэалагічная" паланістыка. Нашыя старэйшыя таварышы сядзелі яшчэ над доктарскімі і магістарскімі працамі тыпу "Прырода ў Міцкевіча". Або "Жанчыны ў Славацкага".

Я не выносіў гэтага тыпу даследванняў яшчэ з часоў Неснара. Прыход Крыдля надаў мне смеласці. Гераіня п'есы прафесійная паланістка (і яна называлася Ірэна, праз хвіліну патлумачу чаму), робіць магістарскую працу. У якасці тэмы атрымала "Ногі ў творчасці Міцкевіча". І вось не можа працу скончыць, бо хоць ступняў і нават калень у вершах песняра дастаткова - бёдры знайсці ніяк не ўдаецца. Не можа аднак спыніцца на калене, каб не сказалі, што зроблена на калене.

Справу ўскладняе Нарачоны, які любой цаной хоча ўзяць Ірэну замуж, аднак тая прысягнула, што не выйдзе замуж, пакуль не скончыць працу. Нарачоны рушыць у свет шукаць ратунку. У п'есе ўблытана яшчэ адна Паланістка - дагматычка, ідэйная з рысамі страшнай нуднасці адной з нашых таварышак. Гэтая заўсёды мусіць пярэчыць усяму. Ёсць яшчэ Паэт, які д'ябальскі латва змяняе палітычныя погляды (ужо тады нервавала мяне гэтая з'ява).

Накілбасілі тых матываў да д'ябла. Усё развязвае Вар'ят, які якраз уцякае ад псіхіятра. Пы дапамозе адмаўлення даводзіць Паланістку да выказвання разважных заўваг, напойвае Паэта, прыспешваючы ў яго чарговую змену поглядаў у пажаданым кірунку, нарэшце падказвае нарачонай:

Твардоўскі сеў у канцы стала,

падпёрся ў бокі, як вежа...

Намаўляючы, што гэта з-за ханжаства Пясняр ужыў тут "бокі" заміж "бёдры". І калі ўжо ўсіх ашчаслівіў, ускаквае Доктар і цягне яго ў шпіталь.

Брахня гэта была страшная. Але мы не мелі пра тое паняцця. Аднаго дня мы зрабілі ў рамках "Жыгі" яе прачытанне ў Акадэмічным асяродку. Кожную ролю чытаў нехта іншы. Нарачоная - аўтэнтычная Ірэна... Слон таксама чытаў. Яго ўдзел у п'есе быў хутчэй маральны: падахвочваў, дадаваў духу. Напісаў таксама адну сцэну і нават вершык.

Прыйшло шмат людзей. Быў нават Цывінскі. Слухалі вельмі ўважліва. У адным ці другім месцы нехта ўсміхаўся. Я падумаў: някепска. На завяршэнне Цывінскі сказаў.

- Аднак цудоўна, цудоўна. Пан мог бы быць у Акадэміі літаратуры.

А на маё ветлівае пярэчанне дадаў з верша:

- А чаму не? Як там ёсць сам Рымоўскі?

Вярнуўся дадому ўзнёслы. Г. зн., ведаў, канешне, што стары жартуе. Але меркаваў: жарты жартамі, а хоць бы з дзесяць працэнтаў праўды ў тым быць мусіць. А калі так. То...

Трэба ж надарыцца, што п'еса ператрывала вайну, гэта жмучок з нешматлікіх маіх папераў, якія ацалелі. Прачытаў яе нанава. Гэта было страшна. Ані аднаго працэнта праўды ў кампліменце Цывінскага. Гэта зрэшты не быў камплімент для мяне, гэта была страшная абраза для Рымоўскага.

Калі б я меў здольнасць распавесці, што ёсць вартае з маёй пісаніны, ніколі б не спыняўся з той нагоды на студэнцкіх гадах.

Зноў Ірэна

Ірэна! Гэтае імя фатальна пераследвала мяне ў тыя гады. Цераз год пасля нас звалілася па паланістыку новая чарада прыгожых паненак. Пра Ганку Згерскую я ўжо ўспамінаў. Яе найбліжэйшай сяброўкай была Ірэна Ч., якую звалі Дзідзя. Уласна, я ўжо паспеў атрымаць каша (адмову) ад Ганкі Вярбіцкай, а таксама змірыцца з каханнем да Дыяны, таму тым латвей удалося мне запасці ў чарговае каханне.

Была яно з усіх найбольш бурнае. Хоць такое ж бясплоднае, як і папярэднія. Калі прыпамінаю сабе сёння сябе самога з тых часоў, агарнае мяне здзіўленне, як прыдуркавата я сябе паводзіў. Можна сказаць, што я рабіў усё, каб атрымаць таго чарговага каша.

Перш за ўсё я не ўмеў хаваць сваіх пачуццяў, дэманстраваў іх не толькі перад абранніцай, але і перад яе таварышкамі, сваімі таварышамі, агульнымі знаёмымі. Па-просту перад чужымі людзьмі. Яшчэ не даўшы ёй часу падумаць, ужо пачынаў пераследаваць яе рэўнасцю. Калі мы ішлі ў кампаніі ў тэатр ці на забаву, не адступаў ад яе ні на крок, абражаўся і надзімаўся пры яе добрым слове да хоць якога іншага хлопца. Быў настырны і непрыемны, тыя віленскія панны мусялі быць анёламі, каб мяне вытрымаць.

Дзідзя не была анёлам. Нейкі час як бы вагалася. Потым у сваю чаргу - і аднолькава безнадзейна-закахалася ў майго блізкага таварыша Збышка Фаляеўскага. Не мог зразумець - чаму? Збышак падаваўся мне цяльпукаватым, хоць і мілым. Я якраз чытаў "Сагу роду Фарсайтаў", і неяк уся гісторыя карэлявалася ў мяне з драмай прыгажуні Флеўр. Пры тым, што гэта я быў тым нудным, нелюбімым мужам.

Усё гэта адбывалася ў Коле паланістаў. Была гэта досыць салідная на той час інстытутыя з уласнай бібліятэкай, чытальняй часопісаў, секцыямі, дакладамі, з'ездамі.

Калі я прыйшоў ва ўніверсітэт, яго старшынём быў Станіслаў Слупкевіч. Сярод дзяўчат дамінавалі "адраджэнкі". Складалі яны каля чатырох пятых сяброў. Цікава, што ніколі - у мае часы - не выбіраліся яны ні на старшыню, ані нават, здаецца, на віца-старшыню.

Праз год Фаляеўскі стаў віца-старшынём. Я таксама атрымаў нейкую функцыю. У тым годзе - 1032/33 - Фаляеўскі прэтэндаваў на старшыню, я - на віца-старшыню. Дзідзя была бібліятэкаркай.

Вясной 33 года дайшло ў маім жыцці да пару вострых крызісаў. М. ін. якраз з Дзідзяй.

Быў травень, якраз арганізавалі ў Вільні штогадовы агульнапольскі з'езд Колаў паланістаў. Наз'язджалася калег з розных гарадоў. У тым ліку з Варшавы прыбыла згуртаваная група на чале з такім таўсматым калегам у акулярах, які без перапынку гаварыў пра фенаменолагаў і Гусерля, пры тым так заблытана, што нашы таварышкі ўміг прызналі яго за генія. Быў гэта нейкі Стэфан Жалкеўскі.

Як арганізатары, мы мелі кучу абавязкаў. Круціліся ўсе, асабліва Трыпуцька (таксама, здаеца, віца-старшыня) і я. Круціўся, але сэрца меў скрываўленае: Дзідзя ад такога наплыву чужых кавалераў па-просту шалела, не звяртаючы на мяне ніякай увагі.

На заканчэнне з'езду арганізавалі выезд у Трокі, на азёры. Была гэта прыгожая мясцовасць, у якую ад таго часу я пачаў заглядваць што раз часцей.

Тым разам пастанавіў, што якраз у Троках вырашым нашы лёсы: гэта значыць мой і Дзідзі. Меў запатрабаваць ад яе астатняга адказу. А як не ... Пайшоў да таварыша і пазычыў у яго рэвальвер.

Дзень быў цудоўны. Мы маршыравалі з Ляндварава цераз буйныя, у самай квецені лугі і бярозавыя загайнікі, цераз пагорачкі. У Троках на Караімшчыне абедалі выдатнымі кібінамі (гэта такія пірагі з баранінай, лепшыя нават за калдуны). На дэсерт нам далі караімскую халву. А потым мы паехалі на лодках з вёсламі.

Я так выманеўраваў, што мы засталіся ў лодцы ўдваіх. Дзідзя была нейкая размораная. Спрабаваў прыперці яе да сцяны пытаннямі. Яна падсвядома выбрала знакамітую тактыку: не гаварыла "не", не гаварыла "так", наогул зусім нічога не гаварыла, толькі пасміхалася і пацягвалася ляніва, углядаючыся ў блакітную гладзь вады, зялёныя выспы. Белы палац у Затроччы.

Не хапіла ў мяне пункту апоры. Нярвовая напруга неяк разгладзілася. Праз пару дзён я аддаў рэвальвер.

Варшаўскія паланісты паехалі, захопленыя з'ездам, Вільняй і сабой. Добра выхаваныя, з дарогі прыслалі паштоўку з падзякамі гаспадарам. Асаблівае захапленне ўзбудзілі ў іх "калегі Путрыцька і Трупамант".

Столькі разоў перакручвалі маё прозвішча. Але ніколі такім абстрактным чынам. А пры гэтым няшмат бракавала, каб гэта стала непрыемным прароцтвам.

Дом на Піўной

А можа гэта ўсё рабілася на год раней? Калі не памыляюся, калі той з'езд адбыўся вясной 33 года, то я забыў падчас аповяду пра вялікі канфлікт: пра разрыў са Шрэдарам.

Восенню 1932 года мы разам з ім жылі ў драўляным аднапавярховым доме пры вуліцы Піўной, у паноў Краснадомскіх.

Быў гэта дом, тыповы для часоў царскай Расіі, бадай што збудаваны з трохі пагабляваных круглякоў. Падобныя вы спаткаеце ў Іркуцку і ў Хельсінках.

Стары Краснадомскі быў, здаецца, пенсіянерам-чыгуначнікам. Меў ён незлічоную колькасць сыноў - напэўна больш, чым паўтузін і адну адзіую дачку. Усе яны былі светлымі бландзінамі. Малодшыя хлопцы мелі бульбаватыя насы і нахабныя, але свойскія характары. Старэйшыя мелі прамыя, тонкія на канцы насы. Былі вельмі ветлівыя, гаворачы губы складалі сэрцайкам, як засцянковыя шляхцянкі. Займаліся ўжо і тым, і гэтым, і не вельмі вядома, чым. Але сям'я жыла беднавата.

Таму здалі нам пакой. Бо, гэта была хутчэй бальная зала. Вокны на тры бакі свету. Паміж імі ложкі: чатыры. Бо жылі ўчацвярых, з малодшым братам Леана Зэнкам і Янкам - Выдрай, які прыязджаў цяпер з Банева кожныя пару месяцаў на пару тыдняў, каб паздаваць калоквіюмы.

Пасярод стаяў стол і чатыры крэслы. Цана была даступная, па пяцьдзесят злотых з носу, таму мы і пайшлі на гэтае вар'яцтва. Прыйшла зіма, адкрылася таямніца: пакой быў нялюдска халодны. Мы хадзілі да Краснадомскіх па дровы. З раніцы малодшыя лабатрасы прыносілі скупое бярэмца паленцаў і пучкі лучын ці жагараў - для распальвання. На нашыя скаргі старэйшыя адказвалі, складаючы рыльцы ў сэрцайкі: усё адбывалася вельмі ветліва.

Не могучы справіцца з холадам, кінуліся ў спорт. Рабілі забегі вакол стала: дзесяць кругоў і нават сто. Бегалі, хто хутчэй, на час. Я меў някепскія вынікі, быў, мусіць, найлепшы. Вырашальнае значэнне мела тэхніка выканання віражоў. Па сутнасці беглася ўвесь час з нахілам нейкіх 30 градусаў у кірунку стала.

Мала таго, рабілі забегі цераз бар'еры, г.зн. цераз столкі. У сэнсе разагрэву магу смела рэкамендаваць гэты спосаб.

Шукалі таксама іншых заняткаў. Вось, напрыклад, такі рацэпт на вельмі моцны зварот галавы як бы не ад удачы. Вінаваты нахіляецца, правым указальным пальцам датыкаецца падлогі. Левай рукой цягнуўся даслоўна да правага вуха, але па-за правай рукой. І цяпер хопіць зрабіць дзесяць кругоў, не адрываючы пальца ад падлогі і левай рукі ад правага вуха. Потым паспрабуйце прайсці роўна па дошцы...

Так мы тады і жылі ў тым пакоі халоднай восенню і марознай зімой, ратуючыся такімі вось заняткамі вяскова-рэкруцкімі. Мелі нават здарэнне вельмі драматычнае з Мілашам, некаторы са Шрэдараў укінуў у гарохавы суп (звярні ўвагу, вельмі цудоўна!) пачак запалак. Быў прыструнены мною ў баксёрскім двубоі. Апісваў гэта сям-там. ("Два глыткі Амерыкі").

І недзе вельмі хутка пасля той гісторыі дайшло паміж Леанам і мной да разрыву.

Перадумова была ерундовай. Я падсмейваўся са Шрэдараў, абодвух, бо абодва мелі пэўныя забаўныя слабасці. Прайшло мне на думку, што іх імёны ў сувязі з тым падыходзяць да каламбурных дзеясловаў. Распавёў, здаецца, Маслінскаму, той паўтарыў...

Леан выбухнуў найгоршай, бо халоднай раз'юшанасцю. Перастаў са мной размаўляць. У сваю чаргу заеўся я. Перасталі адзін другога заўважаць. Калі адзін прыходзіў у кампанію і заставаў другога, атрымоўваў дзіўны стрэс і зараз жа выходзіў. Так, як перад тым былі неразлучныя да той ступені, што блыталі нашыя прозвішчы, так цяпер сталі "нязлучнымі". Колькі разоў, калі хто што арганізоўваў, заўсёды мусіў выбіраць: або Шрэдар, або я.

Трывала так да канца: да вайны, да смерці Шрэдара. Гаворыць гэта, што мусіў быць нейкі больш глыбокі повад, не той каламбур. Напэўна Леан узбунтаваўся супраць маёй манеры пераламвання яго ляноты, балаганства, бязмэтавага існавання. Тое, што мне падавалася з майго боку клопатам пра яго дабро, ён мусіў прымаць як нязносную патрэбу дамінавання над ім. Не гледзячы на смяшкі і каламбуры я цяжка перажыў гэтае расстанне. Праз некалкі год сніліся мне розныя драматычныя сцэны з удзелам Леана. Я не пазбавіўся пачуцця віны па сённяшні дзень. Зрэшты, хутчэй якраз сёння ўдаецца мне лепш усвядоміць уласную віну ў той справе.

Шрэдар адчуў той разрыў яшчэ мацней: па-просту перастаў вучыцца. Хадзіў часам на семінары, але ўжо не здаў ні аднаго экзамена і вучобы не скончыў. Не развіўся таксама як паэт, хоць друкаваў часам сямтам, у прэсе галоўным чынам віленскай, вершы, якія вельмі дакладна перадаюць яго асабовасць, цікавую і разамлелую.

Нейкі час яшчэ ў сілу інэрцыі жылі разам. Пакой наш падзяліўся на два маўклівыя лагеры: Выдра стаў на мой бок. Была гэта класічная "халодная вайна". Калі нельга было іначай, гаварылі безасабова, у пустэчу, што трэба зрабіць тое і тое. Чым больш мы мелі рацыі, тым больш "тыя" былі супраць.

З вялікай радасцю ўсе раз'ехаліся нарэшце на велікодныя канікулы.

Абодвух Шрэдараў няма. Леан загінуў, як я ўжо ўспамінаў, на Блізкім Усходзе, пасля побыту ў СССР і выхадзе адтуль разам з Андарсам. Здаецца, памёр ад тыфу. Зянон - які, трэба заўважыць, не меў ніякіх інтэлектуальных схільнасцяў, хутчэй быў схільны да механікі - ажаніўся ў час вайны. 20 ліпеня 1944 года, у час паўторнага бамбавання Вільні, загінуў разам з жонкай у доміку сваёй бабулі на Новым Свеце.

Нават ад дома на Піўной не засталося ані следу. Але гэта яшчэ перад вайной. Памёр Пілсудскі. У Вільні хавалі яго сэрца на Росах. Маршрут урачыстага шэсця вёў цераз Піўную (г.зн. пасля выйсця з Вострай Брамы адразу налева, навукас). Вулачка была смешна вузкая, яе гвалтоўна пашыралі. Дом Краснадомскіх трапіў пад ламы рэгулятараў. Наставілі тычак з чорна-блакітнай драпіроўкай (колеры Віртуці Мілітары) і бела-чыр-вонай (Крыж Валечных) на перамену, неяк прыкрываючы страшэнную беднату тога закутка Вільні, нават брук трохі паправілі, каціныя лбы (булыжнікі) замянілі брушчаткай (пліткай, чэсанай з каменю).

У той час саркастычна гаварылі, што адзіная ўрэгуляваная ўрбаністычная артэрыя Вільні вядзе на могілкі. З любасцю, якая выцякала з усё большай прывязанасці, я хадзіў і запісваў усе праявы найвялікшага крызісу Вільні, параўноўваючы гэты адрэзаны ад сваіх лагічных гаспадарчых сувязяў горад да дрэва, якому залішне блізкія межы пападціналі карэнні.

Гарэлка

Пару крокаў ад Піўной быў Райскі завулак. Так зваўся сапраўды, так фігураваў на плане горада.

Вільня мела сваё Пякельца, мела сто іншых асаблівасцяў гэтага тыпу. Але той Райскі завулак быў неаспрэчным довадам не абы якога пачуцця гумару паноў з Гарадской Рады.

Быў гэта нудны і досыць брыдкі, загнуты пад вуглом завулак, увесь агароджаны высокімі платамі з дошак, за якімі былі нейкія склады дрэва, агароды, нешта такое. Дом наш на тым завулку быў бадай што адзін. Адкуль узялася гэтая назва? Ад гэтага дома, канешне. Быў там адзін з найбольш элегантных бардэляў горада.

Вялікдзень 1933 года быў ранні, я прыехаў у Банева яшчэ падчас разводдзя. Канешне, рушылі адразу ў Дакудава.

Як вядома, адразу перад уездам у вёску Дакудава знайходзіўліся могілкі. Размешчаныя вельмі добра, бо на абрывістым беразе Нёмана, штогод яны станавіліся ахвярай чарговай паводкі, якая адрывала ад іх па некалькі, а то і з дзясятак магіл. Летам на разлеглым мелкаводдзі валяліся шматлікія людскія чарапы і галёначныя косткі.

На гэты раз Нёман яшчэ не рушыў. Тубыльцы на пытанне, ці можна пераехаць па лёдзе, адказвалі: "А, можна, можна, яшчэ ніхто не праваліўся...".

У Дакудаве святочныя п'янкі. Аздобай кампаніі былі паны-паліцыянты. Наладзілі забаву. У Янкялевічаў мне сказалі, што прыехаў новы камендант і што мае вельмі прыгожую жонку. Канешне, аказалася нябрыдкай, хоць мне не падабалася. Затое вельмі чынна круціўся вакол яе Выдра.

На забаве я пазнаёміўся з камендантам, нейкім Б. Быў гэта малы бландзінчык з рудымі вейкамі і блакітнымі вочкамі. Не пасаваў да сваёй жонкі. Была ў тым нейкая таямніца. Асабліва, што вельмі пазітыўна адносіўся да залётаў Выдры адносна сваёй жонкі. Падобна, як толькі бачыў, што Выдра накіроўваецца да іх дадому, хапаў пас і выскокваў праз тыльныя дзверы.

На забаве - як звыкла ў зале гмінскага будынка - усе напіліся. Выдра любіў гэтую работу наогул, а цяпер меў ужо асаблівую прычыну - пані Галіна, камендантша, раз і другі станцавала з некім іншым.

Напіўся і пачаў паўтараць з упартасцю, што вяртаецца ў Банева. Камендант са слязамі на вачах угаворваў яго, каб застаўся.

- Не магу, - дастаў астатні аргумент Выдра, - Галіна мне здраджвае.

- Мне таксама, - з меланхалічнай пакорлівасцю кінуў Б.

Абняліся, падперлі галовы, пілі далей.

Піццё было ўсеагульным заняткам ваколіцы. Пілі ўсе. Гарэлка пранікала ў звычаі, суправаджала жыхароў даліны Нёмана ад калыскі да труны. Ад калыскі, бо пры радзінных урачыстасцях давалі немаўляці паўкілішка, каб і яно адчула, што свята. Дабіваючыся дзяўчыны, прыязджалі з гарэлкай. Піў да дзяўчыны, калі з ім выпівала, азначала, што згодная. "Чорныя поліўкі" і гарбузы, сімвалы адмовы з даўніх вякоў з іншых ваколіц, аказаліся выцесненымі тым універсальным сродкам "духоўнага жыцця".

Канешне, спецыяльныя п'яныя оргіі арганізоўваліся з аказіі святаў. Святы тыя памнажаліся зрэшты з пакалення ў пакаленне. Ваколіца была мешаная, пераважна праваслаўныя, трохі каталіцкая. На ўсякі выпадак святкавалі і так, і гэтак. Большым святам дадавалі другі і трэці дзень. І гэта не толькі такім, як Божае Нараджэнне, Вялікдзеньд ці Сёмуха.

Тры дні святкавалі Тры Каралі - па дню на кожнага. Ба, святкавалі таксама і чацвёрты дзень, гаварылі, што ў гонар "фурмана", г.зн. тога, хто тых трох каралёў вёз. Каб палічыць, то выпадала б тых святаў каля сотні на год.

Ну а што ў час свят рабіць? Вялікі працэнт дарослых - непісьменныя. Радыё было рэдкасцю, зрэшты, вельмі яшчэ прымітыўнае. Пра кіно, тэатр ці хоць бы спорт ніхто на вёсцы не меў паняцця.

Заставалася толькі гарэлка. Перш за ўсё, як эрзац культуры, замена ці хутчэй сродак, які запаўняў той лішак часу, які гаспадарчае развіццё, пераход ад збіральніцтва да земляробства, прынесла чалавецтву.

Я піў таксама з многіх нагодаў - з амбіцый, з нуды перш за ўсё. У нашай сям'і выразна ішла пэўная дэгенерацыя п'янства. Дзядуля піў шмат і ахвотна. Бацька ад часу ды напіваўся, вельмі кепска гэта зрэшты пераносячы. У сваю чаргу я піў, бо не выпадала, каб малады чалавек не піў, але гарэлка выклікала ўва мне агіду. І не мала сілы волі трэба было, каб яе пераадолець.

Але бытнасць у Дакудаве непераадольна трэніравала тую маю сілу волі. Калі прыйдзеш, трэба нешта рабіць. Пагаворыш з паўгадзіны, і ўсе тэмы вычарпаныя. Часам гулялі ў прэферанс. Часам была забава. І тут, і там без гарэлкі нельга было абысціся.

Недзе ў той час здарылася адзіная ў маім жыцці гісторыя. Сустракалі Новы год. Усе былі ў Ганны, жонкі тога херувімка. Пілі, гаманілі, было вельмі міла. Я начаваў у Янкалевічаў. Назаўтра перад паўднём зайшоў да Ганны. Прынялі мяне вельмі холадна. Ветліва, але холадна. Больш здзіўлены, чым абражаны, выйшаў і пачаў дапытваць Рубіна.

Рубін на ўсе мае пытанні махаў рукой: глупства, нічога страшнага. Правёў мяне да варот і ў сваю чаргу сам пачаў раздражняцца.

- Не прыкідвайся, не прыкідвайся. Ну здарылася, цяжка, няма чаго прыкідвацца.

Няшмат бракавала, каб парваў з ім раз на заўсёды, так мяне раз'юшылі тыя выкрунтасы. Толькі тады распавёў. Падобна, я ўчора ўпіўся і пачаў гаварыць брыдкія словы "пры ўсіх", на спробу супакаення схапіў дзіцячую стрэльбачку і пачаў ёй біць па стале. Зламаў цацку, трэба было мяне выводзіць.

Рубін не хацеў верыць, што я нічога з таго не памятаў.

А тым часам сапраўды ўтварылася мне ў памяці чорная яма, у маёй свядомасці неяк нічога не засталося з тога банальнага інцыдэнту.

Старшыня

Вільня, як звыкла, абазначала пераскок з краіны нуды, лішку часу, свойскага алкагольнага сельскага жыцця ў краіну недахопу часу, латання дзірак, вялікх спраў.

1933 год быў у нашым краі, нашым горадзе, нашым асяроддзі нечым цалкам іншым, чым 1932 г.

Восень 1932 года - гэта быў не толькі перыяд узмоцненых настрояў левых, рэвалюцыйных, камунізацыйных, а таксама перыяд пэўнага збліжэння - хутчэй флірту, чым сапраўднай прыязні - нашых урадоўцаў да Савецкага Саюза. Польская прэса тады друкавала шмат рэпартажаў з пяцігодкі. Усе памятаюць вялікі мабыць трыццацістаронкавы нумар "Літаратурных ведамасцяў", прысвечаны савецкай літаратуры.

У гэтым годзе тая атмасфера пачала змяняцца, хоць, здавалася б, сітуацыя на свеце складвалася так, што павінна была абедзве краіны збліжаць паміж сабой.

У студзені скончылася доўгая і крывавая агонія Веймарскай Германіі. Гітлер прыйшоў да ўлады. Было гэта першае вялікае паражэнне, якое пацярпеў лагер пралетарскай рэвалюцыі ад часу, калі я пачаў лічыць сябе за яго члена.

Я страшна перажываў тую паразу. Тым больш кранальна, што раней перадапошнія выбары ў Райхстаг прынеслі рост камуністычных галасоў. Не зразумела, нязносна было тое, што тыя шэсць мільёнаў галасоў раптам як бы перасталі існаваць. Не мог чытаць газет з таго часу. Цяжка было сабе ўявіць, каб кіраваць пачаў нехта, хто абвяшчаў такі дзікі, звярыны светапогляд. Не мала цяпер было галасоў у польскай прэсе, што прымяненне практычнае ўлады прымусіць Гітлера да змены праграмы, да таго, каб зрабіць яе больш людскай.

Ужо першыя месяцы паказалі нам тую "гуманізацыю". Асабліва павучальным быў лёс сацыял-дэмакратаў. Была гэта для мяне першая навука па тым нядобрым і нямілым прадмеце, якім для кожнага рэвалюцыянера ёсць гісторыя сацыял-дэмакратыі ў дваццатым стагоддзі. Тыя спробы ўтрымацца на паверхні пасля прыходу Гітлера да ўлады. Тое пагадненне з найдзікшым фашызмам, успрыманне яго як улады, бо "легальная". Тая няздольнасць стварэння супольнага фронту з камуністамі перад тварам супольнай страшнай згубы!

Была гэта першая вялікая параза майго лагеру. Першая, але не апошняя. Яна не паўплывала ўвачавідкі на мае погляды, а хутчэй узмацніла іх. Акрамя іншага моцна паўплывала на мае адносіны да СССР. Чым цямнейшая хмара вырастала на Захадзе, тым непазбежнейшым для мяне станавілася збліжэнне з Савецкім Саюзам.

Прымаючы інтэрнацыяналізм, як неадлучны элемент светапогляду марксіста-рэвалюцыянера, я ўжо ў тыя першыя, цалкам яшчэ "не арганізаваныя" гады палітычнай дзейнасці навучыўся перажываць паразы рэвалюцыі ў кожнай, хоць якой, краіне свету, як уласнае няшчасце. Кожная такая параза на Захадзе мела яшчэ і тую сутнасць, што тым большы быў разлік на такі бастыён, якім быў Савецкі Саюз.

Не ўсе з даўнейшых жагарыстаў перажылі падобную эвалюцыю. Сярод паэтаў, напрыклад, на працягу таго года ўдалося заўважыць пэўнае аслабленне плыні грамадскага ў іх творчасці. Пачалі ў той супольнасці з'яўляцца трэшчыны, якія найперш праявіліся ў наступныя гады.

Але "група Дамбінскага" як такая той перыяд невялікай актыўнасці ператрывала. Адбыліся чарговыя выбары ў Братняк. Эндэцыя ўтрымала ўладу, тым латвей, што Дамбінскі, наколькі я памятаю, ужо не вылучаўся.

На весну я пачаў браць удзел у цалкам спецыфічнай форме існавання групы, г. зн. у падарожжах. Што нядзелю найактыўнейшая частка групы збіралася дзе-небудзь на прадмесці, найчасцей на Звярынцы. Ішлі некалькі кіламетраў за горад да першага лепшага лясочка. Я апісваў гэта ўжо ў "Рэчаіснасці". Ваколіцы Вільні былі нечувана маляўнічыя. Такія, напрыклад, Зялёныя Азёры, недалёка ад Кальварыі, усе ў двухколернай, цёмна- і светла-зялёнай аправе ёлак і бярозак, сапраўднага колеру малахіту.

Той жа вясной адбыўся чарговы вальны сход Кола паланістаў. Традыцыйна абышлося без барацьбы. Фаляеўскі закончыў вучобу, сыходзіў. На яго месца выставілі дзве кандыдатуры: маю і Гені. Канешне, я выйграў. Канешне - таму, што абсалютая большасць галасаваўшых, гэта былі дзяўчаты. А тыя галасавалі не столькі за мяне, як супраць Гені. Вось вам і тлумачэнне, чаму жанчыны не кіруюць светам. Не памятаю нічога са сходу, бо было без барацьбы. Памятаю шматкі ўласнага самапачуцця. Як на экзамене. Адразу неспакой, ці не правалюся. Потым усё адбываецца вельмі звычайна, не ведаеш нават, чаму так моцна хваляваўся гадзіну назад.

Сумленна скажу - не памятаю амаль нічога са свайго старшынства. Тлумачэнне простае: нічога асаблівага не зрабіў. Зрэшты, праз пару месяцаў мяне ў Вільні не было. Замяшчаў мяне тады бадай што Трыпуцька.

Вольныя "Жагары"

Пасля чарговых канікулаў, як звыкла сонечных, зялёных, якія пад канец цягнуліся досыць нязносна, не гледзячы на тое, што ў гэтым годзе нашыя сувязі з Дакудавым асабліва ўшчыльніліся, Вільня прыняла нас новай хваляй актыўнасці. З двух крылаў нашага асяродку больш рухавым аказалася на гэты раз крыло літаратурнае.

Якраз цяпер, у трэці і апошні раз, разжылося яно на ўласны друкаваны орнаг. Пасля "Жагараў пры "Слове" і "Перпендыкулярах" пры "Кур'еры Віленскім" вярнулася яно цяпер да першапачатковай назвы і паспрабавала самастойнага жыцця.

Было яно вельмі кароткім і нерэгулярным. Выйшлі здаецца, два ці тры нумары. Загорскі быў галоўным рэдактарам. У адным ці двух нумарах былі надрукаваны мае вершы. Не ўспрыняў гэта як поспех. Заміж гэтага, як цяжкую няўдачу перажываў тое, што ў тым другім ці трэцім нумары нічога майго не далі. Памятаю нейкія прыкрыя мірныя перамовы, дыпламатычныя выкрунтасы Загорскага ці таму падобную ерунду. Якая ж страшная істота паэт-пачатковец!

Ужо пасля некалькіх вершаў пачынае сябе лічыць за роўнага ўсім знакомым песнярам і становіцца "непрамакальным" для нават самых найзычлівейшых парад. Усялякае "незмяшчэнне" як справу амбіцыйную: а чаму там таго далі? Мой не горшы.

Гэтая апошняя формулка для яго - вяршыня самакрытызму. Бо перш за ўсё ён перакананы, што яго на шмат, на шмат лепшы! Пачынае шукаць прычын. З непазбежнай фатальнасцю абмінае найвідавочнае, г.зн., слабасць свайго верша. Заміж гэтага хапаецца за падазрэнне, што не змяшчаюць, бо зайздросцяць, бо яны горшыя, бо не растуць...

Тая класічная дарога літаратурнай псіхапатыі становіцца асабліва прыкрай, калі пацыент перастае быць маладым.

Выданне мела нашмат больш сур'ёзныя клопаты, чым мой кепскі настрой. За сваю "незалежнасць" трэба было плаціць, і якраз не мела чым. Не вельмі ведаю, на што разлічваў Загорскі, ідучы на аднаўленне. Калі разлічваў на бліскавічны поспех, то памыліўся. Выданне мела прыхільнае, але прыглушанае рэха ў краёвай прэсе, чытачы ў цэлым яго не дабіваліся. Не гледзячы на тое, што не плацілі ні граша за друкаваныя матэрыялы, не гледзячы на тое, што ўсе пасады выдаўніча-рэдакцыйныя былі выключна ганаровыя, самі кошты складання і друку палажылі выданне за пару месяцаў.

Такі быў адваротны бок гэтай "незалежнасці". Дадамо, што і той "не адваротны" не быў такі цалкам выдатны, як бы магло некаму падацца. Пачынаючы ад другога, бадай, нумара выданне сутыкнулася з цэнзурай. Былі нейкія ўгодкі Жаромскага. Загорскі даў на пачатку нумара цытату з аўтара "Прадвесня", не дадаючы ні слова каментару. Ну і цэнзура набралася адвагі і пару цытат выразала. Прызнаемся, што цытаты былі выбраны без лішняга клопату пра поўнае паданне пазіцыі Вялікага Стэфана. Часам грунтаваліся толькі на вырыванні адной фразы з рэплікі героя. Напрыклад: "Паліцыя б'е ўсіх без разбору".

Акрамя гэтага нумара самастойныя "Жагары" страцілі вельмі шмат энтузіязму ў параўнанні з тымі пры "Слове". Не цяжка было зразумець, чаму. Па-першае, часы зноў змяніліся.

Восень 1933 года была ў грунце рэчаў пачаткам таго смутнага перыяду нашай найноўшай гісторыі, які называецца перыядам палітыкі Бэка.

Пасля штучнага, кораткатрывалага (павярхоўнага збліжэння з СССР Бэк якраз пераходзіў да другога, істотнага этапу свайго манеўру. Флірцік з Савецкім Саюзам быў патрэбны яму толькі для аблягчэння сабе павароту да гітлераўскай Германіі. Ён хацеў паказаць Гітлеру, што калі той не дамовіцца з палякамі, то палякі могуць дамовіцца з саветамі.

Восень таго году ўжо прадвяшчала і фатальны пакт з Гітлерам. Варта здзіўлення: нашыя паэты як бы гэта ўжо прадчувалі. Іх палітычныя запалы моцна прыгаслі.

Ад часу да часу яшчэ прыносілі ахвяру катастрафізму, але ўжо перасталі надмерна цікавіцца грамадскімі справамі.

Было б несправядліва шукаць з іхняга боку нейкі каньюктуралізм. Справа была больш заблытаная. У кожным разе адбілася на іхняй паэтычнай практыцы адсутнасць ўнутранага інтэлектуальнага і маральнага імпулса, якім быў для іх перш за ўсё Дамбінскі.

Ён жа, разам з Ендрыхоўскім, атрымаў замежную стыпендыю. Была гэта, здаецца, апошняя спроба з боку санацыі адхілення ці прынамсі прытарможвання эвалюцыі тых абодвух выбітных маладзёнаў. Ендрыхоўскі выехаў ў Страсбург, дзе працаваў у консульстве, Дамбінскі трапіў у Рым.

Расійскі фармалізм

Яго (Дамбінскага, рэд.) адсутнасць адразу адбілася таксама і на ўсёй нашай групе. Мы хадзілі на прагулкі, спрабавалі часам нейкія дыскусіі ці абмежаваныя акцыі на тэрыторыі ўніверсітэта, але гэта не мела размаху і закончылася досыць хутка.

Адважыліся нават на спрабу уласнага групавога выдання. Называлася "Разам". Мела гэта быць падкрэленнем яго ў нейкім сэнсе маналітна-франтальнага характару. Выданне не мела поспеху. Яно было перагружана цяжкімі матэрыяламі і памерла пасля аднаго ці двух нумароў. Як здаецца, выходзіла яно вясной 1933 года. І я зусім не ў стане размясціць у часе наступную спробу. Памятаю толькі, што называлася "Друк", і што я змясціў там найбольш "грамадска скіраваны" са сваіх тагачасных вершаў "Сны пана дырэктара".

Пры адсутнасці Дамбінскага мая ўласная эвалюцыя ішла вельмі знамянальна-дыялектычна, г.зн. у двух абсалютна спрэчных кірунках. З аднаго боку я што раз бліжай знаёміўся з савецкай літаратурай, з тэорыяй літаратуры, наогул з савецкімі справамі. Мела гэта аднак асаблівыя рысы. Я, які стаяў на грунце марксісцка-ленінскім і прызнаваў не толькі непазбежнасць але і выратавальнасць пралетарскай рэвалюцыі, не мог не зразумець, што вырашальнымі ўмовамі поспеху такой рэвалюцыі ёсць існаванне, развіццё і ўзмацненне адзінай сацыялістычнай дзяржавы на зямным шары, г.зн. СССР.

Роля Савецкага Саюза расла не толькі ў выніку яго ўласных поспехаў, але і ў выніку паразаў рэвалюцыйнага руху ў іншых краях. Параза нямецкага камунізму, найбліжэйшая ў прасторы і часе, моцна паўплывала на ментальнасць і пачуццёвы стан мой і маладых людзей блізкай кандыцыі. Практычна гэта абазначала для нас адно з двух: аддаліцца ад руху або з надзеяй на будучую перамогу яшчэ больш звязаць сябе з Савецкім Саюзам.

З гэтага вынікалі далейшыя справы. Тыя, нікім не накінутыя, а ўзніклыя ў выніку ўнутранай рэакцыі пачуццёва - здуменныя адносіны да СССР прыводзілі да характэрных, вельмі агульных спрашчэнняў.

Усё, што савецкае, падавалася нам слушным, свядомым, прадуманым. Усё, што адтуль, мы ўспрымалі, як безпамылковае.

Вельмі хутка пачаліся правалы. Якраз той зімой я сутыкнуўся з працамі расейскіх фармалістаў-Эйхенбаўма, Шклоўскага, Тынянава. Падаліся яны мне нязвыкла цікавымі. Я не толькі сам прыняў іхнія ўстаноўкі, намагаючыся ў меру сілаў развіваць іх на нашым грунце, але і з усім запалам рэкамендаваў іх Крыдлю і сваім паланістычным кампаньёнам. Пры тым не выклікае сумнення, што значны працэнт майго захаплення тымі тэорыямі быў выклінана не іхняй глыбінёй і трапнасцю, а павагай, якую я меў да дзяржавы, дзе яны паўсталі.

Думаю, што шмат апосталаў камунізму нарадзілася ўласна дзякуючы той псіхалагічнай механіцы, цяжарнай дзвюмя цяжкімі памылкамі. Некрытычныя, апрыярычна пахвальныя адносіны да любой рэчаіснасці не маюць нічога агульнага з марксізмам. Па другое, жыццё ў Савецкім Саюзе, як і ўсякае жыццё, складалася, ці хутчэй закладала бесперапынную, уласна дыялектычную барацьбу паміж элементамі старога і новага.

Уласна праз пару месяцаў пасля майго энтузіястычнага прыняцця расійскага фармалізму ў Савецкім Саюзе дайшло да вялікай дыскусіі, у якой фармалізм быў разгромлены. Я прыняў гэта адразу з вялікім жалем. Жаль мінуў праз нейкі час, галоўным чынам пад уплывам таго самага асноўнага чынніка: СССР - вырашальная сіла рэвалюцыі. Значна пазней да мяне прыйшло істотнае разуменне спрашчэнняў расейскага фармалізму. Думаю сёння, што зрабілі яны незвычайна характэрную памылку. Трапна спасцігшы пару асаблівасцяў будовы літаратурнага твору, яны звыш лёгка і звыш фарсіравана намагаліся выдаць з тых асаблівасцяў усеагульную тэорыю. Тую самую больш-менш памылку зрабілі фрайдасты.

Аднак, дзякуючы расейскім фармалістам, я здабыў досыць паважнае "становішча" на семінары ў Крыдля. Ведаючы добра расейскую мову, я аперадзіў у той канкурэнцыі найпільнейшых нават таварышак, з Геняй уключна. На ўсіх гусерляў адказваў я эўгенбаўмамі. Мусілі са мной лічыцца.

Што праўда, нешта заважыў і мой ужо тады! - нястрыманы язык. Ужо тады здаралася мне выступаць аднаму супраць, даслоўна, усіх. Вось прыклад:

Крыдль задаў нам як практыкаванне аналіз мала вядомага верша Славацкага. Атрымалі надрукаваны на машынцы лісток. Адбылася дыскусія. Усе панны навыперадкі захапляліся майстэрствам кампазіцыі. Толькі я кісла цадзіў нешта расхлябанае, бессэнсоўнае. Панны на мяне з гвалтам, што я заўсёды такі. Больш дасціпныя пішчалі: ён Славацкаму зайздросціць. Вельмі злы пайшоў адтуль.

Праз два тыдні новае паседжанне і ... канфузія. Аказалася, што памылка: машыністка забыла надрукаваць апошнюю страфу. Вось тады даў ім перцу! Што ж гэта за кампазіцыя, калі верш можна рваць на строфы, як чарвяка? Што ж гэта за крытычкі, якія выдумляюць вартасці толькі таму, што нехта Славацкі? Што ж гэта за навука, у аснове якой такія развеўныя крытэрыі.

О, потым ужо так лёгка на мяне не насядалі.

Зноў Варшава

Але адначасова з паступовай светапоглядавай радыкалізацыяй я станавіўся што раз менш актыўным. Група сапраўды мала што цяпер рабіла, але я ў групе рабіў яшчэ менш.

Пасля разыходжання са Шрэдарам я знайшоў пакой на вуліцы Татарскай, тут жа пры галоўнай вуліцы Міцкевіча. Дробная дэталь: дом быў без каналізацыі. Нават цэнтр Вільні далёкі быў у той час ад "сучаснасці". Зрэшты так было і з папярэднім жыллём. У некаторых не было нават электрычнасці.

Але пакой быў вялікі, відны, чысты. Што найважней, цёплы. Пасля таго на Піўной я перажыў сапраўдны шал патанання ў цяпле. Мабыць не выпадкова першы верш, створаны на Татарскай, апяваў Афрыку. Быў зрэшты жудасны з аднаго погляду: як бы наўмысня грамадзіў у кучу збегі зычных, пад ярмом якіх і так ужо енчыць сучасная польская мова.

Аднак нядоўга я цешыўся тым цяплом. Прыйшоў студзень 1934 года. Самы час было брацца за магістарскую працу. Спрабаваў узяцца за яе ў Вільні. Не ішло. Не столькі з недахопу матэрыялаў, колькі з лішку сяброў. Прыйшла думка паехаць ў Варшаву.

Тыя страшныя прыезды ў Варшаву! Выязджаў са снежнага, чыстага горада. На вуліцах званілі санкі рамізнікаў. У вокнах вата і бессмяротнікі. У цэнтры нярушаны снег Цялятніка.

Ноч у цягніку, ноч у Варшаве. Прыязджаў у пяць з хвілінамі - не ведаю, які крэтын пісаў той расклад. Зусім цёмна, а ўжо велізарны рух. Пасля бяссоннай ночы (пра спальныя вагоны я ведаў толькі з "Мадонны Слекінгаў" Дэкабры, звярніце ўвагу, не прачатанай) той рух, тыя іскры пад трамваямі, аўтамабілі. Таўкатня, зласліва жартаўлівыя мінакі. Усё было адпіхваючым, чужым. У дадатак заміж снегу нейкая абрыдлівая хлюпаніна. Ходнікі поўныя бруднай кашы падрастаўшага снегу, заўсёды нешта на мяжы адлігі і страшныя вятры з-пад Віслы.

Што рабіць а пятай раніцы? Залажу ў цукерню на рагу Маршалкоўскай і Алеі. Шмат шкла і нікелю. Сяджу доўга над шклянкай кавы і свежай булачкай. Нарэшце выходжу. Толькі шостая. Яшчэ ноч. Што рабіць далей?

Знайшоў пакой у Акадэміку на Нарутовіча. Гэтым разам на першым паверсе, ад Граецкай, што больш важна - на аднаго.

Праз пару дзён упарадкаваўся. Зрабіў сціслы расклад дня. Уставаў рана. Еў у пакоі снеданне: бутэльку добрага малака з "Агрыля" плюс булкі. Часам нешта дзіўнае. Напрыклад малако і сушаныя сліўкі. Потым ва ўніверсітэцкую бібліятэку. Павыпісваў гадавікі часопісаў з семідзесятых і васемдзесятых гадоў. Гартаў іх, шукаючы ўсё, што падпісана было "Б. Прус". Тэмай маёй працы былі навэлы Пруса.

У грунце рэчаў быў гэта чароўны занятак. Нейкія "Навіны", "Каласы", "Кур'еры" - "Штодзённы" ці "Варшаўскі". Колькі водару эпохі застаецца ў такой пажоўклай газеце! Канешне, найменей у прадмовах, трохі болей у фельетонах, і ўжо найболей у кроніках здарэнняў і абвестках. Год 1880, напрыклад, год вялікага будаўніага руху і адначасова абвалаў свежа збудаваных дамоў. Якраз у тым годзе паўстаў "Міхалка".

Альбо палемікі: я выбраў за скупой бібліяграфіі рэцэнзіі першых твораў Пруса.

Уражвальна нізкі ўзровень і штамповасць, асабліва папрокаў. Ужо тады крытыка яшчэ больш, чым "сапраўдная" літаратура хварэла на хваробу статкавасці. Адзін, з пальца высмактаны папрок, паўтараюць пазней усе наступныя. А тое, што ў Пруса кульгае "кампазіцыя". А тое, што характары "не сапраўдныя". І таму падобныя трызненні.

Ужо тады выбухалі палемікі прыкрыя, не пераборлівыя, непрыстойныя. Ужо тады палітычныя расчараванні маскавалі прэтэнзіямі "мастацкімі". Такі, напрыклад, Свентахоўскі праязджае, колькі ўлезе па навэлах ці нават па "Ляльцы" ў сваёй "Праўдзе", і відаць выдумвае кожны папрок, каб дапячы "былому" пазітывісту. Ужо тады прымянялі знакаміты прыём - хвалілі перадапошнюю кніжку, каб тым мацней "рэзнуць" апошнюю.

Прыходзіў абед. Заглыблены яшчэ ў тыя запыленыя спрэчкі, я ішоў на Севярынаў, да Уршулянак або ў добрую прыватную сталоўку на Бядкарскай.

Потым вяртаўся ў бібліятэку. Усё было б добра, каб не вечары і нядзелі. Нікога я ў тым вялікім горадзе не ведаў.

Нікога. Або амаль нікога. Перш за ўсё было Кола каланістаў. Пайшоў туды. Так, прыпомніў сабе Трокі і "Трупаманта".

У Коле старшынстваваў, здаецца, Жалкеўскі. Пішу "здаецца", бо не ўпэўнены, ці так было фармальна. Ведаю, што "трос" колам без аглядкі на афіцыйныя функцыі. Маю ўражанне, што ён трохі патрасаў і сваім патронам, прафесарам Уейскім.

Ужо тады ён граміў усіх метадалогіяй і семантыкай. Меў дарэчы моцнае атачэнне. Такі Давід Гопэнштанд ці Францішак Сядлецкі паказвалі задаткі навукоўцаў высокага класу.

Але і акрамя іх было шмат цікаўнай моладзі. Прынялі мяне някепска. Аднаго дня дабіўся найвышэйшага даверу: мяне запрасілі на "цяпельца".

"Цяпельца" і Чаховіч

Задаволена тым, што нарэшце трохі выберуся са сваёй самотнасці, я з'явіўся ў вызначалы час па вызначаным адрасе. Было гэта вялікае варшаўскае памяшканне, напоўненае тлумам моладзі абоега полу.

Было пару прыгожых дзяўчат. Напрыклад, такая высокая, худзюткая паненка з каштанавымі вачыма і задзёртым носікам. Імя мела Ванда. Ахвотна бы каля яе закруціў, але хутка заўважыў, што занятая - і самім Гетманам. Альбо вельмі мілая іншая Ванда, Маркоўская. Альбо яшчэ і яшчэ...

З хлопцаў памятаю такога прыгожага, з вялізнымі румянцамі, па просту як цукерак. Называўся Ян Аляксандр Кроль. І ён ужо тады гаварыў так мутна, што патрапляў трымаць дыскусію нават з Жалкеўскім.

Я трохі пачуваўся на ўзбоччы: усе тут між сабой былі "на ты". Але вельмі хутка гарэлка растапліла лёд. Выпілі яе зрэшты не шмат і адразу сабраліся да танцаў. Паколькі я не ведаў да канца, хто тут з кім, папросту даў сябе выбіраць самім паненкам. Выпадкова патрапіў на правільны спосаб. Неўзабаве адна з іх узялася тлумачыць мне "таямніцы мадрыдскага двара". Танцавалі мы з ёй цэлы вечар. З кута неахвотна паглядаў на нас ранейшы кампаньён маёй таварышкі. І я глядзеў на яго, але без непрыязні. Затое звысака, ён быў ніжэйшы.

Наогул нейкія нізкія былі тыя варшаўскія паланісты. Не тое, каб бракавала ў Варшаве хлопцаў на славу. Толькі што такія не ішлі на паланістыку.

Танцавалі нейкі час. Потым патушылі святло, і ўсе палеглі па-просту на падлозе. Адразу для прыстойнасці трохі спявалі. Потым неяк усе прыціхлі. Што рабілі, дальбог, не ведаю, было цёмна. Я толькі дамовіўся на пазней з маёй партнёркай.

Не, што тут гаварыць, гэта была сталіца. Вяртаўся дадому пад моцным уражаннем "навізны" тых звычаяў. Як я неўзабаве пераканаўся, адрозніваліся яны грунтоўна ад нялюдска г.зн. негамунітарна прыстойных звычаяў віленскіх.

Другога "цяпельца" не памятаю. Затое неўзабаве трапіў у іншае асяроддзе - младалітарацкае.

Не ведаю, хто мяне завёў да Чаховіча. Бадай ці не Загорскі, праездам у Варшаве. Але, як трапіў туды раз, ужо не мог і не хацеў пакідаць.

Чаховіч жыў недзе на Добрай. Была гэта тады таксама нудная, рухлівая, перагружаная вуліца. Меў вялікі пакой з гуцульскімі "лыжнякамі" на сценах і тапчаном.

Збіраліся па некалькі чалавек, сядзелі гадзінамі і гаварылі. Пазнаёміўся ў Чаховіча з некалькімі хлопцамі, з такімі, пра якіх гаварылі і з такімі, пра якіх было ціха.

Прыходзіў Лабадоўскі. У той час быў гэта заядлы прабальшавік. Як такога я прыняў яго са здзіўленнем і сімпатыяй. Пісаў вершы, трохі зробленыя пад Багрыцкага, моцна запраўленыя расейскай тэматыкай, вобразамі слоўніцтвам, пісаныя "польскім гекзаметрам", спеўныя, раскалыханыя, але зрываўшыеся і на крык.

Мой крэдыт сімпатыі быў атручаны. Сам не ведаю, чаму Лабадоўскі з ходу прыняў мяне іранічна, потым зласліва. Аднаго дня ў кухні Чаховіча дайшло паміж намі да бойкі. Такой тыповай для падлеткаў, без ніякага істотнага поваду.

Я не ўхіліўся ад яе, лішне ўпэўнены ў сваім росце. Лабадоўскі быў на галаву ніжэйшы. Але аказаўся вельмі дужым. Вазіліся мы на кухні добрую чвэрць гадзіны, абодва ўражаныя сілай праціўніка. Памятаю схоплены "ў навес" твар Лабадоўскага выпуклы лоб, выцягнуты падбародак. Малы запаўшы носік, адкрытыя ў высілку губы і два рады кароткіх, дробных, чорных спарахнелых зубоў.

Ніхто не перамог. У пэўную хвілю абоім было дастаткова.

Як і ў Мілаша, "левізна" Лабадоўскага была павярхоўная і прахадная. Недзе ў 1933 годзе выдаваў у Любліне ўра- "левы" штомесячнік "Барыкады".

Але ў тым жа годзе напісаў верш, які заканчваўся так:

Таварыш Пілсудскі,

на досвітку польскай рэвалюцыі

крывёй Ваша імя напішам мы на тарчы.

Толькі такім жаўтадзюбым, як я, не падавалася гэта вырашальным.

Восенню 1934 года Лабадоўскі ў "Літаратурных ведамасцях" апублікаваў дэкларацыю, фармальна разрываючы з польскімі левымі. З таго часу перастаў у нас лічыцца.

Поўнай супрацьлегласцю Лабадоўскаму быў Стась Пентак. Там той - брутальны і ўдаваўшы сябе за брутальнага, хулігана, люмпена. Гэты - ціхі, вясковы, нейкі размараны. Быў, здаецца, ужо пасля "Ўзнагароды маладых" за "Маладосць Яся Канефала", паэтычную рэч, хоць напісаную прозай, поўную нейкага амаль хваравітага закахання ў надвіслянскі вясковы пейзаж. Заўсёды мілы, усмешлівы, які пры кожнай аказіі знайходзіў найспакойнейшую развязку, меркаванні і развагі, як можна больш лагодныя. Падобна, што хварэў на сэрца. Гаварыў, што лекар забараніў яму смяяцца. Таму толькі ўсміхаўся ўдзячна і безабаронна.

Быў яшчэ Браніслаў Міхальскі, вельмі прыстойны, невысокі, шчуплы брунэт. Мала пісаў, мала гаварыў, мала друкаваў. Найчасцей сядзеў у кутку і слухаў чарговую спрэчку. Я не звярнуў на яго асаблівай увагі.

Аднак праз пару гадоў ён прымусіў людзей гаварыць пра сябе. Я прачытаў у газеце яго некралог. Аказалася, што здзейсніў самазабойства. Але як! Кінуўся ў Віслу. Быў аднак бліскучым плыўцом, не вытрымаў, выплыў. Кінуўся зноў, каля дна ўчапіўся за якарны ланцуг стаяўшай там берлінкі і ўжо яго не выпусціў...

Сталым бывальцам на Добрай быў таксама Генрык Дамінскі. Вельмі непаэтычны, бо арганізаваны, услужлівы, мілы, быў як бы ад'ютантам пры Чаховічу. Акрамя таго выдаваў газетку "АПМ", г.зн. Арганізацыі працоўнай моладзі, нейкай такой санацыйнай прыбудоўкі. Меў клопат з гімнам для АПМ-аўцаў. Чаховіч прапанаваў заміж гімну слоган. "АПМ - зупа, АПМ.." і г.д. Здаецца, ён загінуў у час акупацыі.

Ведаю, што Чаховіч меў шмат формаў уздзеяння на маладых паэтаў. Тады, майце на ўвазе, я не меў пра тое паняцця. На мяне ўздзейнічалі дзве рэчы: яго вершы і яго спосаб побыту.

Яго вершы былі наступным пасля "Лініі" узорам для ўсёй віленскай моладзі. Але "Лінія" для мяне мела перш за ўсё значэнне негатыўнае, здавалася неаспрэчнай толькі ў сваёй крытыцы "Скамандра" і пасаізму наогул. Пшыбась зацікаўляў, але не ўмеў ніколі захапіць. Падаваўся мне занадта выканцэптаваны, замала натуральны. Не ішло пры тым пра "сорам пачуццяў", пастулат які падаваўся мне бясспрэчным, але пра надмерны холад у бачанні свету. Недахоп нечага, што можна было б назваць "дадатковай вартасцю" паэтычнай, і што ёсць можа па-просту натхненнем.

Але не менш моцна дзейнічаў ён праз свае адносіны да пачаткоўцаў. Ведаю, як адносіліся да маладых пэўныя тагачасныя літаратурныя аўтарытэты, колькі ў тым было напышлівасці, нецярпення, часта немаскаванай непрыязні.

На іх фоне Чаховіч быў просты і зычлівы. Я не здаваў сабе справы з розніцы ў літаратурнай герархіі паміж ім і, напрыклад, скамандрытамі. І ён, і тыя падаваліся прыналежнымі да той самай недасягальна высокай катэгорыі. Тым больш удзячным я быў, што ён прымае мяне ў сябе, што слухае маю балбатню (сам быў маласлоўны), што заўсёды мае для мяне час. Нават часам дапамагаў у змяшчэнні нечага (сам рэдагаваў нейкі вельмі закрыты штомесячнік пры Саюзе польскіх настаўнікаў), так, напрыклад, у літаратурную калонку "З" я трапіў, дзякуючы яму.

Колькі разоў, заязджаючы паней ў Варшаву, заўсёды спяшыў яго адведаць. Калекцыянаваў зборнікі яго вершаў. Найбольш, зрэшты, пдабаліся мне яго тры першыя і апошні.

Апошні раз спаткаў яго ў 1938 або ў 39 годзе. Я праязджаў цераз Варшаву з-над мора. Ён жыў недзе на Фільтровай, здаецца, у высокім сутарэнні вілападобнага доміка. Было рана, я застаў яго ў лазенцы. Падаваўся занепакоеным, змешаным. Прасіў, каб пачакаў яго на вуліцы. Праз хвілю выйшаў з нейкім хлопцам з маладым, але пашарпаным тварам і нахабнымі вачыма. Прадставіў мне яго неяк без тытулу. Мы ішлі і размаўлялі, а хлопец не адзываўся, пасвістваў, аглядаўся на дзяўчат.

"S"

Гэта не быў адзіны літаратурны асяродак, куды я наведваўся. Трохі цераз Чаховіча, трохі цераз Жалкеўскага сутыкнуўся я з клубам "S".

"S" - мабыць таму, што "Sztuka" ("Мастацтва"). Была гэта першая генерацыя выхаванцаў "Кузні маладых", выдання той санацыйнай моладзевай арганізацыі, якая называлася "Пярэдняя варта".

Гэтыя з "S" не падаваліся надмерна прывязанымі да ідэалогіі сваіх выхаваўцаў. Уласна вельмі хіліліся ўлева. Пазнаёміўся з чатырма з іх - найвыбітнейшымі. Яны былі на пару гадоў ад мяне малодшыя - у такім узросце гэта іграе каласальную ролю. Таму я глядзеў на іх зверху, як на смаркачоў.

Былі гэта: Ян Кот, Рышард Матушэўскі, Уладзімір Петрак і Альфрэд Лашоўскі. Тры першыя якраз выдалі супольны зборнік вершаў пад назвай "S". Вельмі гэта было слабое. Падавалася мне, што найбольш што сказаць меў Ян Кот. У адным вершы ў яго знайшоў такое, напрыклад, месца:

Мора - неба зямлі.

Праўда, удала? А разам з тым ніяк не змяніўся праз астатнюю чвэрць стагоддзя, так сама гаворыць хутка і выключна рэчы глыбокія і так сама абгрызае пазногці. Толькі што тады і пару разоў пазней быў страшна левы.

Таксама і Рышард Матушэўскі ніяк не змяніўся. І тады быў ураўнаважаны, спакойны, чуйны да думкі старэйшых і голасу іншадумцаў. Падаваўся абсалютна шчаслівым, сапраўды меў толькі адзін сапраўдны клопат: у той самы час у Варшаве пісаў вершы іншы Рышард Матушэўскі - і дзе, у "Жоўтай мусе", жудасным, "гумарыстычным", эндэцкім выданні. Кожны, хто знаёміўся з нашым мусіў выслухваць клятвы, што гэты не той.

Уладзімір Петрак быў таксама спакойны, ураўнаважаны і... дасыць бясколерны. І ён у той час хіліўся ўлева, але меней.

Лашоўскі затое быў пякельна чырвоны. Акрамя таго меў поўна прышчоў.

Гэтыя "эс - аўцы " прымалі мяне, прызнаюся, з пашанай. Не мая гэта заслуга, "Жагараў". Хадзілі каля мяне, як каля прадстаўніка моцных гэтага свету. Я адчуваў гэта, тым латвей мне атрымоўвалася глядзець на іх зверху.

Адтуль запрашэнне на сход клуба. Ба, гэта была сталіца! Такія нейкія "эсаўцы", а ўжо ўласнае (ці дадзенае ім у карыстанне) памяшканне: камяніца Барычкаў. Меў выступаць Пшыбась. Божа, пабягу.

Камяніца была прыгожая, памяшканні таксама. На першым паверсе вялікая залка. У ёй можа шэсцьдзесят чалавек. Выцягваю шыю, чакаю кракаўскага майстра. Выходзіць нарэшце попельнавалосы, невысокі, моцны чалавек з мілым, звычайным тварам. Воплескі. Здаецца, перашэптванні.

І вось у адказ на вітальны камплімент Пшыбась прамаўляе фразу, якую я запомніў даслоўна:

- Дзякуй за прывітанне. Дазвольце і мне прывітаць прысутнага ў зале найвялікшага паэта Варшавы...

- На хвілю спыніўся. Якое напружанне! Шэсцьдзесят прысутных - гэта столькі ж паэтаў. Кожны з іх думае, што мова пра яго. Толькі я спакойны, бо не з Варшавы.

Насыціўшыся той цішай, Пшыбась абвяшчае вырак:

- Адама Важыка!

Зноў воплескі, але ўжо менш. Пяцьдзесят дзевяць расчараваных.

Важык выходзіць на подыюм і стае каля Пшыбася. Найвялікшыя паэты Кракава і Варшавы не належаць, як вядома, да веліканаў. Не без задавальнення занатаваў гэта сабе ў думках.

У тым дэсерце не бракавала перчыку. Былі схільны ў той час прыняць параўнанне Польшчы з абаранкам: што добрае, тое па баках. На младапаэтычнай біржы значыліся Кракаў з "Лініяй", Вільня з "Жагарамі", Люблін з Чаховічам, не значылася ў той жа час Варшава. А дакладней значылася, але як каштоўнасць адмоўная: сядзіба скамандрытаў. Названне Важыка мела падвойнае значэнне. Значыла таксама: не Тувім, не Ляхонь, не Івашкевіч і не Слонімскі.

Наезд

Недзе, мабыць у сакавіку, усведамленне нарастання той "новай хвалі" ў паэзіі выбухнула ў нас так моцна, што брат Ежы Загорскага, Уладзімір, дзеяч Легіёна маладых і някепскі арганізатар прыйшоў да думкі арганізаваць "Наезд паэтаў авангарду на Варшаву".

Меў гэта быць па-просту вечар-монстр маладой паэзіі. Устаноўлены быў спецыяльны парытэт, як на канферэнцыі па раззбраенні ў Вашынгтоне ў 1921 годзе: 5-5-5-1. Гэта значыць: з Кракава, Вільні і Любліна - па пяць паэтаў, з Варшавы - адзін, найвялікшы, г.зн. Важык.

У рамках падрыхтоўкі Уладзімір Загорскі зацягнуў мяне, як будучага ўдзельніка дэлегацыі, да чалавека, які меў узяць пратэктарат над вечарам, г.зн. да Кадэна - Бандроўскага.

Не без эмоцый я ішоў да першага члена Акадэміі літаратуры, з якім меў пазнаёміцца. Было гэта недзе каля Каперніка, напэўна ў садзібе ТККТ. Кадэн быў невысокі, д'ябальскі падобны да Севярына Поляка. Сказаў не шмат, але трапна.

- Я разумею, што моладзь рэвалюцыйная. Моладзь павінна быць рэвалюцыйнай. - Тут запаліўся. - Да дупы тая моладзь, якая не рэвалюцыйная! - Тут развёў рукі. - Але, панове, самі разумееце...

Загорскі спешна заківаў галавой, і пратэктарат быў гарантаваны. Для чаго ён быў нам патрэбны? Ба, каб тое ж ведаць тады...

На нейкім іншым паэтычным вечары збіралі на талерку, як на імшы для бедных, не ведаю паэтаў ці выканаўцаў. Людзі давалі, як у касцёле, па пяцьдзесят грошаў. Аж пан з бародкай, які сядзеў у першым радзе, выцягнуў сто злотых.

Толькі тады я прыгледзеўся да яго: як мне Божа мілы, гэта Прыстар! Вельмі падобны да сваіх фатаграфій.

Падышоў нарэшце вечар "Наезду". Мы прыехалі на яго з Вільні. Я адчуваў сябе зусім, як тады, калі ехаў з Ліды з камандай на футбольны матч у Ваўкавыск.

Хто быў ад нас? Загорскі, Мілаш, Буйніцкі, Масьлінскі і я. З Кракава - Пшыбась, Ялю Курак, Чухноўскі (Бжанкоўскі, здаецца, не прысутнічаў, бо я яго сабе не прыпамінаю) і нехта яшчэ. З Любліна - Чаховіч, Лабадоўскі, Дамінскі, Пёнтак, Міхальскі.

Вечар адбыўся ў вялікай паўцёмнай зале на Каровай. Кожны выступаў з двума вершыкамі: адзін у першай, другі ў другой частцы. Каб не пакрыўдзіліся, расставілі паэтаў паводле алфавіту.

Можаце сабе ўявіць, колькі часу гэта трывала: 32 вершы, кожны пару ці колькі хвілін. Ужо праз чвэрць гадзіны зала перастала рэагаваць. Людзі ўставалі, сядалі, выходзілі, перакідваліся пытаннямі: куды ідзеш у нядзелю? У першых радах некалькі паненак пляскалі кожнаму. А можа гэта там сядзеў Прыстар? Ведаю, што Ўладзімір Загорскі бязмэтава парассылаў білеты (вельмі дарагія) некалькім дзесяткам або і пару сотням персон, бадай ці не паштовым пераводам. Большасць адмовілася, трохі там удалося набраць. Не быў геніяльным арганізатарам, з той вялікай расы, якая можа прадаць Колону Жыгімонта.

Нарэшце тая бязглуздзіца скончылася. З палёгкай вярталіся. Не памятаю ніякіх водгукаў. Прэса, здаецца, імпрэзу цалкам прамаўчала.

І акрамя таго я меў трохі літаратурных кантактаў, так сказаць, з "неўтаварышаванымі". Быў, напрыклад, прадстаўлены Пейперу. Гэты патрыярх авангарду перажываў вясной 1934 года як бы новы старт. Ён патрапіў якраз на выдатнага выканаўца сваіх вершаў, на нядаўна памерлага Возніка. Я быў на такім паэтычным ранішніку. Канешне, Вознік быў бліскучы. На яго вуснах цяжкія пейпераўскія фразы, цяжкі яго вобраз расцвіталі, будзілі нешта большае, чым цікавасць або ўзрушэнне. Пейпер прамяніўся. Быў пэўны, што зараз тую Варшаву заваюе.

На нейкай лекцыі па філасофіі, на якую пайшла ўся кампанія Чаховіча, паказалі мне некалькі толькі што выбухлых знакамітасцяў. Вельмі прыстойны малады чалаек з прыгожай усмешкай і фіглярнай бародкай на падбародку - гэта ж аўтар "Шчураў", ну той Адольф Рудніцкі! А той вельмі смаркаты, кірпаты, нейкі размазня, вельмі здольны, ледзьве дваццацігадовы, а ўжо ў кампаніі Святаполка Карпінскага ад "Варшаўскіх крамак", гэта Януш Мінкевіч.

Я звярнуў сам увагу на трэцяга. Невысокі, вельмі малады. З рухавым худым тварам і нейкімі задумлівымі вачамі. Нешта ў іх было. Розум канешне, але хіба разам з дзіўнай заядласцю, зласлівасцю, можа па-просту са злосцю. Я спытаў, хто гэта?

Як хто? Геній метафізікі! Нейкі мабыць Стампнеўскі? У шаснаццаць гадоў атэстат сталасці, у дваццаць магістр дакладнай філасофіі. Завуць яго "Д'ябал". Значыць, тыя вочы не я адзін так расшыфраваў.

Пазнаёміўся з ім, але мімаходзь. Я часцей сустракаўся з яго старэйшым братам, здаецца, Уладзімірам. Для разнастайнасці той быў ні то славянафілам, ні то ўсеславянінам. Гітлер навісаў ужо тады над Варшавай, і ў розных абласцях. Антыхрысціянскія элементы яго філасофіі не маглі не знайсці паслядоўнікаў і ў нас. Той Уладзімір узяў сабе за дэвіз: "Польшча, твая пагібель у Рыме" і намагаўся павярнуць да эпохі Перуна. Меў для скарыстання сяброў і знаёмых нарыс тэарэтычнай і практычнай філасофіі. Прызнаваўся, што ўзяў сабе нешта з Платона, менавіта канцэпцыю дэмюргаў. Але ў той час, "калі ў Платона дэмюргі твораць паводле ўжо існай перад імі і за імі ідэі, - тлумачыў нам - наш дэмюрг бярэ верх над тамтымі, бо сам таксама творыць ідэю"!

Тая бясспрэчная перавага над Платонам не дадавала яму аднак прыхільнікаў. Хадзілі да яго некалькі чалавек з групы Чаховіча з пустой цікавасці. Ён намагаўся праславянскасць уводзіць у практычнае жыццё: між іншым не ўжываў цэлага шэрагу страў. Рэгулярна частаваў нас гарбатай або сечанымі катлетамі, халоднымі з чорным хлебам. Не ведаю, адкуль ён узяў, што гэтыя стравы славянскія.

Магістр

Была гэта ўжо вясна, калі ён частаваў нас тым курсам філасофіі. Мабыць, недзе канец сакавіка або красавік. Я назбіраў тых матэрыялаў з Пруса і вярнуўся ў Вільню.

Трапіў на нейкі кірмаш, мабыць, Святаюр'еўскі.

Былі тры слаўныя кірмашы ў Вільні: Казюк, Святаюр'еўскі і Святаянскі. З Казюка (4 сакавіка) спрабавалі зрабіць агульнапольскі атракцыён. Быў ён найгучнейшы, найбольшы. За маімі часамі адбываўся ён на велізарным пляцы Лукішскім, цалкам - або амаль - занятым латкамі.

Прадавалі на ім розную ерунду. Напрыклад, цэлыя фуры такіх малых, сухіх, салодкіх абаранкаў, якія называліся "Смаргонскімі". Альбо, што так звыкла было ў Вялікі пост, так званыя віленскія пальмы (вербы), зробленыя з нейкіх сушаных галінак, карэньчыкаў, зёлак, а потым маляваныя на малінава і зялёна. Мясцовыя літаратары спрабавалі зрабіць з гэтага агульнапольскую моду, як лавіцкія паясы.

Але нас не гэта хвалявала. Прапіхваліся цераз натоўп, дзьмухаючы ў пішчалкі і смеючыся абы з чаго. Гадзіна і дзве ў той цеснаце, гомане, смыродзе коней і кажухоў. Тым больш спакойныя і мілыя суседнія сонныя завулкі, у якіх ужо чутна вясна, а пад вечар з вадасцёкавых труб вырастаюць ледзякі.

Акрамя гэтай забавы я называў яшчэ два кірмашы, яны былі на шмат меншыя, цішэйшыя, больш рэчавыя. Святаюр'еўскі (23 красавіка) раскладаўся на тратуарах каля касцёла таго ж патрона. Была гэта пара саджання кветак: гандлявалі насеннем, карэнішчамі, дрэўцамі. Сядзелі пераважна бабулькі, на ходніку расцілалі хусткі. А на іх колькі, мо за дзесятак кучак сухіх, шэрых і бронзавых насенняў. Розныя мацейкі, рэзеды, настурцыі, карнявішчы вяргіняў.

Самым пахучым быў кірмаш Святаянскі (24 чэрвеня). Тут былі зёлкі, галоўным чынам лекавыя. Ніяк у іх не разбіраўся. Прадавалі іх, як і насенне, проста на ходніках. Тут выстарчала хадзіць і нюхаць: што за сімфонія пахаў, ад салодкай, ультрапазітыўнай ванілі ці калеандраў аж да круціўшага ў носе чабору. Толькі што гэта быў звычайна канец года, пара экзаменаў.

Да канца года заставалася ўжо няшмат часу. Не аплачвалася шукаць уласнага пакою. Трыпуцька запрапанаваў сумеснае кватарнцтва. Трэці быў таксама паланіст, Марачэўскі. Жыць было прыгожа, бо на Зарэччы, у завулку, які называўся Белы і быў ім па сутнасці. Пабеленыя муркі аддзялялі сядзібы ад вуліцы, і якраз цвілі яблыні.

Я расклаў свае карткі, устанавіў строгі план: столькі і столькі старонак штодзённа і ў тэрмін скончыў магістарскую працу.

Крыдль узяў, паглядзеў, даў парадаў. Найважнейшая: парадзіў, каб змяніў назву.

Бо я так пранікся расейскім фармалізмам, што ўсю працу прысвяціў у грунце рэчаў аднаму толькі аспекту: эвалюцыі навэльнай формы ў Пруса.

Канешне загаловак змяніў на "Структуру навэл Пруса".

Крыдль пазітыўна ацаніў шэраг дробных паняццевых прананоў, часам толькі тэрміналагічных. Напрыклад, "тэматычная рыфма" - для абазначэння з'явы, якую Чэхаў тлумачыў вядомым спосабам, што калі ў першым акце ўбіваюць у сцяну цвік, то ў апошнім герой павінен на ім павесіцца. Я развярнуў тое сцверджанне. Калі ў апошнім акце герой павінен павесіцца, трэба ў першым убіць цвік. Выключна важная ўмова інтрыгі ва ўсіх навэлах, як напрыклад у літаратуры дэтэктыўнай.

Потым быў экзамен па пашыранай літаратуры, потым "абарона" працы. Хоць забіце, нічога не памятаю.

Здавалася б, такі важны жыццёвы момант - і нічога. Ані ценю ўяўлення. Пэўна таму, што ўсё было загадзя вырашана, і магчымасці "правалу" не было ніякай.

Разам са мной - вясною, часткова восенню - закончыла рэшта нашай кампаніі: Гена, Славінская, Ганка Вярбіцкая, Муха Жаромская. Словам - традыцыя доўгагадовых змаганняў за магістарскую ступень была зламана цэлай групай.

І вось зноў Банева. Першае неканікулярнае лета. Прыехала кампанія прыяцеляў. Бадзяліся пару дзён па квітнеючых лугах, разагрэтых сасновых лясках, вылежваліся на цудоўным пляжы. Янак-Выдра зрабіў якраз фатальны крок. Адна з запрошаных, Гэля, так доўга стаяла на наднёманскім абрыве, аж упала ў ваду. Янак у імгненне вока даў нырца і выцягнуў панну. Паўтараў гэта яшчэ пару раз, напрыклад, на Віліі. Канешне, у канцы мусіў з ёй ажаніцца.

Госці паехалі, засталося Дакудава. Ужо ў нас прайшлі дзесяцібор'е і футболныя матчы. Усім, нейкім дзіўным таварыствам хадзілі на прагулкі. О, наколькі ваколіцы Банева былі прыгожыя, настолькі тут вакол былі толькі пашы і замораныя кусцікі ядлоўцу або алешыны. Але справа была не ў тым.

Дзіўнае таварыства: пару Янкялевічаў, перастарак абшарніца, нас двое з Янкам, са дзве паліцыянтшы (іхніх мужоў не запрашалі), нарэшце Лёля з дачкой папа.

Лёля - гэта была такая бедная асоба: паўмужык-паўбаба. Хадзіла ў спадніцы, але з гальштукам і ахвотна насіла высокія боты. На працягу некалькі гадоў яна чаплялася да паліцыянтш, трацячы, невядома адкуль браныя грошы на шакаладкі. А потым прыехала дачка папа, таксама беднае стварэнне, засушаная, шэрая, худая. Выйшла замуж за нейкага дзяка з Ліды і на наступны дзень уцякла да бацькоў. Неўзабаве Лёля кінула паліцыянтш і ўчапілася за тую папоўну. Усе так да гэтага прызвычаіліся, што нават не рабілі хамскіх паддзёвак. Нават дакудаўскія балбесы пакінулі тую пару ў спакоі.

Лета імчалася, як звычайна. У чэрвені здавалася вечным, было сочнае і квітнеючае. У ліпені набягалі і праміналі суніцы. Аж раптам ішлі ў Дакудава і бачылі шэрагі зжатых снапоў. Вецер з захаду, бярозы, схіленыя ўправа, цяжкія аблокі. Лета працякло паміж пальцамі.

З гэтага года мы мелі ў Баневе жыллё амаль люксавае. Бацька купіў яшчэ адну хату і прыставіў да старой у выглядзе літары "Т". Выйшлі там тры пакоі: салон, гасцёўня і - у самым кутку - мой.

Мабыць нідзе я так добра сябе не адчуваў, як у тым пакоі. Быў невялікі, прадаўгаваты, з двума вокнамі. У куце цвёрды і кароткі тапчан, у другім шафа з некалькімі дзясяткамі кніжак, сабраных яшчэ ў дзяцінстве. Пры акне столік з газавай лямпай, вельмі замудрай формы. Надыходзіў вечар, усюды замыкалі акяніцы. Зялёны круг святла пры лямпе, і цёмная ноч усюды па-за ім. Утульна тут было асабліва зімой, пасля запальвання стаяка, калі агонь бушаваў так, што аж дрыжалі жалезныя дзверцы.

І, наогул, Банева было ўжо нейкае свойскае. У першыя гады на двары трапляліся баравікі. Цяпер так-сама здараліся, але ў "парку", у частцы лесу, не выцерабленай, якая прытыкалася да веранды і майго пакоя. Каля студні вырасла буйная зялёная трава. Пяць гадоў таму назад, маці ўваткнула пад вокнамі пару дубчыкаў бэзу. Цяпер з іх пачынаў рабіцца гушчар.

За домам, у бок абрыва, пасаджаны сад. Сліўкі ледзве прыняліся. Грушкі разрасліся, але ніяк не давалі пладоў. Затое з яблынь ужо мелі першыя, вельмі вялікія. Былі гэта папяроўкі, антонаўкі, нешта ў родзе цітавак. Маці спецыяльна старалася паўтарыць тое, што ведала з Менска.

Найлепей удаліся чарэшні. Адно дрэва - тут жа каля дома - вырасла за пару гадоў на велікана. Засыпана было выдатнымі, жоўта-ружовымі ягадамі.

Бацька паставіў нават пару вуллёў. Пчолы мелі знакаміты мёдазбор: унізе буйныя, квітнеючыя лугі, наверсе вясной алешына, восенню зараснікі верасу.

Быў бы гэта, наогул, рай на зямлі, калі б не справы службы. Пара кароў, конь, куры, індыкі, свіні, вялікі дом, куча работы - ужо не гаворачы пра бульбу, жыта і агарод. Да таго ж мацеры што раз цяжэй прыходзілася працаваць з кімсьці наёмным. Сама старалася зрабіць усё, што магла, была занятая ад раніцы да вечара, вельмі мучылася, скардзілася на сэрца.

Як раз у той год бацьку звольнілі з войска. Не меў яшчэ пяцідзесяці. Тут яшчэ раз сыграла ролю яго паходжанне, не легіённае. Здаецца, што і мае першыя палітычныя выбрыкі яму не дапамаглі.

Пару тыдняў бацька сядзеў у Баневе прыбіты, раптам пастарэлы. Потым прыйшлі выбары ў мясцовую "ўладу". Прыйшло пару дакудаўчан, гаварылі з бацькам. Прапанавалі, каб вылучаўся на войта. Згадзіўся. Быў нейкі контркандыдат, таксама асаднік. Бацька яго перамог. Староства крывілася, крывілася: бацька не быў з ім "узгоднены". Потым махнула рукой.

"Вяртанне ва ўчора"

Восенню я зноў паехаў у Вільню. Першы раз не за бацькавыя грошы. Крыдль навесну прыйшоў да думкі выдання серыі прац з вобласці тэорыі літаратуры. Мая распрацоўка аб структуры навэл Пруса падалася яму - пасля пераробак - прыдатнай да ўключэння. Параіў мне, каб я звярнуўся ў такі Фонд нацыянальнай культуры па стыпендыю на тыя пераробкі. Я паслаў лісцік. О, дзіва, стыпендыю прызначылі. Я меў на працягу дзевяці месяцаў атрымоўваць нешта каля ста трыццаці васьмі злотых, ці не выдатна?

Пасяліўся ізноў на Татарскай, у класічным "паэтычным" пакойчыку, бо на паддашку. Я аднёсся вельмі сур'ёзна да той сваёй пераробкі, склаў план, па сутнасці большую частку працы пастанавіў зрабіць нанава.

Адначасова аднак захапілі мяне дзве іншыя ідэі.

Па-першае. Сказаў сабе, што цяпер найлепшы час выдаць свой першы зборнік паэзіі.

Загорскі, Мілаш і Буйніцкі выдалі свае дэбютныя кніжкі ўжо паўтара гады таму назад. Былі гэта тонкія сшытачкі. Падаваліся яны мне аднак нечувана важкімі. Загорскі, зрэшты, у тым годзе выдаў свой наступны зборнік, фантастычную паэму пад назвай "Прыход ворага". Не гледзячы на блякласць пэўных фрагментаў, мела яна месцы незвычайна прыгожыя. Мела яна таксама дзіўную палітычную канву. Была гэта адрыўкавая аповесць пра крыжовы паход еўрапейскіх дзяржаў на Каўказ. Не гледзячы на "незаангажаванасць чуллівага аўтара - трэба сказаць, што прайшоў ён значны шлях ад "гімна міжпланетных камунікацый".

Усе тыя пазіцыі былі Варшавай амаль замоўчаны, што ніколькі не ўплывала на самаадчуванне іх аўтараў.

Я палічыў усё, што друкаваў па часопісах. Было таго за дзесяць вершыкаў. Пайшоў у друкараньку на той жа Татарскай, уладальнікам якой быў муж асістэнткі Атрэмбскага, адтуль мой далёкі знаёмы. Узяўся за выданне. Скалькуляваў таней таннага: дзвесці экзэмпляраў мелі каштаваць сто пяцьдзесят злотых.

Я скалькуляваў: па два злотыя за асобнік: чыстымі зараблю дзвесці пяцьдзесят. Някепскі інтэрас гэтая паэзія. Хто ж будзе прадаваць. Спытаў у Загорскага. Парадзіў Гэбетнера або таксама Гаэсіцкую. Напісаў. Згадзіліся на распаўсюд, пакідаючы сабе сорак працэнтаў прадажнай цаны. З двухсот пяцідзесяці злотых заставалася мне ўжо толькі дзевяноста. Ба, добра і тое, як на пачатак.

Каб не мучыць чытачоў, дадам, што пасля году распаўсюду мне паведамілі пра продаж 5 (словамі: пяці) экзэмпляраў. Уся тая "казачная" сума была затрымана - разам з рэштай накладу - распаўсюднікам для пакрыцця яго выдаткаў.

Дадамо яшчэ: ані адной рэцэнзіі. У "Літаратурным гадавіку" два меркаванні Завадзінскага, вельмі нязначныя, а, нягледзячы на гэта, непрыхільныя.

Але гэта было яшчэ далёка. А цяпер я перажываў перадвыдаўнічую эйфарыю. Мяняў без канца чарговасць кавалкаў. Потым мучыўся пад назвай. Адзін з вершаў называўся "Смерць на рынгу". Можа так? Але той, халера, Загорскі адразу пераробіць на "Smierdz na ringu" ("Смырод на рынгу"). Бедны Дорак назваў (нешчасліва) першы свой зборнік "На вобмацк" - Загорскі пісаў тое: "Н - аво - мацк".

У выніку доўгіх мукаў выбраў найдурнейшы варыянт: "Вяртанне ва ўчора". Была гэта смутная алюзія да таго, што пад канец першага трохгоддзя "друкавання" я пачаў здраджваць з'яве павароту да авангарднай паэзіі. Назва была крытынская і з пэўнасцю адпужнула дадатковы тузін эвентуальных пакупнікоў.

Але, паўтараю, усё гэта было яшчэ наперадзе. Цяпер я рабіў карэктуру. Потым прынёс увесь наклад да сябе на паддашак. Томікі падаваліся мне вельмі прыгожымі. Вокладка была са шматколернай паперы. Раз зялёная, раз шэрая, раз мармуровая. Кніжачка, я быў пэўны, падае мяне як прызнанага, дарослага паэта. Потым знайшоў памылку. У адным з вершыкаў замест "сілы зла" было "сіла зла". Малыя наклады маюць аднак свае вартасці - сеў, разлажыў усе дзвесці экзэмпляраў і па-просту паправіў тую адну літару.

Заспакоены, што пры сваім рангу ў літаратуры, мог пасвяціць сябе і той трэцяй ідэі.

"Чытайце"

Ад вясны пачаўся рух у нашай групе: вярнуўся Генрык.

Бачыў яго тады мімаходам, паглынула мяне магістратура. Але ўразіў мяне яго ясны палітычны настрой. Гадавы побыт у Італіі зрабіў тое, што ён узненавідзеў фашызм ужо не ў тэорыі, але ў найбольш кранальнай пачуццёвай практыцы.

Трэба ж здарыцца, што едучы з Італіі ён трапіў у Вене на паўстанне Шутцбунду. І гэта была непаўторная лекцыя: паказала яму навочна ўсе галоўныя заганы сацыял-дэмакратыі.

Мы чыталі ў газетах пра паўстанне Шутцбунду, перажывалі глыбока яго ўпадак. Нехта (ці не Шыманскі?) напісаў верш:

Апошняя харугва патухла ў Лінцы,

Ад якой было светла...

Мы былі поўныя здзіўлення і прыгнечаныя. Генрык быў люта злы на шутцбундаўцаў і поўны бадзёрасці.

- Уявіце сабе, - крычаў - абвясцілі паўстанне супраць легальнага ўраду, пасля чаго замкнуліся ў сваіх дамах-цвердзях і чакалі, што будзе далей! Недацяпы, няздары. Яшчэ Бланк (не памятаю, але здаецца, што называў менавіта Бланка) вучыў, што ў паўстанні вырашальным з'яўляецца першы дзень, і адзіны шанец выйграць палягае ў нечаканасці і атацы.

У цэлым ён не быў зламаны той паразай. Наадварот, лічыў, што цяпер якраз з'яўляецца шанец на ўтварэнне маналітнага фронту.

Я не бачыў яго цэлае лета. Калі цяпер вярнуўся - аказалася, што група... выдае газету!

Пасля няўдачы двухтыднёвікаў "Разам" і "Друк" было пастаноўлена схапіць быка за рогі. Штодзённая газета. І вячэрняя, трохі бульварная. Была гэта бліскучая задума - Вільня не мела сваёй вячоркі, адлегласці былі такія, што з Варшавы ўсе тамтэйшыя "чырвонкі" прыходзілі запозна.

Назвалі выданне адпаведна: "Чытайце". Знайшлі друкарню, якая з улікам крызісу ўзяла на сябе рызыку крэдытавання імпрэзы. Ежы Загорскі ахвяраваў аповесць, якую пісаў з адрэзка да адрэзка і ў якой прабіраў сваіх універсітэцкіх непрыяцеляў. Знайшлі нават хлопцаў для продажу на вуліцы.

О, дзіва, выданне пайшло. Група выдзеліла з сябе спраўна дзейны рэдакцыйны штаб. Ендрыхоўскі разам з Генрыкам апекаваўся вялікай палітыкай, Ганначка з Уладкам Барысевічам мантавалі афіцыёз. Першы нумар пайшоў цалкам, наклад падвоілі, і ўвесь тыдзень ён рос без перапынку, дасягнуўшы ў канцы неверагоднай лічбы, ці не 10 000!

Аднак праз тыдзень выданне ляснула.

Іншым спосабам, чым усе іншыя дагэтуль. Бо ў выніку непасрэднага ўмяшыльніцтва паліцыі.

І не вядома нават, што там выкрылі. На працягу першага тыдня газета не спяшыла з афішаваннем сваёй палітычнай праграмы. Ужо хутчэй генеральна вырашыла тут усё, так сказаць, аблічча суполкі, якое ўжо цалкам перастала падабацца ўладам.

Я вярнуўся з Банева якраз у час гэтага тыдня існавання газеты. Здалеў толькі даць адзін кароткі вершык. Выданне рухнула, і на нейкі час група перайшла на малыя абароты.

Трокі

Недзе, мабыць, у кастрычніку мы сабраліся ў некалькі чалавек і рушылі ў Трокі. Слон-Загорскі і Рымкевіч угаварылі мяне, каб паспрабаваў паплаваць на ветразніках.

Пра Слана пісаў. Цяпер найлепшы час сказаць пару слоў пра Рымкевіча. Быў гэта высокі, шчуплы, незвычайна прыстойны хлопец, з валасамі колеру пяску і з зялёнымі вачыма. Быў ён наймалодшым жагарыстам, бадай што пахавальнікам, бо трапіў у групу ўжо пасля закрыцця яго трэцяй, "незалежнай" версіі або пад самы яе канец.

Быў ён вельмі здольны, гэта кідалася ў вочы. Адразу прыйшоў са сваёй паэтыкай і сваёй краінай вобразаў. Пісаў даўгаватыя вершы "польскім гексаметрам", як вядома, дастаткова набліжаным да трынаццаціскладоўкі. Была там мова пра страшыдлаў, слепнуўшых сяброў, розныя іншыя драматычныя тэмы, але было гэта другаснае, мала істотнае. Пісаў пра два "маторы існавання" чалавечага: голад і каханне. Мабыць найважнейшымі ў тых вершах былі пейзажы Віленшчыны. Тады мы лічылі гэта толькі за аздабленне, за фон.

Быў гэта вельмі таленавіты паэт. Наогул быў таленавіты да ўсяго ў жыцці. Знакаміта ездзіў на лыжах, вырабляў на Каралінцы і Антокалі найзухвальшыя камбінацыі з лыжамі, павароты (крысіяны), палёты, падскокі, перавароты, цэлы арсенал лыжных штучак ведаў на памяць. Быў таксама непараўнальны ў покеры. Гуляў жарсна, горача, дасканала, пякельна перажываў пройгрышы, але звыкла, як здаецца, выйграваў.

Зараз захапіўся ветразнікамі. Мы прыехалі, як звыкла ў Ляндвараў, пару кіламетраў ішлі пешшу.

Вось першае возера - Бернардынскае. Сказаў бы сёння: брыдкае, бо доўгае, вузкае і з голымі берагамі. Але таму, што першае, сэрца ўжо б'ецца хутчэй.

Хмурна. База Марской лігі, драўляны будынак у "закапанскім" стылі, вельмі зручны, з незлічонай колькасцю пакойчыкаў і закаморкаў. Размяшчаемся ў мужчынскай зале, за дзесяць ложкаў, дошкі і сяннікі з саломай. Кідаем рэчы і галопам да яхтаў.

У той жа час "стайня" базы была вельмі беднай. Былі так зв. "алімпійкі" ажно чатыры - "Наяда", "Свіцязянка", "Гапляна" і "Русалка" - мацунак, абветразненне прымітыўныя. Трохі лепшы быў "Вадалей" з гафельным абветразненнем. Нарэшце адміральскі карабель "Мэва", звычайная баржа, затое дзвюхмачтавая, г.зн., куча "рабочых" становішчаў.

Рымкевіч ужо сумеў і тут нешта ўведаць. Слон быў наогул фігурай таму, што належаў да кіраўніцтва такога АМЗ, або Акадэмічнага марскога звязу.

Найважней аднак, што быў з намі Поль Буйніцкі, малодшы брат Дорка. Студэнт палітэхнікі, прыгожы хлопец і дасканалы яхтсмен, бадай што ўжо тады ці не капітан марскі і рачны.

Дзякуючы гэтаму, аперацыя пасвячэння ў яхтсмены адбылася без лішніх фармальнасцяў. Без усёй той "сухой падрыхтоўкі", якую праходзяць звычайна навічкі на афіцыйных курсах, і якая ім атручвае жыццё.

Мы па-просту ўзлезлі напару на "Гапляну". Поль сказаў адчальваць, узяў у рукі нейкі шнур. Я не паспеў агледзецца, а ўжо паміж намі і памостам - сто метраў вады.

Цясніна паміж базай і такім жа прычалам на супрацьлеглым беразе. Там знаходзіцца гарадскі парк, шмат зелені, вяршыні вежы, домікі. Скурчваемся, над галовамі прасоўваецца ветразь, ужо выспы поўныя дрэў. Адна таксама з напаўзруйнаванай вежай, гэта так зв. Замкавая выспа.

Прабіраемся паміж імі. Вось і само возера. Далёка ў асенняй імгле белая каланада палаца ў Затроччы.

Памятаю, колькі намахаўся вёскамі тады, падчас з'езду паланістаў. Цяпер тая лёгкасць, хуткасць і цішыня былі ўражлівымі.

Абедалі ў яўрэйскім шынку. Уладальніца, такая тоўсая, забіце, не памятаю, як звалася (Відэцкая! Прыпомніў без забойства). Частавала нас смакоццямі караімскай кухні.

Два з іх заслугоўваюць памяці - і выпрабаванне часам.

Кібіны, ці такія пірагі з баранінай, не калдуны, бо не вараныя, а печаныя, як булкі. Елі іх проста з печы. Нешта незвычайнае.

Таксама караімская халва. У выглядзе палачак. З цэлымі ляснымі арэхамі ўсярэдзіне. Тая звычайная турэцкая, куды ёй да гэтай.

Вечары прыходзілі рана. А сёмай вярталіся на базу ўжо пасля вячэры. Пару бедных лямпачак на "там тым" беразе. Прывязваем тузік. Што рабіць?

З той нагоды сталі ўтраіх ахвярамі брыджу. Слон пачаў нас вучыць, смутна нешта сабе прыгадваю, што была па-суседству нейкая дзяўчына, нечая сімпатыя. Ведаю дакладна, што не мая.

У Познані

У лістападзе адбыўся чарговы з'езд паланістаў у Познані. Я таксама паехаў. Познань я ведаў і да таго, быў там раней на "Пэвуцы". Вельмі мне той горад падабаўся: такі ўпарадкаваны, зялёны, прыгожы.

На гэты раз заімпанавала мне арганізацыя. На вакзале чакалі нас калегі-познаньцы. Кожны меў прыстаўленага апекуна. Я патрапіў на таварышку Рэслер, з трэцяга, бадай, курса, мілую і прыгожую дзяўчыну, якая завяла мяне ў свой дом, размясціла ў гасцінным пакоі, накарміла.

З самога з'езду запомніў не шмат. Дайшло на ім да сутычкі на палітычным грунце. Менавіта варшаўская дэлегацыя на чале з Жалкоўскім схапілася з эндэцкай большасцю з'езду за рэферат свайго сябра Давіда Гопэнштанда. Эндэкі спрабавалі перашкодзіць яго агучванню. Мы, віленцы, падтрымалі варшавякаў. Эндэкі аперавалі ў грунце рэчаў першакурснікамі з іншых аддзелаў.

А можа той з'езд адбыўся на год пазней? Бо вярталіся цягніком з Трыпуцькам і з тымі дзвюмя прыгожымі львявянкамі, Ганкай Бараноўскай і той другой, такой цёмнай, тыпу Гарпіны.

Але ж так. Гэта 1935 год! Пераглядаю нумар "Па-просту". Ёсць там заява варшаўскай дэлегацыі, што з-за немагчымасці агучвання рэферату калегі Давіда Гопэнштанда варшаўская дэлегацыя з'езд пакідае. І далей кароткая заява віленскай дэлегацыі, якая салідарызуецца з варшавякамі.

І такая можа быць матывацыя перастаноўкі ў часе. Проста правал у памяці.

Той трыццаць чацвёрты год закончыўся нарэшце чарговай палітычнай сенсацыяй. Быў гэта нядобры год, год раптоўнага пад'ёму фашызму і набліжэння вайны.

Быў гэта таксама год палітычных замахаў і забойстваў. Прыпомнім, толькі: чэрвень - чыстка ў Германіі і вынішчэнне ўсёй групы Рэма; чэрвень - забойства Перацкага і стварэнне Бярозы Картузскай; ліпень - путч у Вене і забойства Дольфуса; кастрычнік - забойства югаслаўскага Аляксандра і Барто.

Мы сядзелі якраз у Штраля са Сланом і Рымкевічам, калі прыйшла гэтая навіна. Мы не мелі ніякіх асабістых нагод, каб бедаваць, аднак склалі жалобны вершык, які заканчваўся

Таму Аляксандра праводзім,

смерць раптоўную злагодзім...

Апошняе слова належыць Рымкевічу, улюбёнаму ў наўмысную хрыпласць рыфмы.

У снежні - каб завяршыць тую палітычную эпітафію - у Ленінградзе забілі Кірава. У батлейцы натупнага года Стэфан Загорскі падсумаваў тую драматычную серыю двухрадкоўем:

Бо людзей агарнула нейкая новая манія,

Кожны народ меў летась

свайго Кірава на закланне.

Апошні з камілітонаў

Недзе на пераломе тога і наступнага года я чарговы раз ехаў у Банева. Сеў у аддзяленне трэцяга класу ў Вільні, як праз пару хвілін пасля мяне дзверы адчыніліся, і з'явіліся тры чалавекі: адзін стары, як я тады падумаў, бо за трыццаць, і двое маладых. Тыя, зрэшты, былі толькі памочнікамі, пакруціліся, паставілі рэчы, валізкі, кошыкі, з якіх вытыркалі рыльцы бутэлек і пайшлі сабе.

Той стары таксама быў вельмі звычайны: невысокі, шчуплы бландзінчык з тутэйшых з бульбаватым носам. Я не звярнуў бы на яго ўвагі, каб не адна дэталь: рубец на лбе.

Але які! Нічога такога ані перад тым, ані потым не бачыў. Як бы яму да лба прыклеілі чырвоны кавалак мяса. Не мог справіцца з сабой, што раз зыркаў на тое страхоцце. Абышлося без пытання, госць сам ажно гарэў да размовы.

Называўся ... не памятаю, па-шляхоцку. Але звычайна. Дзядуля яго за паўстанне пайшоў у Сібір, маёнтак яго канфіскавалі.

Пэўна таму ўнук аказаўся ў Расіі. Меў дваццаць гадоў, калі выбухнула рэвалюцыя. Канешне, трапіў да яе найзацяцейшых ворагаў. Быў у барона Унгерна, шалеў ў Манголіі, потым уцёк у Кітай. Канешне, падаўся да Чанг Тсоліна. Змагаўся ў яго арміі супраць чырвоных і Чан Кайшы, пасля паразы свайго правадыра ўцёк у Мексіку.

Там прыстаў да некаторага з былых ці будучых прэзідэнтаў, канешне, да найбольш рэакцыйнага і прыняў удзел у чарговай грамадзянскай вайне. Якраз у тым месцы здарыўся з ім незвычайна маляўнічы ляпсус.

- Раз паслалі мяне, - сказаў (з моцным расейскім акцэнтам), - з аддзелам на змену батальёна маёра Герэры. Падходзім, бачым, сядзіць Герэра і чытае Шэкспіра ў англійскім перакладзе...

Адразу я падумаў сабе: але ж хлусня. Папаўся з тым Шэкспірам, усё астатняе таксама ліпа. Цяпер па-просту думаю, што ў яго заплятаўся язык.

Бо адразу, як рушылі, выцягнуў бутэльку з кошыка і пачаў мяне схіляць да віна. Нешта мяне не грэла тая кампанія, выкруціўся. Ніколькі гэта яму не перашкодзіла, цягнуў сам і ўжо каля Вялікіх Салечнікаў узяўся за наступную.

- Лекары мне забаранілі гарэлку, - тлумачыў не без няёмкасці, што такі дамскі напітак. - Бо я ўцёк са шпіталя.

І паказаў мне лоб. Але пакуль да яго дайшло, адбылося яшчэ адно падарожжа вакол свету.

З тым Герэрам выйшла так: падходзіць да яго, стае па "Зважай", дакладвае, што прыйшоў са зменай, а Герэра не паспеў адказаць, бо прыляцеў снарад і адцяў яму чысцютка галаву.

Наш герой, пасля чарговай паразы свайго рэакцыйнага прэзідэнта, вярнуўся нарэшце на Бацькаўшчыну. Тут спаслаўся на дзеда. Маёнтак яму вярнулі. Было гэта недзе на Наваградчыне. Гаварыў, як называецца. Не памятаю.

На Бацькаўшчыне пачала яго абцяжарваць штодзённасць. Адразу хацеў нават устаткавацца, што ж калі перашкодзіла яму выпадковасць.

Па суседству з маёнткам жыў ксёндз, якому заміж гаспадыні вяла гаспадарку ўласная сястра. Наш герой з ходу ў яе закахаўся. Адбыліся заручыны. Аднаго дня з'явіўся ён да сваёй нарачонай па-польску, г.зн. не папярэдзіўшы, і застае яе... у спальні - з ксендзам.

Непрытомны вярнуўся да сябе. Склікаў службу, яшчэ раз памчаўся да ксендза, ускочылі, звязалі, завезлі ў маёнтак. Тут загадаў вучыць яго бізунамі, пасля чаго ледзве жывога адвёз на плябань.

Справа не набрала розгаласу, бо ні аднаму з бакоў ён не быў патрэбны. Госць выконваў нейкія ганаровыя абавязкі - яго іх пазбавілі. Адбыўся нават працэс, але так неяк, як бы шэптам. Асудзілі яго канешне, але з адтэрміноўкай.

Ад гэтага часу ён пачаў шалець. Спосабам найпрасцейшым: піў і тварыў авантуры, ахвярамі якіх былі суседзі. Напіваўся з мужыкамі. Зводзіў вясковых дзяўчат. Канешне, каб весці такі лад жыцця, распрадаваў маёнтак, па пяць гектараў, па гектару.

Ужо не памятаю, ці за дзеўку, ці злоўлены браканьер секануў яго на адмах сякерай у лоб. Маладзец упаў, але падаючы выхапіў яшчэ рэвальвер, стрэліў усляпую, як сцвярджаў, забіў. Сам ледзьве выкараскаўся ў Вільні, на Сапяжынскай.

Лухта? З пэўнасцю, і не адна на працягу той двухгадзіннай аповесці, якую я мусіў выслухваць пакуль не выйшаў у Мінойтах. Але сама канструкцыя таго жыцця не ёсць лухта, ёсць уласцівая канечнасць, намечаная гісторыяй ХХ стагоддзя. Зрэшты той шрам прыпячатвае яе, як лакам.

"Стары Ліс адваліў"

Зімой я дзёўб сваю магістарскую працу, даводзячы яе павольна да гатоўнасці ў друк. Пераробак было шмат, але сэрца я ў іх не ўлажыў.

Вясной пару разоў ездзілі ў Трокі. Адного дня - ужо як дасведчаны яхтсмен - прымаў там Мілаша і самога... Івашкевіча. Быў гэта першы з групы "Скамандра", з якім я пазнаёміўся. Забаўна, я абвяшчаў усім пра сваю варожасць да "скамандрычэня" і яго прадстаўнікоў, а тым часам знаёмства з адным з іх прыняў як недвухзначны гонар.

Івашкевіч быў зрэшты вельмі мілы, просты, не "выстаўляўся". Быў з Мілашам "на ты". Я занатаваў той факт у памяці, як яшчэ адзін довад казачнай кар'еры найздольнейшага з жагарыстаў, які недзе з год назад на стала пасяліўся ў Варшаве і якраз адбіў у здольнага кінарэжысёра Чанкальскага яго прыгожую першую жонку.

Паплавалі сабе трохі сярод зялёных выспаў, з'елі кібіны, загрызлі караімскай халвой. Івашкевіч паехаў сабе. Прыслаў мне потым "Чырвоную тарчу" з мілым надпісам. З гонарам я паказваў кніжку кожнаму. Было гэта першае добрае слова ад старэйшых з Варшавы.

Адным травенскім вечарам, вяртаючыся дадому зайшоў на вячэру ў "Букет". Забягалаўка тая мела залку для танных гасцей, дзе за пяцьдзесят грошаў можна было атрымаць порцыю. Сядзеў над талеркаю фасолі па-брэтонску, слухаючы далятаўшую з глыбіні музыку. Там, у "лепшых" залах танцавалі. Раптам музыка перарвалася, нейкае замяшанне. Я не звярнуў на тое нават увагі, калі досыць пажылы кельнер падышоў да мяне, нахіліўся і шапнуў:

- Стары ліс адваліў!

Была ў тым несхаваная радасць. Я не зразумеў. Паўтарыў нецерпяліва дадаючы:

- Ну, маршал.

Ужо не было ў ім радасці. Думаў, напэўна, што як маладзён у веку з большага студэнцкім, з'яўляюся яшчэ эндэкам. Хацеў мне зрабіць прыемнасць.

Але я ніякай прыемнасці не адчуў. Поўны ўнутранага разладу вярнуўся дадому. Я жыў тады на вуліцы Партовай, на чацвёртым паверсе дома, тыльны бок якога выходзіў на строму, поўны зелені адхон гары Боўфала. Гаспадыня была пані Лявона Шчапаковіч, скульптарка, пад шэсцьдзесят, якая вучылася ў Маскве, асабіста ведала Маякоўскага, словам, страшна мне імпанавала. Адчыніла дзверы заплаканая. Радыё перадавала Шапэна.

Я не меў ніякіх сімпатый да Пілсудскага, якраз наадварот. Аднак жа цяжка мне ўдалося заснуць, і сны меў нядобрыя. Па-просту не ведаў, што будзе далей. У краіне нарасталі фашыстоўскія рухі. Я меў замалое дасведчанне, каб ацаніць, колькі ў іх нарастанні было галасу, а колькі сілы. Нямецкае атачэнне навісала што раз мацней. Як шмат іншых палякаў, я яшчэ доўга прытрымліваўся меркавання, што той, хто памёр, патрафіў бы той гітлераўскай пагрозе даць адпор больш талкова, чым тыя, якія пасля яго засталіся.

Наступствы той смерці аднак былі - прынамсі на той час - цалкам іншыя. Адчулі мы іх восенню.

У Львове

А тым часам была прыгожая вясна. У траўні адбываўся чарговы з'езд паланістаў, тым разам у Львове. Я не ведаў гэтага горада, і з ахвотай туды паехаў. Мала таго, сагітаваў пару абсалютных не паланістаў: Рымкевіча, які мучыў права, і яго прыяцеля, сына знакамітага віленскага адваката, Андрэева.

Цэлую ноч ехалі цераз Баранавічы, Лунінец, Сарны. Не бачылі шыкарнага палескага пейзажу, бо цэлую ноч рэзаліся ў покер - падбухтораныя, канешне, Рымкевічам. Здаецца, што трохі прайграў. Было гэта вельмі нядобра, бо грошай амаль не меў.

У Львове сустракала нас на вакзале грамадка мілых паланістак, м. ін. Ганка Бараноўская, сённяшняя апора "Творчасці". Размясцілі нас недзе на прадмесці, ні то ў школе, ні то на турыстычнай базе. І гэтае месца шалёна мне падабалася: зелень, пагоркі, як у Вільні, а пры тым Еўропа! - бо тая Акадэміцкая з падстрыжанымі дрэвамі, крамы, гатэлі, наогул...

Гэтым разам я прыняў удзел у абмеркаваннях. Прафесар Кухарскі прачытаў даклад аб навэле. Як спецыяліст па навэле ад часу напісання амаль прынятай да друку працы пра стурктуру навэл Пруса я выступаў з садакладам. Што праўда, я не шмат што слухаў, паколькі цалкам мяне паглынала адно: што маю сам паведаміць.

Таму што я пастанавіў выступіць. І, канешне, крытычным чынам. Быў шалёна ўсхваляваны. Пасля рэферату была хвіля цішы. Як звыкла, ніхто не хацеў прамаўляць першы. Са страху, што перапужаюся, калі гэта патрывае даўжэй, падняў руку і адразу атрымаў слова.

Штосці гаварыў, не памятаю што, але вельмі пэўна і крытычна. Меў тую перавагу, што Кухарскі бясспрэчна не чытаў расійскіх фармалістаў. Сабраныя выслухалі мяне хутчэй неахвотна, з погляду на адсутнасць хоць бы формулак ветлівасці ў бок дакладчыка.

А я закончыў і... выйшаў. Тая страшная манера, з-за якой я нарабіў сабе столькі непрыемнасцяў, датуеццца, як бачым чвэрцю стагоддзя таму назад. Аднаго дня, зазірнуўшы на з'езд, мы выпадкова трапілі на перапынак. У дзвярах піхаўся Ірыковіч, з якім год таму назад я пазнаёміўся ў Варшаве. Убачыў мяне і страшна выгаварыў, што выйшаў, не чакаючы на палеміку.

Зрабіў гэта, зрэшты, з прыязным прымружваннем вока. Быў вельмі паблажлівы да моладзі і, мабыць, меў рацыю.

Моладзь тая - я з Рымкевічам і Андрэевым - нудзілася на з'ездзе жудасна. Швэндаліся па прыгожых вуліцах, сядзелі ў скверах. Не хапала грошай. Тая эканамічная база спарадзіла з'яўленне найдзікшых, вельмі азартных гульняў. Напрыклад мы закладаліся, хто будзе дзесятым мінаком на тым і тым адрэзку, жанчына ці мужчына. Рымкевіч звычайна выйграваў. Стаўка была грош.

Адным вечарам, учацвярых, бо з Ганкай пайшлі ў нейкае мейсца. Было пуста, нудна, і мы не мелі грошай. Пасля доўгай дыскусіі з уласным кашальком я захацеў спаржы, якой датуль не спрабаваў. Найбольш прагуляўшыся Людак Рымкевіч замовіў толькі содавую ваду. З нуды хацелася выць. Людак, даведзены да шаленства станам наяўных і нудой, пазяхнуў і кінуў.

- Як дасце мне пяць злотых, я станцую з кожнай, якую мне пакажаце.

Зачапіла. Склалі дэтальныя ўмовы закладу. Людак меў стаць перад асобай, вызначанай намі, пакланіцца і запытацца:

- Ці магу я паню запрасіць на танец?

А на негатыўны адказ меў яшчэ дадаць.

- А можа?

Калі Людак на ўсё згадзіўся, мы пашапталіся хвілінку з Андрэевым і паказалі ахвяру.

Ганка і Людак ацапянелі. Быў гэта пяцідзесяцігадовы габрэй з барадой, які сядзеў пры століку з нейкім ніжэйшым і малодшым ад сябе.

Але Людак - гэта Людак. Сказаў нам пару слоў, што мы свіні, пасля чаго ўстаў і падышоў да ўказанага століка. Нахіліўся над тым з барадой. Сэрцы ў нас замерлі. На шчасце адбылося без скандалу. Той малодшы ўскочыў на ногі. Пра нешта жыва размаўлялі паміж сабой, пасля чаго Людак прысеў за іх столік. Мы, чырвоныя, назіралі, што робіцца. Размова ў там тых клеілася. Пачалі ўсміхацца адзін да другога. Нарэшце Людак вельмі галантна з імі развітаўся.

Прыйшоў, выцягнуў руку:

- Давайце выйгрыш!

Мы зажадалі справаздачы.

Людак нахіліўся і сказаў:

- Ці можна пана запрасіць на танец?

Адказам былі бязладныя крыкі абодвух паноў пры століку. Людак, не глядзячы на гэта, паўтарыў сваю прапанову.

На тое малады крыкнуў:

- Як пан гэта разумее?

Людак адказаў:

- А можа?

Далейшы працяг быў сумбурны. Малодшы крычаў, што ён афіцэр рэзервы, і выгаворваў Людку, што той п'яны. Людак энергічна бараніўся і не хацеў даваць тлумачэнняў. Нарэшце ўзяў слова барадаты.

- Найлепшы довад, што пан п'яны, няхай пан паслухае, пан запрашае мяне танцаваць, а аркестр грае нешта не да танцу!

Было гэта слушна. Танцы доўга не праводзіліся з-за смерці Пілсудскага. Мы гэтага не заўважылі.

Распавёўшы гэта ўсё Людак паўтарыў:

- Давайце выйгрыш!

І ўявіце сабе - не далі мы яму таго выйгрышу. Андрэеў, як праўнік (юрыст), знайшоў некалькі прычын: што танец не адбыўся, што Людак тлумачыў, а таго рэгламент не прадугледжваў. Былі гэта аднак адвакацкія кручкі. Справа была простая: мы не мелі тых пяці злотых.

Лагер у Троках

Пасля з'езду тыя некалькі тыдняў да канікул заняла падрыхтоўка да ветразевага лагера. Слон арганізаваў якраз нешта такое з падтрымкай АЗМ.

Я меў, зрэшты, свае клопаты, як звыкла - сардэчныя.

Мінулай восенню нешта ўва мне зламалася. Няўдачы з адной, другой, трэцяй пачалі паражаць мае спосабы сентыментаў. Адбылася бурлівая размова з Дзідзяй, нагадаў ён ардынарныя рэчы. Наступнай раніцай прачнуўся нейкі інакшы. Не адразу зразумеў, што сталася. Па-просту страціў здольнасць да закахання.

Сапраўды было якраз так. З дня на дзень усведамляў сабе тую радыкальную перамэбліроўку ўласнай душы. Пачуваўся досыць дзіўна, трохі мне было нечага шкада, а трохі быў горды, што я цяпер такі няшчасны.

Смешна, але якраз ад той хвілі я пачаў нарэшце звяртаць на сябе ўвагу таварышак. У час паездак у Трокі пазнаёміўся з некалькімі малодшымі за мяне праўнічкамі, Дагмарай і Янкай, таксама заўзятымі яхтсменкамі. Дагмара была інтэлектуалісткай, цікавіў яе хутчэй наш Ёзя Масьлінскі. Янка была - на першы погляд - выключна брыдкая. Але першая была размазняватая, а другая нялюдска актыўная.

Гэта яна прыдумала, каб ажаніць мяне з адной са саіх прыяцелек, дачкой лекаркі-гінеколага, таксама Іркай. Была гэта вялікая, моцная, незвычайна прыгожая дзяўчына са светлымі валасамі і чорнымі вочкамі. Быў ёй прадстаўлены. Янка ўталкоўвала мне, што я страшна падабаюся Ірцы. Тое самае, але наадварот, гаварыла яна Ірцы. Я з пэўным здзіўленнем заўважыў у яе кампаніі маладога, моцнага медыка С. Янка тлумачыла, што хлопец закаханы ў Ірку, але тая хоча мяне. Тым часам, як здаецца, гэта якраз было найважнейшым, Янка па-просту таго С. не зносіла, і ўся інтрыга была арганізавана галоўным чынам для таго, каб яго адправадзіць ад Іркі. Ба, але тады я не меў пра гэта найменшага паняцця.

Калі набліжаўся лагер, Ірка паведаміла, што павінна ехаць некуды ў іншае месца. Страшна шкадавала з таго і пры сведках аддала мяне пад апеку Янцы, каб бараніла мяне ад усякіх асобаў - ужо не трэціх, а чацвёртых.

Сорамна прызнацца, але я паводзіў сябе, як цяля ва ўсіх тых махінацыях. Нават адчуваў нейкую звырадлівую прыемнасць, што ўсё-такі нарэшце нехта мной зацікавіўся.

Але гэта была дробязь у параўнанні з лагерам. Ён пачынаўся недзе ў пачатку ліпеня. Нас, пару старых бывальцаў у Троках, прынялі там у якасці інструктараў, мы мелі ўжо першую ступень рачнога яхтсмена. Поль Буйніцкі стаў нашым шэфам. Камендантам лагера быў, як я ўжо згадваў, Слон. "Інтранізаваў" яго ў той ролі сам старшыня віленскага АЗМ-у, ён жа вялікі дзеяч ЗПМД (пытаўся ў людзей, што такое, чатыры літары і заканцваюцца на "д". Дзяўчаты звычайна адказвалі: пасаромейся, пан...), Леанід Абольнік.

Што ж за яма гэтыя ўсе АЗМ (Акадэмічны звяз моладзі), ЗПМД (Звяз польскай моладзі дэмакратычнай) і г.д. У Варшаве з'явіліся вельмі мутныя ЗЗЗ-ы. У Вільні з'явілася іх філія. Абольнік нешта там рабіў. Быў гэта праўнік (юрыст), худы, чорны, прыстойны. Ён знайшоў зусім ясны спосаб пампажэння ўплываў ЗЗЗ-аў. Ён пачаў прымяняць метады фільтрацыі і пранікнення знутры.

Гэтым спосабам ЗЗЗ-ы захапілі мясцовыя ЗПМД. Наступным этапам стаўся АЗМ. Абольнік трапіў у яго, пасля чаго размножыў яго, і на грунце старшынства хутка стаў яго лакальным старшынём. Тлумачыў мне, што той метад мае вялікае палітычнае значэнне. Нібы нічога, а "ў выпадку чаго" ўвесь віленскі АЗМ стане на бок рэвалюцыі.

Абольнік ва ўсякім разе быў асабіста цалкам у парадку: і рэвалюцыйны і адзінафрантовы.

А прыехаў Абольнік у прыгожай, белай шапцы з нечым залатым, у гранатовай марынарцы і белых портках. Слон зрабіў збор у дзве шарэнгі. Бедалага, не меў нават тых скупых вайсковых пачаткаў, якія я атрымаў у Жэшаве. Таму быў вельмі цвёрды і спрабаваў на нас крычаць. Мы, г.зн., інструктары, сталі на правым фланзе. Мы ўсе мелі страшна вялікія (але яшчэ досыць чыстыя) блюзы.

Абольнік агучыў прамову пра ідэалогію АЗМ. Так, так, ужо тады гаварылі на такія тэмы. Потым быў урачысты, супольны абед у той жа тоўстай габрэйкі.

Пасялілі нас у дзвюх вялікі залах: дзяўчаты злева, хлопцы справа. Першай ночы хапіла, каб пазнаёміцца, кампанія была неаднародная.

Было пару кракавякаў, прайдохаў і элегантаў, з такімі ж дзяўчатамі. Тыя, як даведаліся, што няма гарачай вады, упалі ў роспач і пасля вячэры са сваімі кавалерамі паехалі на гарэлку ў Трокі. Былі таксама тры іншыя кракавянкі, без хлопцаў, мілыя, без прэтэнзій. Былі тры львавянкі, з Ганкай Бараноўскай на чале, якую я спецыяльна загітаваў, яшчэ раней, чым адбыўся той скандал з Янкай і Іркай. Ганка прыехала з дзвюмя таварышкамі: дзёрзкай, прыгожай і вясёлай Марысяй Чарнецкай і моцнай маўклівай дзяўчынай, якая называлася Марута, і якую адразу перахрысцілі на "Маруду". Адкуль мы маглі ведаць, што яна ўвойдзе ў гісторыю літаратуры, як правобраз Герменгільды Кацюбінскай.

Было яшчэ пару чалавек з нейкага іншага месца, аднак галоўнай сілай былі мы, віленцы. Нам, інструктарам, папрыдавалі экіпажы з двух або трох чалавек. Да мяне трапіў, напрыклад, такі кругленькі, укормлены паланіст Вітак Рудзінскі.

Быў ён на год малодшы за мяне. Вельмі гаваркі, здольны, падобны да Гены Амельянчук - выдатнік, які ўсё заўсёды ведаў. Калі гулялі ў "інтэлект" (гэта такое запамінанне, якая карта, дзе ляжыць) - ён быў адзіным маім канкурэнтам. Таксама ў практыкаванях на фантазію, запомненых яшчэ з тэстаў Яксы-Быкоўскага, не толькі ішоў са мной у ногу, але нават бязлітасна апераджаў. Таксама ў мовазнаўстве...

Яшчэ тады ён не ведаў, ці застанецца паланістам, ці зоймецца нечым іншым. Бо іграў на фартэпіяне і хадзіў у кансерваторыю. Граў мне часам, намагаючыся зачапіць трохі добрага густу. Змог перадаць толькі адно: любоў да Баха.

Былі таксама Людак, Янка, яшчэ гурба іншых.

Разгар ліпеня

Лагер пачаўся няласкава. Казармавыя манеры Абольніка і Слана - то нейкія рэгістрацыі, ставанне на "Зважай", даклады, Вельмі хутка, аднак, мы з тым справіліся. Па-просту Слон спаў разам з намі, у той самай зале. Перад сном мы вастрылі на ім языкі: Людак, Вітак і я. Пасля двух дзён ён супакоіўся з прыхамацямі і толькі прасіў, каб пры ўладах АЗМ-у мы трохі ашчаджалі яго аўтарытэт.

Але як толькі ўправіліся з тым дагматызмам, адразу з'явілася новая небяспека: разхістанасць. Кракавякі дапамаглі нам разбіць Слана, але зразумелі гэта як ператварэнне лагера ў таварыскую прадумову да п'янак і каханняў.

Справіцца з тым было цяжэй, бо зрынуты Слон - ды на жаль і Поль Буйніцкі - хадзілі з кракавякамі ў шынок. Негледзячы на гэта, і ў гэты раз удалося нам той кепскі кірунак трохі выпрастаць. Дапамаглі яхты.

Пасля снедання мы гналі свае залогі (экіпажы) на тыя "Наяды" і "Гапляны". На вялікім возеры, якое называлася Гальвэ, дуў рэзкі ветрык.

Вучыліся найперш весці лодкі паводле зададзенага курсу, потым вяртанню адтуль. Потым доўга мучыліся над "чалавекам за бортам". Потым паварот цераз карму, потым прычальванне на фордэвіндзе і так далей.

Пазней вырываліся на абед ці вячэру. Рабілі спаборніцтвы на тузіках. Перадвячэрнія выезды былі свабаднейшыя. Адпраўляліся на дальшае возера, якое называлася Скайскае. Там трэба было пралазіць з лодай пад лінай ад парому. Была нейкая пакрытая лесам паўвыспа і зноў шырыня, і здавалася, што там якраз ёсць нешта магнетычнае. Так цягнуў да сябе далёкі бераг, блакітны, фіялкавы. А было там пуста і бязлесна. Трохі чароту.

Душой лагера быў Поль. У той час ён быў закаханы ў другую вялікую яхтсменку, сястру Дагмары, Еву. Яе не было ў лагеры. Потым прыехала. Акурат тады не было Поля - недзе прападаў у Троках. Ева села на валізку і пачала плакаць, гукаючы на ўсю базу: Поль, Поль! Была вельмі прыгожая і зусім не інтэлектуальная, нават намалёваная, хоць таксама марскі капітан.

Прывялі Поля, нічога яму не гаварылі.

Ён сядзеў у шынку і патрохі піў з роспачы, што няма Евы. Прывялі яго пад рукі. Упіраўся, крычаў, што яшчэ будзе піць, бо без Евы.

Увапхнулі яго ў пакой, дзе яна сядзела. Разлёгся страшны крык. Скочыла яму на шыю. Схапіў яе на рукі, і тады яна закрычала яшчэ страшней. Аказалася, што Поль забыў выняць з губ папяросу...

Пад канец лагера зрабілі жарт над Людкам, які быў вялікі бабнік. Прыбеглі да яго, крычучы, што ёсць новая дзяўчына. Канешне ж была. Невысокая, досыць моцная, з мілым, свойскім тварам, бульбаватым носам і ў вялікім капелюшы тыпу "самбрэра". Людак пачаў перад ёй важнічаць, гаварыў кампліменты, што хвіля цалаваў ручкі. Быў трохі пад газам. "Новая" адказвала аднаскладоўкамі. Дэмаскавалі мы яе пасля гадзіны безупынага, хоць маўклівага смеху са старанняў Людка. Быў гэта Рудніцкі ў пляжным капелюшы Ганкі Бараноўскай.

Аднойчы пасля паўдня паднялі нас на трывозе, што выехала лодка без інструктараў, а набліжаецца бура. Сапраўды з захаду надцягвала страшная хмара.

Ускочылі ў "Гапляну" з Янкай і яшчэ з некім. Вецер за прыстанню быў такі, што давялося нам рыфіць ветразь. Выскачылі за Замкавую выспу. Усе толькі ў купальніках, бо страшная гарачыня.

І раптам лінула. Струмені цёплага дажджу пачалі нас хвастаць у плечы, у грудзі, па галаве, па носе. Вецер адразу сціх. Нічога болей не сталася. Успамінаю, бо была гэта найхаладнейшая часіна майго жыцця. Мы не ўзялі з сабой вёслы. Вецер знік, толькі дождж, толькі залева. Праз хвіліну пачалі ляскаць зубамі. Потым доўга, доўга намагаліся веславаць рукамі. Нехта крыкнуў. Падалося яму, што такім чынам будзе цяплей. Сядзелі на лодцы і верашчалі: "Едзем у Амерыку"... Канешне было трохі цяплей, бо нельга было ляскаць зубамі.

Забаўна было адно: на пачатку я быў на крок, каб кінуць усё да д'ябла і з'ехаць. А пад канец агарнула мяне фармальная настальгія, што той ветраны ліпень канчаецца.

Падобнае было з усімі. Тая маса самых розных людзей, пасвараная і чужая месяц назад, так зжылася паміж сабой, што праз цэлыя дзесяцігоддзі пра тое памяталі, хоць пераважна адзін другога спатыкаў раз на дзесяць гадоў.

Думаю, што менавіта гэты месяц быў найсвятлейшай, найвышэйшай хвіляй маёй маладосці.

Варшава ў трэці раз

Мінуў. Раз'ехаліся курсанты. Нас пару яшчэ засталося. Усвядомілі сабе раптам, што ўжо восень. На палях пад возерам Бернардынаў стаялі ў правільных двухшэрагах снапы жыта. Неба зрабілася светла-блакітным. На Караімшчыне (найпрыгажэйшы квартал Трокаў) жоўклі лісты славутых троцкіх агуркоў.

У пярэдадзень выезду мы з Янкай паехалі на "Гапляне". Яна вельмі шчыра выконвала даручэнне Іркі, ахоўвала мяне ад лагерных небяспек. Я быў часам на яе раз'юшана злы, так бесцырымонна клала яна крэс спробам флірту. Цяпер вярнуліся, занеслі ветразь да вартаўніка і пайшлі на недакончаныя трыбуны.

Так нам зрабілася смутна! Словам, адкрылі мы раптам, што закаханыя. Тады зрабілася нам яшчэ смутней, бо гэта было свінства адносна дужай, добрай і даверлівай Іркі...

Я паехаў у Банева. Янка пісала мне бадай што дзень. Лісты былі знакамітыя. Шчасліва з Іркай усё склалася добра. Аказалася, што цалкам выпадкова, суправаджае яе на канікулах той жа моцны медык.

Цяпер наведала мяне трохі спозненае сумненне. А можа ўся тая Ірка была толькі повадам? Тым цвіком, на якім добры цыган варыць суп? Цвіком, які патрэбны як повад, і які пазней выкідваецца спакойна цераз акно?

Якраз у разгар лагера, заняты чарговымі трэніроўкамі, я ўбачыў не без здзіўлення каля базы каржакаватую постаць Мухі Жаромскай. Схапіла мяне за рукаў вельмі бруднай блюзы.

- Пачакай, тут Генрык. Хоча з табой пагаварыць.

Генрык быў выразна, дзіўна не на месцы ў тым зборышчы босых, загарэлых, у брудных палатняных портках. Мы адышліся трохі ад лагера. У Вільні маюцца рабіць новае выданне.

Памятаючы "Друк" і "Разам", я прыняў тое паведамленне надзвычай сур'ёзна. Генрык сказаў, што там будзе літаратурны аддзел. Гэта ўжо было цікава. Аднак адразу мяне ахалануў, паведаміўшы, што арганізуе яго Мікулка.

Для мяне, жагарыста, было гэта сапраўднай абразай! Той Мікулка з нейкай там "Смугі" ("Паласы").

Словам, я не пранікся спецыяльна паведамленнем Генрыка. Вярнуўся ў Банева, правёў там некалькі перадасенніх тыдняў.

Пасля вяртання ў Вільню я сутыкнуўся з клопатамі. Працу пра навелы Пруса ўжо прынялі ў друк. Крыдль угаворваў мяне на доктарскую ступень. Я зноў напісаў у Фонд нацыянальнай культуры з просьбай аб стыпендыі. Тым разам на працу пра структуру лірычнага верша.

Зноў прызначылі мне тую стыпендыю. Вырашыў падскочыць у Варшаву для збірання матэрыялаў - так добра мне тады пайшлося з той Універсітэцкай бібліятэкай.

Пасяліўся на Добрай у нейкага чыгуначніка. Была гэта панурая вуліца, пануры дом, панурае жыллё. Адзінай перавагай было суседства Чаховіча.

З ім разам і яго пачкай я выбраўся пару разоў у "літаратурныя салоны". М. ін., былі ў пані Дамбравольскай, дзе пазнаёміўся з самой Налкоўскай. Каралявала на канапе, прымаючы ўсмешкі і кампліменты. Быў таксама высокі, лысаваты, у пенсне, свежы лаўрэат - Войцах Бонк. Каля яго вельмі круціліся. Злосць мяне ўзяла, зрэшты страшна хацелася звярнуць на сябе ўвагу Налкоўскай. Мала што ўмяшаўся ў размову на "найвышэйшым узроўні", распавёў гісторыйку пра нейкага сербскага караля, які меў асліныя вушы. Налкоўская падарыла мне ўсмешку. Бонк скрывіўся. Я быў шчаслівы.

У той жа час я пазнаёміўся з адным страшным бальшавіком, Станіславам Ежым Лецам. Жыў ён недзе ў рухлівым гандлёвым квартале. Абмяняліся некалькімі словамі. Лец, відочна, учыніў мне нейкі экзамен, таму што праз хвілю папрасіў, каб я пачакаў, бо з некім мяне пазнаёміць.

Пайшоў углыб памяшкання. Ахапіў мяне пад'ём: гэта напэўна той сапраўдны, нелегальны. Я не памыліўся. Той, які ўвайшоў, быў невысокі, шчуплы, ужо тады цалкам лысы. Найважнейшай была нейкая незвычайная зацятасць вачэй, вузкіх, сціснутых губ, невялікага, але арлінага носа. Нажаль, ён мне прадставіўся, насуперак маім перакананням пра канспірацыю. Быў гэта Леан Пастарнак, першы том вершаў якога я якраз адрэцэнзаваў у "Па-просту".

На гэты раз Варшава не прынесла чаканага плёну. Вярнуўся ў Вільню са жменькай цытат майстроў і поўным хаосам у галаве. Чыннікаў якія вырашальнае значэнне аказвалі на закончанасць лірычнага верша (так я разумеў структуру літаратурнага твору), неяк не ўдавалася ўхапіць. Лічыў, што ў Вільні ўдасцца мне сканцэнтравацца.

"Па-просту"

А як жа! Цяпер на пераломе 35 і 36 года "Па-просту" ўжо стала праблемай. Рэдакцыя размяшчалася ў малым пакойчыку недзе каля ўніверсітэта ў доме беднага габрэйскага краўца. Прывіталі мяне вельмі горача. Уся суполка ўзмацнілася ўжо ў ходзе выдання першых нумароў, набралася веры ва ўласныя сілы і нават пэўных навыкаў працы.

Выданне выходзіла. Першы раз у жыцці я сустрэўся з феноменам чытальнасці, папулярнасці, разыходжання таго, "у чым" працаваў. Усе поспехі "Жагараў" былі абмежаваныя вузкімі сферамі паэтычных "спяцоў". Тут дабіраліся да масаў. Сапраўды, да тых міфічных масаў, пра якія трапаліся языкамі праз некалькі папярэдніх гадоў, і якія паспелі стаць тым часам у нашай свядомасці найвышэйшай, але вельмі абстрактнай катэгорыяй суду і адзнакі.

Тыя масы адзываліся цяпер не толькі тым спосабам, што куплялі выданне, але і самі пісалі. Я ўспамінаў сям-там пра графаманаў. Але і незалежна ад іх мы атрымоўвалі сцірты лістоў. Няма як распавесці, які ўплыў гэта зрабіла на маю літаратурную свядомасць. Тыя лісты і яшчэ больш спатканні і на прадпрыемствах у Львове ў 1940 годзе - гэта былі найважнейшыя вызначальнікі ўсяго майго літаратурнага развіцця.

Мы, паэты-пачаткоўцы, так сама, як і сёння, навучаныя ў ізаляцыі пільнавацца найважнейшых паэтычных вартасцяў, адчувалі дваяка той уплыў чытацкай масы.

Па-першае - і перш за ўсё - было ў нас пачуццё ўласнай "вышэйшасці" адносна чытача. Пачуццё гэтае мела розныя адценні. Ад далёка пасунутай пагарды адносна тых, хто "не разумее", аж да напалову мазахісцкага трактавання сябе саміх, як калек, якія не маюць агульнай мовы з нармальнымі людзьмі. Канешне, па меры падтрымвання тога кантакту з чытацкай масай нашыя пачуцці праходзілі эвалюцыю ў тым якраз кірунку: ад пагарды да чытача да пагарды да сябе самога.

Была гэта эвалюцыя ялавая і нездаровая. На шчасце па-за катэгорыямі вышэйшасці і нізейшасці былі яшчэ пачуцці з катэгорыі "інакшасці". Мы па-просту адчувалі, што тое, што нас датуль захапляла ёсць нечым цалкам няважным для людзей, якія нас чытаюць. Нарадзіліся спробы шукання нечага, што магло б абодва бакі зацікавіць. Тэмы, якая была б важная для чытачоў і някепская для самога паэта. Паэзіі, якая была б даступная для першых і прыймальная для таго другога, для песняра-пачаткоўца.

Думаю, што тая дарога ёсць і належная, і прадуктыўная. Толькі што вымагае часу. Першым яе этапам была неадкладная паэтычная імпатэнцыя. Другім - розныя, вельмі балбатлівыя спробы, у якіх даступнасць яшчэ не было дасягнута, а пачуццё мастацкай вартасці ўжо страчана.

Таму жменька маладых паэтаў, якія супрацоўнічалі з "Па-просту", так мала змясціла ў ім сваіх вершаў.

Страціўшы адно, і не знайшоўшы яшчэ нічога ўзамен - мы аказаліся ў дзівоснай сітуацыі. Групу "Па-просту" стваралі людзі, якія ў сваёй большасці датуль яшчэ не пісалі. Былі сярод іх праўнікі і медыкі, прыроднікі і гуманітарыі. І кожны з іх, прыціснуты да сцяны рэдакцыйнымі абавязкамі, патрафіў наскрэбці артыкул, які адразу змяшчалі.

У той жа час мы - людзі пяра! - якіх з той нагоды перш за ўсё ўцягнулі ў выданне, аказаліся няздольныя да пісання. Нашы вершы так выразна не пасавалі да нумара. Нашы артыкулы былі так страшна маргінальныя.

Графаманалогія

Уратавалі нас для выдання графаманы. Ніхто датуль не прысвяціў, бадай, слова сацыялогіі графаманства. І я таго не зраблю: вымагала б гэта перш за ўсё нейкіх даследванняў. Скажу толькі два падагульненні; што графаманія - гэта сур'ёзная сіла, з якой трэба лічыцца, а таксама - што яна не адналітная.

Ад другога нумара "Па-просту" рэдакцыя была засыпана лістамі графаманаў усялякіх катэгорый. З кожным нумарам іх націск станавіўся мацнейшым. Не было ў тым нічога дзіўнага. Сотні і тысячы графаманаў чакалі ў Польшчы на кожнае новае выданне, каб адразу паслаць яму пакет сваіх вершаў. "Старыя" выданні ў свядомасці тых няшчасных былі апанаваныя сыгранымі клікамі, якія не дапускалі новых талентаў. Кожнае новае выданне будзіла надзею: а ну ж тым разам схаваны талент будзе ацэнены?

Якім магутным псіхічным рухавіком ёсць графаманія - сведчыць тэматыка тых вершаў. Значная іх большасць была вельмі рэвалюцыйная. Графаманы ўсёй Польшчы ў адну хвілю расшыфроўвалі палітычны кірунак новага выдання і адразу да яго дапасоўваліся. Якімі другаснымі для іх былі палітычныя перакананні ў параўнанні з шанцам убачыць творы свае ў друку. Гэта добрая псіхалагічная прычына для гісторыкаў, якія даследуюць загадкі "далучэння" некаторых пісьменнікаў да справы будаўніцтва сацыялізму.

Тут якраз нарэшце мы прыдаліся. Ані Дамбінскі, ані Ендрыхоўскі не мелі часу ні мажлівасці адказваць на тыя ўсе лісты. Падумалі аднак, што звычайныя адказы: "Не да друку", - ці наогул маўчанне былі б не да месца.

Такім чынам узнікла "паэтычная скрынка". Мы атрымоўвалі з Мікулкам лісты з творамі. На кожны ліст павінны былі - тэарэтычна - адказаць. Кожны верш - ацаніць. Кожнаму з напісаўшых даць у меру сіл і магчымасцяў парады.

На практыцы, канешне, было горай. Калі "скрынка" пачала друкаваць адказы, колькасць прысыланых вершаў вырасла ўдвое. Неўзабаве нашыя добрыя жаданні трапілі пад цяжкія выпрабаванні. Мы былі засыпаны вершамі, на якія, дальбог, нельга было знайсці хоць бы слова адказу па-за: "Не да друку".

Не гледзячы на гэта, у кожны нумар, пачынаючы ад позняй восені 1935 года, мы рыхтавалі па колькі дзесяткаў адказаў са спробамі ацэнак. Мы хутка дадумаліся, што нават пара строф, змешчаных у "скрынцы", як ілюстрацыя нашай ацэнкі, можа прынесці аўтару моцныя, прыемныя перажыванні. Выбіралі з дзесяткаў вершаў страфу, часам нават паўстрафы, адносна найлепшую, і давалі яе як пацвярджэнне нашага меркавання, што аўтар можа развівацца.

У гэты час цэнзура якраз дабралася да "Па-просту". Цікава, што нявінная "паэтычная скрынка" не раз і не два сталася аб'ектам яе напасці... Пры чым, нашага каментару звычайна не чапалі.

Можна прачытаць такія больш-менш дзівацтвы.

"Умееце апераваць паэтычным вобразам". Ідзе двухкроп'е і белая пляма на месцы сканфіскаванага "вобразу". Альбо: "Маеце някепскае пачуццё рытму". Двухкроп'е і белая пляма чатырохрадковай велічыні.

І тыя "вобразы", і тыя ўзоры "някепскага пачуцця рытму" былі вельмі нявінныя ў грунце рэчаў. Было там з пэўнасцю нешта з маршу галодных мас, пра нянавісць да эксплуататараў і да т.п. Цэнзура здымала з друку часткова таму, што бачыла з нашага боку злосную кантрабанду "голай" агітацыі пад паэтычным плашчыкам аналізу, часткова вось так проста, каб прычапіцца да выдання.

Канешне не бракавала нам ахвоты да зласлівасці, і прыклады "някепскага рытму" мы выбіралі не без надзей пазлаваць паноў ад цэнзуры. Паўтараю, аднак - было ўсё гэта вельмі нявінна.

Дэтальныя парады даваў кожны з нас па-асобку. Уся "скрынка" падпісвалася ініцыяламі прозвішчаў. У той час акрамя Мікулкі і мяне працаваў у "скрынцы" Ян Гушча, які пісаў пад псеўданімам "Алехна". Таму "скрынку" заканчваў подпіс "МАП" ("МОР"). Мы шалёна хацелі ўцягнуць у тую працу таксама Аляксандра Рымкевіча. Маглі б тады падпісвацца "МАПР" (МОРR). На жаль тая бягучая інтрыга не выгарала.

Ці "скрынка" дала нейкі пазітыўны вынік? Ці ў плыні графаманаў, вылечных і нявылечных, патрапілі на нейкі талент?

Нажаль, не можам пахваліцца прозвішчамі пазнейшых майстроў, якія дэбютавалі ў "скрынцы". "Па-просту" існавала надзвычай коратка. Не плацілі ні граша ганарараў. Не мела ніякай вагі на тагачаснай літаратурнай біржы. Здольныя хлопцы мелі добры доступ да іншых выданняў. Часам, як здольныя, часам як хлопцы.

Толькі адно прозвішча прыпамінаю сабе з таго часу. Атрымалі вершы нейкага Базыля Падмайстровіча. Здаецца, з Роўна. Хлопец меў някепскія здольнасці. Нейкая асаблівая спеўнасць, "пачуццё рытму", больш чым "някепскую" ўласную вобразнасць, хоць з далекаватым сваяцтвам з расійскім імазынізмам. Які ж я быў шчаслівы, што ў "скрынцы" мог нарэшце не толькі платанічна пахваліць, але і паабяцаць друк. Адзін ці два вершы Падмайстровіча мы здалелі змясціць. Ён прыслаў нам большую падборку сваёй творчасці. Я пастараўся на больш абшырныя парады, высланыя ўжо поштай. Бачыў пазней некалькі разоў тое прозвішча, бадай што ў "Кур'еры Віленскім". Не маю паняцця, што з ім сёння.

Яшчэ адну паэтычную гісторыю прыпамінаю сабе з "Па-просту". Аднаго дня я атрымаў з Катавіц пару вершаў, падпісаных некім абсалютна незнаёмым. Вершы былі дзіўныя, не падобныя да нічога з нашай "скрынкавай" практыкі. Былі нейкія вылізаныя і ў паэзіі, і ў тэматыцы. Ба, але таксама былі нейкія такія ніякія, не было ў іх шурпатасці - але не было і ўзнёсласці.

Гэта ўжо пазнейшыя мае абагульненні. У той час разумеў толькі адно: "Не да друку".

Даў вельмі ласкавы адказ. Раіў шмат чытаць добрых паэтаў: Бранеўскага. Маякоўскага... Указваў, што тэматыка не застаецца без уплыву на літаратурную вартасць, і што, на прыклад, чынная зацікаўленасць маладога паэта ў перабудове Польшчы ў грамадскіх адносінах павінны дадатна ўплываць па яго паэтычнае выспяванне. На заканчэнне дазволіў дадумаць адэпту, што калі паслухае маіх указанняў, то можа мець надзею ўбачыць свае творы ў друку.

Праз тыдзень пасля з'яўлення "Па-просту" з тым "шэдэўрам" майго мастацтва педагагічна-дыпламатычнага атрымаў я ліст з Катавіц ад ахвяры. Што ж гэта быў за кубел халоднай вады. Госць суха і пагардліва раіў мне, каб свае ўказанні захаваў для сябе. Даваў мне зразумець, што я паводле яго - двайны смаркач: і літаратурны і палітычны - і што ўсё, што я маю ў той справе зрабіць, гэта неадкладна аддаць яго вершы ў нумар.

Я быў страшна азадачаны. Падумаў, што гэта мусіць быць нехта з паэтаў - нелегалаў, пэўна праездам у Польшчы. Перачытаў яшчэ раз яго вершы. І вось што значыць гіпноз па-за паэтычны: знайшоў у іх пэўныя варатасці. Такая вялікая была мая апрыёрная павага да капэпаўскіх паэтаў, што па-просту паглядзеў на тую паэзію новымі вачыма. Здаецца нешта з таго надрукавалі. Хоць, дальбог, па сённяшні дзень - не памятаю з таго ані слова - памятаю, што ў суме было яно чэрствае і без значэння.

Канец "Па-просту"

Столькі разоў пісаў аб "Па-просту"! Тая першая версія, якая ёсць "Рэчаіснасць", вельмі цяжка навісла над маімі ўспамінамі. Пісаў яе нагарача, у 1941 годзе. Канешне, мусіў успаміны сартаваць і кампанаваць. І цяпер нічога амаль не памятаю з таго, што ў "Рэчаіснасць" не трапіла.

Трапіла, аднак, вельмі шмат. Акрамя характарыстыкі постаці таксама цэлая куча мастацкіх дэталяў. Напрыклад, канешне, я ездзіў на рэпартажы. Штрайк быў у Лідзе, на гумовай фабрыцы "Ардаль", уладальнікам якой быў нейкі Мелуп. Быў я там на самай справе не падчас усеагульнага штрайку. А, зрэшты, не памятаю. Ведаю, што бачыў і Шпігля, і Баранавіцкага, і Пратачнага, і Кушля, які на самай справе называўся Кісель, і, здаецца, сёння яшчэ знаходзіцца ў савецкіх уладных структурах Ліды.

Нават любоўная акцыйка "Рэчаіснасці", тая з Вандай, збольшага праўдзівая. Датычыла яна, зразумела, Янкі.

Яшчэ адзін фенамен, вядомы з кніжак, назіраў у так зв. жыцці: эвалюцыя раздзяліўшайся радыкальнай інтэлігенцыі па меры ўзрастання рэвалюцыйнай сітуацыі.

Бо ўласна нешта такое пачыналася той восенню, той зімой, цягнулася да той вясны. Смерць Пілсудскага выклікала і паглыбіла разрыў тога "блоку", які падобны быў хутчэй да мазаікі. Як вядома, у першай схопцы за ўладу перамаглі "лібералы" з Квяткоўскім, Касцялкоўскім, Панятоўскім. Само існаванне "Па-просту" сталася мажлівым толькі дзякуючы ідэйнай, хоць пераходной каньюктуры гэтага першага года без Пілсудскага.

На колькі сабе памятаю, Вялікдзень 1936 года быў ранні, сакавіцкі. Я выехаў у Банева ў добрым настроі. "Па-просту" развівалася, не гледзячы на прыгоды з цэнзурай, што раз лепей. Ідзецца тут не толькі пра наклад і лісты чытачоў. Я меў свае, найхутчэй уласныя крытэрыі: у кожным нумары было што раз больш маіх матэрыялаў! Я ўжо не толькі друкаваў вершыкі, рэцэнзейкі ці адказы графаманам. Меў ужо за сабой першы рэпартаж.

Наогул на свеце выглядала лепей. На захадзе Еўропы паўстаў Народны Фронт. Тыя блізкія поспехі дазволілі нам досыць спакойна перанесці паразу Абісініі (Эфіопіі, рэд.), хоць ужо першы нумар "Па-просту" тую справу высунуў на першае месца.

З шаснаццатым баявым і досыць цікавым нумарам выдання я прыехаў да сям'і, але, калі вярнуўся ў Вільню, "Па-просту" ўжо было закрыта.

Перш, чым тое развіваць, дазволю сабе ўстаўку. Ці цяпер гэта сталася? Не памятаю.

Я выехаў з Банева пасля ранняга Вялікадня. Такога ранняга, што толькі пры ад'ездзе я злез з воза, заглянуў на "стадыён", каб развітацца з тамтэйшымі пралескамі. О, дзіва, якраз першая расцвіла.

Сарваў яе. Сам не ведаў, для каго і на што. Прыехаў у Вільню. Гэта толькі сто кіламетраў на поўнач, але было тут на шмат, на шмат халадней, пра ніякія пралескі, ба, сон-траву, не было мовы.

Адразу з вакзала, нецярплівы, спрагнёны навін з Вялікага Свету, заглянуў да Маслінскага. Была ледзьве дзявятая гадзіна. Маслінскі спаў. Сам не ведаю, чаму, можа ў прыступе раптоўнай чуллівасці - бо і любіў яго, і не, гэта залежала ад яго адносінаў да мяне, цяпер напэўна любіў пасля банеўскай самотнасці і перш, чым ён паспеў зрабіць мне якую-небудзь прыкрасць - паклаў яму на коўдру пралеску і ціхенька выйшаў.

Праз гадзіну, занёсшы рэчы да сябе, зноў заходжу да Масьлінскага. Апранаецца. На коўдры ляжыць пралеска.

Засыпаў яго пытаннямі, "што чуваць".

І толькі потым, на адход, спытаў:

- А што гэта тут? Пралеска?

Масьлінскі ажывіўся:

- Ведаеш, гэта мяжуе з метафізікай. Уяві сабе, прачынаюся, на коўдры пралеска.

- Хто ж гэта?..

- Сам не ведаю, - перапыніў. - Можа Х. Ведаеш, яна ў апошні час так за мной лётае. Альбо Y. Калі я быў з ёй у тэатры...

Потым пералічыў яшчэ з паўтузіна ахвяр сваёй удзячнасці. Да ўсіх адчуў прыліў сімпатыі, гаварыў пра іх зычліва, цёпла, часам з узнёсласцю. Я сам не спадзяваўся, што з гэтага выйдзе такая забава. Пачаў ужо свядома кіраваць яго ўвагу ў цікавы для мяне бок. Падкрэсліў абсурднасць факту: у Вільні пра ніякія пралескі ані слыху, мароз, снег.

Але фізічная немагчымасць менш яго займала, чым загадка псіхалагічная: каторая? Нарэшце затрымаўся на дзяўчыне, якая прыслужвала гаспадыні. Быў расчулены:

- Падумай сабе, колькі такту! Вярталася, напэўна, з рынку. Купіла кветку і ціхенька, каб мяне не пабудзіць, сон маю чуткі...

Хацеў у канцы, пасля выслухвання ўсіх выхваленняў, ляснуць яго па галаве прызнаннем, але тая дзяўчына мяне ўзрушыла. Пазахапляўся пралескай і пайшоў. Толькі цяпер прызнаюся.

Не, гэта, мабыць, не ў той раз я прывёз пралеску. У той раз гэта мяне ляснулі па галаве весткай пра "Па-просту".

Як звычайна, улады стараліся быць як найбольш зласлівымі: выцялі, калі быў ужо надрукаваны сямнаццаты нумар. Ацалела толькі пару асобнікаў, вынесеных Барысевічам.

Мы не вельмі пранікліся тым фактам. Ва ўсім краі нарастала рэвалюцыйная хваля. Якраз ў сакавіку дайшло да сур'ёзных сутычак з паліцыяй у Кракаве на фабрыцы "Сампарыт". Пару тыдняў - і вялікая бура ў Львове. Адразу пасля гэтага наймагутнейшая мабыць у трыццатых гадах першамайская дэманстрацыя. Тую віленскую апісаў у "Рэчаіснасці". Таксама і бойка ва ўніверсітэце пададзена там вельмі дакладна.

Здавалася, што нашая ўласная няўдача не важная, прахадная. Зрэшты, адразу пасля закрыцця "Па-просту" пачаліся старанні вакол новага выдання. Доўга шукалі назвы, спыніўшыся нарэшце на найбольш ніякім: "Карта".

Паколькі ішлося, каб унікнуць фармальных супадзенняў з закрытым выданнем, змянілі не толькі назву, але і тых, хто падпісваў выданне, як адказныя рэдактары і выдаўцы. Першым стаў нейкі Міхал Шчыт, на другога група вызначыла мяне.

Калі я згадзіўся, Дамбінскі змусіў мяне да напісання ўступнага артыкула. Знайшоў для мяне тэму і матэрыялы. Загнаў толькі да пісання, бязлітасна папраўляючы і змушаючы да паправак таго, што зрабіў.

"Літаратурныя ведамасці" змясцілі ў той час артыкул, здаецца, Эміля Брэйтара на тэму канфіскату літаратурных твораў. Аўтар па-навуковаму даводзіў, што тыя канфіскаты бяспраўныя.

Высмажыў нарэшце артыкул. Зваўся высакапарна "Свабода слова ў святле закона". Далі яго на першай паласе. Надрукавалі ўвесь наклад, пасля чаго цэнзура ўвесь артыкул канфіскавала. Хоць не, сёе-тое пакінула. Подпіс аўтара і загаловак.

Мела гэта нават своеасаблівы шык. На ўсёй паласе загаловак: "Свабода слова ў святле закона", і пад ім - вялікая белая пляма.

Маё жыццё як выдаўца трывала не доўга. "Карту" знішчылі ў рэкордна кароткі час. Выйшлі ў агуле бадай толькі тры нумары - першы, другі і злучаны трэці і чацвёрты. Гэтым разам не спыніліся на адзіночным канфіскаце. Некаторы з нумароў стаў ахвярай рэкорднага ўжо лайдацтва. Надрукавалі першы наклад. Канфіскавалі яго за нейкую дробязь. Надрукавалі другі - з белай плямай. Канфіскавалі і той наклад за іншую дробязь, якую ў першым выданні цэнзура прапусціла.

Крокі ў начы

Недзе ў ліпені "Карта" перастала існаваць. У той раз я прыехаў у Вільню на пару дзён. Быў, якраз, страшна закаханы ў паненку, якую ўбачыў на вечары Чухноўскага.

Правёў з ёй другі вечар. Была ўжо цёплая і ціхая ліпеньская ноч, калі я ішоў да Выдры, у якога затрымаўся. Вільня спала. Над Анколем вырастаў бляклы, паўночны досвітак.

Я ішоў пустым "Еркам" раскаханы, задумлівы, не заўважаючы прыгожасці той ночы. Крокі мае дуднілі глуха між мурамі. Неўзабаве я звярнуў увагу на той стук. Падаўся ён мне надзвычай звонкім.

Павярнуў направа, на Лукішскі пляц. О, дзіва, рэха маіх крокаў узрасло. Ні жывой душы вакол, рэдкія ліхтары, згубленыя ў кронах ліп, бляклеўшае неба і - тыя крокі, той ляскат крокаў. Спыніўся нерухома. Крокі не згаслі: тое рэха сталася нават больш звонкім.

Па-просту нехта яшчэ ішоў праз тую ноч. Ішоў, набліжаўся. Я павярнуў яшчэ раз направа ў кароткі завулак, дзе жыў Выдра. А, калі затрымаўся перад брамай, з паўзмроку вынырнуў чалавек і падышоў да мяне.

Са здзіўленнем пазнаў у ім майго калегу па падпісванні "Карты", Міхала Шчыта. Дзіўная гэта была постаць. Высокі, з доўгім, арланосым тварам, бадай што без вока. З'явіўся ў нашай групе неяк ні адтуль, ні адсюль. У супрацьлегласць да рэшты суполкі - не вучыўся ў УСБ. Гаварылі пра яго, што паходзіў з княжацкай рурыкавіцкай сям'і Шчыт-Неміровічаў. Быў лішне малагаваркі, каб тое пацвердзіць.

Стаяў цяпер перада мной і таксама цягнуўся рукой да званка. Пазнаў мяне цяпер праз пару секунд. Быў вельмі ўзбударажаны і, калі вартаўнік адчыняў браму, шапнуў мне адрывістымі фразамі:

-... Ператрус.. Былі ў мяне... узялі ўвесь рэдакцыйны матэрыял... адрасы, прозвішчы.. Пыталіся пра Выдру... Бег, каб папярэдзіць...

Вартаўнік глядзеў на нас падазрона.

- Бывай, - буркнуў Шчыт - Іду далей. Да пабачэння.

Не было таго пабачэння. Шчыт знік з Вільні так жа раптоўна, як і з'явіўся. Гаварылі, што паехаў у Іспанію, дзе якраз выбухнула грамадзянская вайна. Мы атрымалі загадкавую паштоўку з Парыжа з віншаваннямі. А потым толькі весткі, што загінуў на фронце.

Я ўскочыў да прыяцеля. Той спаў. Мае словы хутка сагналі яму з вачэй санлівасць. Паспешна кінуўся да паперак. У гарачцы ператрасаў лісты, шамацеў старонкамі кніжак.

Ён быў слаба звязаны з групай і ані ў "Па-просту", ані ў "Карце", бадай што, нічога не друкаваў. Адкуль мелі яго прозвішча? Чаму акурат яго?..

Гэтае апошняе ёсць досыць простае. Паліцыя ў той час любой цаной хацела ўлавіць кантакты групы з нелегальнай партыяй. Усе значнейшыя сябры групы былі з даўняга часу пад наглядам. Паліцыя ведала, што мы асцерагаемся.

Разлічвала ў той жа час на тое, што ў такіх, хутчэй маргінальных людзей, можа што прыхапіць.

Выдра схапіў пару лістоў ад знаёмых. Нічога там "такога" не было. На ўсякі выпадак іх знішчыў. А потым залезлі ў ложкі. Святло ўлівалася цераз акно бялявым водстветам. Вельмі доўга чакалі: можа той Шчыт наблытаў?

Думка тая - о, дзіва - была мне хутчэй непрыемная. Я ўжо ўнутрана падрыхтаваўся на спатканне ператрусу. Ведаў, што ані Выдра, ані я нічым не рызыкуем. Выдатная ў той жа час аказія для прыёму баявога хрышчэння ў палітычнай вайне, якую мы вялі.

Нарэшце енк званка пры браме. Пераглянуліся паміж сабой. Крокі на ступеньках. Званок у дзверы...

Той першы ператрус быў кароткі і скамечаны. Шпікі адразу пераканаліся, што нас не захапілі знянацку. Колькі іх было? Як выглядалі? Не памятаю нічога з таго. Дзіўна: так запала мне ў памяць папярэдняя сцэна, тыя крокі ў начы, а тая, непараўнальна больш напружаная, знікла зусім.

Шпікі нічога не знайшлі. Забралі пару кніжак, пару нататак Выдры. Мяне зусім не абшуквалі, былі здзіўлены маёй прысутнасцю і пасля першага пробліску радасці, калі ўбачылі маё пасведчанне асобы, далі мне поўны спакой. Я не быў ніякім нелегалам...

Нарэшце пайшлі. Праз пару дзён пасля выклікалі Выдру ў паліцыю. Сярод паперак занйшлі нейкія вольныя выпіскі з нейкай кніжкі пра рэвалюцыю 1905 года. Былі там два словы: "крывавая нядзеля". Страшна зацікавіла гэта шпікаў. Мурыжылі Выдру з гадзіну.

А наогул была гэта ўласна аперацыя, якая заканчвала існаванне "Карты". Такіх ператрусаў правялі ноччу некалькі. Нідзе нічога не знайшлі, што б усправядлівіла праўнасць закрыцця выдання. Але ім ішлося не пра "праўнасць", а толькі пра "закрыццё".

Карась і фронт

Тыя пару месяцаў 1936 года, уключаючы сакавік, красавік, травень, група наша перажывала выключна горача. Канешне найважнейшай была газета, але і па-за ёй не бракавала нам актыўнасці. У групе пачалі вырысоўвацца як бы зачаткі секцыі. Галоўны стрыжань утваралі людзі, якія ўжо пару гадоў назад скончылі ўніверсітэт. Было аднак таксама і пару студэнтаў, як хоць бы Юзаф Шус, правобраз Шульца з "Рэчаіснасці", альбо зводны брат Казіка Петрусевіча Данак Скаржынскі.

Гэтыя двое - з групкай адвольна з намі звязаных - намагаліся ва ўніверы ўваскрэсіць нейкую антыэндэцкую апазіцыю. Арганізоўвалі нават уласны спіс у Братняк, т. зв. "блок небагатай акадэмічнай моладзі". Ішло гэта нялёгка з-за што раз больш актыўнага супрацьдзеяння ўладаў.

Якраз на пераломе 35-36 года адбыўся ў Вільні першы працэс над "акадэмічнай левіцай", якой ставілася ў віну камуністычная прапаганда і кантакты з кампартыяй. Сярод абвінавачаных былі Друта, Петрусевіч, Штахельскі, Ендрыхоўскі, Мута Дзявіцкая, пару беларусаў. Працэс быў дуты, абапёрты галоўным чынам на прызнанне аднаго правакатара, блізкага, зрэшты, да ненармальнасці. Не гледзячы на гэта ўлупілі вялікія выракі некаторым з абвінавачаных - Друце, а таксама і правакатару: не ведаю, ці не для таго, каб яго замаскаваць. Не адсочваў таго працэсу, быў у той час у Варшаве і Баневе.

Асобна ад студэнтаў паўстала нешта ў родзе настаўніцкай секцыі. І Ганначка Ендрыхоўская і Лілька Петрусевіч працавалі ўжо ў школах. Яны мелі, пэўна, уласныя кантакты, на 1 траўня ішло з нашай групай шмат настаўнікаў.

На весну часцей і большым лікам, чым датуль хадзілі на маёўку. І гэта апісана ў "Рэчаіснасці". Але ў сувязі з маёўкамі здарылася са мной адна дробная, знакамітая гісторыя.

Спявалі на маёўках савецкія песні перш за ўсё і трохі вельмі нешматлікіх польскіх рэвалюцыйных песень. Ні адзін з нашай групы не належаў перад тым да КПП, і мы па-просту тых песень не ведалі.

Адразу быў у нас пэўны снабізм: хто патрапіць больш і дакладней тых савецкіх песень выканаць. Потым па меры нарастання актыкамуністычнай кампаніі ў краіне, галоўным аргументам у якой было абвінавачванне, што мы ёсць "савецкая агентура", пачала ў нас паўставаць патрэба таксама ўласнай лакальнай песні. Дамагаліся яе перш за ўсё ад мяне, як адзінага паэта групы - і Загорскі, і Дорак, і Мікулка, і Рымкевіч, і Алехна ці Гушча пісалі па-праўдзе ў "Па-просту", былі нават у спіску "сталых супрацоўнікаў" "Карты". Але на маёўкі з намі хадзілі вельмі рэдка, выбарачна.

Той "націск масаў" стварыў, што я нарадзіў сваю першую і адзіную песню. Мелодыя была з савецкай "Песні партызанаў". Словы знакамітыя:

Свет віхрам у твар нам пырснуў,

Дзень вітае вокам злым,

На пераможны бой з фашызмам

Польскі рушыць КЗМ.

Нам падмогі ніч'ёй не трэба,

Наш кулак - то наша зброя.

Не патрэбна падмогі нам,

Наш кулак - то наша зброя,

Фабрыкантам і абшарнікам

Не дамо мы больш спакою...

Кулак быў метафарай: падняты кулак быў у той час прывітаннем Народнага Фронту. Але незвычайна характэрнай ёсць тая страфа, каб нам ніхто не дапамагаў.

Склаў тыя пару слупкоў і без захаплення ад іх пайшоў спаць. Жыў пастаянна на Партовай, у пані Шчапановіч. Была яна вельмі да мяне добрая. Нават зрабіла мне першы ў жыцці партрэт. Пазіраваў ёй колькі разоў. А потым на выставе разглядаў маладога чалавека ў цёмнай вопратцы з паданым назад падбародкам. Называлася гэта "Партрэт п. Е. П."

Я маю шмат сентыментаў да таго пакою, хоць не спаткалі мяне ў ім ніякія ашаламляльныя прыгоды. Але як сёння бачу абрывістыя схілы Баўфалавай гары, на якую выходзіла вялікае акно. Памятаю нядзельны папалудзень, ляжу на нізкім тапчане, а нехта недзе ў доме іграе тога самага бахаўскага "Гавета". Колькі спакою.

Так, але тым разам было неспакойна...

Раннім ранкам нехта да мяне пастукаў. Адчыніў. Быў гэта такі літовец, досыць далёкі мой знаёмы з універа, Карась, ці Каросас. Не ведаю, чаго ад мяне хацеў, увайшоў у пакой. Убачыў лісток з вершам, слізгануў па ім і аблаяў мяне: "Што ты сабе думаеш? За нешта такое мог бы атрымаць не менш, як пяць гадоў! Перш за ўсё гэта прызнанне да прыналежнасці..."

А прыналежнасці ніякай не было. Альбо амаль... Памятаю, нейкі год перад тым адзін з нашай групы, не скажу хто (я ж трошкі канспіратар), узяў мяне на шпацыр па Цялятніку. Была позняя восень, падаў мокры снег, а той досыць вакольнай дарогай намагаўся мне праясніць неабходнасць уступлення ў нелегальную арганізацыю. Я быў згодны адразу, але не мог яго перш за ўсё перапыніць, каб не выглядала несур'ёзна. Нарэшце дайшоў да сутнасці: і так вось я стаў сябрам нелегальнай моладзевай арганізацыі "Фронт". Дадам: ніякіх асаблівых наступстваў тая прыналежнасць мне не прынесла. Рабіў тое самае, што перад тым, раз меней, раз болей, залежна галоўным чынам ад усёй групы.

Цяпер Генрык звярнуўся да мяне па памяшканне для кантактаў. Адбывалася збольшага так, як у "Рэчаіснасці", з тым, што я зусім не браў удзелу ў размовах. З незвычайнай цікавасцю затое я аглядаў першага, ужо найсапраўднейшага нелегальніка. Канешне, у нас называлі яго "доктарам". Сустракаю яго, зрэшты, па сённяшні дзень.

Недзе на пачатку 1936 года адбыўся ў Вільні аўтарскі вечар Мар'яна Чухноўскага. Віленскі аддзел Саюза літаратараў арганізоўваў у той час вельмі рэгулярна "літаратурныя серады". Называлася гэта "Ў келлі Конрада", сапраўды, здаецца, тая келля была недзе побач.

"Серады" звычайна выглядалі сямейна: прыходзіла за дзесяць чалавек знаёмых разносілі каву і крохкія пячэнні, на подыюм узаемна запрашаліся. З Чухноўскім выйшла іначай. Прыйшло шмат моладзі, таксама жаночага полу. Сталкаваліся з Маслінскім і Рымкевічам, што, прынамсі, дзве з іх цікавыя. Юзя акрэсліў іх так: адна мае светлыя бровы, а другая пушыстая, як кошка (тады слова "коцік" яшчэ не ведалі).

Праз пару тыдняў меўся адбыцца нейкі сход ва ўніверы. Сам не ведаю чаму, запрасілі і мяне. Пайшоў, але зблытаў адрас. Нікога там не было. Ужо хацеў пайсці, калі ўсё ж нехта прыйшоў, гляджу, а гэта тая пушыстая...

Лёс так хацеў, толькі мы двое зблыталі той адрас і таму спаткаліся...

Канешне, таксама называлася Ірэна. Была на другім курсе права. Зацягнуў яе на маёўкі. Пачала прыходзіць ў рэдакцыю, на экспедыцыю нумара. Мы мабілізавалі тады прыхільнікаў: збіраліся па некалькі і пад бурчлівым кіраўніцтвам Барысевіча складвалі ўчацвёра нумары, апярэзвалі іх, наклейвалі адрасы. Потым была з намі на першамайскім шэсці, Э, наогул зусім іншая дзяўчына! Янка, напрыклад, ад хвілі звязання майго з "Па-просту" цалкам да мяне астыла. Гаварыла, што гэта з нагоды нізкага літаратурнага ўзроўню таго выдання...

Палессе

Так тады, калі на пачатку ліпеня Казік нас падбухторыў на такую навуковую выправу, шмат энергіі я ўлажыў, каб тую найноўшую Ірку таксама загітаваць. Згадзілася, паехала з намі. Казік, як вядома, быў заолагам. Ён ужо некалькі гадоў выконваў абавязкі асістэнта - адразу малодшага, потым старэйшага - у прафесара Яна Дамбоўскага. Быў гэта дзіўны прафесар, скажам тое адразу. Высокі, шчуплы, з каменным, худым тварам, выглядаў на хадзячую павагу і нуду. Але каля сваіх лабараторый зрабіў пляцоўку для валейболу. Казік нам паведаміў, што дзень у дзень, каля паўдня, хто хоча, можа прыходзіць і гуляць.

Мы прыходзілі: Дамбоўскі меў пякельна моцную падачу мяча. Яго жонка, якая працавала ў яго, гуляла таксама. У той час я быў яшчэ досыць спрытны, не гледзяы на фундаментальную канструкцыю. Жарсна гуляў у валейбол. Аднойчы, год таму назад, якраз пасля таго ветразевага лагера, паехалі мы некалькі чалавек у акадэмічную калонію ў Лягацішках. Там нас выклікалі на матч. Я быў асновай каманды. Пасля нейкага абманнага рэзанага я вельмі нешчасліва ўпаў і скруціў нагу. Балела мне страшна, сядзеў на кукішках каля поля, не мог ёй рушыць. Аднак, бачачы, што нашых б'юць, сам не ведаю як, аказаўся на полі і не чуў болю. Мы выйгралі. Потым пару тыдняў мусіў ляжаць з кампрэсам на фіялетавай назе: расцяжэнне сцягна і падскурны разліў крыві.

Так, але гэта ў нагрузку. Цяпер Казік з некалькімі студэнтамі з заологіі ехаў вывучаць фаўну дна на рэчцы Льва на паўднёвым Палессі і на тамтэйшых Засумінскіх азёрах. Ахвяраваў нам месцы бясплатных работнікаў і лабарантаў. Ехалі з ім: жонка Лілька, Данак Скаржынскі, наша медычка, такая Пума, Ганка Згерская, якую трохі кахаў Данак, нарэшце я з Іркай.

Быў пачатак ліпеня, жудасная гарачыня. Адвезлі мяне ў Мінойты. Чакаў доўга, прыйшоў вечар. Нарэшце пара распаленных вачэй. Паўхвіліны пастою. У адным з вагонаў галас. Без вагання туды бягу. Канешне нашы.

Цэлую ноч ляцім перапоўленым цягніком, прысеўшы на кукішкі каля багажу на калідоры. Пад раніцу трохі задрамаў. Адразу мяне разбудзілі: вылазіць.

Мы былі на станцыі, з якой трэба было яшчэ дабрацца да мястэчка Столін. Стары расшэйданы аўтобус. Але мястэчка падалося мне чыстым, прыгожым, поўным зелені і кветак. З дзяцінства запомніў сабе Палессе, як краіну гразі і недаядання, не быў тут пятнаццаць гадоў. Згадваў ужо, што такіх дубоў, як тут, нават у нас над Нёманам не знойдзеш.

Адно паражала ў тым Століне: буйнасць раслін. Усюды кветкі, прыгожыя кусты, чарэшні. Каля Століна вялікі радзівілаўскі палац у Маневічах. Агледзелі яго здалёк. Толькі Казік туды хадзіў, каб залатвіць у адміністрацыі згоду на наш побыт над азёрамі, якія ляжалі ў той дзяржаве ў дзяржаве. Мы стаялі грамадкай, чакаючы яго вяртання, загледзеўшыся на велізарныя дрэвы маневіцкага парку.

Потым доўгая дарога коньмі. Даехалі да нейкай вёскі на беразе Львы. Была гэта невялікая, звілістая рэчка (на Палессі кожная рэчка жудасна звілістая, праз восем гадоў пераканаўся ў гэтым, прылятаючы самалётам У-2 - так, тым добрым, шаноўным кукурузнікам - з-пад Луцка ў Менск) з цёмным, тарфяным дном. Якраз тая тарфяністасць, здавалася, радавала нашых заолагаў. Мне тая рэчка падалася досыць абрыдлівай, цяжка было ў ёй купацца.

Канец свету

На Львой стаялі коратка. Бадай што праз два дні Казік пагнаў нас далей. Адразу ехалі вазамі. Потым колавая дарога скончылася. Дзіўнае ўражанне; нейкія загайнікі, трохі куцай лугавіны і - канец каляін. Тут мы ўзялі на сябе заплечнікі і рушылі. Было горача. Спартовы навык вельмі мне дапамог пераадолець стому, мы з Казікам ішлі паперадзе. Канешне справа ішла пра тое, каб заімапанаваць Ірцы.

Таксама і Данак вельмі высоўваўся наперад.

Вечарам. Цёплым бяздонным ліпеньскім вечарам дайшлі мы да вёскі Альманы. Правялі там адну ноч, нічога не здарылася. Аднак жа памятаю ўсю тую ноч і тую вёску.

Высокія хаты, крытыя гонтай, з вялікімі вокнамі і разнымі дзвярыма. Вельмі чыста і прасторна ўсярэдзіне. Пахне нейкім зеллем, мядова, сонна і свойскі. І праз кожныя дзесяць секунд у куце адзываецца тонкая латунная (а можа хутчэй срэбная) струна: хатні цвыркун. Першы раз у жыцці яго чуў. Не ўяўляў сабе, што гэта так прыгожа.

Ранкам поўным расы, цераз ужо буйныя, як у нас толькі восенню, кветкі, вяргіні і хрызантэмы, рушылі далей.

Мы даехалі па чарзе да канца дарогі чыгуначнай, дарогі аўтамабільнай, дарогі колавай. Цяпер, адразу тут жа за Альманамі мы дайшлі да краю звычайнай сухаземнай сцежкі.

Лес, высокі, сасновы, раптам абарваўся. Альховыя кусты і карлавыя сасёнкі. Вострая трава. Пачыналася балота. Славутае Палескае.

Цераз тое балота вядзе спецыфічная тутэйшая кладка (гаць). Вялікія сасновыя палі, пакладзеныя парамі гадоў за дзесяць назад, бо ўжо то тут, то там пачаўшыя крышыцца. Ідзём адзін за адным. Гэта нават забаўна. Па абодвыя бакі вострая, высокая па калена трава, купіны вербалозу, аеру.

Ідзём доўга, гаць віляе. Нарэшце мы дасягнулі купы трохі вышэйшай зелені. Дзіўна, што большыя дрэвы маюць вяршыні прыгнёныя і збялелыя. Яшчэ пару паваротаў. Кусты расступаюцца. Мы на беразе возера.

Якое ж незвычайнае, сказаў бы - жудаснае! Амаль дакладна круглае, у сярэдзіне не большае, чым кіламетр. Навокал дрэвы з амярцвелымі вяршынямі: па-просту зашмат вады. У мёртвых дрэвах ёсць нешта магільнае.

Чалавек мае адчуванне, як быццам бы дайшоў да канца свету.

Гаць абрывалася на беразе. Бераг чорны, усё возера чорнае: тарфянае, таму мы сюды і прывалакліся. Гаварылі, тут канец, сорак кіламетраў аж да мяжы, ані жывой душы, балота і балота.

На беразе велізарная, таксама чорная, лодка. Няўхільнае параўнанне з Харонам. Залазім усе, хапаем заплечнікі. Вялізнае збялелае сонца ў зеніце. А акрамя таго нешта жудаснае ў паветры.

Павольна едзем, бо вёслы да той баржы і цяжкія, і невялікія. Вылазім нарэшце дакладна на супрацьлеглым беразе.

Тут спаткаліся з дзіўным парадоксам: на Палессі балота непасрэдна суседнічае з пустыняй. Высадзілі нас на пясчанай выдзьме (дзюне). Была яна парослая сасновым лесам. Мы адразу пабеглі разгледзецца. Далей былі такія ж выдзьмы, бязлесыя, поўныя сыпучага жаўцюткага пяску, які спускаўся проста ў "бяздоннае" балота.

Нас правялі ўглыб выдзьмы. На невялікай палянцы мы знайшлі асаблівы будынак: з дахам, падлогай і трымя сценамі, як сцэна, без чацвёртай сцяны. Гэта была такая паляўнічая схованка ў тым радзівілаўскім княстве.

На пачатку ўсё было выдатна. Дзівоснасць пейзажу ажно захліствала. Мы адразу пачалі бегаць па кладках, якія з выдзьмы вялі кудысьці ўглыб. Ідзеш, пры кладцы бярозавы пень з паўметра ў папярэчніку. Папхнеш яго лёгенька, падае. Уся сярэдзіна спарахнела. Засталася толькі кара, як абломак вялізнага, знутры пабеленага коміна.

На абед атрымалі паўтузіна самоў. У возеры было іх поўна - адтуль назва. Засмажылі іх. Што за цуда, такі паўкілаграмовы сом, ніякіх касцей, мяса, што пальцы абліжаш.

Ужо купель нас расчаравала. Была страшная гарачыня, але з берага дабрацца да вады было цяжка - балота. Узлазілі на лодку, ад'язджалі пару дзесяткаў метраў. Тут скакалі. Нечаканасць: вада цёплая, як бы нагрэтая. Ніякай ахалоды. Дно як бы ўтрамбаванае з таго торфу. Гэта толькі пры беразе гразка. Неглыбока. Усё возера ад паўтара да двух метраў. Нічога дзіўнага, што такую плоскую талерку вады сонца награвала да тэмпературы, блізкай мабыць да дваццаці і некалькі градусаў.

Распараныя, абгарэлыя неасцярожна да чырвані, вечарам сталі ахвярай найвялікшай тутэйшай напасці: камароў. Улегліся ў той "сцэне". Было вельмі горача, але як толькі хто адкрываў твар, адразу нападалі хмары камароў. Я не спаў цэлую ноч. Назаўтра з раніцы за малым не ўцёк.

Пачалі працаваць. Выязджалі на возера. Спецыяльны такі апарат апускаўся на дно і захопліваў глею. Мы бралі яго жменькамі порцыю на марлю, пэндзлікамі корпаліся ў ім, знаходзячы найдзіўнейшых істот, найчасцей рухомых, чырвоных чарвячкоў, здаецца, лічынкі тых сукіных сыноў, камароў. Гэта і ўсё. Пазней запісвалі колькі таго выпадала на рознай глыбіні.

Мы швэндаліся па балотцах. Нам паказалі Малое Засомінскае возера, яшчэ больш дзікае, чым Вялікае. Пачало не хапаць яды. Самы на другі раз былі зносныя, на трэці - не вельмі. Гарачыня была страшная. Я, прызначаны па чарзе да кухарскіх работ, падняў вязку папараці, якая прыкрывала іх чарговую порцыю. Аж тут з тых зяпаў цэлы рой зялёных, блішчастых мушак. Ужо я болей не еў тых самоў.

Найгоршыя былі ночы, поўныя камароў. Перабраліся з Іркай, Данкам і Ганкай у намёт. Але і там было вельмі кепска.

Мы ў той пустыні не былі адзінокімі. Аднаго дня паблізу нашай "сцэны" з'явіліся трое прыстойных, добра дагледжаных хлопцаў плюс нейкі пан у акулярах. Пакруціліся, потым разбілі недалёка намёт. Аказалася, што гэта тры княжычы Любамірскія прыбылі сюды, каб пазнаёміцца з айчынным Fas Eastem. Былі каля нас некалькі дзён, але не абмяняліся з намі ні словам. Толькі вечарамі з асаблівай сатысфакцыяй мы спявалі савецкія песні, каб яны не мелі сумненняў у нашых перакананнях.

Не без палёгкі рушылі мы нарэшце назад. Гарачыня і камары, а таксама клопаты з ядой (акрамя самоў толькі каша, якой я не еў) дастаткова нас выматалі.

У вёсцы над Львой мы накінуліся на малако. Дайшлі да нас першыя за пару тыдняў газеты. Бяром нумар "Iкаца" - ці нешта ў тым жа родзе.

Чытаем, захопленыя знянацку, змярцвелі. Вясна была такая цудоўная: Народны фронт у Іспаніі перамог, у Францыі перамог! А цяпер...

Бакштаг аслабіць!

Прызнаюся, што першыя весткі адразу мяне прыбілі. Можа таму, што былі прапушчаны цераз "фільтр" "Ікаца", можа з больш скамплікаваных прычын, але я адразу засумняваўся ў рэспубліцы. Справа ў тым, што праз некалькі гадоў, дакладней - ад прыходу Гітлера да ўлады, ва ўсіх вялікіх канфліктах, узнікаўшых на нашай зямлі, верх браў той злы, варожы мне бок. Гітлер перамог у Германіі, змілітарызаваў свой край, заняў Надрэйнскую вобласць, японцы авалодалі Маньчжурыяй, паўстанне Шутцбунду задушана, Абісінія разгромлена. Неяк так рабілася, што хапала, каб твае платанічныя, зрэшты, пачуцці прывязваліся да нейкай справы (не абавязкова, зрэшты, пракамуністычнай, часцей па-просту антыфашысцкай), а ўжо тая справа прайгравала.

І цяпер дыскутуючы з калегамі над сітуацыяй, не маючы бліжэйшых звестак, не ведаючы той ўсёй Іспаніі, ужо адчуваў, як мне замірае сэрца.

Весткі, зрэшты, былі што раз горшыя. Вярталіся, на станцыях чакалі нас што раз больш свежыя газеты. Сапраўды ў Маладзе, Мадрыдзе, Каталоніі рокаш задушаны, і паволі вырысоўваўся пануры вобраз што раз больш сур'ёзнай фашысцкай агрэсіі.

Вярнуліся ў Вільню. Тут тады разыгралася тая сцэна з крокамі ўначы.

Лета працягвалася. Дамовіліся з Ірэнай на ветразевы лагер у Ястарні, арганізаваны агульнапольскім АЗМ. Паехалі туды адразу ў канцы ліпеня.

Я быў ужо праездам на Гэлі. Але і цяпер, як за кожным разам, я перажыў прыезд на мора, як нешта непаўторнае. Той першы від - заўсёды рана нізкае сонца, алавянае мора, высокае, непраўдападобна высокае. Мінулі Гдыню са смешна цесным, хоць новым, вакзалам, і потым у другі раз набліжалася мора пад Пуцкам... Пачынаючы ад Уладзіваславава, яно было пастаянна з намі - то злева, то справа, то з абодвух бакоў адразу. Смешная гэльская кілбаска поўная пакручаных, прыціснутых да зямлі сосен. Вёскі з чырвонай цэглы. Ястарня.

Было гэта ў той час прыгожае мястэчка. Разрасталася вельмі хутка, але захоўвала яшчэ нешта з простай кашубскай вёскі. Асабліва падабалася, што тая вёска зусім не мела вуліц. Дамкі былі маленькія, як для лялек. Побач таксама цацачныя вішанькі, паўтыканыя ў шэры пясок. Вуліц сапраўды амаль няма, але ўсё выкладзена клінкерам.

Канешне былі ўжо і хутчэй "вялікагарадскія" ваколіцы з вуліцамі і віламі, якія якраз гвалтоўна будаваліся львавякамі і варшавякамі. Але гэта было не важна.

Размясцілі нас у двух вялізных ангарах каля "порта". Стаялі яны на напаўвысахлым балоце, парослым калючай травой. Спалі мы на двухярусных ложках. У порце жыў "генералітэт", г.зн. інструктары, розныя стырнавыя і марскія капітаны, такія, як Юка Пашкевіч, Гарох і так далей. Трымаліся адносна нас з высока, хадзілі штыўна. У бліскучых яхтавых шапках, з нечым залатым, у гранатовых (цёмна сініх) марынарках, у чыстых выпрасаваных портках.

Я пачуваўся няўтульна ў тым лагеры. Па-першае запахла мне зноў Ружанам і войскам. Пераканаўся, што мне тая непрыязнь ніколькі не прайшла. Я быў у тым асяродку студэнтаў з усёй Польшчы (можа з дзвесце) абсалютным нулём. Мой "стырнавы сярэдняга танажу" не значыў тут, даслоўна, нічога. Што "паэтызаваў" - наогул вырашыў не прызнавацца.

Па-другое, ускладняла справу Ірэна. Яна жыла ў суседнім, жаночым ангары. Цэлы час я пякельна яе раўнаваў. Я не мог нават сабе ўявіць, што маючы да выбару нявыхаванага курсанта без звання Путраманта і марскіх стырнавых, не гаворачы ўжо пра капітанаў, патрафіць адбіцца ад такой шалёнай спакусы і застацца пры мне.

Справу крыху ратавала мора. Неўзабаве пачалі нас пускаць на яхты. Мы плавалі на прыгожым двухмачтавым "Сварожычы". Той цудоўны ранішні пейзаж! Лёгкая імгла, сонца злева перад намі, далёкая стужка залатых і зялёных узгоркаў, невыразныя абрысы Гдыні, шурпатае, гранатавае мора. Мора, якое падаецца акіянам, таму што пагоркаў не адрозніш адсюль ад гор, Гдыні - ад якога-небудзь Вальпараіса.

Праз пару гадзін жвавага ходу пад ветразямі Гдыня вырастала перад намі, і мы заходзілі да спартовай прыстані, адбывалася складаная цырымонія прычальвання, трохі часу мы затрацілі на прывядзенне яхты ў парадак і нарэшце пайшлі ў цэнтр. Брудныя, белыя цікі прымаліся намі за верх элегантнасці. На жанчын і цывільных мы глядзелі зверху. Усё выглядала нейкім чужым, але як бы аддадзеным на нашую ласку і няласку. Залезлі ў найлепшую ў горадзе цукерню Фанграта, замовілі выдатнае марозіва.

Потым вяртанне ў Ястраню, спознены, але тым смачнейшы абед, беганне за Ірэнай, якая недзе прапала з таварышкамі. У Ястрані мы хадзілі да такой Ганны Конке. У пякарню-цукерню, аздобай якой былі "макаронікі" на какосавым алеі. Былі яны наогул вельмі смачныя, у дадатак - на какосе!

Потым швэндаліся да позняга вечара па галоўнай вуліцы.

Тут адчувалася наша чужасць, тут брудных цікаў не хапала. Па тратуарах хадзілі элегантныя пані з сабачкамі, паны з лысінамі, аўто чакалі пры вуліцах. Брудных цікаў не хапала, каб прыпадняцца над уласнай ніжэйшасцю, слабасцю, беднасцю, бо тых цікаў было за шмат. У Гдыні мы маглі прыкінуцца маракамі. Тут усе ведалі, што ты бедны студэнт з тых баракаў каля порта.

Калі мы хацелі да канца сябе прынізіць ішлі да Юраты. Там адразу пры ўваходзе агарнала чалавека нясмеласць. Прыгожа абстаўленыя вілы, садзікі, кветкі. Клумбы на вуліцах. Здаецца, сам Бек мае тут недзе сваю вілу. Як найхутчэй вярталіся.

Затое Гэль быў свойскі, як Ястраня. Порт больш "сапраўдны", поўны рыбацкіх кацераў. Вулічкі вузюткія, пакручастыя, не для транспарту, цудоўныя садзікі з вішнямі.

Ездзілі на ветразніках ажно да канца Гэля. Аднаго дня быў моцны вецер, моцна нас разгайдала. Мелі першыя ахвяры: пару курсантаў захварэла. З поўным задавальненнем я пераканаўся, што марская хвароба мяне "не бярэ".

Найгорш той дзень перанеслі венгры, якіх некалькі было ў лагеры. Не ведалі польскай, разумеліся з астатнімі нейкай ламанай нямчызнай. З той выправы яны вярнуліся паўжывымі, пасля чаго вечарам пайшлі яшчэ ў шынок і нарэзаліся ў дым. Ноччу не далі нам спаць. Што раз каторы з іх зрываўся з полкі на ногі і верашчаў: "Бакштаг аслабіць! Пся крэў, бакштаг аслабіць!"

Гэтая каманда, якая абазначала загад аслаблення ліны, што ўтрымлівала мачту навукас назад, мусіла ім падавацца класічным узорам мовы Рэя і Каханоўскага.

Лагер скончыўся экзаменамі. Здаў свой - на марскога яхтсмена. Па сутнасці рэчаў быў ён вельмі просты. М.ін., вывучыў на памяць усе 32 румбы. Памятаю іх яшчэ па сённяшні дзень. Ратавалі таксама "чалавека за бортам".

Вяселле

Лагер скончыўся, але мой неспакой за Ірэну застаўся. Ужо не ставала нагодаў, каб быць разам. Вастрэй, чым калі-небудзь адчуваў страх перад разлукай. Паддалася ўгаварыць сябе на візіт у Банева.

Прадставіў яе як будучую жонку. Баяўся трохі, ці маці не акажацца грубай. Потым прыгадаў сабе, як яна скардзілася на ўласную свякруху. Падумаў сабе: не можа быць, каб сама захацела рабіць тое, што ёй так моцна некалі балела.

Візіт ва ўсякім разе не быў латвы. Бацька сапраўды быў галантны ў адносінах да Ірэны, але маці была вельмі стрыманая. Ірэна паказвала, што ўсё ў парадку. Само Банева падавалася мне найпрыгажэйшым, якраз цяпер пасля Ястрані. Вырашылі пажаніцца восенню.

У верасні я адведваў Ірэну ў яе сям'і. Як па-праўдзе, яна такой не мела. Была круглая сірата. Выхоўваў яе апякун, асоба ў Вільні досыць вядомая.

Яшчэ ў дваццаць другім годзе, ходзячы на заняткі ў цэнтр, бачыў на вуліцы Завальнай вялікі магазін і пляц з сельскагаспадарчым начыннем. Над адным і другім вялікімі літарамі стаяла: "Зыгмунт Нагродскі". Гэта і быў апякун Ірэны.

Была гэта сям'я недзе з Ашмяншчыны. Яго бацька быў эканомам маёнтка Пілсудскіх, тых самых!

Сам Зыгмунт выхоўваўся разам з маладымі Пілсудскімі. Пазней заснаваў тую сваю фірму, якая перад вайной і адразу пасля вайны вельмі развілася. Нагродскі наскупляў акцый, купіў пад Вільняй маёнтачак.

У 36 годзе, аднак, той поспех належаў ужо да мінулага. Фірма моцна падупала, відаць гэта было, зрэшты, па выглядзе таго склада на Завальнай, які, мабыць, ніколькі не змяніўся за 22 гады, толькі што састарэў, забрудзіўся, пазарос пустазеллем. Маёнтак якраз прадавалі або, дакладней, аддавалі за іпатэчныя даўгі. Але запрасілі мяне яшчэ туды.

Было гэта пад Вільняй. Недзе насупраць, бадай, Кальварыі. Дома не памятаю зусім, мусіў быць абы які. Сям'я Нагродскага не вялікая, і сам стары, з вусамі трохі а ля Пілсудскі, хныклівы, але прыемны, да Ірэны вельмі добры, адносна мяне зычлівы. Яго жонка, таксама ўжо зусім старая, трохі згрызотная, асабліва адносна Ірэны... І яе сястра, старая, тоўсая, дабрадушная.

Мы з Іркай хадзілі па навакольных лясах. Было тут досыць цывілізавана: сосны, пасаджаныя радамі, галіны і ламачча прыбраныя. Не так, як у Баневе, і прэсна. Праз пару дзён уцяклі.

У кастрычніку мы пажаніліся. У Мінойты прыехалі Янак-Выдра і Слон-Загорскі - як сведкі, Ірка выбралася са сваёй прыяцелькай, маёй старой знаёмай Нюськай Фекач. Гэта была такая спаланізаваная венгерская сям'я, якая жыла ў Троках. Нюську мы памяталі з лагераў: была аздобай свайго горада. Высокая, з прыгожымі нагамі, прыгожай фігурай, тварам, на якім каралявалі вялізныя блакітныя вочы.

Гэта і было ўсё, калі гаварыць пра гасцей. Акрамя таго сама сям'я: бацька, маці, дзве сястры. Сядзелі ў "сталоўцы" - з таго боку вялікай акруглай печы, памаляванай на зялёна. Маці частавала нас смакоццямі ўласнага вырабу. М.ін., грыбамі, якія здаецца, урадзілі ў гэтым годзе, баравікі марынаваныя і сушаныя, рыжыкі салёныя, марынаваныя і асабліва - смажаныя на масле, астатнія грыбы асеннія, зялёнкі, вельмі смачныя, хоць поўныя пяску, не гледзячы на пятнаццаць "мыццяў". Акрамя таго была птушка, цяляціна, кампоты. Трошкі выпілі. З той аказіі дайшло да першай спрэчкі - ужо сямейнай. Здаецца, я не хацеў, каб Ірка піла трэці кілішак.

Вечарам мы сядзелі ў салоне. Прагулкі былі кароткія: восень прыйшла халодная і хмурная. Нёман шэры. Абрыў над лугамі ўжо без лісця.

Можа гэта той год быў якраз арэхавым годам? Як вядома, ураджай на лясныя арэхі прыходзіць раз на некалкі гадоў. Калі вясковая моладзь не пазрывае іх у жніўні, пакуль арэхі зялёныя, то на палову верасня прыпадаў рэдкі і прыгожы цырыманіял арэхабрання. Звыклае бляклае, асенняе сонца, прыгожа дапасаванае да залатых лісцяў. Арэхі самі спадаюць са сваіх падвялых блякла-зялёных утулак, ці як там гэта называецца. Яны лёгка бронзавыя, як бы далікатна памаляваныя. Кожны куст мае сваю форму - ад каржакаватых шарыкаў а ж да вытанчаных, з тонкай лупінай арэхаў кшталту выцягнутых пазногцікаў.

Але гэта ў верасні. Цяпер у кастрычніку было ўжо даўно па арэхах. Назаўтра госці ад'ехалі. Мы з Іркай засталіся яшчэ на пару дзён. Я цягаў яе па ўчастку і ваколіцах, гаварыў паглядзець Небяспечную пушчу, ельнік Міранду, Месяцавыя горы, Жабірай. Ветліва здзіўлялася.

Потым бацька адвёз нас у Мінойты.

У Вільні мы пасяліліся ў Нагродскіх на Малой Пагулянцы, на падворку. Ірка мела там свой пакой, які суседнічаў са сталовай. Досыць вялікі, высокі, але д'ябальскі няўтульны, як усе пакоі з той эпохі (пачатак ХХ стагоддзя).

Ірка хадзіла на сваё права. Я спрабаваў займацца літаратурай. Адмовіўся ад далейшых старанняў аб стыпендыі на доктарскую працу, бо ад часу "Па-просту" навуковая кар'ера ўжо цалкам перастала мяне цікавіць. Са "Структуры лірычнага верша" засталося пару гіпотэз, м.ін., спроба класіфікацыі лірычных вершаў тыпу "рытарычнага", "стылістычнага" і "фабулярнага".

Займаўся літаратурай. Гэта значыць раз на пару тыдняў заносіў нешта Маслінскаму, які цягнуў тую сваю "Літаратурную калонку" з на дзіва годнай рэгулярнасцю ўжо год, мабыць, трэці. Быў гэта вершык, рэцэнзейка, пародыя. Атрымліваў за гэта 5-10-20 злотых. Тое апошняе было ўжо сумай паважнай.

Часам пускалі на Віленскім радыё нейкі мой матэрыял. "Вільнадрам" ад часу да часу папаўняў праграму сатырычнай "Віленскай зязюлі". Мы рабілі тыя праграмы ўтраіх - з Людвікам Рымкевічам і Сланом. Тут у гульню ўваходзілі шалёныя сумы да двухсот злотых уключна, канешне - падзяліўшы на нас траіх.

У той час удалося мне яшчэ нешта большае і ўжо цалкам выключнае: зрабіў паўгадзінную радыёпастаноўку "На востраве Бардэн". Была гэта марозіўшая кроў у жылах гісторыя з жыцця палярніка. Пайшла на ўсю Польшчу нават была двухвершавая згадка ў "Вертыкалі". За гэта ўпала аж чатырыста злотых! - найбольшы ганарар, які атрымаў перад вайной.

Так, але гэта было раз. "Зарабляў" у сярэднім некалькі дзясяткаў злотых у месяц. Ад бацькоў браць грошы я саромеўся. Фактычна мы былі па ўтрыманні Нагродскага.

Стары ўжо ледзве дыхаў. Ведаў мае палітычныя погляды, але ні словам не выдаў, што з імі не згаджаецца. Я меў уражанне, што ён спачуваў Ірцы, якая трапіла на такога валацугу. Яго жонка адносілася да мяне з несхаванай сімпатыяй: не любіла Іркі і бачыла ўва мне сайго роду біч божы.

Да Нагродскіх людзей прыходзіла вельмі няшмат: трохі старых, якія жылі яшчэ у эпосе "fin de siecle'u" раз ці два заглядваў да іх сам Ян Пілсудскі, на той час ужо не міністр скарбу (фінансаў). Раз быў нават на абедзе. Быў сярэдняга росту, рухавы, з бародкай, у кожным разе з нечым такім, да брата цалкам непадобны, у размове бясколерны.

У сакавіку наступнага года Нагродскі збанкрутаваў канчаткова. Адразу пасля гэтага памёр. Нейкі час мы яшчэ жылі на той жа Пагулянцы. Потым мы з Іркай адлучыліся ад старэйшых пань, якія знялі сабе нешта меншае.

"Яўка"

Зімой былі яшчэ ў Баневе. Ездзілі з Іркай на лыжах. З Акудыша за Нёмнам можна было нават з'язджаць з пэўным разгонам. Потым мы пасварыліся з бацькамі. Усё адбылося класічным спосабам. Нявестка сказала нешта свякрусе. Свякруха раздула справу да памераў "прынцыповых". Нявестка расплакалася. Сын заступіўся за яе. Не заставалася нічога іншага як спакаваць валізкі. Справа дайшла да такой ступені абвастрэння, што нават да Мінойтаў дамовіліся з суседам Лявончыкам, каб не прасіць бацьку...

У Вільні, як гаварылася, Нагродскі збанкрутаваў і памёр. У дадатак Ірка была цяжарная, у дадатак...

Але пакуль дайшло да таго дадатку, трэба вярнуцца да справы найважнейшай. Прыпомнім, што гэта былі за часы: пералом 36-37 года. Часы вайны ў Іспаніі і... працэсаў.

У лістападзе, калі выглядала на канец з рэспублікай, пад Мадрыдам адбыўся цуд! Затрыманне фашыстаў напоўніла нас надзеяй. Іспанія зноў заняла нашы думкі і сэрцы. Акрамя Шчыта ніхто з групы туды не збіраўся - перш за ўсё з погляду на мажлівасць лакальнай дзейнасці на месцы - але гераічнае змаганне іспанцаў актывізавала нас, дадала нам веры і запалу.

У той час мы пару раз аказвалі паслугі сваім сямейным пакоем Генрыку, які праводзіў у ім размовы з прадстваўнікамі партыі. Я ўпускаў аднаго і другога, потым ішоў да суседняй сталоўкі, дзе ўдаваў маркоту, чытаў, швэндаўся, пільнуючы, каб астатнія дамашнія ім не перашкаджалі. Але Нагродскія былі вельмі нетурбоўнымі: усё адбывалася без найменшых клопатаў.

За адным маляўнічым выключэннем. Неяк зімовым вечарам я раней вярнуўся на Пагулянку, бо якраз Генрык быў там з некім дамоўлены. У доме было пуста. Ірка была ў Варшаве, Нагродскія - пад Вільняй. Зайшоў і адразу пачуў прыкры пах дыму. Я маю вельмі чуллівы нюх і добра адчуваю розніцу між дымам добрым і нейтральным ці небяспечным. Гэты быў вельмі злы, востры - сказаў бы - кіслы. Я прайшоў калідорам у кухню. Гаспадыня нічога не чула. З ёй разам мы яшчэ раз перайшлі пакой за пакоем. Калі адчынілі дзверы ў спальню Нагродскіх, дым бухнуў нам у вочы. Быў халодны змрок і, як неон, блішчала нешта чырвонае ўгары, у куце паміж сцяной і столлю.

Кухарка пачала крычаць, я кінуўся да тэлефона. Праз дзесяць хвілін з'явіліся пажарнікі. Якраз да таго часу ўсё было патушана. Я скочыў на гару. Мы жылі на трэцім, а можа на чацвёртым, ва ўсякім разе на апошнім паверсе. Над намі была страха. Пабег, скачучы цераз драўляныя бэлькі ў кірунку меркавалага вогнішча. Знайшоў яго вельмі хутка: чырвоны водсвет...

Не паверыце, усё пачалося ад жменькі саломы. Дах, як гэта звыкла бывае, меў падлогу з убітай гліны. Нейкі асёл дадумаўся смаліць курэй ці гусей, запаліў жменю саломы. Потым нядбайна затушыў і пайшоў сабе. Недапалкі той саломы ўпалі на месца, дзе выступала страпільная бэлька. Яна была высушана, пачала тлець. Невядома, колькі дзён той жар тачыў бэльку, пакуль пачаў прасвечвацца праз тынк у пакоі. Калі б выйшаў на яву праз пару гадзін пазней, мы мелі б пажар першага класу.

А так то хапіла пару вёдзер. Пажарнікі ўскочылі, пусцілі ваду. Хацелі разбіраць сцяну. Спляжылі пакой пайшлі сабе. Адразу пасля іх абазваўся Генрык. Распавёў яму пра здарэнне. Ён палічыў, што лепей спатканне перанесці.

Я не маю паняцця, пра што яны паміж сабой гаварылі. Часам чуў толькі павышаны голас Генрыка, вельмі рэдка перарываны паўшэптам яго нелегальнага суразмоўцы. Не сумняваюся, што тым разам закраналася рэч найбольш на той час балючая для кожнага камуніста, працэсы.

Працэсы

Я не прадпрымаю ніякай спробы апісання і ацэнкі таго трагічнага раздзелу гісторыі. Хацеў бы толькі запісаць мае тагачасныя адчуванні, па меры сіл адмяжоўваючы напор усяго, што ў той справе даведаўся пазней.

Мы мелі тады дзве радыкальныя і ў кожным выпадку выключаўшыя адна адну крыніцы інфармацыі: прэсу буржуазную і прэсу савецкую, цяжэй даступную і з пэўным спазненнем. Галоўнай крыніцай была прэса, радыё, усё чым буржуазны бок распараджаўся на ніве прапаганды.

Адразу пасля першага працэсу, значыць восенню 1936 года, група запала на калектыўную гарачку, якую кожны чарговы маскоўскі працэс узбуджаў і завастраў.

Пазіцыі маналітнымі не былі. З большага можна было б іх падзяліць на два тыпы. Адны не разумелі, але абураліся. Другія не разумелі, але баранілі. Баранілі, канешне, пазіцыю партыі, займаную ў той час.

Цікавая дэталь: той падзел не пакрываўся палітычнымі ньюансамі, якія ўдавалася назіраць у групе раней. Не адзін з вельмі левых цяпер якраз не вытрымліваў і далучаўся да крытыкаваўшых. Я належаў да бараніўшых. Чаму? З перспектывы амаль чвэрць стагоддзя шмат маіх тагачасных рацый я не памятаю. Найважнейшая, аднак, кіравалася на недавер да тых, якія нас інфармавалі пра працэсы; таму што былі гэта нашыя палітычныя ворагі.

Ненавісная была для мяне ўся кампанія антысавецкая, якую разгарнулі ў той час на свеце. Кампанія, у якой хапала нават звыклых абсурдаў. Абсурды тыя ўзмацнялі ўва мне перакананне, што наогул усё ў той кампаніі ёсць абман. Адкідваючы буржуазную версію, я яшчэ з большым перакананнем прымаў версію савецкую. Абвінавачванні ў шпіёнстве, змове, здрадзе падаваліся мне праўдападобнымі: можа таму, што я ведаў пра іх досыць павярхоўна, стэнаграм працэсаў у той час не чытаў. Канешне, ні ў які тэрор я не верыў.

Сварыліся мы паміж сабой заядла, але да большых расколаў паміж намі не дайшло. Пераважыла перакананне пра неабходнасць змыкання шэрагаў. Пераважыла тым хутчэй, што ўжо залішне яўнымі, залішне назойлівымі былі старанні буржуазнага боку, каб пры той аказіі выкасіць і разламаць шэрагі прыхільнікаў камунізму.

Вось уласна тая дадатковая рацыя, якая мной у той час кіравала. Зусім зялёны, не меўшы паняцця пра нелегальную партыю, яе атмасферу, яе метады дзейнасці, ведаў адно: даць сябе ад яе адарваць - гэта значыць пахіснуцца - свядома ці не свядома - у прама супрацьлеглы бок і аж да канца.

Не было і няма трэцяга боку барыкады. Генрык, які некалі гаварыў якраз, што нешта такое ёсць, ад даўна зразумеў, што гэта былі дзяціныя ілюзіі. У нашых спрэчках быў стрыманы. Мяркую, што ён быў бліжэйшы да тых, хто сумняваўся, але разумеў небяспеку адрывання ад партыі і хацеў таго ўнікнуць.

Пару ж дальшых сімпатыкаў выкарыстала аказію, каб з намі канчаткова развітацца. Упалі яны ў Генрыкавую арбіту даўно, калі ён быў цалкам нейкім іншым. Пачуццё таварыскасці не дазваляла ім доўгі час на разрыў. Выкарыстоўвалі іх час ад часу, давалі яны трохі грошай на нашыя выдаўніцкія фантазіі, часам нешта падпісвалі, нейкі пратэст, нейкі заклік. Кожны крок Генрыка ўлева аслабляў іхнюю сувязь з ім. То той, то гэты адскокваў, найчасцей сакрэтна.

А цяпер некаторыя рабілі гэта нават публічна, афіцыйна. Ад пачатку трыццатых гадоў, калі хваля энтузіязму сацыялістычнага будаўніцтва прынесла ў наш лагер групу пісьменнікаў з сусветнымі прозвішчамі, вучоных, наогул творчых інтэлегентаў, каньюктура змянілася досыць радыкальна. То той, то гэты з тых энтузіястаў публічна парываў з камунізмам.

Як гаварылася, і мы мелі такіх - toute proportion gardee - Гідэяў. Іхні выгляд маёй пазіцыі, якая мела сваю палітычную рацыю, дадаваў повадаў - сказаў бы - эстэтычных. Падавалася мне абрыдлівасцю пакіданне шэрагаў якраз у момант, калі рыхтавалася - адчуваў гэта добра - вялікая сусветная завіруха, аб'ектам якой быў бы перш за ўсё Савецкі Саюз.

Я вастрэй, чым калі-небудзь, разумеў, што галоўны і апошні шанец свету ў змаганні з фашызмам - гэта якраз Савецкі Саюз. Быў гэта цяжкі перыяд. Шэраг далейшых паразаў спаткаў рух на свеце. У Іспаніі фашызм паволі душыў рэспубліку. У нас даўно лопнулі спадзяванні на тэму лібералізацыі ладу, Славой якраз квітнеў як найлепш.

У дадатак ...

Тыя настроі выклікалі адзіны мой вершык, які трапіў у "Літаратурныя ведамасці", настроі паразаў і нарадзіўшайся з іх заядласці. Верш называўся "Малітва пераможаных", быў досыць шурпаты, трохстрофны і гаварыў пра тое, як гэта разбітыя сёння - бліжэй не акрэсленыя палітычна - моляцца патаемна да Бога нянавісці...

Я паслаў гэты вершык цалкам выпадкова ў газету, якая падавалася найбольш левай з варшаўскіх пасля закрыцця "Папулярнага штодзённіка", г.зн. у орган ЗЗЗ-аў "Штодзённік усеагульны". О дзіва, вершык надрукавалі: здаецца нават, што атрымаў нейкія дзесяць злотых ганарару.

Праз колькі тыдняў я вярнуўся дадому і застаў урадавую картку на малой чацвярцінцы паперы. Была гэта павестка ў суд. З небывалым здзіўленнем я заўважыў - у рубрыцы "ў якасці" нехта алоўкам падкрэсліў "абвінавачванага". Артыкул кодэксу, на які спасылаліся, быў нейкі зусім нам не знаёмы.

Толькі праз нейкіы час я даведаўся, у чым справа, пасля атрымання акту абвінавачвання. Аказалася, што на скутак даносу Каталіцкай акцыі ў Катавіцах варшаўская гродская пракуратура абвінавачвала мяне ў блюзнерстве.

Бедная тая мая "Малітва"! Мушу сцвярджаць, што трацячы веру, я вельмі коратка гасціў на пазіцыях ваяўнічага бязбожніцтва. Праз даўжэйшы час я лічыў сябе за дэіста. Не атэіста. А і цяпер назіраю ў сабе вялікае нежаданне да абразы ўсякіх святасцяў, не толькі на пісьме, у мове, але нават і ў думках. Выцякае гэта можа з нейкай перастрахоўкі на выпадак "жыцця пасля смерці".

Забаўна: ёсць такая гульня, здаецца, сурова забароненая касцёлам. Бярэцца вялікая Біблія, раскрываецца на выпадковай старонцы і тыкаецца пальцам усляпую ў любы вярсет. Потым з тога вярсету варожым сабе будучыню.

Некалі - у той якраз час - і я ў тое гуляў. Трапіў на нешта ў родзе: "Ідзі ж тады ў спакоі. Еш хлеб свой і пі віно сваё, бо мілыя пану ёсць учынкі твае".

Я быў міла здзіўлены і, прызнаюся, досыць заспакоены з таго погляду. Аж тут - маеш ты лёс! - тая нейкая Каталіцкая акцыя, і яшчэ з Катавіц!

Гэта было трэцяе "ў дадатку", якое назваў пасля пары сямейных канфліктаў. Але было і чацвёртае.

Быў гэта, пэўна, пачатак чэрвеня, апошнія тыдні нашага побыту на Малой Пагулянцы. Іркі зноў не было, спаў адзін і праз сон пачуў за сцяной крокі. Вельмі шмат крокаў. Прачнуўся. Быў досвітак. У пакоі група чужых людзей. Вартаўнік і пару паліцыянтаў. Зрабілі досыць беглы ператрус, пасля чаго мяне арыштавалі: вельмі дакладна свае тагачасныя адчуванні я занатаваў у "Рэчаіснасці". Два найважнейшыя: страшныя губы галоўных шпікаў (адзін з іх у сапраўднасці называўся Пясецкі і быў нейкай фігурай у палітычнай паліцыі Вільні) і неверагодная свежасць гарадскога дасвецця.

Як ужо пісаў - запакавалі мяне ў вялікую, пустую камеру ў паліцэйскай арыштанцкай, амаль усю занятую такімі нарамі з дошак. Спрабаваў у ёй спаць. Не выйшла. Лічыў да тысячы, швэндаўся з кута ў кут. Пачуваўся фатальна. Думаю, што з дзвюх супрацьлеглых хвароб я бліжэйшы да клаўстрафобіі, чым да агорафобіі (страху перад прасторай).

Потым забралі мяне на заслухванне да судовага следчага. Там я застаў групу нашых з "Па-просту". Сам іхні выгляд супакоіў мяне: найгоршае, што не вядома, у чым справа.

Судовы следчы называўся сапраўды Абрамовіч, быў такі, як ў аповесці: лянівы, таўсматы, дабрадушны і парадачны. Быў жанаты з прымадоннай нашых шынкоў, вельмі прыгожай і мілай Марысяй Кавалеўскай. Усё адбывалася, як у кніжцы, аж да "гуслееўскага скептыцызму" ўключна. З неспакоем мы слухалі выбухі Генрыка. Потым прарвалася Ганначка Кампельская з харчамі. Нагадала пры аказіі Абрамовічу, якога добра ведала асабіста. Потым пайшлі ўсе мы, усе апрача Генрыка і Стэфана.

Без іх мы сабраліся цяпер пад кіраўніцтвам Казіка Петрусевіча. Дзіўнай была ўся тая штука: "Карту" зачынілі блізка год таму назад, энергічнай выдаўнічай дзейнасці мы не праводзілі і не планавалі; часы былі зусім іншыя. А тут тым часам воссю дазнання было "Па-просту". То чаму год цягнулі? Толькі потым, на восень, зразумелі, што "Па-просту" было толькі перадумовай, што справа была ў удары па людзях, прызнаных (слушна!) за небяспечных для ладу, якраз у перыяд, калі супрацоўніцтва з Гітлерам было найсардэчнейшае.

Інгеборга

У тым цяжкім 37-м годзе лета было бадай найцяжэйшае і адзінае ў сваім родзе. Першы раз за гадоў дзесяць, г.зн., ад атрымання Банева, правёў яго ў горадзе. Сядзелі з Іркай яшчэ на Пагулянцы. Яна была на апошніх тыднях цяжарнасці. Я хадзіў з ёй на шпацыры, але перш за ўсё мы рэзаліся ў брыдж.

Сямнаццатага жніўня мы гулялі цэлы дзень. Бадай што з Ганначкай Кампельскай, у садзіку дома, у якім яна жыла. А жыла яна на вуліцы Добрай. Але ў Вільні Добрая была добрай сапраўды, а не як у Варшаве. Недзе на канцы Пагулянкі, недалёка ад факультэта заалогіі УСБ, бакавая, не брукаваная, уся ў пустазеллі і ўся ўсеена домікамі, а пры кожным садзік.

Ганка жыла ў чалавека, які дзіўна называўся і быў дзіўным сапраўды. Быў гэта нейкі інжынер Крупавес. Пажылы кліент у акулярах, з бародкай і вусамі трохі а ля Прус. Быў гэта вынаходнік. Усё жыццё працаваў над вынаходніцтвам спосабу вытворчасці... сажы. Кожны, хто пра гэта даведваўся, рабіў вялікія вочы. Што як што, але сажа не вынаходзіцца, яна сама родзіцца. Крупавес тлумачыў: гэта нядобрая сажа і зрэшты - за мала яе. А сажа - як вядома - гэта друкарская фарба.

Крупавес меў смешны, двухпавярховы домік, увесь складзены з незлічонай колькасці прыбудовак, веранд, альковаў, мансард і балконаў. Вакол быў прыгожы садзік, поўны яблыняў, агрэсту, парэчак, кветак. Ужо збіралася на восень, цвілі гладыёлусы, у адным закутку быў кракет. Ахвотна гулялі ў яго, каб адпачыць ад брыджу. Ганка была вялікая майстрыца ў той гульні, якая неяк ёй пасавала. Пасля арышту Стэфана яна зноў пасялілася са сваёй маці.

Сямнаццатага гулялі ў яе зацята цэлы дзень у брыдж. Вечарам вярнуліся на Пагулянку, а ноччу Ірка мяне пабудзіла.

- Здаецца, пачынаецца, - сказала спакойна.

Завёз яе на Завальню, у габрэйскі шпіталь. Па-першае, быў ён чысты, па-другое працаваў там лекарам мой таварыш з Ліды і гімназіі, даўні першы вучань Адольф Левінсон.

У той жа дзень пад вечар прыйшла вестка: дачка! Гаворыцца цяжка, і ідзём далей. Зрэшты, не скажу, каб спецыяльна змярцвеў. Стан маці добры, роды прайшлі вельмі добра, калі глядзець на вялікую спартыўнасць і моцныя мускулы жывата ў маладой маці.

Праз пару дзён прывёз Ірку разам з малым, нязграбным стварэннем - яшчэ на Пагулянку, дзе жылі часова на першым паверсе. Сабралася ўся група, а прынамсі тое, што з яе знаходзілася у той час у Вільні. Было гэта першае дзіця, так бы сказаць, групавое. Усе былі незвычайна ўзрушаны. Казік захацеў, каб імя маладой істоты прадыскутаваць і прагаласаваць калектыўна.

Я вельмі ахвотна на гэта згадзіўся. Ірка ляжала з вінавайцай усяго на шырокім тапчане, шкляныя дзверы на нешта ў родзе тэрасы былі адчынены, звыш дзясятка маладых людзей абоега полу снавала туды і назад, крычалі курылі і размахвалі рукамі. Як звычайна бывае пры дэмакратыі, найбольшую падтрымку атрымалі найдзіўнейшыя варыянты. Пасля доўгага абмену прапановамі адкінулі развязкі іспанскія: Мерседэс, Далорэс, Інэз, хоць астатняя мела пару гарачых прыхільнікаў. Канчаткова перамагла лінія скандынаўская. Пасварыліся яшчэ трохі, вагаючыся паміж развязкам памяркоўным - Інгрыда і крайнім - Інгеборга. Зажадалі галасавання.

Я быў за Інгрыду. Канешне, перамагла Інгеборга.

Тады нешта ўва мне лопнула. Я падзякаваў усёй групе за высілкі і паведаміў: дзіця будзе называцца Ева.

Усе аслупянелі. Казік кінуўся на мяне з кулакамі. Заўсёды схільны да саступак Штахельскі прапанаваў адмену ўхвалы і прыняцце "Інгрыды". Я ўпёрся. Усе кінулі недакуркі і пайшлі сабе. На шчасце не абразіліся.

Праз пару дзён мы канчаткова развіталіся з Пагулянкай. Мы пакінулі тое часовае жыллё. Пані Нагродская з сястрой пераехала недзе далёка. Мы з Іркай знайшлі сабе першае самастойнае жыллё, на Добрай, у таго ж Крупавеса.

Параіла нам гэта Ганка. На другім паверсе быў пакойчык, з якога быў уваход у другі, вельмі малы, па-просту ў клетку. Была таксама куханька і пару вельмі выгадных паўніш - паўкуфраў на стыку сцен з дахам. Канешне не было каналізацыі. Што дзіўней, той інжынер-вынаходнік патрафіў абараніцьць свой дом ад электрычнасці.

У тым памяшканні, як у Баневе, пры святле газавай лямпы правялі мы зіму 37-38 года. Унізе жыла Ганка. Недалёка Казікавыя. Было ў грунце рэчаў вельмі ўтульна.

Арон Пірмас

Я трохі працаваў. Масьлінскі друкаваў мяне час ад часу. У "Літаратурнай калонцы" мы пастанавілі стварыць свайго маленькага Кузьму Пруткова. Мы доўга дыскутавалі, як маем называцца. Зноў выйшаў варыянт найбольш каркаломны: паў-габрэй, паў-літовец: Арон Пірмас. Пад тым псеўданімам змяшчалі свае драбнюткі: сам Масьлінскі, Слон і Ежы Загорскі, я, Рымкевіч, розныя іншыя. Але кар'еры Пруткова наш Пірмас не зрабіў...

Не выпадкова ўласна і Арон, і Пірмас. Мы, віленцы, былі асабліва чуллівыя да спраў нацыянальных. І ў Вільні, і ў Львове побач з вельмі моцнымі плынямі нацыялістычнымі, шавіністычнымі, расісцкімі сам факт моцнай нацыянальнай сумесі прывёў да таго, што з'явіліся групы людзей, часта выбітных, якім спаць не давала праблем супольнага жыцця і супольнага росквіту тых розных пабрацімскіх, але перш за ўсё розных культур.

У Вільні справы тыя не набывалі форм такіх вострых, як у Львове. Былі тут у польскім асяроддзі заўсёды мацнейшыя або слабейшыя плыні "супольна-існавальныя". Называліся яны па-рознаму, прывязваліся да Літвы перад падзеламі, да "ідэі ягелонскай", федэралізму, Бог ведае, да чаго яшчэ - славянафільства, напрыклад, адным з найзнакамітых вызнаўцаў якога стаў на старасць не хто іншы, як генерал Жалігоўскі. Не адчуваю сябе пакліканым, каб запісаць тую маляўнічую з'яву. Запісваю толькі сябе самога, па меры магчымасці - тагачаснага.

Я меў на ўласны ўжытак сваё ўяўленне пра Вільню. У той час была ў Вільні вялікая перавага польскай люднасці. Найвялікшую нацыянальную меншасць складалі габрэі (можа з трыццаць працэнтаў). Было колькі, мо за дзесць тысяч літоўцаў, пару або колькі тысяч беларусаў, столькі ж расейцаў, пераважна "белых". Акрамя таго было трохі цікавостак, хутчэй, чым нацыянальнасцяў, як, напрыклад, татары або караімы.

З хвіліны майго расстання з эндэцыяй я пачаў апрыярычна, прынцыпова разглядаць кожнага прадстаўніка тых меншасцяў прыязна. Ведаў, канешне, што і сярод літоўцаў, і беларусаў - што дзіўна - і сярод габрэяў ёсць тэндэнцыі нацыяналістычныя, часам нават фашысцкія. Лічыў аднак - так, як вучыла мяне група - што змагацца можна і належыць перш за ўсё з уласным нацыяналізмам.

Таму, напрыклад, у "Па-просту" так асцярожна і дабразычліва адносіліся найперш не да камуністычных, хадэцкіх, а да беларускіх згрупаванняў. Пераклады літоўскіх паэтаў - пры тым дасканалыя пераклады Мілаша такога, напрыклад, Казуса Баруты - змешчанага яшчэ ў "Жагарах". Таксама ў "Па-просту". Тут - у першы раз, мабыць, у віленскай прэсе - мы намагаліся выбраць што-нішто з вельмі буйнага па-перш літаратурнага асяроддздя віленскіх габрэяў.

Тыя зацікаўленні, так сказаць, прынцыповыя, завязваліся і перарасталі ў асабістыя сувязі. Каля нас заўсёды круцілася трохі літоўцаў, трохі беларусаў, не абавязкова камуністаў. Па-просту, расчараваныя шавінізмам пераважнай часткі студэнтаў УСБ і віленскай інтэлігенцыі, цягнуліся да нас розныя - па чарзе не-шавіністы літоўскія і беларускія.

Той аспект групы падаваўся мне адным з найважнейшых і асабіста мне наймілейшым. У рамках агульных знаёмасцяў я меў пару прыяцеляў ці знаёмых ужо асабістых. Такі, напрыклад, літовец са смешным прозвішчам Цыцэнас. Альбо беларус, старэйшы таварыш з паланістыкі, Станіслаў Станкевіч.

Баюся, што няма чаго тым ці гэтым хваліцца. Той апошні, спрытны, зусім не па-беларуску языкасты, блізкі сваяк аднаго з правадыроў беларускай хадэцыі (ксендза Станкевіча), падчас акупацыі паказаў сваё праўдзівае аблічча. Падобна, быў на нейкі час пастаўлены гітлераўцамі бурмістрам Бабруйска.

Так ці гэдак, не саромеюся, што з ім спатыкаўся перад вайной. Калі здрадзіў народу беларускаму, няхай яго судзяць беларусы. Мы маем дастаткова сваіх нацыяналістаў, шавіністаў, фашыстаў.

Цалкам асаблівай была для мяне праблема габрэйская. Уласна ў ёй з найбольшай сілай канцэнтраваліся два найістотнейшыя для мяне ў той час аспекты прыняцця мной камунізму: пратэст супраць беднасці і супраць нацыянальных пераследаў.

Вільня мела, мабыць, найбольш маляўнічае гета ва ўсёй Польшчы. Было яно размешчана ў самым цэнтры. Забудаванае бадай што ў ХV-ХVІ стагоддзі, уяўляла яно зусім незвычайны архітэктатанічна-грамадскі помнік. Я мог гадзінамі швэндацца па тых завулках, з якіх ні адзін не цягнуўся прама даўжэй, чым пару метраў. Я ўваходзіў на дзядзінец, глядзеў на галерэі, малыя акенцы, аркі, крытыя балконы. Жыла тут неапісальная бедната.

Я хадзіў звычайна адзін, глядзеў, медытаваў. Была ў тым нейкая патрэба, амаль метафізічная. Я ўмацоўваўся ў сваёй веры, шукаў для яе дадатковых імператыўных рацый. Тая беднасць і няроўнасць былі перш за ўсё адваротным бокам люксавых вілавых кварталаў Варшавы. Я швэндаўся па завулках Гаона, Баніфратарскай, ці як так яны называліся. Гаварыў сам сабе: я з тымі супраць тамтых.

Тая патрэба салідарнасці выбухнула раз у мяне амаль камедыйным чынам. Недзе на мяжы гета, ужо, мабыць, на Пагулянцы, у тым месцы, дзе быў найбольшы абрыў, нейкія бедныя тавары - апельсіны ці яблыкі - развозіў на вазку нейкі стары габрэйчык. Стары з бародкай ужо сівой, амаль выродліва маленькі.

Неяк пхаў ён той свой вазок пад гору, з неверагоднымі высілкамі адольваючы булыжнікі. Нешта мяне папхнула. Спыніўся каля яго, пацягнуў вазок. Ён спужаўся: звычайна людзі, да мяне падобныя, выварочвалі ў тыя часы такія вазкі і білі палкамі прадаўцоў. Цягнуў. Гэта не было лёгка. Баяўся, што мяне спаткае нехта знаёмы і з-за таго безкарыслівага ўчынку падыме на смех. Ніхто не спаткаўся, нікому - простая мова - не хваліўся, аж да сёння. Сёння запісваю, як цікавостку "ідэаэтнаграфічную": у той час "уласнік" перакананняў ад часу да часу адчуваў патрэбу пацвярджэння іх дзеяннем, хоць бы такім мімалётным.

Танк і Кэнштас

Што ж цяпер, калі з нацыянальнасцю звязваліся перакананні! У нашай групе былі і літоўцы - як хоць бы Друта - і беларусы. Такі, напрыклад, Колька Урбановіч, адзін з падсудных у працэсе "акадэмічнай левіцы", у нагрузку гаворачы, амаль мой сусед, бо аднекуль з-пад Дакудава.

Колька якраз у той час, або можа праз год, патрапіў першым і адзіным сярод нас ў Бярозу. Характэрная рыса для санацыйнай палітыкі на нашай тэрыторыі. Якраз Колька, хоць і не быў ніякім правадыром, але па-першае - сын мужыка, па-другое - беларус. За яго меншы будзе вэрхал, чым за тых усіх сыноў адвакатаў, лекараў, афіцэраў...

Колька першы нам апавядаў, што там перажыў. Былі гэта найзмястоўнейшыя палітычна-выхаваўчыя лекцыі групы. Няхай пачакаюць усе лекцыі па палітычнай эканоміі марксізму і на тэму падобных рэчаў.

У той час у Вільні пачалі з'яўляцца бежанцы з Германіі, пераважна габрэі. Мы пазнаёміліся сярод іх з адным, які быў крытыкам мастацтва і як бы ўладальнікам галерэі нямецкага пралетарскага жывапісу. Удалося яму частку той галерэі ўратаваць. Прыйшоў яшчэ, бадай што, у "Па-просту", запрасіў.

З глыбокім узрушэннем глядзелі мы на яго: першая непасрэдная ахвяра гітлерызму. Канешне, мы адразу пайшлі глядзець выставу. Размяшчалася яна ў некалькіх пакоях, здаецца, недзе на Завальнай. Досыць хутка, аднак, мой энтузіязм прытух. Карціны былі - як мне здаецца - жудасныя. Не з погляду на мастацкі ўзровень, бо ў тым не разбіраюся. Але тая тэматыка! Тыя зялёныя пакурчаныя пралетарскія дзеці, тыя калекаватыя постаці, гарбатыя позіркі, уся тая нейкая ментальнасць вечна бітых, вечна прайграючых. Мы выходзілі адтуль з жахлівым перакананнем, што перамога Гітлера не была выпадковая.

А чалавек быў пачцівы, сімпатычны, шчыры. Пэўна, надта глыбока ў тым сядзеў: каб адчуваць тую ўдушальную аўру "сваіх" твораў мастацтва.

Ужо пару гадоў я меў у групе нейкі як бы спецыяльны абавязак. Восенню 35 года пазнаёмілі мяне з малодшым хлопцам, беларусам, які якраз выйшаў з вязніцы. Называўся ён Максім Танк. Канешне, імя і прозвішча - гэта псеўданімы. Я, прызвычаены да сельска-алегарычнай (і досыць слабой, прынамсі на Віленшчыне) беларускай паэзіі, адносіўся да таго хлопца трохі пратэкцыянальна.

Аж да хвілі, пакуль ён не пачаў чытаць свае вершы. Аказалася, што маю перад сабой кавалак сапраўднага паэта. Запаліўся нечувана: такія радкі. Мы сустракаліся вельмі часта, я атрымліваў ад яго ўсе зборнікі, якія толькі выходзілі, а выдаваў ён іх шмат, некаторыя яго вершы я ведаў на памяць, адзін пераклаў. Я быў зачараваны адной асаблівасцю. Беларуская "тутэйшая" мова мела для нас, усіх палякаў з Віленшчыны, нейкі вельмі хатні, свойскі, але і несур'ёзны прысмак. На той мове клічуць прыслугу, у крайнім выпадку распавядаюць непрыстойныя анекдоты.

І вось на той мове пачала для мяне гучаць сапраўдная пэазія. Я не мог адбіцца ад узрушэння. Я напісаў пра Танка і беларускую паэзію ў Польшчы пару артыкулаў. Адзін увапхнуў, здаецца, цераз Чаховіча аж у "Вертыкаль". Нядаўна я прачытаў яго нанава. Вельмі стройны і цяжкі. Пасылаючы яго туды, я меў таксама маленькі палітычны разлік. Танку пагражалі паліцэйскія рэпрэсіі, нават Бяроза. Я думаў сабе: пасля такіх артыкулаў цяжэй давядзецца яго браць, і ва ўсякім разе лягчэй можна будзе яго потым выцягнуць.

Трохі пазней, ужо пасля выхаду з Бярозы трапіў да нас малады і таксама вельмі здольны паэт, на гэты раз літовец, Адамовіч, які пісаў пад псеўданімам Кекштас. Цераз нейкі час, ужо перад вайной спатыкаліся нават утраіх. Падчас вайны Кекштас меў вельмі цяжкія выпрабаванні. Нарваўся на нейкую раённую хеўру. Трапіў у вязніцу, як польскі (а можа літоўскі) нацыяналіст, потым эміграваў у Аргентыну, там працаваў рабочым на будоўлі дарог, ад знясілення атрымаў параліч і ў такім стане, дзякуючы дапамозе Чайкі, вярнуўся нарэшце ў Польшчу.

Уласна да прадстаўнікоў толькі адной з віленскіх меншасцяў я адносіўся з апрыёрным недаверам: да расейцаў. Бо таксама ў Вільні - найбольш у цэнтры і сярод інтэлігенцыі - былі гэта найчасцей найзацятыя "белыя", калі не па-просту фашысты.

Здаючы сабе справу з складанага становішча Вільні, як горада з лёсамі і этнаграфічна, і гістарычна незвычайна заблытанымі, я меў, як гаварылася, сваю схаваную канцэнцыю, як выбрацца са столькіх пачуццёвых і матэрыяльных да яго прэтэнзій. Марылася мне менавіта размяшчэнне ў ім нейкага будучага інтэрнацыяналу.

Радыё

Прайшло лета, пачалася восень. Мы сядзелі на Добрай. Першы раз у жыцці я быў "галавой сям'і". Галава тая не толькі была безработная, але і мела "на галаве" два працэсы. Якраз мы атрымалі акт абвінавачвання ў справе "Па-просту" і "Карты". Не гледзячы на тое, што я быў у спісе абвінавачаных на апошнім (а можа перадапошнім?) месцы, гэта ўсё ж мела для мяне хуткія і досыць непрыемныя наступствы: немагчымасць атрымання ніякай сталай працы.

З несталай таксама былі клопаты. Я распавядаў пра ўльтыматум Кашмедара. На шчасце не ўсе былі такія. Цераз некага з літаратараў я даведаўся, што ёсць такая пасада: кантралёр радыёперадач. Пайшоў да літаратурнага кіраўніка Віленскай радыёвяшчальнай станцыі. Быў ім адзін з пераменных (побач з Вітольдам Гулевічам і, здаецца, Вандай Дабашэўскай) старшынь Віленскага аддзела Прафесійнага саюза польскіх літаратараў, Тадэвуш Лапалеўскі. Пераменных - гэта значыць, што штогод выбіралі некага з названай вышэй тройкі.

Лапалеўскі, канешне, добра арыентаваўся ў маіх палітычных перакананнях. Не гледзячы на гэта, без вагання даручыў мне вышэй названыя абавязкі. Быў гэта трохмесячны кантракт. Я мусіў на дзень выслухваць некалькі перадач і пісаць кароткія рэцэнзіі. Атрымліваў за гэта вельмі вялікую зарплату, нешта можа, пад 120 злотых у месяц.

Тым большую ўзбудзіў ува мне ўдзячнасць, што іншы радыёсаноўнік у той жа час прыняў мяне цалкам іначай, у стылі хутчэй Кашмедара.

$Вільня, 'Ерак', мабыць недзе 36 ці 37 г.$

З радыё я меў свабодныя кантакты ўжо даўно. Недзе, мабыць, у 32 ці 33 годзе замаўлялі ў мяне перадачу, прысвечаную новай паэзіі. Я пабудаваў яе на аснове аналізу раскладу традыцыйнай сілабатанічнай рытмікі, ілюструючы той расклад прыкладамі верша танічнага, акцэнтавага і вольнага. Я выбраў некалькі вершаў ад Бранеўскага да Пшыбася і напісаў каментар. Чытанне вершаў радыё даручыла аднаму акцёру.

Пробаў, канешне, не было. Гаварылі ў той час "на жывую", г.зн. наўпрост на антэну. У дамоўлены дзень прыйшоў у студыю той акцёр. Стараваты, лысаваты, падпіты, відаць, што трэцеразрадны. Пачалі. Адразу пры першым вершы я пераканаўся, што кліент ані ў зуб не разумее таго, што чытае. А быў пры празрыстым, як крыніца Бранеўскім. З кожным наступным справа ўскладнялася. І вось я раптам уявіў сабе, што будзе, калі дойдзе да Пшыбася! Чытаў свой каментар і ўяўляў сабе яго міну, яго жэсты, асабліва яго інтанацыю. Нешта страшнае зарадзілася ўва мне: нястрымны смех. Чытаў, а смех бушаваў ува мне ў душы. Спалоханы, што сарвуся, што скочу да мікрафона, перавярну ўверх нагамі перадачу, я намагаўся яго даслоўна глынуць. Але смех танцаваў мне ў страўніку, вырываўся, хвілямі дабіраўся да горла. Не ўмеючы з ім справіцца, у пэўную хвілю я перарваў чытанне і аберуч спрабаваў увапхнуць яго назад у горла. З добрыя паўхвіліны мікрафон стаяў беспрацоўны. Пасля перадачы акцёрышка кісла мне нешта сказаў пра недахоп досведу, пра маё хваляванне перад мікрафонам, і як з ім трэба змагацца. Я змаўчаў.

Са Сланом у той жа час здарылася нешта горшае. На пару з Ежым Загорскім яны ўзяліся зрабіць на Вялікдзень вясёлую перадачу. Нічога загадзя не напісалі, вырашылі імправізаваць каля мікрафона. Агульна толькі ўстанавілі, пра што гаворка, і пачалі.

Але некатары з іх адразу пачаў рабіць свінствы, г. зн., розныя выбрыкі другому. Другі спрабаваў яго стрымліваць з дапамогай мін. Той паказаў яму язык. Другі не вытрымаў і сказаў проста: "Не выдурняйся". Першы: "Сам не выдурняйся". Другі: "Дурань" Першы: "Сам дурань!".

На тым месцы яны нарэшце з'арыентаваліся, што гэта не феерверкі авангардавага гумару, а звычайная лаянка. Перадачу перарвалі. Не ведаю, што сказалі радыёслухачам, ведаю, што сказалі Загорскім, але не паўтару.

Першы працэс

Восенню 37-га года, недзе на стыку кастрычніка і лістапада, я зноў паехаў у Варшаву, тым разам як абвінавачваны ў блюзнерсве (святатацтве). Нехта мне парадзіў, каб звярнуўся па абарону да Эміля Брайтара. Ён згадзіўся за нейкую дапушчальную плату (мабыць недзе ў межах маіх месячных заробкаў).

Шмат яму часу я не заняў. Перад разглядам адбылася са мной адна толькі кароткая размова. Уразіла мяне яго песімістычнае бачанне будучыні. Ён лічыў, што справа цяжкая, вырак абвінаваўчы праўдападобны, так што штраф або прымірэнне ўжо належала б прызнаць за паважны поспех. Раіў мне скруху і пакору. Не скажу, зрабіла гэта на мяне пэўнае ўражанне.

Перад разглядам я спаткаўся з супольнікам нядолі "зытцрэдактарам" "Дзённіка ўсеагульнага" Тадэвушам Жванам. Быў гэта на той час малады, прыстойны хлопец з жывымі вачыма і буйнымі кудрамі. У супрацьлегласць Байтару быў у добрым настроі.

Сам разгляд прайшоў значна лепей, чым мая размова з адвакатам. Судзіў Ляшчынскі, выбітная постаць, выдатны праўнік і чалавек з моцным характарам. Гэта быў той самы, які ў славутым берасцейскім працэсе адважыўся скласці асобную думку, дамагаючыся апраўдання арыштаваных і катаваных правадыроў апазіцыі. Пэўна, як раз за тое пасылалі яго на такія дробязі, як мая справа.

Дзея адбывалася ў нейкай змрочнай невялікай зальцы. Было пуста. Мяне спыталі, ці прызнаюся. "Не", - адказаў. Зрэшты ход разбору досыць правільна пераказаны ў "Літаратурных ведамасцях", якія падалі ў дадатку і верш у празаічнай транскрыпцыі.

Што я адчуваў? Досыць хутка неспакой мне прайшоў. Канешне, Ляшчынскі мяне апраўдаў. Сказаў толькі, каб асцерагаўся ў будучыні, бо з мяне ані Міцкевіч, ані нават Кашпровіч... Звяртаўся да тых прозвішчаў, як на довад дапушчальнасці паэтычных жартаў з Богам.

Брайтар выцяў вялікай прамовай. Выходзім, на калідоры Зося Дамбінская, прыгожая, як заўсёды (як і сёння), каля яе нейкі тып, малы, азызлы, з прыкрымі вачыма. Кідаюца абое да Брайтара з віншаваннямі. Толькі праз хвілю заўважылі і мяне. Зося прадставіла мяне таму азызламу. А да мяне: "Гэта пан Грыдзэўскі..."

Была яна ў той час у Варшаве, робячы цуды, каб выцягнуць з турмы Генрыка, які пачуваўся не вельмі, захварэў м.ін. на пячонку. Грыдзэўскага ачаравала вельмі лёгка. Напэўна ёй я абавязаны хуткім рэпартажам з працэсу ў "Ведамасцях", канешне з незвычайнымі ўсхваленнямі ў адрас Брайтара.

З "Ведамасцямі" мае кантакты на тым, зразумела, перарваліся. Захапляла мяне, канешне, тое выданне. Захаплялі яго аўтары, але былі гэта настроі досыць амбіцыйныя, лёгкія ваганні ад захаплення да нападак. Памятаю, як хадзіў па Мазавецкай, заглядваў у "Зямянскую", разлічваючы, што ўбачу каго-небудзь са скамандрытаў, а потым залез на нейкі паверх і, як цяля на маляваныя вароты гапіўся на медную таблічку: "Юльян Тувім". Не адважыўся націснуць званок.

А трохі раней ці трохі пазней я напісаў у львоўскія "Сігналы" (яны якраз зарганізаваліся і зрадыкалізаваліся, бо ўзяў іх у моцныя далоні прыстойны, заўсёды з усмешкай Курылюк) вялікі артыкул, які атакаваў і "Ведамасці", і скамандрытаў са спецыяльнай ўвагай да віталістаў, г.зн. да Тувіма і Вяжынскага.

Незадоўга пасля гэтага вычытаў у "Шпільках" эпіграму "на авангард".

Шкода паперы і атраманту (чарніла):

такім вось пейперу і путраманту.

Верце або не, быў захоплены. Абмінаючы чыста прафесійнае здзіўленне з майстэрства, з якім была выканана эпіграма не адчуваў у глыбіні душы ніякай абразы, а нешта ў родзе сатысфакцыі.

Прыяцелям у Рудніцкага (была такая літаратурная кавярня ў Вільні, на рагу Міцкевіча і Кафедральнай плошчы) распавядаў: магу ўжо нічога не рабіць, трапіў у гісторыю літаратуры! Праз пяцьдзесят гадоў у зборы твораў Тувіма знойдзецца ў заўвагах месца і для мяне...

Пэўна, пры будучай бытнасці ў Варшаве я адшукаў адрас "Ведамасцяў" узлез на паверх, зазваніў, сам не ведаю, для чаго, не меў нават ніякага рукапісу.

Адчыніліся дзверы. Выглянуў невысокі чалавек з акруглым тварам, бульбаватым носам і дабрадушнымі вачыма. У руцэ трымаў вялікае палатно карэктуры "Ведамасцяў". Пра нешта яго спытаў. Адказаў. Дзверы зачыніў.

Адкуль я меў ведаць, што гэта быў мой бог Бранеўскі? Я думаў: рэдакцыя, гэта пакоі і пакоі, пра-цаўнікі і працаўнікі... А гэта быў адзін з двух штатных працаўнікоў рэдакцыі. Другім быў сам Грыдзэўскі...

"Лясная дарога"

Перад самым судом я выдаў другі томік вершаў. Метадам апрабаваным: у тога ж друкара на Татарскай. Навучаны досведам з першым томікам, вырашыў адмовіцца ад высокага накладу, каб не было лішкаў. Заміж двухсот асобнікаў запланаваў сто пяцьдзесят. Друкарня таксама зажадала сто пяцьдзесят злотых, а можа сто дваццаць.

Усё астатняе было так сама: Саюз літаратараў ласкава згадзіўся падпісацца як выдавец. Гэбатнер (а можа Гаэсік) узяў на рэалізацыю на тых самых драконаўскіх умовах.

Цераз год атрымаў разлік. Прададзена 2 (словамі: два) экзэмпляры.

Па сённяшні дзень біўся не раз над думкамі: хто гэта былі тыя пакупнікі? Не блізкія знаёмыя, бо тым парассылаў бясплатныя экзэмпляры з дароўчымі надпісамі. Аматары паэзіі? Калекцыянеры? Вар'яты? (Праўда, пасля надрукавання вышэй напісанага ў "Культурным аглядзе" адзін з іх вельмі міла адазваўся: Ежы Туровіч, галоўны рэдактар "Тыднёвіка ўсеагульнага").

Томік называўся "Лясная дарога". Быў ён значна раўнейшы за першы, але і больш шэры. Першую частку займалі банеўскія вершы, галоўным чынам пейзажныя. У другой даў пару гратэскаў, перакладаў з Ахматавай, Буніна і Танка), нешта ў родзе песень. Было гэта карэктна, але без кіпцяў. Таксама палітычная напруга была больш слабая, што намагаўся спосабам больш-менш завуаляваным высветліць у "Пралогу".

Экзэмпляр томіка забраў з сабой у Варшаву. Брайтар далучыў яго да акту справы на довад, што я - паэт.

Ці былі рэцэнзіі? Тых сапраўдных, "незацікаўленых" - напэўна, не было, так, як і пасля першага зборніка. Можа Маслінскі нешта змясціў у калонцы, хаця я ў тым не ўпэўнены. А калі нават змясціў, то была гэта рэцэнзія таварысцкая, якой не даць без выкліку новых раздражненняў у тым нашым малюсенькім асяродку было не магчыма.

Здаецца, хоць смутна сабе гэта прыпамінаю, што К.В. Завадзінскі зноў змясціў кароткую згадку ў "Літаратурным гадавіку". А можа гэта было дзе ў іншым месцы? У кожным разе недзе адзначыў пазітыўна мой адход ад авангарднай паэзіі. У той час што раз больш становілася гэта для яго галоўным крытэрыем паэтычнага развіцця.

А тым часам, шчыра сказаўшы, зборнік быў хутчэй дакументам рэгрэсу, чым развіцця. Адышоў ад авангарду, але не знайшоў нічога ўзамен. Вершы перасталі быць прэтэнзацыйна незразумелымі, але ў цэлым не набралі сэнсу. У грунце рэчаў кніжачка была дакументам майго сур'ёзнага ідэйнага і жыццёвага крызісу.

Тлумачуся ў "Пралогу":

... так перад табой паўстануць рэчы, пагрозай якіх

захліснуты, упустую на крык сарвешся.

Тым хутчэй спазнаеш цяжар і перамогу горычы.

. . .

кожны дзень твае сілы на нова пералічвай

і на нова адпіхні нацёртай далонню.

Перш, чым узыдзе пасеў рэчаў, недаспелых яшчэ,

вучыся вочы ўтаймоўваць і не пагарджай роспаччу...

Перакладзём тую паэтычную мову, і так зрэшты досыць недвузначную, на прозу: першыя паразы, якія спазналі непасрэдна мы - ліквідацыя "Па-просту" і "Карты" напрыклад - выклікалі моцны ўплыў на ўражлівую душу паэта. Вось дае нырца ў краявід ("Вось чаму... хілімся да спічастай сіметрыі кветак"...).

У грунце рэчаў верш той вытлумачвае вельмі шмат з той тагачаснай псіхічнай сітуацыі, у пасярэдні спосаб заахвочвае найістотнейшую спрэчнасць, якая аб'явілася ў жыцці ўсёй групы.

Мая паэтычная дарога пачалася ў перыяд нарастання рэвалюцыйнай хвалі ў Польшчы. Ішла яна (тая дарога) ў пары з маёй палітычнай актывізацыяй у рамках "групы Дамбінскага". Вяршыня той актыўнасці - і маёй, і групы - прыпала на перыяд 35-36, г.зн. перыяд хістання рэжыму і барацьбы ў яго лоне прынамсі дзвюх тэндэнцый: ліберальнай і прафашысцкай.

Вельмі важны момант - тая ўнутрысанацыйная барацьба. Дастаткова прыпомніць, што год 1937 зусім не абазначаў спаду рэвалюцыйнай хвалі. Перш за ўсё летам таго году і восенню дайшло да драматычных мужыцкіх штрайкаў. А наша група ў тым годзе моцна падупадла. Уся рэч зводзілася да справы легальнасці. Сіла і слабасць спецыфіка і непаўтаральнасць "групы Дамбінскага" палягалі ў яе легальнасці. Яе легальная дзейнасць і ўплыў былі вельмі моцнымі. Але таксама і вельмі vulnerable, як кажуць французы, ці нецяжкімі для паражэння.

У перыяд Касцялкоўскага і на пачатку Cлавоя група магла дзейнічаць легальна і мела неаспрэчны поспех. Але потым Cлавой схапіў яе за горла. Ужо ад восені 36 года група стаяла перад дылемай: зменшыць актыўнасць ці перайсці ў падполле.

Для пачатку першае выйсце навязалася само: пазакрывалі нам выданні. Нейкі час цешыліся, што тут і там нешта яшчэ ўдаецца публікаваць. Але акрамя аднадзёнкі "У абарону міру", выдадзенай галоўным чынам Мухай Жаромскай, недзе ў жніўні ці верасні 1936 года, нічога ўжо не ўдавалася зрабіць. Потым прыйшоў арышт Генрыка і Стэфана. Пазбаўленая іх, група не ўмела прыняць ніякага груптоўнага рашэння. Трывала, і то ў стане досыць роспачным.

Нешта такое рабілася са мной у вобласці паэзіі. Пасля "Па-просту" я неяк не ўмеў знайсці ўласцівага паэтычна-палітычнага тону. Шукаў яго, той тон. Восенню 36 года напісаў новай для сябе паэзіяй верш да Мадрыда. Падаўся мне аднак вельмі слабым. Адважыўся яго надрукаваць цяпер у томіку сабраных вершаў, праз пятyаццаць гадоў. Заміж таго ўлез у пейзажы на нейкі час, "пакуль не ўзыдзе пасеў з'яваў, недаспелых яшчэ...".

Справа

Летам 1937 года, адразу пасля таго галасавання за Інгеборгу і нашага перасялення на Добрую найважнейшай падзеяй у жыцці групы аказаўся блізкі працэс. Мы якраз атрымалі акты абвінавачвання.

Хвілямі магло здавацца, што вярнуліся часы "Па-просту". У нас на Добрай, у пакоі Ганкі, адбываліся перманентныя сходы. Перапісвалі акт абвінавочвання, раіліся з адвакатамі, спрачаліся і размаўлялі паміж сабой.

Акт абвінавачвання быў цэлай аповесцю. Налічваў недзе каля 200 старонак. Я чытаў яго хутчэй неахвотна: як артыкулы пра групу "Жагараў", пра мяне ўспаміналася рэдка і мімаходам. Увесь акт быў скіраваны супраць Генрыка і Стэфана.

Пра мяне ўспаміналі звычайна разам з астатнімі абвінавачанымі: Здаецца, толькі дзякуючы рэпартажу з "Ардаля", я меў індывідуальную зачэпку.

Перамовы з адвакатамі я апісаў з большага ў "Рэчаіснасці". З нашага боку вёў іх перш за ўсё Казік. Спецыфіка групы адбілася вельмі выразна на складзе лавы абаронцаў.

Перш за ўсё не было сярод іх ні аднаго "спецыяліста" па справах "прыналежнасці" да нелегальнай партыі. Як вядома, было ў Польшчы шмат адвакатаў, якія баранілі камуністаў не толькі з прафесіі, але і з уласнага пераканання, назавём хоць бы толькі Дурача.

Але паколькі ў нашым выпадку справа была абвінаваўчая, мы палічылі, што такі абаронца стане яшчэ адным абвінавачванем. Таму, напрыклад, загадзя выманеўравалі міма старога Загорскага, бацькі Слана, якога на жаргоне групы называлі "Стары Слон". Быў гэта, як я ўжо згадваў сябар даўняй СДКПіЛ і аж гарэў, каб нас бараніць.

Аздобай лавы была блізкая нам таварысцка і нават палітычна Заштоўт - Сукянніцкая, маладая і вельмі здольная адвакатка, старэйшая таварышка Генрыка і Стэфана, жонка аднаго з пратэктараў Генрыка, маладога выкладчыка права Сукянніцкага.

Незвычайна цяжка даецца мне апісанне самога працэсу. У "Рэчаіснасці" ён - цэнтральны эпізод кніжкі. Напісаная на дваццаць год раней, праз толькі пару год пасля справы аповесць стала для мяне больш моцным успамінам з тых часоў, чым успаміны непасрэдныя. У апісанні працэсу не бракуе "літаратурнай апрацоўкі", але ў асноўным трымалася яно рэчаіснага ходу разбору. У выніку мне вельмі цяжка адрозніць "апрацоўку" ад праўды, а ўжо цалкам не магчыма выклікаць гэтыя ўспаміны нанава, непасрэдна ўжо з зацёртых даўно ў памяці "негатываў".

Прыкладам тых цяжкасцяў ёсць між іншым апісанне лавы абаронцаў у першай версіі "Паў веку", надрукаванай у "Аглядзе культуры". Аказалася, што я перакруціў ўсю тую лаву дагары нагамі. Забыў назваць такіх майстроў абароны, як віленскі адвакат Кжыжаноўскі або варшаўскія майстры Мечыслаў Шэрар і Шуманскі. Не назваў адной з актыўнейшых на "лаве" віленскай адвакаткі Гелены Штукоўскай.

Найдзіўнейшае, што назваў за тое некага, хто ў працэсе ўдзелу не браў: скажам, Энгля. Я прысягнуў бы, што бачу яго невысокі, моцны сілуэт, што чую яго голас. Але Штукоўская з газетамі ў руцэ давяла мне, што я мыляюся. Уключыў Энгля ў аповесць - і вось вынік: пачаў мне сніцца ва ўспамінах. Бараніў ён групу, але ў працэсе "акадэмічнай левіцы", а не "Па-просту".

Баюся пасля той навукі ўласнай памяці, асабліва, калі яна ў той жа час сумела адпачыць на пробах літаратурай фікцыі - у аповесці.

Так што сам ужо не памятаю, які з суддзяў выдуманы, які сапраўдны. Былі старыя, засушаныя, гаварылі жудасным жаргонам, сядзелі пад святлом. Дакладна аўтэнтычным быў пракурор, які сапраўдны называўся Вольскі. Быў гэта даўні эндэк, які пераход на дяржаўную службу аплаціў такой вось зменай палітычных поглядаў. Вельмі востры перад працэсам, пад-час працэсу, после працэсу. Здаецца адкрывалася перад ім перспектыва казачнай кар'еры Грабоўскага. Пішу пра яго пастаянна, як пра ворага асабістага, столькі было ў яго выступленнях супраць нас агрэсіўнасці, якая проста перасягала прафесійны максімум.

Далейшы яго лёс, як мне сказалі, быў цяжкі і скончыўся трагічна. Прыгавораны на смерць за ўдзел у тэрарыстычнай бандзе, памілаваны, сядзеў некалькі гадоў у вязніцы, потым выйшаў і .... здзейсніў самазабойства.

Працэс адбываўся ў гмаху Судоў, пры велізарным Лукішскім пляцы. Хоць я ўжо прайшоў цераз судовае "хрышчэнне", тым разам меў трохі страху. Пра справу пісала ўся краёвая прэса. Не як пра Гаргонаву, але ўсё ж... У горадзе было вялікае ўзрушэнне. Калі з раніцы мы прыходзлі на месца, калідоры былі поўныя знаёмых. Я хадзіў ганаровы, як пава: адзін з ... Мая пыха скончылася аднак у хвіліну прыводу галоўных абвінавачаных. Усе кінуліся ў залу, каб з імі прывітацца ці хоць бы на іх паглядзець. Пабег і я.

Абодва - і Генрык, і Стэфан - выглядалі не вельмі, бледныя, з апухлымі тварамі. Генрык быў трохі знерваваны, Стэфан падаваўся больш спакойным.

Прыйшлі абаронцы, сказалі пару слоў. Характэрна: перад працэсам не шкадавалі нам песімізму (зусім, як у той справе Брайтар), цяпер наадварот - былі вясёлыя, аптымістычныя, ляпалі нас па плячах. Думаю, што ёсць у тым метад. Адвакат заўсёды найперш хоча пастрашыць. Па-першае, яго ўласны ўклад працы па справе будзе праз тое выглядаць больш паважна. Па-другое - і самога кліента змусіць да высілку, не да лайдацтва.

Але як ужо справа, асабліва не благая, стаіць на чарзе - лепей тых абвінавачаных пацешыць, каб не мелі лішняга страху.

Разглядаюся па зале з цікавасцю і змешанымі пачуццямі. Пачуваўся адначасова гледачом і акторам у відовішчы, агульны драматызм якога быў несумненны, які аднак для мяне не выглядаў залішне грозным.

Я глядзеў на залу. Гэта страшная рэч, такая поўная зала, страшная і чароўная. Падаецца адным вялікім поглядам нечага велізарнага, што можа цябе раздушыць сваім незадавальненнем - і гэта страшна. Але можа сваім задавальненнем падняць на вяршыню. Сіла залы грунтуецца на адсутнасці ньюансаў. Так цяжка ўбачыць у ёй падзел думак убачыць каля ворагаў сяброў.

На працягу наступнай чвэрці стагоддзя я набраўся досведу ў стасунках з поўнай залай, але тады быў гэта, можа, мой першы акцёрскі выступ пры такім камплекце гледачоў. Зрэшты, як звычайна ў той час, я выступаў толькі, як постаць у суполцы другапланавая.

Тыя першыя: Генрык і Стэфан, былі з нашай групы выдзелены. Яны сядзелі ў асісце паліцыянтаў на асобнай лаве. Для нас чацвярых падставілі такую звычайную лаўку, тут жа за адвакатамі.

Працэс меў ход, які адпавядае справаздачы ў "Рэчаіснасці". Таксама ўсе дэталі са сведкамі запісаў там дакладна, тым ахвотней, што, наогул, мелі яны свой непаўторны каларыт.

Дзе ж, напрыклад, як не ў Вільні трыццатых гадоў, можна было спаткаць постаць доктара Орды (у аповесці: Мурза-Мурзіч)? З багатай зямянскай палескай сям'і. дакладна спартрэтазываны (бо быў і лысы і з трэсшайся галавой, і ў акулярах), патрапіў у атачэнне Генрыка і аж да канца не выбраўся з-пад яго абаяння. Гарачы аматар Вільні, асабліва яго барокавых касцёлаў, пару гадоў перад тым трапіў у востры канфлікт з другім "бараколагам-вільністам", ксендзам Пятром Слядзеўскім, які зрэшты таксама круціўся на далёкай Генрыкавай перыферыі. Канфлікт палягаў па-просту ў тым, што Орда нешта пра тыя касцёлы напісаў. Кс. Слядзеўскі пачуўся абражаным такім парушэннем сваёй манаполіі. Адтуль палемікі і пажыццёвая таварыская непрыязнь.

Добра, што толькі непрыязнь. У Вільні раней не бракавала сапраўдных двубоеў на шаблях! - і то з нагоды повадаў прынцыповых! Не за жанчын, нават, не за палітычныя погляды біліся паміж сабой рэдактары выданняў і віленскія літаратары, а за такія няўлоўныя рэчы, як арганізацыя культурных таварыстваў Вільні (славутая "Эрвуза" - пасівеў, аблысеў і сагнуўся, а ўсё яшчэ не маю паняцця, з чаго ў іх пры той "Эрвузе" пачалося).

Не п'яныя прыгоды ўстрасалі кватэры Вільні (гэта было, але не лічылася), толькі шляхетныя пашчочыны або напады з парасонамі. Пазней мы бачылі герояў, з Цатам Мацкевічам на чале, з рукой на тэмбляку, зраненых, як гаварылі, у найсапраўднейшых, найчысцейшых - бо цалкам абстрактных, безпрадметных двубоях.

Але гэта дыгрэсія. Доктар Орда з кс. Слядзеўскім толькі між сабой не размаўлялі. На нашым працэсе Орда паводзіў сябе так, як мы спадзяваліся, г.зн. па-рыцарску. Хоць ад "Па-просту" аддаліўся яшчэ перад яго закрыццём, аднак прыйшоў, каб засведыць сваю сімпатыю ў адносінах да Генрыка і нас усіх.

Хочучы яго скампраментаваць у вачах судзяў, Вольскі сыпнуў яму пару правакацыйных пытанняў, маючы даказаць, што той ёсць зашыфраваным камуністам, але той на выгляд растрапаны Орда выдатна з пастак выскачыў. Утрымаўся пры сваім каталіцызме, абвяшчаючы аднак мажлівасць пагаднення яго з камунізмам.

Тут Вольскі першы разгубіўся і страціў халодную кроў. Крыкнуў:

- Якія палітычныя погляды сведкі?!

Орда, ківаючы галавой і неміласэрна заікаючыся, адказаў без хвілі вагання:

- Я ... ёсць а ... анар... анархіст...

Але калі Вольскі ўжо адвярнуўся да суддзяў, ужо губы адкрыў для трыумфальнага: "Не маю пытанняў", - Орда дакончыў:

- ... у ду... духу свя... святога Аў... Аў... Аўгустына...

Вольскі толькі за галаву схапіўся, а ўся зала рыкнула з захаплення над яго паразай.

Цяжкія дні

Гэта было ўжо на другі або трэці дзень.

У першы дзень было нуднае чытанне акту абвінавачання, а потым нашыя тлумачэнні. Мы былі досыць знерваваныя: Генрык гаварыў першы і не быў у добрай форме.

Спецыфіка працэсу рабіла тое, што яго заданне было выключна цяжкае. Гэта не быў працэс пра прыналежнасць. Абвінялі нас у філіяльнасці хутчэй ідэйнай, чым "фізічнай, так сказаць, з Кампартыяй.

У той сітуацыі ўсё залежала ад тону. Было б нонсэнсам займаць становішча "прынцыповае" і дэкляравацца камуністам. Было б гэта незвычайна каштоўным прэзентам для абвінавачвання і знакаміта аблегчыла яму стварэнне прэцэндэнту ў іншых падобных спрвах, якія рыхтаваліся ва ўсёй Польшчы. Але зноў жа, адкідаючы дэкляраванне на баку камунізму, належала захаваць такт і меру, не ўпадаць у падкрэсленне розніцы паміж сабой і камунізмам. Пракурор, як толькі зарыентаваўся, што ніводзін з нас не будзе заяўляць дэманстратыўных сведчанняў, што мы камуністы, пачаў вельмі ўпарта дапытваць галоўным чынам першых абвінавачаных на тэму розніц, якія аддзяляюць іх ад камуністаў.

Правільная тактыка - як я цяпер бачу - палягала на як найкарацейшым знаходжанні на тэрыторыі сведчанняў прынцыповых, на як найхутчэйшым пераходзе да элементаў канкрэтных нашай дзейнасці. Так, напрыклад, зрабіў Стэфан, які вельмі хутка і спакойна ўлез у справы эканамічныя, замежнай палітыкі, бадай што нават асветы.

Заміж гэтага Генрык даўся зацягнуць сябе ў дыскусію прынцыповую. Канешне, быў абвінавачаны найбольш, меў той свой удзел у львоўскім З'ездзе работнікаў культуры, сваю прамову і асабліва яго канцавы вокліч. Ва ўсякім разе ўсе сядзелі ўспацелыя ад эмоцый і бяссілля.

Ці забраўся Генрык за далёка ў сваіх негатывах? На маё разуменне, не. А пры тым знайшлося пару такіх рыгарыстаў, якія праз тры гады ў Львове дамагаліся ад мяне, каб адышоў ад Генрыка і ўтапіў яго. Я, канешне, гэтага, не зрабіў. Сітуацыю ўратаваў добры таварыш, украінец, Аляксандр Гаўрылюк, які абоіх катонаў супакоіў у іхніх несвоечасовых запалах.

Ва ўсякім разе тады на працэсе мы перажывалі яго даследванні вельмі цяжка. У перапынку мы курылі папяросы ў маўчанні. Для пабочных быў гэта, мабыць, найцяжэйшы момант працэсу.

Пры наступных - пасля Стэфана - абвінавачаных працэс страціў напругу. Муха адказвала галоўным чынам за аднаднёўку "У абарону міру". Барысевіча пыталі пра бухгалтэрыю "Па-просту". Мяне, бадай што, - толькі пра рэпартаж з "Ардаля". Наогул было тое вельмі слаба, аж меў трохі жалю, што так коратка і абы як пыталі мяне перад поўнай залай.

Кожны з нас заўважыў дзіўна востры тон пракурора супраць апошняга з абвінавачаных, Юзафа Шуса. І ніхто не прывязваў да таго нейкай асаблівай вагі. Толькі праз няпоўны год пачалі мы сабе раптам прыпамінаць і словы, і міны, і, асабліва, тон Вольскага...

А ўласна ўсё ў тым Шусе павінна было нас заінтрыгаваць. Усё - у тым сэнсе, што стаўся адным з абвінавачаных. Яго роля ў "Па-просту" была яшчэ меншая, чым мая. Змясціў там адзін ці два артыкулы - але такіх супрацоўнікаў у "Па-просту" было пару тузінаў. Чаму ўласна яго выбралі?

Гэта была адна з найдраматычнейшых сцэн працэсу. Але мы пра тое не мелі паняцця.

Таксама, калі дайшло да Барысевіча, мы чуць было не папаліся ў пастку. Сярод ахвяраванняў на прэсавы фундуш "Па-просту" фігураваў запіс ад дзвюх варшаўскіх літаратарак - Ванды Васілеўскай і Яніны Бранеўскай. Была гэта як на тыя часы квота, ці не тысяча злотых? Абедзве былі намі выкліканы за сведак. Але аж да разбору не было ўмоўлена з імі, колькі каторая ахвяравала.

Барысевіч спахапіўся пра тое першым, але ўжо было за позна. Сведкі стаялі цеснай грамадкай, над якой узвышалася пастава Васілеўскай. Глядзела на нас так неяк дзіўна. І тады Барысевіч прыпомніў сабе, што ні яна, ні Бранеўская не ведаюць, колькі кожная з іх дала.

Бедалага сядзеў, як на распаленых вуглях аж да выкліку першай. Васілеўскай. Здавалася яму, што мы праваліліся. Бо дастаткова было пракурору запытаць сведку, колькі дала, хапіла б ёй адказаць не трапна, і довад "дутасці" таго ахвяравання, довад фінансавання цераз Кампартыю, якой Васілеўская з Бранеўскай былі толькі імёнамі - мелі б як на далоні.

Вольскі аднак аказію прагапіў. Не ўяўляў сабе напэўна, каб мы маглі такой дробязі не заўважыць. Запытаў Васілеўскую, ці давала яна на "Па-просту".

- Так, - адказала коратка.

- Пяцьсот злотых? - запытаў. - Так шмат!

Васілеўская парушыла плячыма:

- Не за шмат, калі справа ідзе пра выданні, да якіх адчуваеш сімпатыю.

Вольскі схапіўся за тую аказію. Зажадаў далучэння да актаў справы дакументаў, што супраць Васілеўскай вядзецца дазнанне аб прыналежнасці да Кампартыі. Абарона супраціўлялася, сцвярджаючы, што няма яшчэ нават акту абвінавачвання. Усё пагразла ў слоўных перапалках.

У той момант Барысевіч не вытрымаў. Зрабілася яму слаба. Выйшаў у туалет, прылажыў да сэрца мокрую хустку.

Цяжкі год

Вечарам Васілеўская і Банеўская з'явіліся да нас на Добрую. У першы раз бачыў іх зблізку.

Былі гэта дзве прыгожыя дамы. Васілеўская высокая, з ганаровым профілем і палымянымі вачыма магла бы пазіраваць для гратгераўскага цыклу "Палонія". Бранеўская больш пікантная, але таксама незвычайна прынцыповая. Сабралася пару недабіткаў групы з Казікам на чале.

Абедзве варшавянкі вельмі востра ацанілі нашыя арганізацыйныя таленты. Але паза тым было вельмі міла. Паказвалі апошняе дасягненне групы, г.зн. Еву. Хвалілі. Ганка была шчаслівая: наглядзелася на свайго Стэфанка.

Працэс трываў некалькі дзён. Я перажыў досыць цяжка прамову Вольскага. Я чытач адной газеты: не ўмею і не магу слухаць таго, з чым не згаджаюся. Надта многа мне гэта каштуе. Падаецца мне, што вораг той мае несумненную рацыю. Пасля Вольскага здалося мне нават, што і я магу трапіць у турму.

За тое абаронцы, а асабліва Сукянніцкая, выцялі знакамітымі прамовамі. Былі потым рэплікі і дуплікі (пярэчанні на рэплікі). З апошняга слова я не памятаю ні паўслоўка. Здаецца, што Генрык зноў разгаварыўся, і што суд яго перарываў.

Прыгавор абвясцілі на наступны дзень Быў снежаньскі, пануры ранак. У зале гарэла электрычнасць. Генрык падаваўся больш зялёным, чым звычайна.

Вырак, як вядома, быў нечаканасцю для ўсіх. Акт абвінавачвання быў развалены, з абвінаваўчага "спіску" ўсе апраўданыя. Затое Генрыка і Стэфана прыгаварылі на чатыры гады на падставе нейкага, немаведама з чаго, змаціраванага абвінавачвання аб "падрыўной прапагандзе".

Мы стаялі ашаломленыя. Ганка і Зося пабеглі хапаць асуджаных, якіх паліцыя цягнула цераз маленькія дзверы за лавай абвінавачаных у паўцёмны калідор. Людзі павольна выходзілі з залы. Адвакаты, асабліва Сукянніцкая, голасна крытыкавалі прыгавор. Апеляцыю абвясцілі, зрэшты, абодва бакі.

Дома не перажыў ніякай радасці: ва ўласным апраўданні быў упэўнены, асуджэнне тых было - не гледзячы на тое, што было верагодным - аказалася вельмі цяжкім ударам. Дом на Добрай у бліжэйшыя дні быў поўны маўчання.

Набліжалася Божае Нараджэнне. Здаецца, што гэта цяпер дайшло да нашага прымірэння з Баневым. Паехалі туды ўтраіх, з Евай. Але нічога з тых свят не памятаю.

Прыйшоў год 1938. Той папярэдні здаваўся найцяжэйшым. Але слабое мы мелі ўяўленне, не спадзяваліся на тое, што нас чапала ў наступным.

Зімой мы сядзелі яшчэ на Добрай. Зарабляў урыўкамі ў Маслінскага або на радыё. У той час "Слова" вельмі разбудавала свой тыднёвы літаратурны дадатак. Сам не ведаю, цераз каго, запрапанавалі мне, каб туды што-небудзь даў. Даў. Змясцілі. Памятаю, што друкавалі мой пераклад апавядання з далёкай Поўначы савецкага пісьменніка Генадзя Гора.

Група прыняла гэта вельмі неахвотна. Размаўлялі са мной. Раілі, каб супакоіўся. "Слова" займала адносна нас усіх - у перыяд віленскіх працэсаў - пазіцыю вельмі варожую, горш, агрэсіўна варожую. Гаварылі мне, што сваім прозвішчам я ствараю для "Слова" нейкае палітычнае алібі. Быў гэта аргумент няўдачны. Я ўжо не меў перабольшанай думкі пра значэнне сваёй асобы і па-просту не ўяўляў сабе, каб маё прозвішча магло некаму дапамагчы ці зашкодзіць. Застаўся пры сваім. Канешне, я не меў рацыі. Але група спецыяльна не гневалася. Зрэшты, яна не праяўляла ў той час амаль ніякай актыўнасці.

Трэба прызнаць, што "Слова" адносілася да мяне вельмі карэктна. Ніколі найменшых тэкставых правак. Або тое, што даваў, прымалі, або не.

Гэта было ў той час найлепш рэдагаванае выданне ў Польшчы. Мацкевіч дасягнуў ужо свайго класу ў палітычнай публіцыстыцы. З Варшавы незвычайна цікавую "закулісную" інфармацыю даваў што дзень Лубенскі. Знакамітыя фельетоны размяшчаў Вышамірскі. Караль Збышэўскі якраз стварыў свой "жанр" ардынарнага але дасціпнага "анекдотафельетона".

Пры тым усім была гэта адна з найбольш рэакцыйных газет у краі. Не павінен я быў з ёю супрацоўнічаць, гэта пэўна.

У сакавіку заснежаныя вуліцы Вільні загрымелі крыкамі прадаўцоў газет. Я сядзеў у семінарыі на Каралеўскай, два крокі ад "Слова". Адтуль выляталі хмары хлопцаў з крыкамі: "Экстратэлеграма. Дадатак надзвычайны". Гэтым разам быў аншлюс.

Як з Абісініяй, як з душанай якраз іспанскай рэспублікай, так і з аншлюсам найстрашнейшай была для нас не дэманстрацыя сілы фашызму. Нейкае абяссільвальнае, задушлівае пачуццё агарнала чалавека, калі чытаў прамовы прэм'ера Францыі ці Англіі. Гэтыя іхнія пустыя гаворкі іхнія фразы, іхнія бясплодныя жэсты, іхнія закулісныя манёўры казалі чакаць нечага найгоршага. Іхняя бездапаможнасць у крытычныя моманты паралізавала волю супраціўлення, прыбівала, змушала лічыцца з апошняй празай.

З Савецкага Саюза ў той час ішлі розныя заклікі аб адзінстве антыфашысцкага фронту. Была гэта яшчэ эра Літвінава, які разрываў вопратку ў Жэневе, намагаючыся разбудзіць тых, якія, здаецца, наўмысня ўзялі вялікія дозы снатворных сродкаў. Вечнай ганьбай Юзафа Бека і санацыі былі яго тагачасныя падскокі перад Гітлерам, якраз у Жэневе.

А мы сядзелі ў Вільні і намагаліся яшчэ нешта рабіць, хоць не вельмі ведалі што.

Ці гэта не вясной 38 года адкрылі ў Вільні Дэмакратычны клуб, прыбудоўку ўзнікаўшай якраз у Варшаве Дэмакратычнай партыі? Наш Крыдль разам са свежа прыбылым з Варшавы прафесарам псіхалогіі Завадскім, а таксама з некальнікі віленскімі адвакатамі належаў да яго заснавальнікаў. Канешне, група падтрымала тую ініцыятыву, але далікатна, каб яе не заваліць. Бо мы былі ўжо "спалены". Памятаю даклад Януарыя Грудзінскага, які з нагоды гадавіны Травеньскага замаху змясціў у прэсе шэраг артыкулаў, якія ўлучалі замаху левы змест і падкрэслівалі, мякка кажучы, нейтральнасць камуністаў адносна яго.

Офіс Клуба быў невялікі, але перапоўнены. Рэферат быў цікавы. Не шкадаваў слоў падтрымкі Крыдлю. Так вось сталася, што ў нас цэлы шэраг выкладчыкаў пайшоў за сваімі вучнямі, а не наадварот. У сэнсе палітытычным трэба разумець. Крыдль падтакваў мне вельмі энергічна. Ён быў класічным антыфашыстам, прымірэнцам. Цяжэй мне даводзілася тлумачыць яму непазбежнасць многіх рэчаў, якія ў той час рабіліся недзе ў іншым месцы.

У канцы сакавіка старанні адвакатаў і, здаецца, Зосі прынеслі вынік. Генрыка і Стэфана ўлады пастанавілі вызваліць пад заклад да апеляцыйнага разгляду.

Першага красавіка мы сабраліся ў некалькі чалавек перад брамамі Лукішак. Была гэта галоўная віленская вязніца, размешчаная каля найбольшай у горадзе Лукішскай плошчы. Дзень быў хмурны і халодны. Ганка свяцілася, размахваючы букетам кветак. Адчыніліся брамы...

Бадай, ці не ў наступны дзень абодва выехалі. Група не здалела нават нагаварыцца.

На лета мы прыехалі ў Банева. Ева ўжо спрабавала першыя крокі. Жыллё на Добрай мы ліквідавалі:

Банева ў той час цвіло. Быў гэта ўжо дзясяты год, як мы там аселі. Сад разросся. Бацька залажыў пасеку. Каля лазні буйна разрасліся маліны. Агарод на лугах даваў незвычайны плён: дастаткова было ўваткнуць у градку адламаную галінку памідораў, каб праз пару тыдняў вырас цэлы куст.

Толькі ў доме пастаянна было нядобра. Бацька працаваў у Дакудаве. Маці сама гэта ўсё цягнула. Не выносіла ўжо каля сябе ніякай прыслугі. Таму пастаянным было адчуванне, што кожны дзень твайго побыту ў тым раі - гэта дадатковая праца для маці. Мабыць, у тым годзе я ўзяўся весці сталую рубрыку ў львоўскіх "Сігналах", а менавіта пісаць рэцэнзіі на новыя аповесці.

"Сігналы"

З львоўскім цэнтрам маладых пісьменнікаў я завязаў кантакты яшчэ ў 1935 годзе, у час таго з'езду паланістаў. Пазнаёміўся там між інш. з Каралем Курылюком, калегам з паланістыкі, вельмі чынным і прадпрымальным, прыстойным, не скорым ні да гаворкі, ні да пісання, але за тое вечна ўсмешлівым. Таксама з Тодарам Парніцкім, які струменіўся маладосцю і прыгажосцю. Памятаю, што яшчэ больш уразіла мяне яго жонка, незвычайна прыгожая, прыстойная і ўважлівая. Сядалася каля яго ў час нашых размоў, маўчала, нават не ўсміхалася.

Потым дайшлі да мяне чуткі пра нейкую ў той сям'і трагедыю. Дэталяў не знаю, ведаю толькі, што сам Парніцкі меў проста ненармальны страх перад хваробамі. Гаварылі мне, што баіцца ісці да цырульніка, бо мог бы ад брытвы схапіць, напрыклад, сіфіліс. Не хацелася мне верыць, выглядаў так здорава і сімпатычна.

Пазнаёміўся таксама з Тадэвушам Галендрам, жудасна брыдкім, з качым носам, растапыранамі зубамі, тарчаўшым уверх чубам, але таксама з незвычайным тэмпераментам, жыццёвым і пісьменніцкім, з сатырычным запалам і з бурлівай, хоць няроўнай, творчасцю.

Сярод трохі дальшых знаёмых прыпамінаю сабе вельмі выхаванага Прамінскага. Можа, праз год, недзе на пачатку 1936 года (недзе ў той час кароткатрывалай адлігі пасля смерці Пілсудскага), тая група моладзі стварыла сваё ўласнае выданне "Сігналы". Памятаю, што было гэта ўжо ў перыяд "Па-просту". І гэта і папярэдняя прыналежнасць мая да "Жагараў" зрабілі, што да "Сігналаў" я адносіўся з гары, як безумоўна "старэйшы". У дадатак скажам сабе, што ў той заклапочанасці пра старшынства сярод праграмна "маладых" пісьменнікаў ёсць нейкая бязглуздзіца тыпу "бачылі большых карлікаў". Яны напісалі да нас з запрашэннем на супрацоўніцтва. Мы ласкава адказалі.

Краем вока я назіраў за тым выданнем. Адразу не вельмі мне падабалася з погляду на яго палітычную двухзначнасць. Здавалася, што галоўным пунктам праграмы выдання ёсць рэкламаванне (папулярызацыя) сваіх супрацоўнікаў.

Але праз нейкі час у львоўскай суполцы дайшло да сутычак, канфліктаў і разрываў, што раз, то іншыя групы хапалі стырно кіраўніцтва, аж пакуль нарэшце не трапіла яно ў рукі Курылюка, які ўжо не выпусціў яго аж да вайны. Паволі выданне прыняло характар недвухзначна левы. Не было яно ні такое задзірыстае, ні разлічанае на такі масавы абсяг, як "Па-просту". Дзякуючы таму (і дзякуючы арганізатарскім талентам Курылюка) ператрывала яно Славоеўскі перыяд, у той час як усе іншыя левыя выданні гэтага перыяду (варшаўскае "Аблічча дня", кракаўскае "Альбо-альбо", нашае віленскае) даўно адышлі да гісторыі. Перад вайной сталіся "Сігналы" адзінай, бадай, трыбунай для літаратурнай і публіцыстычнай левіцы. Там, напрыклад, друкаваў Стэфан выдатныя палітычныя артыкулы аж пад двума псеўданімамі "Стэфан Водвіч" і "Пшэмыслаў Бжэскі". Там супрацоўнічаў Генрык у апошні перыяд перад вайной. Там пісаў Барэйка. Там нарэшце ў апошнім нумары з датай 15.VІІІ.1939 года, Віктар Грош змясціў знакаміты, прарочы, сказаў бы, артыкул, які прадказаў ход сусветнай гісторыі па найбліжэйшыя два гады.

Калі хочаце ведаць, што думалі ў той час польскія камуністы, прачытайце той артыкул. Ён называецца "Ані кроку далей - гэтага мала". Размешчаны на апошняй старонцы.

Я друкаваў у "Сігналах" ад часу да часу вольныя артыкулы (напрыклад, нападкі на "Скамандра" ці таксама пахвала Максіма Танка). Але якраз у той час Курылік запрапанаваў мне сталую рэцэнзію. Фінансавыя ўмовы: дармовыя экзэмпляры рэцэнзаваных кніжак. Таксама быць можа часам пяць, часам пятнаццаць злотых.

Канешне, я згадзіўся, пачалі да мяне прыходзіць пакункі аповесцяў. Выбіраў з іх, што больш цікавае. У кожны нумар (гэта значыць два разы ў месяц) я высылаў умоўленыя некалькі пазіцый.

Не было гэта добра. Пахвалы гучалі няўклюдна. Яшчэ горш было з заганамі. Я перажываў забаўны, але і небяспечны перыяд у жыцці рэцэнзента, калі ён перакананы, што з яго голасам ніхто не лічыцца, фарсуе атакі, выдумляе пеяратыўныя (ўніжальныя) эпітэты, лічачы, што можа хоць такім спосабам звярнуць на сябе ўвагу зацікаўленых.

Так, напрыклад, я страшна паздзекаваўся над "Летам" Рудніцкага, а ўжо асабліва пад "Старымі людзьмі" Багуслава Кучынскага.

За тое расплыўся ў кампліментах на тэму "Ладу сэрца". Падабаўся мне вельмі "Справядлівы з Садому" такой львоўскай аўтаркі, жонкі Андрэя Кручкоўскага. Таксама адна думка пра каханне з "Нецярплівых" Налкоўскай. Таксама "Маладосці спявай" Ялу Курка, вельмі добрая аповесць, выдадзеная на год пазней у перадваеннае лета, таму без рэха, на якое заслужвае.

Я пісаў тыя рэцэнзіі аж да вайны. Апошнюю порцыю (якраз між ін. пра "Маладосці спявай") выслаў недзе ў жніўні 1939 года.

Усмешлівы, прыстойны...

У ліпені 38 - га года мы з Ірэнай зноў паехалі ў Ястраню. Мы былі ўжо "марскімі яхтсменамі", што нам давала пэўныя правілей, напрыклад, мы не мусілі калупацца ў "вузлах" і шмараваць палубу на яхтах.

Ястраня за тыя два гады яшчэ больш развілася. Вырасла куча новых пансіянатаў. Брук у кірунку Юраты падоўжыўся на колькі сот метраў. Элегантных пань прыбыло.

Дзве сцэны з лагера засталіся мне ў галаве.

Порт у Ястрані дзіцяча маленькі. З аднаго боку (ад Юраты), каля самага басейна - аднапавярховы будынак, у якім размяшчаецца начальства нашага курсу. З другога - нейкія дробныя будыначкі.

Я аказваюся выпадкова на тым другім, не нашым баку. Пазіраю. Раптам бачу нейкі рух. Маторная лодка пры моле. Пару паліцыянтаў. З боку мястэчка хутка рухаецца групка людзей. Вакол робіцца дзіўна пуста. Сам сабе раптам пачынаю падавацца няпрошаным гасцем.

Гляджу на тую групку. На яе чале вельмі высокі чалавек у цёмнай вопратцы. Падходзіць, ужо пару метраў ад мяне. Людзі, гэта ж ... Прыстойны твар з вялікім носам, усмешка... Гэта ж Бек.

Бек збягае на сходах да маторкі, сядае, маторка адразу рушыць. Паліцыянты стаяць на "Зважай", казыраюць. Бек махае рукой, усміхаецца.

Канешне, я ўжо казаў, мае сваю вілу побач у Юраце.

Адзін раз маем начны выезд. Ветру амаль ніякага. Поўна зорак. Мы блытаемся ў затоцы, галсуем у злучальным канале, які вядзе да порта ў Ястарні. Гэта нават забаўна: глядзім нястомна на ўязныя агні. З хвілі, калі выходзім з канала, белае святло пачынае ружавець, робіцца чырвоным, мы чым найхутчэй паварочваем.

А з глыбіні затокі добра відаць уся Гэльская паўвыспа. Далёка налева агні Ўладыславава. Вельмі далёка направа аганькі Гэля. Тут бліжэй усё сузор'е Юраты. З тылу зарыва над Гданьскам, агні Гдыні, аганькі Пуцка.

Раптам справа, здалёку выбухае агністая, блакітная шпага. Рэфлектар. Адразу б'е злева другая. Гайдаюцца недзе над намі, хістаюцца. Вымацваюць нешта ў начы. Чырвонае святло выбухае і гасне каля зеніту. Выбухае і гасне, выбухае і гасне... Трэці рэфлектар, з цэнтра, як фантан святла, проста ўверх...

Абапёршыся аб мачту дзівімся з захапленнем, але з драбінкай страху. Прыгожа, абстрактна прыгожа, аж займае дыханне.

Але і страх, трошачкі страху, як мурашкі бегаюць па ступнях ног, паміж лапаткамі.

Ці ж сапраўды "тое" было такое блізкае. Не хочам у тое верыць. Гвалтам сабе ўталкоўваем, што не, не мажліва...

У той жа час пачатковы страх, калі можна так выразіцца, які я з той нагоды перажываў, гэта не быў нават страх перад вайной наогул. Маёй апантанасцю было бачанне Польшчы, прыміранай з Гітлерам, якая з ім разам рушыць у паход супраць Савецкага Саюза.

Цяпер, летам 1938 года, усё гэта яшчэ здавалася цалкам мажлівым. Восенню мела нават набраць рысы праўдападобнасці.

Мая непрыязнь да санацыі наогул, і да гэтага ўсмешлівага прыстойніка ў асаблівасці, набірала сілу. А пакуль што, гледзячы на тыя агнявыя каскады не мог схавацца ад нейкага спецыфічнага здзіўлення.

Добра, гаварыў сам сабе, гэта палітычныя каналлі, паўфашысты, прымірэнцы са стопрацэнтнымі фашыстамі. Праводзяць злачынную палітыку ў краі. Пераследуюць нацыянальныя меншасці. Эксплуатуюць пралетарыят. Давялі да жабрацтва сялянства. Скамарохі, садысты, што хочаце.

Але ў адным нельга ў ім адмовіць. Зрабілі з арміі цацку, з якой мусяць лічыцца ўсе навокал...

Слова даю, так у скароце думаў у той час. Гэта не ёсць з'едлівая сатыра на санацыю. Па-просту звычайная самакрытыка...

Далёкі рэйс

Істотным сэнсам нашага прыезду ў лагер была надзея на нейкі даўжэйшы замежны рэйс, які арганізоўвалі звычайна пад канец курсу. Удзельнічалі ў ім, канешне, ужо людзі з яхтсменскімі ступенямі.

Удалося, запісалі мяне на рэйс такой яхты, якая называлася "Могарт". Што горш, хоць не было рэйсу для дзяўчат, Ірка трапіла - як адна з дзвюх яхтсменак - у мужчынскі экіпаж, які ішоў у Швецыю, у мястэчка Вісбы на выспе Готланд.

Прызнаюся, тая вестка атруціла мне маю ўласную радасць. Апанавала мяне страшная рэўнасць: як гэта мая жонка сярод кучы маладых бычкоў з непрыхаваным, абрыдлівым прыставанне, якое стварае шматдзённы побыт групы людзей на маленькім карабліку? Ірка толькі смяялася. Альбо пачынала біцца і гневацца. Вельмі злы мусіў супакоіцца.

На шчасце выязныя прыгатаванні вельмі мяне захапілі. Зноў трэба было чысціць карабель. Яхта была невялікая, моцная, з адной мачтай. Я выбраў сабе выдатную каюту ў тыльнай частцы карабля, каля галоўнага люка. Перад выездам мы правялі аперацыю, якая на хвілю перанесла ўсіх у краіну цудаў. А менавіта зрабілі візіт у Гдыню ў свабодную зону.

Было тады нешта такое. Караблі, якія ішлі за мяжу, мелі права забяспечыцца там усімі спажыўчымі прадуктамі, якія будуць патрэбныя ў падарожжы. Пасля такога візіту, канешне, нельга ўжо было сходзіць у Польшчы на сушу.

Цэны там былі неверагодныя. Найвыдатнейшы, залаты галандскі тытунь каштаваў у тры разы меней, чым наш "сярэдне турэцкі". Вялікія блокі малочнага шакаладу каштавалі лічаныя грашы. Купіў сябе якраз тытунь і шакалад. Іншыя накуплялі сабе яшчэ джыну, рому, лікёру.

З тым прысмакам замежжа мы вырушылі. Быў рэзкі ветрык з захаду, але хваля лагодная. Адразу падзялілі нас на вахты. Капітанам быў Пашкевіч, які называўся Юка, малады, шчуплы, прыстойны, рэзкаваты, але ў меру. Акрамя яго было нас дзесяць, пры тым не было ні аднаго, якога б я ведаў бліжэй.

"Могарт" быў, як гаварылася невялікі і каржакаваты. Далёка яму было элегантнасці такога, напрыклад, "Сварожыча". Меў толькі адну, не надта высокую мачту. Каля люка знайходзіліся чатыры падвясныя ложкі. Потым уваходзілі ў кабіну. І там было пару месцаў для спання, акрамя таго стол з адкіднымі крыламі сталешніцы. Недзе каля каюты была, здаецца, каюта для капітана. Потым кухня, ці камбуз. Такая дзірка метр на метр з вялікім прымусам, размешчаным на двух шарнірах, каб не перавярнуўся пры гайданні: Яшчэ наперадзе нешта ў родзе лямуса, але амаль пустога. Ніхто там не спаў, бо занадта гайдала.

Вырушылі ў поўдзень, адразу пачалася падрыхтоўка снедання. Юка вырашыў нас здзівіць: на дэсерт сказаў адкрыць пару банак з ананасамі. Тады гэта было яшчэ вельмі рэдкае і дарагое - па-за свабоднай зонай. Дзяжурны кухар вылажыў тыя салатавыя (блякла-зялёныя) абаранкі на адзінаццаць сподкаў (талерачак). Мы глядзелі і аблізваліся.

Ужо ўсё было амаль гатова, калі адзін з нас, вельмі элегантны ў сваёй марскім строі, але невысокі студэнцік з Люблінскага КУЛ-я раптам ззелянеў. Пытаемся, што з ім, не змог адказаць, трымаючыся за рот пабег на палубу.

- На падветраны, на падветраны бок, - здалеў толькі крыкнуць за ім Юка.

Тая зялёная хвароба аказалася заразнай. Зараз жа выскачыў наступны.

Што робіцца? - падумаў. Гайдала трохі мацней. Выглянуў на верх. Злева заставаўся шырокі кавал пяску, утыканы соснамі: Гэль. Мы выплывалі з Гданьскай затокі, і вось якраз дабралася да нас сапраўдная марская хваля.

Яе вынікі былі ўражвальныя. Маладцаватыя матросы "Могарта" адзін за другім хапаліся за вант на падветраным баку. Вярталіся потым зялёныя, вымучаныя, да нічога не здатныя. Малы КУЛ-ёвец наогул ад вантаў не адходзіў. Здалеў толькі пераапрануцца ў рабочую вопратку і зняць прыгожую шапку з залатымі эсамі-фларэсамі (галунамі).

Дастаткова, што той першы марскі абед стаўся адным з наймацнейшых маіх кулінарных перажыванняў. Селі за яго ўдваіх я з капітанам. Увесь астатні экіпаж захварэў. Пасля супу і пасля другой стравы засталіся перад намі адзінаццаць сподкаў з ананасамі: мы з'елі іх, тыя ўсе ананасы, вокам не маргнуўшы. Пад вечар гайданка ўзрасла. Мы пасоўваліся разпіхваючы носам гранатовыя (цёмна-сінія) хвалі. Далёка злева ледзве віднеліся пяскі ўзбярэжжа з пасачкам нечага зялёнага над белай рысай пляжу.

Мы сядзелі на змену пры стырне. Зрэшты, вечарам ужо пару чалавек выздаравела, не гледзячы на тое, што гайдала мацней. Злева пачалі загарацца мільгаўшыя аганькі маяка. Я адкрыў навігацыйную кніжку. Не цяжка было зідэнтыфікаваць тыя агні. "Леба, - чытаю на карце. - Столпэ, Столпмюндэ... Сённяшнія Лэбы, Дарлова, Усткі...

Спалася мне выдатна, не гледзячы на тое, што пасцель была халодная і вільготная. Улазіў на ложка з цяжкасцю, затое, калі выцягваўся, засынаў адразу.

Раніца, сонца. Выбягаю на палубу. Хваля меншая, мора нейкае свежае, чысцюткае, светла-блакітнае. Цудоўны пах, саланаваты, рэзкі, які прадказвае, бог ведае што, у тваім жыцці. Ані следу сушы.

Трэлеборг, Істад

Я ў той дзень быў кухарам. Не прынесла мне гэта асаблівых лаўраў. Капітан зажадаў на дэсерт салодкага рысу. Я не выношу, не ем рысу, хіба "а l'imperatrice". Паслушна прыгатаваў гэтае белае свінства, а потым кінуў у яго цэлую жменю гваздзікаў.

Падчас абеду клялі мяне, хто як умеў. Кожны з няшчасных, які ўзяў у губы лыжку рысу, мусіў адразу выплюнуць, столькі там было тых гваздзікаў.

На тым не канец. Сказалі прыгатаваць гарбату. Згатаваў вады. Але ў хвілі, калі меў усыпаць выдатнай цайлонскай гарбаты, яхту хіснула мацней і ў ваду сыпнулася цэлая лавіна сухога, чорнага зелля.

Лью потым гэта ў шклянкі. Чорнае як чарніла. Спрабую разводзіць, лью і лью ваду - нічога не дае. Чорнае. Юка нецярплівіцца, кажа выліць за борт. Выліў. І вось цуд, праз пару секунд "Могарт" сунецца не праз Балтыйскае, а найхутчэй, найпраўдзівей праз Чорнае мора.

У выніку развіталіся са мной як кухарам радасна. Зноў ноч. Дзесьці справа агні Борнхольма. Прачынаемся Ноч. Яхта стаіць. Выбягаем. Поўна агнёў. Трэлеборг.

Толькі раніцай выходзім на сушу. Малога кулёўца, які хварэў усю дарогу, памясцілі ў тым лямусе на носе карабля. Спаў там, як сапраўдны марскі воўк на кучы старых ветразяў. Не вельмі да яго заглядвалі, так цярпеў. Паставілі яму толькі вядро.

І вось здарыўся люблінскі цуд. Адчыняецца пярэдні люк і на палубу вылазіць наш кулёвец. Ані следу хваробы. Элегантна выпрасаваныя белыя порткі, гранатовая марынарка. На галаве вялізная шапка з залатымі эсамі-фларэсамі. Лёгкім крокам сходзіць на сушу. Куча дзяўчат, якія збегліся, глядзяць на яго, як цяляты на маляваныя вароты. Вось марскі воўк іх мараў.

Я не маю ні такога строю, ні шапкі. Іду згаркнелы, разглядаюся.

Гарадок дзіўны, не падобны да нічога, што ведаю. Дамы невысокія, вулічкі цесныя, усё вельмі чыстае, крамы элегантныя і дарагія.

Дзве вельмі дзіўныя з'явы. Ідзём кучай, размаўляем па-нашаму, нармальна. Усе на нас аглядаюцца, так што праз хвілю пачынаем пачувацца не на сваім месцы. Не адразу спахапіліся, у чым справа. Па-просту мы старшна крычым.

Бо шведы не гавораць, шэпчуць. Забаўна, уваходзіш у краму, ламанай нямчызнай пра нешта пытаешся. Прадавец, малады дылда, якому дастаеш да пляча, немагчыма чырванее і шэпча ў адказ, як бы нялюдска саромеецца таго, што робіць.

Другое годнае здзіўлення - гэта багацце расліннасці. Швецыя для нас - гэта поўнач. А тым часам буйнасць дрэў, кустоў і кветак у Трэлеборгу проста небывалая. Круцімся па вулічках, таропімся спецыяльна на каскады дэкаратыўных раслін, якіх ніколі да таго не бачылі. Цэлы дзень стаім у Трэлеборгу. Вечарам пару найактыўнейшых могартоўцаў дамаўляюцца з нейкай групай шведак. Не бяруць мяне з сабой, а шкода. Якія каштоўныя звычаёвыя назіранні мог бы занатаваць!

Зноў ноччу ад'езд. Маем сунуцца ў Капенгаген. Але, калі прачынаюся, бачу што павярнулі на ўсход. Не вельмі ведаю чаму, ад Капенганена адмовіліся.

Налева берагі Швецыі, якія ж інакшыя ад нашых, нейкія шэрыя і зялёныя скалы, амаль без расліннасці.

Завітваем у яшчэ адно мястэчка, якое называецца Істад. Думалі, што Трэлеборг - гэта правінцыя. Дзе там! Там быў такі чыгуначны паром, які перавозіў цягнік недзе з Саснітца, на выспе Ругіі. Цяпер у Істадзе спазнаём сапраўдную шведскую правінцыю, чыстую, ціхую, сонную.

Тым разам я пайшоў адзін. Праз дзве хвіліны мястэчка скончылася. Жыта, як у нас. Палявая дарога, палявыя кветкі. Над гарызонтам блакітнаватая імгла марыва. Стаю, агорнуты падвойным жалем, хацеў бы ўжо быць у Баневе, аглядаць далёкі блакіт Месяцавых гор. І хацеў бы застацца тут, разгадаць той пейзаж, як экзатычную звычайнасць.

Тут не было дзяўчат, усе вярнуліся раней. Кулёвец зняў парадны мундзір, залез у лямус з вядром. Падрыхтаваўся па-своему да падарожжа.

Вецер нас падхапіў адразу за хвалярэзамі порціка.

Барнгольм і вяртанне

Быў ён (вецер) у прынцыпе карысны. Ішлі бакштагам на ўсход. Аднак з гадзіны на гадзіну станавіўся ён мацнейшым. Пад вечар Юка прыняў мужчынскае рашэнне: схавацца.

Хваля тым часам вырасла. Падавалася яна зрэшты не страшнай: падганяліся ёй, ішлі менш-больш у адным з ёй кірунку. Я ўлез на бугшпрыт, гэта значыць на той кавалак дрэва, які прадаўжае гарызантальна над вадой нос яхты і трымае нацягнутыя ванты, а галоўнае штагу (жалезную ліну, якая мацуе мачту спераду), цэлымі чвэрцямі гадзіны таропіўся на парывісты, раскалыханы рытм хваль і карабля. Доўга, доўга нос карабля гнаўся за хваляй. Потым кідала яго ўверх, шмат пены, сыку, пропасць пад нагамі, як на лыжах з'езд уніз, і зноў, і зноў...

Я быў захоплены той забавай. Але Юка, бачна, аглядаў хмары і далёкі быў ад захаплення. Радыё яшчэ на яхце не было, сам спадобіўся на ацэнку надвор'я. Гайданка раптам стала мацнейшым. Яхта павярнула трохі на поўдзень.

Перад намі вырасла нейкая цёмная высокая маса. Мы ўзялі курс на паўночны мыс Барнгольна. Вельмі хутка з той масы зрабілася стромая скала, уся зялёная ад плюшчу. Цяжка было толькі разгледзець порт. Толькі на апошніх некалькіх сотнях метраў разгледзелі танюткую запалку хвалярэзу. Выскачылі малыя домікі, скучаныя каля падножжа той велізарнай скалы.

Вецер гнаў нас магутна. З надзьмутым ветразем, амаль на чыстым фордэвіндзе, уляцелі ў порт. Быў ён такі маленькі, што толькі, дзякуючы некалькім раптоўным паваротам мы здолелі скінуць хуткасць і прыстаць да мола прадпісаным спосабам, г.зн. без найменшага ўдару.

Порцік быў, як для лялек: можа трыццаць, можа пяцьдзесят метраў заслоны ад хваляў, яшчэ менш мола. Не быў чысты; заканчвалася тут вузкакалейка, якая звозіла з каменяломняў недзе ў глыбіні выспы стосы шэрых каменных глыбаў. Вялікія плоскія баркі вазілі іх у Капенгаген.

Называлася Гамергаўн гэтае наша сховішча. Мы думалі, што пераначуем, а назаўтра рушым далей. Але раніцай вецер яшчэ ўзмацніўся, не было мовы пра выезд. Муселі тут загасціцца.

Паўночны Барнгольм - гэта вельмі разрэкламаваны ў Даніі турыстычны рэгіён. Ён там феномен тыпу нашых Татраў. Увесь край нізкі, пясчаны. Найвышэйшыя пагоркі - гэта альбо марэны, альбо, найчасцей, па-просту выдмы (дзюны).

Тут вынырнуў з мора край скандынаўскай крысталічнай пліты. Адтуль каменяломні - бадай ці не адзіныя ў краі. Але краявід быў яшчэ лепшы, больш выключны, выключна маляўнічы.

Стаялі ў Гамэргаўне двое з паловай сутак. Мы, канешне, лазілі па ваколіцы. Уся выспа, не толькі порт, рабіла ўражанне краю для ліліпутаў, свету лялек, нечага вельмі закончанага. Цалкам як "сапраўдны" свет, але ў шкале паменшанай напалову.

Толькі скала каля порта была сапраўдная, высокая на нейкія сто метраў, стромая, гранітная. Але і яна ад верху да нізу была прыбрана у бліскучы плюшчавы плашч.

Далей былі пагоркі, падобныя на "сапраўдныя" горы. Усё зарослае прыгожым букавым лесам, які я бачыў бадай што ў першы раз. Палянкі былі поўныя папараці, але якой. Сягала мне па пояс, па грудзі, па шыю. Нейкія кусты. Задзірыстыя і маляўнічыя. Буйнасць расліннасці, як у нас на Багданцы, але іншая, без сасны, ужо не таёжная, ужо атлантычная.

Потым мы пайшлі ў найбліжэйшыя мястэчкі. Большае называлася Алінгэ. Чыгунка, як для лялек - вагончыкі, лакаматыўчык. Домікі ў мястэчку таксама маленькія, касцёл таксама, плошча, мост, рэчка, усё.

Нажаль, ніякіх прыгод. Тут не Швецыя. Порт малы, без горада, рабочы. Мястэчка ўжо пэўна па сезоне, такое пустое. Зрэшты, як звычайна, мы былі без грошай. Удзень мы швэндаліся, разглядваліся, вечарам гулялі ў брыдж па-маленьку.

На трэці дзень вецер трохі аслаб. Юка паразумеўся з нейкім маторным кацерам. Той узяў нас на буксір. Вецер усё яшчэ быў паважны, добра што дуў проста на выхад з порта. Кулёвец, чым хутчэй палез з вядром на свае ветразі.

Жалезны трос нацягнуўся. Павольна, падкідваны што хвіля хвалямі, "Могарт" вырушыў з Гамер-гаўна. Праз пару соцень метраў за портам трос адчапілі. Хутка паднялі зрыфаваны, зрэшты, грот і рушылі наперад.

Цэлы дзень у адкрытым моры. Хваля вялікая, людзі пачуваюцца не асабліва. На мяне то зусім не дзейнічае. Пад вечар трохі тужліва па сушы. І вось якраз хмара па правым баку, далёка над гарызонтам, афарбавалася на брудна-бела.

На працягу некалькіх хвілін не былі пэўныя. Потым выразна ўлаўліваем своеасаблівы рытм з'яўлення тых водбліскаў. Не падлягае сумненню: хмары адбіваюць бліскі нейкага марскога маяка.

Несумненная прыемнасць. Мора морам, але тая свядомасць блізкай сушы неяк нас усіх напоўніла метафізічным цяплом.

Ранак застае нас на віду знаёмых пясчыста-сасновых берагоў. Яшчэ пару гадзін і Гэль, трохі клопатаў з галсаваннем пад вецер. Ястрыня.

Было ў ёй вельмі пуста. Ірка яшчэ не вярнулася са свайго Вісбы. Нашы раз'ехаліся. Пару дзён я правёў у крытынскім стане: злы, нудны, раўнівы.

Потым вярнулася. Не вельмі гэта паправіла мой настрой.

Паршывая восень

Восенню мы вярнуліся ў Вільню. Знялі кватэру на Звярынцы, недзе, здаецца, на Сасновай, у новым ледзве закончаным доміку. Быў ён аж чатырохпакаёвы. У адным з пакояў пасяліліся Стэфан з Ганкай. Ірка заняла з Евай суседні, вялікі пакой. Была таксама маленькая сталоўка, і за ёй яшчэ меншы пакойчык, прызначаны для мяне. Палову таго пакойчыка займаў тапчан, чвэрць - столік, паўчвэрці - крэсла. Усё астатняе - свабоднае.

Зноў парыўся рознымі літарацкімі работкамі: тры месяцы зноў быў кантралёрам радыёперадач. Бадай што, ці не тады я замяняў некатарага з Крыдлевых асістэнтаў. Абавязкі сціплыя, зводзіліся ўласна да абслугоўвання бібліятэкі. Пісаў не шмат. Пару гадоў назад радзіў навэлку "Два твары ночы", абапёртую на банеўскі пейзаж. Потым выцягнуў за вушы наступную: "Школа ў жоўтым доме". Абдумваў, ці не дацягнуць усё тое да томіка. Але навэлы ішлі мне вельмі цяжка. У нейкі час здавалася мне, што можа з таго быць архітвор, сядаўся, спрабаваў пісаць. Адразу пасля першай фразы перакананне недзе дзявалася, пхаў усё ў шуфляду.

У папярэдні год упаў на дзікую думку напісання крымінальных рэчаў. Быў яшчэ перапоўнены ўражаннямі з Палесся. Банду размясціў недзе каля Малога возера Засумінскага. Увёў сатырычна гняздо магнатэрыі з Маневіч. Усё ішло добра, адмахаў нейкіх семдзесят старонак. Потым спатыкнуўся з той самай нагоды, якая столькі паразаў прынесла мне пазней: не ўмеў зрабіць сцэнарый.

Меў пачатую іншую аповесць, дакудаўскую. Таксама спыніўся на нейкай сотай старонцы. Знеахвоціла мяне ў тым выпадку выключная павольнасць і нязначнасць дзеяння.

Словам, займаўся літаратурай, але без ніякіх асаблівых поспехаў і без лішняга запалу.

Стэфан цяпер вярнуўся ў Вільню, але група варушылася вельмі слаба. Па кутках трывалі размовы на тэму далейшага жыцця. Не ведаю, адкуль вынікла прапанова ўступлення некаторых сяброў групы ў ППС (Польскую сацыялістычную партыю). У канцы спыніліся на тым, што тыя з нас, якім бы гэта магло б дапамагчы ў сэнсе аблягчэння легальнай палітычнай дзейнасці, павінны гэта зрабіць.

Я не мусіў гэтага рабіць і не зрабіў.

Восень у краі прадбачылася асабліва паршывай. У траўні свет перажыў першую атаку Гітлера на Чэхаславакію. Чэхі абвясцілі мабілізацыю, і Гітлер адступіў. Але цяпер, на восень пачыналася новая антычэшская штука.

У нас, у Вільні памножана была яна на штуку антылітоўскую. Прэса раздзімала з кожным днём што раз мацней нейкія дробныя памежныя пытанні. Мабыць, у канцы верасня пачаліся вулічныя антылітоўскія дэманстрацыі. Памятаю раскудлачаны тлум недзе на пляцыку Ажэшкі, у самым цэнтры Вільні. Гэта ў Варшаве, здаецца, скандавалі крэтынскія і ўражвальныя слоганы ў родзе: "Правадыр, вядзі нас на Коўню!" Але, можа, было нешта такое і ў Вільні. Можа і ў Вільні блытаўся ў той час Рыдз-Сміглы.

Гэта толькі ў сонных кашмарах чалавек перажывае такія станы. Поўная, абсалютная свядомасць смяртэльнай небяспекі - і поўнае бяссілле. Гледзячы на людзей, якія з пенай на губах помсціліся на літоўцах ці чэхах, хацелася выць, рваць вопратку, качацца па зямлі - каб толькі паверылі, што чыняць шаленства, што яны самазабойцы.

Жудасны перыяд. Хто ведае, ці не горшы, чым праз год, калі вайна ўжо выбухнула. Тады тое, што цяпер нарастала, ужо стала фактам. Цяпер толькі тая ўдушальная пэўнасць надыходзячай катастрофы - і немагчымасць пераканання пра яе навакольных.

Я дайшоў да таго, што баяўся газет. Пасля Літвы да яшчэ горшай штукі дайшло з Чэхаславакіяй. Я не быў у той час асаблівым энтузіястам таго краю. Па-першае, не ведаў яго. Па-другое, бацька у кароткім перапынку паміж прыходам у Польшчу з дывізіяй Жалігоўскага і выхадам у Кіеўскую выправу, здалеў трапіць на некалькіднёвую польска-чэшскую вайну за Цешын, засталіся мне з дзяцінства абрыўкі аповесці пра тыя, праўду сказаўшы, не лішне драматычныя здарэнні.

Але каб ацаніць трапна антычэшскую штуку, не трэба было абавязкова любіць чэхаў, дастаткова было любіць Польшчу. Шаленства разгортвання антывярсальскай кампаніі восенню 1938 года дзяржавай, якая ўдзячная Вярсалю ўсёй сваёй заходняй мяжой, было лішне відавочным.

У той час, зрэшты, чэхі з дзвюх прычын пачыналі мне станавіцца больш блізкімі. Яны патрапілі, не гледзячы ні на што, захаваць у сваім краі лад сапраўды буржуазны, але дэмакратычны. Па-другое, у Савецкім Саюзе шукалі дапамогі і ратунку перад Гітлерам. Ці - разумелі тыя рэчы падобна, як я. Ці былі прымірэнцамі ў вялікім змаганні чалавецтва з фашызмам.

Якое ж жудаснае было ўсведамленне, што твой народ - а дакладней не народ, дзяржава - у тых змаганнях стаіць на баку несправядлівым.

Тая прэса з восені 1938 года! Тыя загалоўкі! Нейкі гэта штотыднёвік ці журналіст назваў свой опус "Маршыраваць?" Тыя легенды пра ваенны геній генерала Бартноўскага, народжаныя з нейкага манеўру, нейкай баталіі той ганебнай "вайны"?

Прамаўчым тую старонку найноўшай гісторыі Польшчы. Не важна, слушна гэта ці не. У кожным разе паступаем натуральна. У жыцці кожнага чалавека ці народа ёсць моманты, якія ён прагне забыць.

Я рабіў з большага тое самае тады, калі рабілася тая справа. Бачыў, што не дапамагу. Паспрабаваў унікнуць усяго, што да таго тычылася.

Шус

Неўзабаве мы ўсе - а ўся група ў той справе разумела і адчувала аднолькава - атрымалі магчымасць досыць поўнага забыцця, адарвання ад Заолзя (Заолзенскай Сілезіі). На жаль, як у той час звычайна бывала, сталася нешта яшчэ горшае. У тым сэнсе, што датычыла нас непасрэдна.

Я ўспамінаў пра Шуса. "Рэчаіснасць" спартрэтавала яго досыць дакладна. Быў здольны, хуткі, амбітны, наступальны, няўстойлівы. Любіў пахваліцца. Буяў. Запаляўся. Вочы ў яго бегалі, як, зрэшты, і рукі. Меў людзей, над якімі любіў збыткаваць - напрыклад, над сваім калегам з права, Бардахам, які павольней за яго на ўсё рэагаваў і меней гарэў да студэнцкіх палітычных разборак. Шус меў часам пробліскі некай дзяцінай лютасці адносна таварышаў. Можа гэта былі кампенсацыйныя рэфлексы супраць неабходнасці залішне частых уступак эндэкам? Меў нават антысеміцкія выказванні, з якіх, што паўда, палова, а можа і тры чвэрці былі жартамі, але выключна толькі тыя тры чвэрці, не болей.

Досыць далёка ад групы знайходзілася студэнтка права, таварышка маёй жонкі, Ганка Карпюк, беларуска. Была невысокая, з вельмі чорнымі вачыма, правільным тварыкам, гладка зачасанымі валасамі. Нагадвала трохі тое пакаленне, з якога выйшлі тэрарысткі Народнай Волі, хоць не было ў ёй ніякага фанатызму, вельмі шмат сціпласці і нейкай амаль евангелісцкай пакоры перад бязлітасным лёсам.

Паходзіла з вёскі, недзе з-пад Гародні. Брата яе пастаянна мучыла паліцыя, падазраючы, напэўна слушна, у камунізме. Сама Ганка была ў дадатак кульгавая. Жыла яна напаўгаладаючы, зарабляючы ўрокамі, і, канешне, выдатна вучылася.

Мы прымалі Шуса трохі жартаўліва, як бы стасуючы да кожнага яго слова каэфіцыент недаверу, які натуральна вынікаў з яго схільнасць да бравады. Але дзве справы паўплывалі на папраўку яго пазіцыі ў нашых вачах.

Па-першае - працэс. Факт, што ўлады прызналі за мэту далучыць і яго да групы найнебяспечнейшых. Было гэта для нас нечаканым, але адзіны адказ, які мы з яго з большага выцягнулі, гучаў: ужо там яны лепей ведаюць, хто ім заліў сала за скуру.

Па-другое - уласна, што наблізіўся да Ганкі. Былі яны адно на другое непадобныя, так палярна розныя. Канешне ў тым збліжэнні тон мусіла задаваць Ганка, таму хутчэй яна магла дадаць яму трохі мужнасці ў адносінах да жыцця, чым ён мог бы навучыць яе нейкаму жыццёваму лібералізму.

Яшчэ трэці і апошні элемент трагедыі. У такім закутку Вільні, які быў і гіблай дзіркай, і вельмі блізка ад цэнтра, недзе роўнаадлегла да Міцкевіча, бадай што на працягу Партовай, ужо недалёка ад Віліі стаяў дзіўны дом. Я хадзіў там яшчэ ў 1922 годзе і ўжо тады звярнуў на яго ўвагу.

Быў гэта аднапавярховы дом з цэглы, адсунуты ад вуліцы на пару метраў газона, аддзеленага ад тратуара жалезнымі штыкетамі. Выглядаў на такі сабе "асабняк", як кажуць расейцы, ці нешта ў родзе вілы.

Было нават нейкае дрэўца, пару кусцікаў.

Дзіўная ў ім была атмасфера. Вокны заўсёды пазачыненыя, трохі закураныя. Ніякай шыльды, ніякай таблічкі, ніякіх кватарантаў. А, аднак, дзверы часам стаялі адчыненыя.

Я вырас, пасяліўся недалёка, на Партовай. Часам я там праходзіў, скарочаючы сабе дарогу на Звярынец. Я заўсёды меў дзіўнае адчуванне, можа трохі дзяцінай таямнічасці, якая выпраменьвалася з таго дома.

Ніколі пра яго не размаўляў ні з кім, бо нібыта навошта? А між тым аказалася, што ўсе яго разгледзелі, усе звярнулі ўвагу на яго небудзённасць.

Мы былі ў некага. Ці не ў Казіка. Было асенняе пасляпаўдня. Раптам ускочыў Бардах.

- Юзка ўзялі! - крыкнуў, адсопшыся і пераканаўшыся, што адны свае.

Ішоў з Шусам, бадай што Еркам. Раптам у белы дзень падышоў да іх нейкі тып. Папрасіў прабачэння ў Бардаха і ўзяў Шуса ў бок. Нешта яму паказаў, і Шус паслушна пайшоў за ім.

Бардах ішоў за імі. Пераканаўся, што Шуса завялі ў найбліжэйшы камісарыят.

Трэба ж было трапіцца, што праз пару гадзін, ідучы Партовай, Бардах убачыў дрожкі. У дрожках ехаў Шус у кампаніі, бадай што, паліцыянта ў форме. Пазнаў Бардаха і даў знак, каб той неяк іх адсачыў. Бардах трохі ішоў, трохі бег, каб не страціць дрожкі з вачэй.

Сталі... якраз перад гэтым домам. Завялі туды Шуса. Дрожкі адразу ад'ехалі.

Мы былі ўзрушаны. Сапраўды, гэта не першы раз арыштоўвалі Шуса. Прыгадалі сабе ўсе, што такое было, бадай, у лютым 1936 года. Нехта звярнуў увагу на дзіўны тон Вольскага адносна Шуса на працэсе.

У выніку ўсе страшна знерваваліся. Прыйшла Ганка Карпюк. Пачалі імправізаваць умяшанне. Цераз адвакатаў, цераз выкладчыкаў Шуса, цераз універсітэт. Ганка апавядала пра свае візіты ў сакратарыят універсітэта. Была вельмі прыгнечана фальшывым спачуваннем, якое там атрымала, і выкручваннем ад усякай рэальнай дапамогі.

Была таксама адразу, ад самога пачатку, як бы свядомая, што справа скончыцца фатальна. Як бы на нішто іншае не спадзявлася. Мы намагаліся яе суцешыць, але ўсё тое адскаквала ад яе роспачнага маўчання.

Пачалі шукаць рэальныя сувязі Шуса з партыяй, чым часам хваліўся. Знайшлі толькі сляды нейкай досыць дзяцінай штукі яшчэ ў гімназіі.

На працягу некалькіх дзён уся група праяўляла гарачкавую дзейнасць. Хадзілі ўнекалькіх - памятаю Казіка і Данка - да таго дзіўнага дома. Аглядалі яго з падворка і тут атрымалі адкрыццё. Вокны меў прыбраныя ў "кашулькі" з дошак, як звычайна бывае ў арыштанцкіх. Дом быў вуглавы, ад завулка таксама віселі тыя "кашулькі" на вокнах.

За тое ад галоўнай вуліцы вокны былі нармальныя, толькі што цёмныя, закураныя, нейкія нерэальныя. Былі таксама дзверы. Нехта з нас узяўся за клямку. Былі адчыненыя! Увайшлі ў сярэдзіну. Брудны запушчаны хол. Пара дальніх дзвярэй. Тыя ўжо былі замкнёныя. Спрабавалі стукаць. Гукалі на вуліцы: "Юзак!" Дом маўчаў.

Вярталіся ўзбуджаныя і неспакойныя. Намагаліся знайсці нешта такое, каб "насаліць" тым лайдакам. Плялі адзін перад другім. То наклеіць аб'явы на слупах пра пакоі для найму на казачна добрых умовах уласна там, пад тым адрасам. То зноў, каб даць такія аб'явы ў прэсу. Альбо, каб каменямі...

Былі гэта яшчэ хвілі досыць ідылічныя. Не ведаю, ці не ў той жа дзень мы аказаліся перад фіналам.

У Казіка аказаліся тым разам і Бардах, і Ганка. Сам яе выгляд марозіў. Бардах трымаў нумар нейкай яўрэйскай газеткі, з Ашмяны ці Свянцян.

Перакладаў нам малое паведамленне:

"Дня таго і таго адбылося пахаванне студэнта Юзафа Шуса".

Мы не разумелі. Ціснулі на яго, ці гэта ўсё. Прысягаў, што так. Не хацелася верыць. Што? Чаму? Як гэта сталася? Не памятаю, ці ў нататцы была мова пра самазабойства.

Кінуліся ў горад. Не хацелася нам верыць. А калі нават паверылі, разводзілі рукі. Не гледзячы на тысячу асабістых кантактаў ні адна з газет не змясціла ані слоўца. Усялякія афіцыйныя ўмяшанні аказаліся цалкам бессэнсоўнымі. Толькі праз некалькі тыдняў у нейкай кракаўскай газетцы, пры дапамозе Мухі Жаромскай, якая туды перабралася, бо выйшла замуж за Казіміра Намыслоўскага, удалося ўлавіць вельмі асцярожна сфармуляваную справаздачу.

З таго, штосьці адрывачна з розных крыніц даведаліся, справа выглядала наступным чынам. Паліцыя знайшла прычыну: Шус нарадзіўся недзе ў Латвіі. Хоць яго бацькі мелі польскае грамадзянства і юрыдычна грамадзянства тое належала і яму, не меў ён на доказ фармальнага пацверджання. Праз гэта даставіла яго паліцыя на мяжу. Там, як гаварылася, знайшлі яго павешанага на тэлеграфным слупе. Цела яго, як цела самазабойцы, аддалі яўрэйскай гміне для пахавання.

Тыя, хто яго бачыў, казалі маці Шуса, што не меў ён на целе ніякіх слядоў, тыповых для павешанага. Гаварылі, меў толькі лёгкія драпіны на шыі, заміж хоць якіх ацёкаў.

Гэта і ўсё. Мы рабілі яшчэ захады па эксгумацыі і судовай экспертызе. Тут аднак шанцаў не было ніякіх. Апускаючы ўжо пачатковыя погляды, уладам дастаткова было цягнуць. Праз пару месяцаў нават эксгумацыя ўжо ні на што не здалася б.

Былі ў Ганкі. Жыла недзе на Зарэччы. Засталі ў яе і маці Шуса. Тая плакала, мела прыступы, трэба было паіць яе вадой. Ганка толькі маўчала.

Была восень. Дождж, цёмна. Шумелі таполі.

Што гэта было з Шусам? Не ведаю. У "Рэчаіснасці" падаў тое, што мне падалося найбольш праўдападобным.

Не ведаю, што сталася з маці Шуса. Быў у яе адзіным. Бацька яго рана пакінуў сіратой. Не ведаю таксама, што з Ганкай. Здаецца, перажыла вайну, жыве недзе, бадай што, у Вільні.

Выбары і Заолзе

Цяжкая, панурая восень. І гэта яшчэ не ўсё. Недзе летам прыйшла вестка пра роспуск КПП і яе філій. Хоць мы фармальна да іх не належалі, удар быў цяжкі. Абрываў неабходныя для нас палітычныя кантакты, пакідаў на блуканне ў цемнаце, якая так згусцілася. Гэта ўласна ў сувязі з тым роспускам узніклі праекты з ППС (Польская сацыялістычная партыя).

Гэтай восенню найбліжэй мы былі да найстрашнейшай мажлівасці: супольнага маршу з Гітлерам на ўсход. Паралельныя дзеянні ў ганебнай акцыі з Чэхаславакіяй дазвалялі баяцца найгоршага. Не адразу я спахапіўся, што Мюнхен - не гледзячы на недвухзначную антысавецкую скіраванасць - ёсць перш за ўсё ў сваім змесце найбольш антыпольскі. Абазначае перш за ўсё пакіданне Гітлнеру вольных рук на ўсходзе.

Мы не ўбачылі першых праяваў таго, чаго амаль кожны паляк апасаўся пасля гвалтам накінутага нам прыяцеля Гітлера, гэта зн. першых прэтэнзій да Польшчы. Былі яны, як вядома сёння, высунуты ўжо той восенню. Але санацыйны ўрад вельмі старанна іх замаскаваў.

Мы яшчэ збіраліся, нават пару падвіленскіх вылазак удалося зарганізаваць.

Адну з іх перажыў асабліва і прыкра.

Часам на вылазках мы імправізавалі лёгкаатлетычныя спаборніцтвы. Арганізоўвалі бег на кароткія дыстанцыі, бег на доўгія дыстанцыі, скачкі ў даўжыню, штурханне каменя. Звычайна першыя тры дысцыпліны я выйграваў, дзякуючы банеўскай запраўцы. Штурханне каменя было каньком магутнага літоўца Друты.

А тым разам бег на кароткую дыстанцыю я прайграў. Хоць я з усёй сілы малаціў нагамі, выскачыў перада мной Данак Скаржынскі, і я ніяк не мог яго дагнаць.

Вяртаўся, не ўмеючы адагнаць паскуднага пачуцця: вяршыня маладосці ўжо прайшла. Я меў няпоўныя дваццаць восем гадоў. Такое самаадчуванне ў тым узросце асабліва ўпартае.

Нарэшце прыйшла зіма. Яшчэ прыязджалі гітлераўскія саноўнікі: Рыбентроп, Гімлер. Быў таксама Цяна. Хадзілі плёткі, што ў сувязі з яго побытам дайшло нават да нейкіх дэманстрацый. Адным з герояў такога захаду меў быць вядомы сёння лекарпсіхіятр, тады бадай студэнт, Ананій.

Зіма была трохі лепшая. Ілжывы і ялавы рэжым пачаў нейкую таямнічую эвалюцыю. М. ін. адбываліся выбары самакіравання ў большых гарадах. Зрабілі іх на аснове досыць дэмакратычнага выбарчага палажэння. Ва ўсёй Польшчы гэта дазволіла канфрантацыю істотнай пробы сілаў паміж афіцыйнымі палітычнымі партыямі.

Не памятаю дэталяў. Ведаю, што ў шэрагу гарадоў някепска выступіла ППС, якая ў той час падмяла ўсю польскую левіцу. Санацыя ў цэлым не мела той манаполіі на палітыку, як бы вынікала з яе прадстаўніцтва ў сейме.

У Вільні ППС утварыла блок з Дэмакратычным клубам. Уся група актыўна ўключылася ў працу. Памятаю захапляльнае чаканне вынікаў. Не гледзячы на вялікую слабасць тутэйшай ППС левы блок правёў некалькі радных.

Мы мелі ўражанне, што зноў на нешта прыдатныя.

Пачалася павольная змена тону прэсы. Выпады супраць Гітлера, перад тым ледзве цярпімыя, набіралі сілу. Але таксама і мешаніна паняццяў была яшчэ моцнай. Некаторыя з публіцыстаў, напрыклад, адчуваючы нарастаўшы крызіс, голасна дамагаліся супольнай польска-венгерскай мяжы. Як бы гэта магло што-небудзь залатвіць.

У той час ужо прыйшлі першыя весткі пра польска-нямецкія звады. Дадавала гэта нам надзеі, здавалася, што найгоршае прайшло, што цяпер удасца аб'яднаць усіх супраціўнікаў Гітлера, і, здавалася, таго б хапіла, каб перашкодзіць вайне.

Відаць, што мы былі вельмі наіўныя. Гэтаму нагляднаму аптымізму пярэчыла рэчаіснасць. Уласна я меў нагоду з ёй не сутыкацца.

Недзе ў палове сакавіка (першай) адбыўся чарговы агульнапольскі з'езд Саюза літаратараў. Тагачаснае кіраўніцтва, са зразумелых повадаў хочучы падкрэсліць сваю салідарнасць з санацыйным урадам, арганізавала яго ў Заолзі.

Былі фінансавыя палёгкі для гасцей. Віленскі аддзел запрапанаваў нам некалькім выезд. Мы вельмі ахвотна пагадзіліся, было цікава, што гэта за Заолзе. І канешне свайго ўдзелу ў з'ездзе не разглядалі як падтрымку для Бека.

Мы прыехалі групкай ў Цешын. З'езд быў вельмі добра арганізаваны, усё адбывалася згодна з планам, усе мелі свае кватэры, месцы за сталом і ў аўтобусах.

Мы, віленцы, пазнаёміліся ў Цешыне з прыгожай паняй, якая стала для нас правадніцай у тым чужым, экзатычным асяроддзі. Гэта была не толькі жонка нашага, адсутнага ў той час (быў у Парыжы), майстра Пшыбася, але наогул была прыгожая, з буйнымі попельнымі валасамі, з прыгожым прафілем, мілай усмешкай.

Яна першай дала нам адчуць падскурную плынь падзей, якія там якраз рыхтаваліся.

Бо знешне ўсё было гладка. Бурмістры абвяшчалі дзяржаватворныя прывітаннні, дзеці ўручалі кветкі, на сталах стаялі чароды канапак з рознакаляровай брынзай і венгерскімі салямі. Гаварылі пра адвечныя правы Польшчы на тыя тэрыторыі, усміхаліся, паказвалі цукеркавую прыязнасць.

Паміж сабой мы размаўлялі трохі шырэй. Кружылі антынямецкія, вельмі ганарыстыя плёткі. Пастаянна пра стратэгічныя заслугі Бартноўскага ў час займання Заолзя. Таксама пра перавагі Польшчы над Германіяй, напрыклад, пра бітву пад Багумінам, дзе быццам бы польская пяхота паказала сваю знішчальную перавагу над немцамі.

А нашая праваднічка гаварыла нешта цалкам іншае. Што нешта рыхтуецца. Што людзі змяніліся да непазнання. Што на той змешанай тэрыторыі зналіся між сабой дзесяцігоддзямі, прызнавалі за сваіх. А цяпер знянацку то тая, то іншая сям'я зрывае стасункі з атачэннем, пачынае ўважаць сябе за вышэйшую. Аказваецца раптам, што гэта немцы. Апавядала, што то той, то гэты ўцякае ў ... Польшчу, не пачуваючыся тут ужо надзейна.

Раптам павеяла марозам з той цукеркавай гасціннасці з'езду. Мы ў Вільні, былі яшчэ ў "пазаўчора". Тут адчувалася, чым будзе "паслязаўтра"...

З'езд недзе там працаваў, а нас, гасцей, вазілі па Заолзі. Мы выбралі групу, якая наведвала Ябланкоў і Тшынец. Палогія пагоркі, шмат лесу, чыстыя мястэчкі. У Ябланкове прымалі нас у школе. Шмат гаварыльні. У Тшынцы мы былі вечарам. Першы раз у жыцці бачылі металургічны завод. Ён зрабіў на мяне магутнае ўражанне: цемра, чырвонае зарыва, велізарная зала, скрыгат, галас. Але і атмасфера была тут іншая. Тут далёка было да вёскі.

Распавядалі нам, напрыклад, што польскія ўлады, пасля ўваходу забілі аднаго з работнікаў завода, чэха, толькі таму, што быў камуністам. Распавядалі, як адразу пасля ўступлення афіцэры, і асабліва афіцэры, павыкуплялі ўсё ў крамах, выкарыстоўваючы спецыяльна, выгадны для прыбылых і нявыгадны для мясцовых курс злотага і кроны.

Было гэта першае (але не апошняе...) маё сутыкненне з тым пабочным, але маляўнічым аспектам Другой Сусветнай вайны, якая ўласна пачалася...

Нават на ўрачыстым сходзе не забракла нейкіх дзіўных, зусім не ўрачыстых таноў у прамове аднаго з найактыўнейшых польскіх дзеячаў на Цешынскім Шлёнску Паўла Кібуша. Той, які ў той час мог успрымацца за трыумфатара, гаварыў зусім не з трыумфам, але з нечым, што мне падалося трохі жалем і дакладна неспакоем.

У прыдачу дадам, што калі я з сімпатыяй запісаў тыя мае ўражанні, Кубіш зразумеў гэта як атаку, усю вайну перажываў нейкія помслівыя пачуцці, ажно нарэшце даў ім выхад у непрытомным нападзе на "Рэчаіснасць" за тое толькі, што яе пераклалі на чэшскую мову.

З'езд закончыўся ў Катавіцах. Усе тры групы гасцей злучыліся. Зачаравалі нас некалькімі выступамі. У т.л. Астэрва дэкламаваў "Оду да маладосці". Удаўся яму пры тым міма волі кавалак.

З пафасам крыкнуў:

Далоў, кучы, з пасад свету!

Гучала гэта, як жаданне, каб нехта камякаваты вызваліў залішне важныя свае пасады.

На з'ездзе я пазнаёміўся з кучай людзей. У т.л. са Станіславам Рышардам Дабравольскім і з неадлучным яго спадарожнікам, архімілым Эдвардам Шыманскім. Таксама чароўная панна Ваньковіч з мілым падлеткам. Паказвалі мне здалёк усіх важных шышак саюза, напэўна таксама і Готла. Характэрна, што ў з'ездзе не браў удзелу ніхто з "Літаратурных ведамасцяў". Затое было вельмі шмат з "Проста з моста".

Я напісаў з'едлівы рэпартаж і даў яго ў "Сігналы". Нехта мяне за тое, канешне, абвінаваціў у адным з урадавых выданняў у абразе нацыянальных святынь і амаль у здрадзе дзяржаве. Я адказаў (з вялікай неахвотай) у "Слове".

Вясна, апеляцыя

Ішла вясна. Здавалася, нешта мяняецца ў краі. Пра флюктуакцыі ўнутранай палітыкі можна было больш заўважыць з таго, каго ўлады высылаюць у Бярозу, чым з іхніх палітычных заяў. Тым разам, напрыклад, перасталі высылаць камуністаў, за тое ні з таго, ні з сяго трапіў туды Цат-Мацкевіч. За... жаданне павелічэння ў войску частак танкава-механізаваных ці за нешта ў тым родзе.

Быў гэта адзін з эпізодаў падкавёрнай барацьбы ў санацыйных сферах. У папярэднія гады было таго больш і праяўлялася яно ў больш брутальнай форме. Такі, напрыклад, Славік, які раптам здзейсніў самазабойства, хоць, здаваўся, найбольш уплывовым найбліжэйшым, най..., най... Альбо гісторыя канфіскату "Польскай газеты", увекавечаная знакамітымі радкамі Леца:

Так польскую прэсу цэнзар грыз,

што ўласны язык адгрыз.

Альбо знакаміты бомбавы замах на Коца. Хто гэта сёння памятае? А тым не менш быў той замах, які закончыўся смерцю замахоўца.

Дзіўнае маўчанне, якое апусцілася на тыя справы. Яно было вельмі на руку санацыі.

Недзе ў красавіку адбыўся апеляцыйны разгляд справы Генрыка і Стэфана. У адносінах да нас абвінаваўца пачаў з водкліку. Нашая невінаватасць стала правамоцнай. Канешне, атмасфера цалкам змянілася ў параўнанні са снежнем 37 года. Тады, м.ін. абвінавачвалі Генрыка і Стэфана ў дзейнасці на шкоду польска-нямецкай дружбы. Сёння адвакатам дастаткова было зацытаваць пару інкрымінаваных фрагментаў, каб разваліць абвінавачванне. Абодва былі апраўданы.

Не паўплывала гэта ўжо аднак на адраджэнне групы, Генрык перабраўся ў Варшаву. Муха - у Кракаў. Мы збіраліся досыць часта, але нічым сталым не займаліся. Што праўда, у нашай арбіце аказалася пару маладых. Такі, напрыклад, брат сясцёр Дзявіцкіх доўга блытаўся на перыферыі групы як хлопчык у кароткіх портачках, аж аказалася, што ён ужо атрымаў атэстат сталасці. Пачалі на выхады на прыроду прыходзіць пару яго таварышаў. Таксама два маладыя работнікі.

Данак у той час вярстаў віленскую мутацыю "Работніка". Не ведаў, чаго яму гэта будзе каштаваць...

Вясной пачалі ўзнікаць нейкія напружанні ў мяне, у маёй сям'і. Ірка якраз закончыла юрфак. Неакрэсленасць майго становішча і адутнасць перспектыў пачыналі настройваць яе адносна мяне цалкам іранічна. Я тым мацней рэагаваў на такія акцэнты, што звычайна пачуваўся ў жыцці неяк на ўзбочыне.

Блытаўся, што тут многа гаварыць. Пры літаратуры, пры палітыцы. Не выглядала гэта сур'ёзна.

Меў свае дробныя поспехі, гэта праўда. Якраз цяпер забрала Варшава ваяводу Бацянскага, страшнага дзяржыморду, тапіцеля ўсяго, што літоўскае і беларускае, фараона з цяжкай лапай і без лішніх унутранных сумненняў на тэму ўлады. Чыноўнікі ваяводства, праводзячы начальніка, уручылі яму прыгожа апраўлены асобнік Літоўскага статута.

Я напісаў на тую тэму фельетон і змясціў у "Слове". Хадзіў ганаровы: прыпомніў таму ж Бацянскаму, які задушыў "Папросту". Бацянскага паслалі ў Торунь: уласна, каб яго цяжкую лапу адчулі немцы. Здаецца, застрэліўся, калі гітлераўцы туды ўвайшлі.

Апошняе лета

Прыйшло лета. Як звычайна, каб не плаціць за кватэру ў летнія месяцы, мы кінулі жыллё на Звярынцы, рэчы параспіхалі паміж сваякоў. Але ў Банева я паехаў адзін з Евай. Ірка сарвалася ізноў у лагер у Ястрань.

Тое апошняе лета было цудоўнае. Салодкі пах жоўтага лубіну цягнуў з палёў на лугі. Першы раз зарадзілі грушкі, пасаджаныя дзесяць гадоў таму назад. Было поўна ягад і грыбоў.

Бадзяўся на тым сонечным лесе, як тапелец. Быў злы на Ірку, раўнівы, нецерпялівы. Пасылала мне адчэпныя лісты. Адчуваў, што ніколькі яе не кранае мая самотнасць, рэўнасць, каханне. Сам не ведаючы, як яе зачапіць, схапіўся за апошні сродак: пачаў ёй пісаць, што ведаю, быццам у яе ёсць нехта іншы, што мяне ўжо не кахае. У грунце рэчаў сам у тое не верыў, хацеў толькі справакаваць яе пярэчанні і ў іх прынамсі трохі цяпла.

Вынік быў аднак цалкам іншы, найбольш нечаканы. У адказе на чарговую атаку абвінавачванняў, што мае некага іншага, адпісала мне, што так, што маю рацыю. Што ёсць той нехта іншы...

Як бы ў мяне пярун трэснуў. Непрытомны сабраў трохі грошай. Сеў ў цягнік. Нешта там буркнуў бацькам, што павінен, што на пару дзён. Непрытомны праехаў усю Польшчу. Быў канец ліпеня, у Польшчы нарастала перадваенная гарачка. Нічога з яе не бачыў. Цягнік ішоў цераз Гданьск. Не глядзеў на Гданьск. Выглядаў чырвоныя домікі Ястрані.

З заміраннем сэрца, з высілкамі глытаючы сліну брыў я цераз пясок і сухія кусты да лагерных баракаў. Не цярпелася мне ўбачыць белую чупрыну Іркі, і адначасова пякельна таго баяўся. Баяўся незваротнасці таго, што мне скажа. Баяўся, што наткнуся на яе з тым некім іншым. Хто гэта быў? Канешне падумаў перш за ўсё пра лагерную "арыстакратыю", пра ўсіх тых стырнавых і марскіх капітанаў. Намагаўся сабе ўявіць таго "некага". Былі два варыянты: нехта лепшы, але вельмі лепшы за мяне - або зусім наадварот, абы які, можа толькі ўнутры больш самавіты. Сам не ведаў, які варыянт горшы. У тым другім выпадку я меў шансы помсты - напружыцца, паказаць, каго страціла. У першым было нейкае суцяшэнне, досыць евангелічнае - што, прынамсі, яна шчаслівая. Прызнаюся, лішне моцна тым варыянтам не праймаўся. А ў суме абодва былі агідныя.

Дабраўся да жаночага барака, папрасіў, каб паклікалі. Выскачыла смеючыся і - скамянела. Я нічога ёй не пісаў, што прыеду. Не паспела падрыхтаваць тактыку, вочы, міны. Адразу мог пераканацца, што ўсё горш, чым было ў лісце.

Цягаўся па Ястрані цэлы дзень, да вячэрняга цягніка. Пасля абеду Ірка ўдзяліла мне аўдыенцыю. Мы сядзелі на выдмах з боку затокі. Можа трохі паплакала, але гэта быў максімум яе ўступак. Гаварыла, што закахалася, што гэта вялікае, на ўсё жыццё. Парашылі на тым, што да канца жніўня застаёмся ў Баневе, а потым едзем у Вільню, і кожны ўладкоўваецца асобна. Ева застанецца пакуль у маіх бацькоў.

Кім быў той "нехта"? З двух варыянтаў выйграў першы. Быў гэта вельмі ладны хлопец, чорны, высокі, вышэйшы за мяне на паўгалавы, малодшы на пару гадоў, родам с Сядлец, студэнт нечага ў Варшаве. Рабіў уражанне вельмі інтэлігентнага, быў акрамя таго нейкі параданы, чысты і гэта ў сэнсе псіхічным. Сыйшоў бы за харцэра, калі б не тое, што пры тым быў цікавы, прыгожы, сказаў бы.

Усякія зласлівасці, якія я сабе нарыхтаваў на тую латвую тэму ў дарозе да Ястрані, неяк самі адпалі, калі ўбачыў яго. Што я быў перад ім? Нейкі жыццёвы няўдачнік, без прафесіі, без месца ў жыцці, без будучыні, нікчэмны паэт, якога ніхто не чытае, ублытаны ў палітычную справу, якая прайграе на ўсіх франтах ужо пяць гадоў з гакам. Так сабе мог я тлумачыць адносіны Ірэны да мяне. Было гэтае тлумачэнне для мяне карыснае, бо па-першае высоўвала на першы план у Ірэны моманты карыслівасці, па-другое мінала ў маёй ацэнцы шэраг важных у жыцці штодзённых рыс характару...

Бачыў таго госця. Бадай што ведаў яго перад тым. Тым разам ён таксама круціўся каля Ірэны, аж мусіла яго адправіць на час размовы са мной.

Паддаючыся той звышмоцы лёсу, я спрабаваў дабіцца хоць бы дробнага поспеху дзеля прэстыжу, каб вярнулася ў Банева са мной разам. Канешне, ані хацела пра тое чуць.

Вяртаўся туды адзін цераз ужо замёрлы, прытоены Гданьск. У Варшаве - гэта, мабыць тым разам зайшоў да Чаховіча, недзе на Фільтровай - чакаў да вечара на цягнік. Быў залішне паглынуты сваім няшчасцем, каб заўважыць нарастаўшую катастрофу. Варшава падавалася мне зусім нармальнай. Я быў перакананы, што вайны не будзе. Тое перакананне, зрэшты, толькі ўзмацняла маю роспач. Баяўся, што санацыя да вайны не дапусціць, капітулюе перад Гітлерам. І потым з ім разам рушыць на пакарэнне свету...

Дзіўны гэта быў жнівень. Вайна наспявала. Лета было выдатнае, гарачае сонечнае. Вечарам не вядома адкуль наплывалі пахі гары, той чыстай, пахучай лясной гары. Недзе вельмі далёка гарэлі нейкія тарфянішчы. Гэта Ахматава пісала роўна чвэрць стагоддзя таму назад:

Салодкі пах ядлоўцу

Ляціць з палымяных лясоў...

Маці казала, што якраз так было ў чатырнаццатым.

А я не верыў. Калі пачаўся жнівень, я лічыў, што ў гэтым годзе на вайну ўжо запозна..

Недзе праз тыдзень пасля мяне вярнулася Ірэна. Мы швэндаліся па карлікавых лясах, бляшана шалясцелі густыя дываны блішчастых бруснічных лісцяў. Я нават не спрабаваў яе пераконваць. Я пагадзіўся, а хутчэй прызнаў яе адход за непазбежны.

Яна пісала лісты, атрымлівала лісты. Сказалі бацькам, што сталася. Маці з той нагоды не перажывала.

Нарэшце недзе ў канцы жніўня мы паехалі ў Вільню, ужо, здаецца, кожны асобна. Ірка свяцілася - як найменш мне так падавалася - што будзе бліжай да свайго Юрка. Бо той таксама меў імя Ежы, а прозвішча J.

Праз дзесяць гадоў пазваніла мне ў кабінет тэлефаністка амбасады ў Парыжы. Сказала, што з горада нехта тэлефануе да пані жонкі амбасадара, але што яе няма дома, ці не захацеў бы я...

- А хто звоніць? - спытаў

- Гаворыць, што звоніць J.

- Давай мне яго!

У слухаўцы буркнула, скрыгатнула, і аксамітны голас адазваўся:

- Алё, тут Ежы J., ці гэта ты...

- Не абавязкова, - сказаў. - Тут Путрамант.

J вельмі змяшаўся.

- Хацеў бы пагаварыць з паняй Путрамант.

- Бачыш, пан, гэта зусім не тая самая пані Путрамант...

- А, то выбачайце...

Дваццаць першага жніўня

Не, напэўна Ірэна выехала ў Вільню адна. Таму што я быў яшчэ ў Баневе да 21 жніўня.

Усё лета ў Маскве цягнуліся перамовы штабоў. Нават для нас, трохі падрыхтаваных палітычна, размовы гэтыя былі абсалютна незразумелыя. Чаму зацягваюцца, хто іх зацягвае?

Недзе незадоўга перад вайной - глядзі рэкламу LOPP. Мы з Ежым Загорскім ідзём па Ерку.

Мы не звярнулі належнай увагі на дзве незвычайна важныя падзеі.

На адно выказванне Сталіна ў яго дакладзе на ХVІІІ з'ездзе ВКП(б) ў сакавіку гэтага года. Там дзе гаворыцца пра аматараў выцягвання каштанаў з агню чужымі рукамі. Не прыпамінаю сабе, каб тагачасныя спецыялісты тое выказванне належна ацанілі. Нават тыя, якія пра яго пісалі, не мелі паняцця, які сур'ёзны змест у той фразе.

Ну і на адзін з першых вынікаў таго выказвання, на замену Літвінава на Молатава.

Нашы радзімыя мудрацы - а і палітыканы Захаду - так прызвычаіліся да ролі Савецкага Саюза, як апоры Лігі Нацый, першага ініцыятара ўсякіх блокаў супраць агрэсіі, аўтара лозуну: "Мір непарушны!" і т.д. і да т.п., што па-просту ў сваіх камбінацыях і інтрыгах разлічвалі на абсалютную нязменнасць, стройнасць, пастаяннасць савецкай замежнай палітыкі.

Мы не адрозніваліся ад іх, хоць сыходзілі з дыяметральна адрозных пазіцый. Мы не маглі і падумаць пра хоць бы часовую, тактычную, кан'юктурную дамову з гітлераўскай Германіяй. Пякельна баючыся супольнага фронту капіталістычных дзяржаў супраць адзінокага Савецкага Саюза, мы не бралі пад увагу магчымасць унутрыкапіталістычнага канфлікту - пры часовай хоць бы нейтральнасці СССР.

Смешна: штогод восенню ўсе нашыя К.І. Франты, і як там яшчэ называліся тыя арганізацыйныя эфімеры "групы Дамбінскага", арганізоўвалі "ідэалагічную вучобу". Звычайна газу хапала на дзве - тры лекцыі, потым надыходзілі справы больш пільныя, і на наступны год трэба было пачынаць нанава.

І вось заўсёды, што год, на першай лекцыі была мова пра герархію супярэчнасцяў паміж дзяржавамі зямнога шара. Галоўная: сацыялізм-капіталізм. А потым на чарзе: дзяржава імперыялістычныя - каланіяльныя, дзяржавы пераможцы-дзяржавы пераможаныя, Амерыка-Англія, Аглія-Германія і т.д. і да т.п.

А як прыйшло да праверкі тэорыі на рэальнай практыцы, мы за тую першую супярэчнасць сягнуць не патрафілі, яна засланіла ўсе астатнія.

Я быў у Дакудаве. Гарачы спякотны дзень. У гміне забіраю пошту. Рыбентроп ляціць ў Маскву!

Як бы ў мяне пярун стрэліў. Рэакцыя падвойная: па-першае - страх, што нешта ўзрушальнае наблізілася, стаіць за дзвярыма. Па-другое - палёгка, што цяпер Польшча не капітулюе, не пойдзе разам з Германіяй. Ведаў, што цяпер ужо сітуацыя неабарачальная.

Сядаю на ровар, лячу галопам па страшных камянюках вёскі Дакудава. У гарачцы думаю: нават, каб была вайна, то Польшча, Англія, Францыя супраць Германіі - гэта не так кепска. Насельніцтва маюць у дзесяць раз больш. Расіі з намі не будзе, але і Германія будзе без Аўстра-Венгрыі...

А зрэшты, вайны быць не можа, бо ўжо канец жніўня. Як бы Гітлер звар'яцеў і пачаў, то зараз пачнецца бездараж, фронт стане, да вясны Францыя з Англіяй падрыхтуюць удар...

Добра ведаю гісторыю першай вайны. Падсвядома прыпамінаю сабе тэмп пасоўвання немцаў у Шампані ці Фландрыі: 10 кіламетраў за дзень - гэта ўжо вялікі поспех. А ад Чанстахова да Варшавы...

Так сабе лічу, раптам ззаду брэх, мая лытка ў агні. Дварняк з суседняй хаты такім практычным спосабам сцягвае мяне на зямлю з аблокаў. Аглядаю лытку: крывавыя ранкі. Можа кручаны?

Ганю далей, адразу пра яго забываю. Хутчэй, хутчэй. Шведскі курган, на бегавая траса, агароджа. Ускакваю ў кухню, разгарачаны абвяшчаю навіны. Бацька падымае галаву, раптам пастарэлы, кідае:

- Дурань, цяпер праз два тыдні будзе скончана!

Не адразу разумею, што гэта значыць. Потым пачынаю тлумачыць: сакавіцкае наступленне ў Пікардыі... Бацька махае рукой, са злосцю бярэцца за чытанне газет. Ён то ведае немцаў! Не займаецца палітыкай, таму ўжо некалькі гадоў глядзіць на яе зверху. І таму таксама тое абліванне халоднай вадой не пакідае на мне слядоў. Папросту не ўспрымаю гэта ўсур'ёз.

Праз пару дзён еду зноў роварам у Ліду. Недзе за Мінойтамі, ужо на шашы, разбітай, вельмі кепскай бачу караваны фурманак. Неўзабаве ўцямліваю, што вазы вайсковыя. Але што ж, да д'ябла, яны вязуць? Зусім гэта неяк не падобна да нармальных вайсковых пакункаў, здалёк ніто сеялкі, ніто нейкія часткі малатарань.

Пад'язджаю, і скура мне свярбіць. Вязуць самалёты. Зялёныя з бурымі плямамі крылы, чырвона-белая шахматная дошка разпазнавальных знакаў польскай авіяцыі. Гэта тыя знакамітыя, тыя цудоўныя RWД, вакол якіх столькі гаварылася ў часы Жвіркі, Вігуры, Баяна! Тыя RWД, якія гаварылі прафанам верыць ў прынцыповую роўнасць нашай авіяцыі з найлепшымі паветранымі флатамі свету.

Цяпер, разабаныя на кавалкі дзіўна безабаронныя, падскакваюць на жудасных выбоінах шашы, паволі сунуцца да нейкіх сховішчаў у той лясістай, кусцістай, поўнай балот ваколіцы.

Вельмі хутка ўсё разумею. За пару кіламетраў ад Ліды, якраз каля гэтай шашы знайходзіцца аэрадром 5 лётнага палка. Гэта адтуль іх вывозяць. Што самалёты на конных фурах, зусім мяне не здзіўляе. Іншай арміі, не на вазах, мы яшчэ не ведалі.

Скрыпучы пацягнуліся далей. Вярнуўся дадому, расказваю. Яшчэ не хацелася мне верыць, што вайна за парогам.

Трыццатага...

Так далёка, што недзе 26 ці 27 жніўня я выехаў з Банева ў Вільню. Як бы нічога, як бы меў быць нармальны год, і пара была заканчваць задоўгія канікулы, збірацца да нармальнай працы.

Адзінае, што здавалася мне ненармальным - гэта развод з Ірэнай. Прыехаў у Вільню. Жыллё зліквідавалі мы яшчэ ў чэрвені, я скарыстаўся з гасціннасці кузіны мацеры, пасяліўся таксама на Звярынцы. Ірэна спынілася паблізу, таксама ў нейкай сваёй сваячкі. Пару ламачын, якія мы набылі год назад, засталіся ў нашай даўняй гаспадыні ажно да часу, калі мы знойдзем сабе нейкія ўласныя прытулкі.

У літаратурным свеце Вільні я не адчуваў спецыяльных устрэсак. Вялікія катастрафісты сем гадоў назад неяк незвычайна супакоіліся. Маслінскі можа ўжо з год выдаваў досыць гармафрадытнае выданне "Камедыя". І там ад часу да часу траплялася мне пару злотых. Цяпер я прывёз з Банева апавяданечка на вельмі радыкальную тэму, замаскаваную каскадам досыць дакладных метафар. Маслінскі узяў, амаль пахваліў. Абяцаў даць у кастрычніцкі нумар. Ці ж някепскі абяцаўся сезон. Таксама і ў універсітэце, здаецца, былі нейкія магчымасці бадай што асістэнцкага замяшчэння.

Якраз вяртаўся адтуль, была серада, 30 жніўня. Пляцык Напалеона, смешная вежачка даўняй Абсерваторыі, яшчэ з часоў Снядэцкіх.

Расклейшчык аб'яў і групка як бы з-пад зямлі выраслых зявак. Прыткнуў цёмна-ружовы скрутак паперы, мазнуў пару разоў пэндзлем, пачаў разгортваць.

Адкуль зявакі ведалі? З-пад яго рукі выскачылі чорныя літары

Мабілізацыя

Стаялі анямелыя. Нават не прачытаў таго, што было ніжэй. Праз некалькі секунд скамянення я кінуўся назад ва ўніверсітэт.

Ускочыў у семінарыю. Гена грэбалася ў кніжках.

- Але ж гэта вайна, - крыкнула, калі ёй паўтарыў.

Я пачаў яе супакойваць. Як распавесці пра свой душэўны стан у тыя дні? Пякельна баяўся пастаянна баяўся таго самага: дамовы Бека з Германіяй, нейкай яго капітуляцыі. Прыгадаў сабе Чэхаславакію. Тая так-сама абвяшчала мабілізацыю, а потым здалася. Неяк здавалася мне, што лёс будзе рабіць мне на злосць. Што залішне гучнае прадказанне будучыні можа перашкодзіць ёй набыць тыя рысы, якія цяпер прадказваў.

Тлумачыў яшчэ Гене, што зусім не абавязкова мусіць быць вайна. Што можа паўтарыцца штука гадавой даўніны. Быў досыць агрэсіўны. Гене не хапіла аргументаў.

- На заклад! - крыклула ў роспачы - На заклад, што будзе вайна!

Я прыняў заклад. Яна ставіла мне вячэру ў найдарожшым рэстаране Вільні, калі вайны не будзе. Я дастаўляў ёй мяшок мукі, калі вайна выбухне.

Хачу адразу зазначыць: не даставіў. У час, калі тое было патрэбна, я не меў той мукі. А калі мог мець, ужо ёй не было патрэбна...

Пятніца

Не памятаю з тых дзён нікога з групы. Напэўна, яшчэ не паз'язджаліся ці не прыйшлі да сябе ў што раз больш гвалтоўных хістаннях таго нерэальнага часу.

Не памятаю нічога з чацвярга. У пятніцу я паснедаў адзін, цётка некуды вышла. Сядзеў у маленькай, чысцюткай кухні, еў хлеб з маслам, запіваючы кавай.

На стале стаяла звычайнае, дэтэктарнае радыё. Раптам яно загаварыла. Дзіўна, бо па-англійску. Я слухаў яго, не разумеючы ані слова. Але занепакоены быў інтанацыяй. Уцяміў у плыні белькату пару ясных слоў, уражліва зразумелых: Варшава, Кракаў, Хойніца, Гдыня, Беласток, Гародня... І зноў бэлькат.

Хлеб мне стаў косткай у горле. Я выскачыў з дому, пабег шукаць каго-небудзь знаёмага. Нікога паблізу не было. Але вуліца выглядала нармальна, у агародах цвілі кветкі, аўтобусы хісталіся на паваротах.

Ускочыў у аўтобус. Людзі стаялі спакойныя, маўклівыя. Ніхто ні з кім словам не абмяняўся. Улез, увесь разнерваваны ад таго бэлькату. І той спакой мяне астудзіў, абнясмеліў, я баяўся спытаць першага лепшага, падзяліцца з ім той незразумелай навіной. Баяўся. Пэўна таго, каб не заслужыць сабе абвінавачванне ў панікёрстве. Але таксама нечага іншага.

Якраз у тую хвілю, я амаль пэўны, што распачалася вайна, ці ўжо вызвалены ад кашмару капітуляцыі перад Гітлерам, усвядоміў сабе, што той другі кашмар не меншы. Стаяў у аўтобусе і ўжо ў тую першую гадзіну без голасу паўтараў сам сабе: а можа яшчэ нічога? А можа...

Ад прыпынка бег да рэдакцыі "Курвеля". Мабыць, недзе па дарозе ўбачыў расклеены на мурах зварот, падпісаны Масціцкім.

Наступілі два дзіўныя тыдні. Вайна адразу не зачапіла Вільню. Ішла недзе далёка, і мы мусілі аж напружваць усю нашую энергію, каб яе, тую вайну, пачуць.

Бо гэта было першае яе праяўленне: край страціў сваю нармальную акустыку. Недзе там гучалі бітвы, палалі пажары, людзі падалі покатам - а тут было ціха, асенняе сонца, буйныя кветкі і амаль нічога адтуль.

Сядзелі пры радыёпрыёмніках. Але ў першы дзень толькі фанабэрыстыя дэкларацыі і музыка. У некалькіх асяродках - у Рудніцкага, у "Курвелі" - пробаваў папоўніць адсутнасць ваеннай інфармацыі, пускаўся ў аналізы, абапёртыя на прачытанныя ўспаміны Жафрэя, Фоха, Лойд Джорджа. Сябры слухалі, нават маё гледжанне падавалася ім лепшым за афіцыйнае маўчанне.

Акрамя гаварыльні хацеў рабіць. Не прызвалі ў войска: меў катэгорыю "с" і ніякіх ілюзій, што мяне паклічуць пад зброю. Вырашыў змабілізавацца як пісьменнік. Пайшоў у "Слова". Прынялі мяне там адразу. Нагадаў ім, што 6 верасня - гэта чвэрць стагоддзя Марны, ахвяраваў артыкульчык.

Вечарам - а можа наступнай раніцай? - было першае штабное камюніке. Кінуліся на яго, сядзелі, ківалі галовамі. Акруглыя фразы, спецыфічны "эвазійны" - сказалі б сёння - стыль.

Можна яго было чытаць так і гэтак, на карысць і не на карысць, у залежнасці ад тэмпераменту. Намагаўся рабіць да яго "стратэгічны" каментар, але за разважанні над вялікай лічбай знішчаных пад Чанстаховым танкаў не выйшаў.

Як выкласці, як падзяліць на этапы сыход на дно Дваццацігоддзя, бачанне з боку Вільні? Можа ўдасца адрозніць у ім тры фазы.

Фаза першая: прыйманне вайны праз тое, што мы ведалі пра папярэднія войны. У той час у разважаннях разлічвалі на "польскія дарогі", на разводдзі, на "абы да вясны". Песімісты гаварылі: каб Віслы і Нарвы не аддаць. Аптымісты абураліся: як гэта, хочаце аддаць усю Польшчу? А?

Першая трывога, сенсацыя: падобна недзе на Закруцці ўпалі бомбы! Памятаю, што пабеглі ў ваколіцу Белага Завулка, паміж Антоклем і Зарэччам, бо і там упала бомба. Шэрыя пабудовы, паламаныя дошкі, яма ў агародзе. Тлум зявак. Нейкая сцяна, зачэпненая ў пралёце. Людзі маўчаць.

У той час я гвалтам пладзіў "ваенныя", "падмацавальныя" кавалкі ў "Слове". Нейкі вершык, вельмі абразлівы для Гітлера, бо абгаворваў яго ў адсутнасці пятай клёпкі. Той жа артыкул пра Марну, у якім намагаўся давесць, наколькі сітуацыя ў антынямецкай кааліцыі сёння лепшая, чым чвэрць стагоддзя назад. З гэтага апошняга быў вельмі задаволены. Асабліва падабалася мне ўпляценне ў артыкул знакамітай дэпешы Жафрэя ў парламент: " Маё правае крыло разбітае. Цэнтр адступае. Сітуацыя выдатная. Атакую левым крылом".

Што ж, калі пры першай аказіі Мацкевіч моцна мне выгаварыў:

- Пане, што пан панапісваў? Па-першае. Гэта ніякі не Жафрэй, а Фох, і ніякаму парламенту, толькі Жафрэю. А па-другое... - спыніўся, маўчаў.

- То чаму ж пан рэдактар гэта змясціў?

Мацкевіч махнуў рукой, вельмі безнадзейна.

Другая фаза якраз з таго пачыналася. Камюніке былі яшчэ больш адрывачныя і маламоўныя. Сталі дарэмнымі стратэгічныя разважанні. "Акустыка" знікла цалкам. Вільня жыла на ўзбочыне без ніякай нармальнай сувязі з рэштай краю.

Недзе сёмага ці восьмага нехта мяне гвалтам зацягнуў у "Курвель". Сабралася нас там некалькі; маладых журналістаў, літаратараў. Ускочыла высокая, моцная, прыстойная кабета. Ведаў яе, бадай ці не была сведкам на працэсе, можа толькі бачыў: Ванда Пяльчынская, жонка аднаго з фігур рэжыму, шэфа "двойкі", палкоўніка Пяльчынскага.

Я не адразу яе пазнаў, такая была ўсхваляваная, заклікала нас, каб мы не падалі духам. Што не ўсё страчана, што ўрад змагаецца, што краіна не здаецца, што трэба нешта рабіць, неадкладна, любой цаной...

Аказалася, што прыйшлі весткі пра ўступленне немцаў у Варшаву. Мы скамянелі. Усе мае разважанні пра вайну трэснулі.

І хоць вестка не пацвердзілася, неспакою, страшнага неспакою нельга было ўжо пазбыцца. Дваццацігоддзе танула. Усе вакол хісталася, чалавек не меў ані ахвоты, ані мажлівасці што-небудзь рабіць.

Уцёкі

На тым, другім тыдні спаткаўся з Іркай. Была вельмі ўсхваляваная. Вайна перакрэсліваючы ўсё, чым мы жылі, неяк асабліва яскрава выцяла ў самотных. Пра свайго J. яна не мела ніякіх вестак. Плакала.

Сустракаліся яшчэ і яшчэ. Усё між намі распалася, за выключэннем Евы - і гэта была фармальная рацыя нашых спатканняў. Што з ёй рабіць? Паступова пытанне гэта пачало распаўсюджвацца і на нас. Што рабіць з намі? Што маем рабіць з сабой?

Вось трэцяя і апошняя фаза: ужо не нейкі там, хоць бы сімвалічны ўдзел у вайне, ужо што раз больш настойлівае пытанне: як быць з сабой?

Пачалі прыбываць першыя бежанцы аднекуль "адтуль", з краю затопленага. Іхнія аповесці змылі апошнія надзеі на "лінію Віслы" і "абы да вясны".

Зноў Ірэна. У гарачцы абгаворваем, што маем рабіць? Рашэнне, смутнае пяць дзён таму назад, вымалёўваецца цяпер хутка: уцякаць у Банева. Там Ірка застанецца з Евай, я рушу далей, да савецкай мяжы. Ведаю адно: ані дня пад гітлераўскай акупацыяй..!

Ліквідуем сваю і так ужо зліквідаваную гаспадарку. Шаснаццатага верасня вечарам рушым з адным, але цяжкім чамаданам на вакзал.

Цяпер тут новая хваля ваеннай праўды: пачакальня, калідоры, сходы, тунэлі запханыя людзьмі. Паўзмрок, інакшы, чым цёплыя вераснёвыя вечары на Звярынцы, дзе незвычайная ў горадзе цемра пахла ў садках мацейкай і рэзядой. Водар неспакою. Заміж велізарных пано з раскладамі руху адзін канцылярскі аркушык, прыклеены да нейккіх дзвярэй, на ім фіялетавым чарнілам выпісаны гадзіны ад'езду некалькіх цягнікоў, яшчэ хадзіўшых. Шматкі ПДЧ (Польскай дзяржаўнай чыгункі) - у кірунку на Дынабург, на Маладзечна, шчасліва, таксама на Ліду.

Позняй ноччу ўлазім у вагон. Каляя цёмная, тут і там блакітныя агенчыкі. Першы раз бачу той пейзаж, з якім столькі давядзецца мне сутыкацца праз пяць найбліжэйшых гадоў.

Цягнік рушыць. Імчыць, потым запавольваецца. Адно і другое без відочнай сувязі з прыстанкамі. Сядзім у напханым тамбуры. Цёмна, не бачым нічыйго твару. Людзі маўчаць.

Нармальнай язды да Ліды дзве гадзіны, цяпер гэта цягнулася цэлую ноч. Вылазім на станцыі пад раніцу. Яшчэ цёмна. Валаку той свой чамадан цераз Ферму, спыняюся праз кожныя некалькі крокаў, выціраю пот. Доўга грукаемся ў начлежку, дзе ў апошні час спыняўся бацька, прыязджаючы ў Ліду. Нарэшце адчыняе стары яўрэй. Просім папільнаваць чамадан. Прапануе, каб пераначавалі. Дзякуем, спяшаемся. Не затрымлівае, кідае нешта пра налёты.

Дваццаць кіламетраў начнога маршу. Мінаем ў змроку ваколіцы блізкага аэрадрома. Шаша пустая, аж да Мінойтаў ні жывой душы.

Паволі пачынае світаць. Мінаем вёску. Кіламетр высокага сасновага лесу. Ужо знаходзімся на краі, калі нешта кажа мне затрымацца. Хапаю Ірэну за руку, прыціскаемся да вялікай сасны.

Хвіліна поўнай цішыні. І раптам ні адтуль, ні адсюль роў самалёта. Тут жа пры зямлі, можа на вышыні дваццаці метраў выскаквае перад намі, гоніць над шашой. Хвіліну раве жудасна, потым ужо толькі стрэкат у кірунку Ліды. Мы ледзь зыркнулі на яго. Малы, здаецца біплан.

Можа праз паўхвіліны з там тога кірунку пару не вельмі гучных выбухаў.

Яшчэ хвіліну стаім. Ціха. Нарэшце рушым цераз вераснёвы, замглёны ранак. Брыдом пад гару насустрач вырастаўшаму на небе грэбеню самотнага ельніку над вёскай Пескі.

Ужо ясны ранак, калі дабіраемся да Банева. Маці дае нам снеданне.

Ева яшчэ спіць. Толькі цяпер нападае на мяне страшная стома. П'ю свежае малако, заядаю чорным хлебам. Перакідваюся адрывістымі фразамі з маці і бацькам.

Гавару, што цяпер пасплю, а пад вечар вазьму ровар і рушу пад граніцу, куды-небудзь на Налібоцкую пушчу, на Стоўбцы. Не пратэстуюць. Ведаюць пра ход вайны больш, чым у Вільні. У ваколіцы кружаць плёткі, што немцы ўжо недзе ў раёне Скідзеля. Гэта ў бок Гародні, можа пяцьдзесят кіламетраў.

Валюся нарэшце ў сваім пакоі на цвердаваты тапчан. Трохі прыемнасці для скуры: халодная, свежая пасцель. Шмат неспакою: тыя вячэрнія ўцёкі ў невядомае. Але стома мацнейшая. Адразу засыпаю.

Ніякіх сноў. Толькі маці. Тузае мяне за плечы. Усхваляваная:

- Уставай, уставай! Толькі што чулі па радыё. Чырвоная Армія выступіла!

Варшава, 14.ХІ.1960 г.

(Пераклад кнігі скончаны ў Лідзе 3.06.2014 г.)

[1] Толькі пасля гэтага выдання атрымаў два лісты, адзін з Уроцлава, другі з Афганістана, якія папраўлялі гэтае маё сцвярджэнне: гэта былі бясчаснікі (зімоўнікі) асеннія ( Colchicum autumnale).

[2] На самай справе касцёл Адшукання Святога Крыжа ў Жырмунах пабудаваны ў 1788-89 гадах. У 1939 годзе на касцёле была ўстаноўлена юбілейная шыльда да 150-годдзя касцёла. На момант наведвання касцёла нашымі героямі шыльды яшчэ не было. У 1989 годзе там устаноўлена другая юбілейная шыльда ўжо да 200-годдзя святыні.

[3] Атрымаў якраз ліст з Ерусаліму. Яўрэйскіх карпарацый было дзве: "Іярданія" і "Гасманея". Абедзве пад уплывамі сіаністычна-рэвізіяністычнымі.

Top

Меню:

Путрамант Ежы. Паўвеку

Змест