Успаміны

Шэрагі нашае эміграцыі штогод малеюць, адыходзяць на вечны адпачынак тыя, хто ведалі многае... Маладое пакаленьне неяк ня вельмі да нас далучаецца... Большасьць адыйшоўшых, за невялікім выняткам, не пакінулі будучыні сваіх жыцьцёвых назіраньняў і практыкі жыцьця з пройдзенае дарогі змаганьня за Беларушчыну, за дзяржаўнасьць...

Леанід Галяк - парадкуе 'Успаміны', 1979 год.

Гэта тым больш непакоіць, што нашыя ворагі спрытна падкідаюць нам розныя фальшыўкі, недамоўкі і нават выдумкі, ды стараюцца дысарыентаваць нашую эміграцыю рознымі спосабамі.

Цяпер мы выдаем тое нямногае, што напісана праўдзіва, бяз хлусьні, бяз цэнзуры, без запалоханьняў...

Першая кніга «Успамінаў магістра права Леаніда Галяка, які адыйшоў ад нас нечакана і прадчасна, - гэта ўдакумантнваная праўда ягонага беларускага жыцьця ад 1928 году да яго апошніх дзён. Гэта найлепшае сьведчаньне ня толькі для нас, але галоўнае, для гісторыі нашае эміграцыі. Успаміны закранаюць амаль усіх нашых дзеячоў з якімі прыходзілася яму мець дачыненьні...

Леанід Галяк жыў уяўленьнем асабістых ведаў, ідэяў і пачуцьцяў адносна роднай Беларусі і асабліва Вільні; быў ён амаль адзінокім, як у сваім часе Франьцішак Скарына...

Пасьля першаё кнігі «Успамінаў» адразў пачнём друкаваць другую, якая будзе ахопліваць час ад 1944 да 1980 гг.

Аддаючы наш доўг ягонай памяці, ягоным працавітым рукам, забудзем згрызьню пустых турботаў і... пашкадуем, што той час, калі гэтыя рукі працавалі ня вернецца.

Рэдакцыя выдавецтва «Летапіс»

Карэньне

Гэй, ськінь, Беларусь,

Ярмо цьмы прошлых лет!

Жыве, Беларусь,

Каб жылі: воля, сьвет!

Л.Родзевіч

Я, Леанід Галяк, сын Яна і Аўгеньні, нарадзіўся 18 кастрычніка (ст.ст.), а 31 кастрычніка ў пералічэньні на новы (грэгарыянскі) стыль у 1910 годзе ў сталічным горадзе Вільні, на Зарэччы частцы гораду за ракой Вілейкай, у частцы Зарэчча называнай Папоўшчынай, на Папоўскай вуліцы ў доме Буйкі. Частка гораду называлася Папоўшчынай дзеля таго, што ўся зямля ў гэтай ваколіцы належала да Сьв. Духавага манастыра, паходзячы з розных магнацкіх запісаў-падарункаў. Папоўшчына пачыналася больш-менш ад зарэчнага рынку і ляжала ў вілах агранічаная з правага боку Полацкай вуліцай, а тады Полацкім трактам (тракт Батора за польскіх часоў), а з левага боку Папоўскай вуліцай, што ляжала насупроць Бэрнардынскага саду, уздоўж Вілейкі, і далей жыдоўскім могільнікам, і даходзіла да Роўнага Поля (такі быў назоў вуліцы і ваколіцы).

Дзеля мешаніны стыляў у адных дакумантах я фігураваў, як народжаны 18 кастрычніка, а ў іншых 31. У ўнівэрсытэцкім дыплёме дата нараджэньня была 18 кастрычніка.

Бацька мой, Ян Галяк, нарадзіўся ў 1883 годзе ў мястэчку Іўі, Лідзкага павету за польскіх часоў, а Ашмянскага павету за царскіх часоў, з бацькі Яна і маці Юстыны зь Ліхарадаў. Прадзед мой называўся Казімір. Бабка мая з бацькавай стараны Юстына, паходзіла з мястэчка Любчы над Нёманам і была праваслаўнай і таму дзеці іхныя, згодна з тагачаснымі расейскімі законамі, былі ахрышчаныя, як праваслаўныя, хіба адзіныя на цэлае Іўе.

Радзіўся мой бацька ў Іўі, у доме пры пачатку вулачкі, што адыходзіла ад Крывой вуліцы (афіцыяльна называнай Мікалаеўскай, бо вяла ў мястэчка Мікалаева) і вяла да татарскай калёніі ў Іўі, што называлася Мураўшчына. Пазьней дзед купіў пляц пры Крывой (Мікалаеўскай) вуліцы, амаль за рагом ад ранейшай сялібы, бліжэй да рынку, а на старой сялібе зрабілі гарод.

Дзед мой, Ян Галяк, сын Казіміра быў сталым жыхарам Іўя, меў там траціну надзелу зямлі і апрача апрацоўкі зямлі займаўся гандлем салам і мясам ды мяснымі вырабамі. Крамы ня меў, але толькі два разы ў тыдзень вывозіў свае вырабы на рынак, ды апрача гэтага йшоў бойкі гандаль з хаты.

Ня ведаю колькі зямлі было ў той траціне надзелу, але прыпамінаю назовы ніваў: Шырокія, Вузкія, Папярочныя, Блізкія Маргі, Далёкія Маргі, Пад Слупом, За Клябаняй, апрача таго былі дакупленыя нівы Талуцішкі і Татарскія (купленыя ў Татарына).

Апрача гэтага быў вялікі гарод на Татарскай вулачцы, што пачынаўся ад вулачкі і паволі абніжаючыся пераходзіў у луг, аж да рэчкі. Аснаўны-ж луг кілямэтраў хіба з сем ад Іўя, над Нёманам. Памятаю, што трэба было пераяжджаць даўгі драўляны мост у Збойску. Памятаю гэта, бо ў дваццатых гадох некалькі летаў правялі там.

Бацька мой быў адзіным сынам (меў адну сястру, што называлася, як і мая бабка Юстына) і дзед мой пастанавіў даць яму нейкую асьвету, паколькі былі на гэта фінансавыя магчымасьці. Пасьля сканчэньня мясцовай школкі ў Іўі, мой бацька быў высланы на навуку ў Наваградак у «Городское Училище», пасьля чаго паехаў у Вільню, дзе па нейкім часе здаў эгзамін за шэсьць клясаў сярэдняй школы (без лаціны), а тады паступіў на нейкія ўрадавыя курсы, што прыгатаўлялі паштовых урадаўцаў. У каторым годзе мой бацька пачаў службу на пошце ў Вільні ня ведаю, ведаю адно, што ў 1905 годзе бацька прыймаў актыўны ўдзел у тагачасных непарадках і страйку, і калі праца на пошце ўзнавілася, дык бацька за сваю актыўнасьць быў з працы звольнены (быў амаль цэлы год бяз працы), пакуль ізноў ня быў прыняты. У тыя часы ў Вільні дастаць неўрадавую працу было вельмі цяжка, бо індустрыі амаль як ня было, а гандаль зьверху да нізу быў у жыдоўскіх руках. Бацька быў сталым чытачом «Нашай Долі» і «Нашай Нівы» ды ўсіх тагачасных кнігаў у беларускай мове; быў сталым бывальцам у рэдакцыі «Нашай Нівы», якая, выглядае, адыгрывала ролю беларускага клюбу і знаў усіх, хто там гуртаваўся.

У бацькавай сястры, што бязвыездна жыла ў Іўі, Юстыны было тры дачкі: Ганна, Марыя і Габрыня. Муж яе Галіца, у часе Першай Сусьветнай вайны недзе загубіўся і дзеля адсутнасьці ў хаце мужчынаў (дзед памёр у часе вайны) быў прыняты (ў прымы) муж для Ганны Язэп (Юзік) Федаровіч з недалёкай вёскі Дукашана, які і пачаў гаспадарыць, пераймаючы і мясны гандаль.

У ваколіцах Іўя да сягоньня знаходзіцца найвялікшае на цэлую Беларусь загушчэньне балцкіх геаграфічных назоваў, і выглядае, што гэтыя ваколіцы былі зьбеларусізаваныя пазьней за іншыя часткі Беларусі. Згэтуль, праўдападобна, я заўважваю ў сваім характары многа рысаў больш пашыраных у Балтаў, чым у Беларусаў. Беларуская мова ў Іўі была вельмі добрая, характэрная сваім поўнагалосьсем, так што напрыклад тое, што ў іншых мясцовасьцях называецца гляк у Іўі называецца галяк, і з любоўю да гуку «г», такім чынам у Іўі гавораць гавечка, гавёс. Як пагадзіць гэта з тым, што балцкія мовы гуку «г» ня маюць ня ведаю.

Аўгеньня Галяк - Мікалаеня Менск, 1916 г.

Маці мая Аўгеньня радзілася ў 1887 годзе ў сям'і вайсковага ўрадаўца Васіля, сына Франьцішка Мікалаені і ягонай жонкі (маёй бабкі) Валерыі з Петкевічаў, дачкі Адама Петкевіча, зьбяднелага шляхціца, здаецца, бяз зямлі, але з легендаю аб князёўскіх калігацыях. Сям'я Петкевічаў паходзіла з ваколіцаў Мэрэча (паміж войнамі Мэрэч, пад назовам Мэркіне знаходзіўся ў ковенскай Летуве. Пішу паходзіла з Мэрэча гэта адносіцца да канца 19 стагодзьдзя. Папярэдня сям'я Петкевічаў памінаецца ў дакумантах, як віленскія жыхары, якія займалі становішчы пры вялікакняжым двары, а адзін зь іх паводле захаваных (не ў мяне) дакумантаў меў у Вільні дом на Падзамчы, які прадаў Жыгімонту-Аўгусту. Бабка мая Валерыя была рыма-каталічкай, а дзед Мікалаеня праваслаўны, але таксама, як і ў выпадку івейскіх дзядоў, мае дзяды не стараліся ўзаемна наварочваць на сваю «праўдзівую» веру. Бабка мая Валерыя была моўна спольшчаная, але калі яе нехта называў полька, дык яна вельмі актыўна запярэчвала, гаворачы, што зь вякоў Літвінка, і што наагул Палякі недзе над Віслай, а ня тут.

Дзед мой Васіль Мікалаеня пакінуў бабку Валерыю маладой удавою з трыма дзяцьмі: найстарэйшай Марыяй, маёй маці Аўгеньняй і сынам Уладзімірам. Паколькі дзед яшчэ ня меў права на пэнсію, дык бабка Валерыя мусіла шукаць нейкай працы і ёй удалося дастаць працу загадчыцы пасьцельнай бялізны ў гатэлі «Шляхоцкі» ў Вільні. На гэтай працы мая бабка выгадавала трое дзяцей і дала ім такую-сякую асьвету. Дзьве сястры скончылі нейкія школы, ніжэйшыя ад гімназіяў, а Ўладзімір скончыў рэальную школу ў Вільні, пасьля вучыўся ў гор. Томску ў Палітэхніцы, а летнім часам зарабляў, як праваднік на таварных цягнікох з Сібіру. У часе Першай сусьветнай вайны быў забраны ў войска, у флёту, і адбываў службу на Чорным моры, як інжынер-мэханік на розных караблёх, між іншым памятаю, што служыў на крэйсеры «Память Меркурия». Дзядзька Ўладзімір, калі яшчэ быў вучням заўсёды марыў аб тым, каб быць мараком і ягоныя імкненьні зьдзейсьніліся. У нашай хаце ў Вільні да вайны перахоўваліся ягоныя шматлікія рысункі з аднэю тэмай: мора і караблі. Сярод ягоных папераў я знайшоў, паміж іншым, верш прысьвечаны лейтэнанту Шмідту, што прыймаў удзел у 1905 годзе ў паўстаньні ў Чорнаморскім флёце і быў пазьней асуджаны на сьмерць. Верш, як памятаю, пачынаўся: «Шмидт не спит...» Дзядзька Ўладзімір ажаніўся з зрусыфікаванай немкай Верай Тышбэйн, дачкою інжынера-будаўніка, здаецца Палескай чыгункі, сястрой ягонага калегі з рэальнай школы. Пасьля рэвалюцыі асеў у былым Пецярбурзе, скончыў палітэхніку, меў дачку, быў некалькі разоў арыштаваны і зноў выпушчаны. Служыў у Балцкім флёце. Паміж войнамі бацькі мае падтрымлівалі рэдкую перапіску. У адным часе хацеў вярнуцца ў Вільню, але відаць яму гэта ўлады адрадзілі, бо на пару гадоў спыніў перапіску, а пазьней больш аб гэтым не ўспамінаў.

Матчына сястра Марыя выйшла за настаўніка Міхала Патомскага і мела трое дзяцей: Аўгена, Юрыя і Натальлю. Міхал Патомскі быў інтэлігентным чалавекам, але як аказалася меў дзьве заганы, адну незалежную ад яго захварэў на сухоты, і другую ад яго залежную быў карцёжнікам. Стала ўсе грошы праігрываў у карты і вечна быў у даўгах.

Недзе ў 1912 годзе бацька мой быў прызначаны, на ягоную просьбу, начальнікам пошты ў мястэчка Бэйсагола ў шавельскім павеце на Жамойці.

Першыя мае ўспаміны адносяцца толькі да Бэйсаголы, бо свайго першага пабыту ў Вільні не памятаю. З Бэйсаголы прыпамінаю даволі многа, хоць у адарваных фрагмэнтах. Памятаю расклад памешканьня, дзе мы жылі, у тым самым будынку, дзе мясьцілася пошта, на рынкавым пляцы; чырвоны з белым касьцёл з правага боку пляцу, калі на яго глядзець з вакна. Памятаю поўнае сонечнае зацьменьне, здаецца гэта быў 1913 год. Памятаю вялізарны парк са статуямі, што быў у маёнтку тутэйшага вялікага абшарніка Комара, куды мы часта хадзілі на спацыр. Памятаю маю няньку Аніську, паштовага стоража Осіпа. Як прыпамінаю, у хаце ў нас бываў сусед аптэкар, паляк, кіраўнік сельска-гаспадарчай дасьледчай станцыі ў маёнтку Комара, Казімір Славінскі і, бацькаў падуладны паштовы ўрадавец, Шахлевіч, які жыў у паштовым доме. З намовы Шахлевіча бацька прабаваў езьдзіць на ровэры, але навука яму нешта не пайшла і аднойчы вярнуўся да хаты добра пабіты і з парванымі порткамі. Спачатку мы былі ў Бэйсаголе толькі ўтраіх, але праз нейкі час пераехала да нас на жыцьцё бабка Валерыя. Памешканьне, дзе мы жылі было вялікае: дзьве спальні, гасьцінная, сталовы пакой і вялікая кухня. Аднойчы бацька паехаў нечага ў Вільню і прывёз мне падарунак трохколавы ровар і смаргонскіх абаранкаў, якія я начапіў на кіраўніцу ровара і езьдзечы навокал стала ў пакоі размалоў іх.

Чаму мы вярнуліся ў Вільню ня ведаю, але вярнуліся на пачатку 1914 году і пасяліліся на вуліцы, што за польскіх часоў называлася Філярэцкай, а за цара называлася Першым Панамарскім завулкам, недалёка ад таго мейсца, дзе разыходзілася Папоўская і Філярэцкая, трохі бліжэй да зарэчнага рынку, у невялічкім доме, каля вялікага шэрага двупаверховага дому. Калі наймалі памешканьне, дык не агледзеліся, што столь у памешканьні была такая нізкая, што ня ўлазіў буфэт і мусіў стаяць расстаўлены. Дзеля гэтага адразу пачалі шукаць іншага памешканьня і знайшлі яшчэ далей у глыб Папоўшчыны, на Другім Панамарскім завулку (за польскіх часоў Крывое Кола), у доме Аляксея Курачкіна, у двусямейным доме, тры пакоі з кухняй. Аляксей Курачкін гэта быў расеец, здаецца, казак, які служыў у войску ў Вільні ў чыне ні то прапаршчыка, ні то падпаручніка. Жонка яго была мясцовая полька з дому Вычалкоўская Станіслава. Сястра жонкі Кручкіна, Анна была замужам за Казімірам Тжэцякам, які валодаў на праве доўгатэрміновай арэнды ад Сьвятадухавага манастыра вялікім кавалкам зямлі. Частку гэтай зямлі ён за нейкае ўзнагароджаньне адступіў на такіх самых правох свайму швагру Аляксею Курачкіну, які на гэтай адступленай зямлі пабудаваў той дом у якім мы ўзялі ў наём памешканьне. Дом стаяў блізка ад граніцы Тжэцяка і да яго належаў кавалак зямлі. З другога боку дому (супроцьлеглага фронту) быў лог, які на некаторых падрабязных плянах называўся Іванаў роў.

Хутка пасьля пераезду ў дом Курачкіна ў памешканьні пацясьнела, бо памёр муж маёй цёткі Марыі, Патомскі, які ў апошнім часе, здаецца, быў настаўнікам у вёсцы Суцькава, мабыць каля Ашмяны. Марыя Патомская пераехала да нас са сваімі трыма дзяцьмі нямаючы сродкаў да жыцьця. Яна пачала працаваць у Ўпраўленьні Палескіх Жалезных дарог, хоць ужо ў гэтым часе была таксама хворая на сухоты, ад якіх памёр яе муж. Пражылі мы аднак разам ня доўга, бо ў жніўні 1914 году пачалася нямецка-расейская вайна. На пачатку вайны раз прыяжджаў на пабыўку сам Курачкін і як памятаю паказваў нямецкую пікельгаўбу і трафейную здабычу з Прусіі вялікі нямецкі куфаль да піва з напісам: «Ін тіфэн келлер зітц іх гір». Напіс я прачытаў, ясна, многа пазьней. Выглядае, што звычай браньня ваенных трафеяў з прыватных памешканьняў ня ёсьць савецкай навінкай, а належаў ужо папярэдня да традыцыяў расейскай імпэрыяльнай арміі. У Курачкіна было двое дзяцей: мой равесьнік Нікадзім і пару гадоў маладзейшы Мікалай.

Хутка пасьля пачатку вайны пачалася эвакуацыя сем'яў дзяржаўных урадаўцаў. Было дазволена ехаць у кожную мясцовасьць Расеі. Бацькі выбралі горад Новазыбкаў, чарнігаўскай губэрні. Выбралі дзеля дзьвюх прычынаў. Па-першае, бацька не хацеў адбівацца далёка ад хаты, а па-другое, у Новазыбкаў эвакуаваліся зь Вільні родныя: сястра маёй бабкі Валерыі Марыя, жонка Міхала Гержода, служачага Палескай жалезнай дарогі са сваёю сям'ёй дзяцьмі: Міхалам, Казімірам, Тэрэсай, Ганнай і Марыяй. Марыя наймаладзейшая, была старэйшая за мяне ўсяго на адзін дзень, але ўсёроўна была маёй цёткаю.

Калі выяжджалі зь Вільні, дык мелі магчымасьць забраць усё ўмэбляваньне, але бацька быў супроць гэтага, лічачы, як лічылі тады ўсе, што вайна будзе кароткатрывалай і дзеля гэтага мэбляў з сабою ня бралі, а пакінулі (лепш сказаць пакінуў бацька, які з намі не паехаў, а заставаўся ў Вільні амаль да яе заняцьця нямецкім войскам). Рэчы пакінулі пад апекаю Тжэцяка, які заставаўся. Сям'я гаспадара А.Курачкіна выехала дзень пасьля нас.

Бежанства (Новазыбкаў)

Мой родны кут, як ты мне мілы!..

Забыць цябе ня маю сілы!...

Я. Колас

Эвакуацыя адбывалася таварнымі вагонамі, і з усяго падарожжа прыпамінаю толькі самы выезд зь Вільні і парудзённае стаяньне на станцыі ў Гомелі. Цётка Марыя Патомская паехала ня з намі, але асобна, бо ёй службова вызначылі месца эвакуацыі станцыю Жудзілава, здаецца не за надта далёка ад Новазыбкава. У Новазыбкаве маці знайшла пакой з вэрандай на Кладбішчанскай вуліцы ў доме Літвінова. Вуліца называлася Кладбішчанскай, бо пры канцы яе з двух бакоў былі могільнікі. Дом Літвінова стаяў на рагу іншай вуліцы і праз вуліцу ўжо пачынаўся магільнік. У часе нашага пераезду ў Новазыбкаў там быў даволі ажыўлены рух, бо панавала халера і часта прыяжджалі шпітальныя карэткі, звозілі хворых у шпіталь, скуль многія траплялі на суседнія магільнікі.

Бабка Валерыя паехала разам са сваёй дачкой Марыяй на станцыю Жудзілава, дзе ўсе зьмяшчаліся ў адным вялікім пакоі прыстанцыйнага будынку барачнага тыпу. Раз былі паехаўшы туды ў адведзіны.

Новазыбкаў гэта быў невялікі горад заселены, амаль выключна, расейскімі стараверамі (раскольнікамі паводле афіцыйнае расейскае тэрмінагёгіі), што ўцякалі ў свой час з Масковіі ад рэлігійнага прасьледу афіцыйнай расейскай царквы ў Вялікае Княства Літоўскае. Усе гэтыя стараверы дзяліліся на розныя юрысдыкцыі, толкі ды падзелы пад іншымі назовамі. Былі такія, што мелі сваіх сьвятароў, былі безпапоўцы, без сьвятароў, дзе ў пэўнай меры гаспадар сям'і выконваў ролю сьвятара, вядучы хатнія набажэнствы, дзе ўжываліся ў часе малітваў гліняныя кадзільніцы. Пры малітвах заўсёды ўжываліся гэтак званыя «лестовкі» гэта накшталт каталіцкіх ружанцаў, толькі разоў пяць даўжэйшыя і зробленыя з скуры, а замест пацеркаў ружанцу да скуранога паяска былі прымацаваныя скураныя цыліндрыкі. «Лестовкі» ўжываліся для адлічваньня колькасьці сказаных малітваў, заклікаў «Господи, помилуй» ці паясных або зямных паклонаў, якія былі ў шырокім ужываньні пры малітвах. Як уторны ўжытак, «лестовкі» падмянялі дзягу для пакараньня дзяцей.

Маці Еўгеньня з сястрой Галенай, Вільня, 1930 г.

Усе жыхары Новазыбкава, нягледзячы на свой рэлігійны падзел, былі згодныя ў тым, што кожны нестаравер ёсьць рытуальна нячысты-паганы, тое самае, што ў Жыдоў-трэфны. Словам паганы, азначаўся таксама сабака. Калі ў стараверскую хату, старавераў строгага «толку» зайшоў нехта паганы-сабака ці нестаравер, дык хату спэцыяльна акаджвалі, акраплялі сьвятой вадой з малітвамі, каб выгнаць тую паганасьць. Тое самае, калі нехта напіўся вады з іхняга кубка. Новазыбкаў прадстаўляў сабою замарожаны ўклад расейскага жыцьця з перад некалькіх стагодзьдзяў. Зразумела, што пры такім падыходзе, «паганаму» чалавеку было цяжка знайсьці мейсца для жыцьця. Сьляпы жабрак, якому бабка нешта дала, кінуў ёй данае пад ногі, калі з акцэнту зразумеў, што яна нетамтэйшая, прыгаварваючы, што «яго хацелі апаганіць». Гаспадар нашага дому, Літвінаў згадзіўся здаць у наймы матцы пакой дзеля таго, што належаў да гэтак званых «единоверцев». Адзінаверцы, гэта былі стараверы, якія згадзіліся прызнаць агульна расейскую гіерархію ўзамен за права ўжываць свае старыя, несапсаваныя патрыярхам Ніканам кнігі, сьпяваць адпаведную колькасьць разоў алілуйя (была нязгоднасьць з праваслаўнымі, колькі разоў трэба сьпяваць), хадзіць з крэсным ходам «посонь» згодна з рухам сонца, а не супроць, як у праваслаўных, і хрысьціцца двума, а не трыма пальцамі.

Стаіць Новазыбкаў на нізкім мейсцы. Праз яго працякала нейкая, амаль стаячая рака, якая тварыла ў самым горадзе стаў. У горадзе былі: мужская рэальная школа, жаночая прагімназія, фабрыка запалкаў Волкава. Іншы багацей называўся Парамонаў. На рынку былі двупавярховыя «торговыя ряды», дзе былі крама пры краме бяз вокнаў, з выхадам на акружаючы другі паверх балкон. Навокал гораду падмоклыя тарфовішчы-выганы. Жыхары палілі ў хатах торфам. На рынак сяляне прыяжджалі на валох. Жыцьцё ў параўнаньні зь Вільняй было многа танейшае, рынкі былі заваленыя. Мяне заўсёды дзівіла, што савецкая прэса з Хрушчова рабіла амаль што вынаходцу кукурузы, тады як ужо ў 1914 годзе ў Новазыбкаве рынкі былі завалены кукурузай, сьвежай і ўжо варанай.

Пры доме Літвінава быў вялікі сад, як амаль у ўсіх на прадмесьцях, і вялікі панадворак. Там паставілі вайсковую кухню з яе абслугай, якая жыла ў лазьні Літвінава. Як бачыў, жаўнераў кармілі няблага капуста на мясе, каша з грэчкі і кавалак мяса насаджаны на драўляны пруток. На панадворак прыходзілі аддзелы жаўнераў па абед, часта са сьпевамі. Прыпамінаю адну:

Сербия, Бельгия жаль мне тебя,

Проклятая Германия идет на тебя.

Позьняй восеньню 1914 г. я захварэў на дэфтэрыт, з якога хутка ачуняў пасьля прыняцьця сыраваткі Бэрынга, а тады трохі пачакаўшы ізноў захварэў на ветраную воспу, далей на сьвінку, а ў вольны час хварэў на звычайную прастуду, хоць тога вольнага часу заставалася нямнога. Так у заняцьцях хваробамі перабылі мы зімку 1914-1915 гг.

Вясною 1915 году памерла на станцыі Жудзілава сястра маёй маці Марыя і там была пахавана. Маці мая езьдзіла хаваць, а я ў гэты час быў у Гержадаў.

З хаўтураў маці вярнулася з бабкай Валерыяй і трыма дзяцьмі маімі дваюраднымі, найстарэйшым хлапцом Аўгенам, старэйшым ад мяне на якіх пяць гадоў, Юркам, больш менш майго ўзросту, і Натальляй, на год ад мяне маладзейшай. Некалькі месяцаў мясьціліся ўсе ў тым адным пакоі з вэрандаю, а тады хлапцоў забраў на выхаваньне іх дзядзька Патомскі, які быў бязьдзетны і знаходзіўся ў гэтым часе ў горадзе Лебедзянь, тамбоўскай губэрні (цяпер горад называецца Козлов), а Натальля засталася ў нас.

На пачатку зімы 1916 г., захварэў я на шкарлятыну і хварэў доўга і цяжка, бо ніякіх лекаў ад шкарлятыны ў той час ня было, а каб рабіць уражаньне, што нешта для хворага робіцца, лекары прыпісвалі паласканьне горла рознай дрэньню (ut aliquid fieri videatur). Ледзь пачаў выздароўліваць, як зьмянілі памешканьне, на гэтай самай вуліцы, трохі бліжэй да гораду, у доме Данілава. Данілаў быў плотнік, належаў да безпапоўцаў вельмі строгага «толку», але кватэра якую мы занялі была зусім асобным домам, які складаўся з пакою, кухні і сеняў, дык гаспадары прылажыўшы трохі стараннасьці і асьцярожнасьці маглі ўсьцерагчыся ад апаганеньня.

У 1916 годзе адбыўся шлюб маёй цёткі Тэрэсы Гержод з вайсковым урадаўцам Гловацкім, а праз год яна памерла пакідаючы парамесячную дачку Галіну. Памерла яна ад гішпанкі, як тады называлі тагачасную інфлюэнцыю.

Новазыбкаў у тым месцы дзе мы жылі меў вясковы характар, усе гаспадары трымалі кароваў і я праводзіў, калі дазваляла пагода многа часу на небрукаванай вуліцы перад домам, страляў з клюба, гуляў зь іншымі хлапцамі ў розныя гульні (паміж іншым, слова «рабяты», што цяпер шырака ўжываецца ў Менску, у Новазыбкаве было няведамае; ужывалася выключна слова хлопец, хлопцы). Найбольш пашыранай гульнёй была гульня ў «бабкі».

Прыпамінаю таксама гульню пад назовам каслы. Выкопвалася ў зямлі ямка, а на акружнасьці з радыюсам якіх трох мэтраў выкопвалася яшчэ 6, 8 ці 10 такіх самых ямкаў. Гуляючыя ўзбройваліся ў спэцыяльныя палкі, выразаныя з карнявішча, якія выглядалі, як палкі да гульні «ў гольфа», і кожны займаў мейсца каля аднэй з ямак і стараліся ўсе кіямі загнаць у цэтральную ямку шпуляк, кукурузны качан, ці драўляны кубік. Цэнтральная ямка баранілася адным з гуляючых. Калі нехта выняў палку з ямкі і, у гэтым часе абаронца цэнтральнай ямкі даткнуўся гэтай ямкі сваім кіём, дык чыя гэта была ямка мусіў пераходзіць бараніць цэнтральную ямку. Калі шпуляк недзе закінуўся, дык кожны гаварыў: «чур маё касло говном запрясло», і тады ўсе ішлі шукаць, а пасьля знаходу гульня прадаўжалася.

Не памятаю, у якім годзе бацька прыслаў зь Менску лемантар «Моя любимая азбука» вельмі прыгожае выданьне, але ў 1916 годзе я ўжо жвава чытаў. Калі маці йшла ў бібліятэку, дык брала кніжкі і для мяне, але ўся бяда была ў тым, што кнігаў для дзяцей было вельмі мала. З Патомскімі дзяцьмі трапіла ў нашу хату «Задушевное Слово» часопіс для дзяцей, але ўсёроўна матэрыялу для чытаньня не хапала і я пачаў чытаць журнал, што выпісвала маці «Журнал для Женщин». Часамі там ня ўсё было мне зразумелым і маці з бабкаю чуліся ніякава, калі я прасіў выясьніць для мяне незразумелае. Першай паважнай кнігай, якую я прачытаў была кніга Сэрвантэса Прыгоды Дон Кіхота, выданьне скарочанае. Дон Кіхота я атрымаў, як падарунак ад дзядзькі Ўладзіміра, калі ён аднойчы прыехаў нас адведаць. У чарнаморскай флёце афіцэры насілі белыя порткі і здаралася ў Новазыбкаве за ім чаргой бегалі хлапцы выгукваючы: «Смотри, в подштаниках ходит».

У 1917 годзе адбылася рэвалюцыя. Будучы ў горадзе бачылі маніфэстацыю з чырвонымі сьцягамі і бантамі; з такімі-ж бантамі хадзілі ўсе рэалісты. Мы штодзённа атрымлівалі з Пецярбургу газэту, здаецца кадэцкага напрамку, назову якой я не памятаю. У часе рэвалюцыі маці правільна адзначала, што адбываюцца вялікія падзеі і пачала прачытаныя газэты захоўваць. Частка зь іх была потым пераданая ў музэй імя Івана Луцкевіча ў Вільні.

Недзе ў лютым 1918 году, бацька, які да гэтага часу быў у Менску, дзеля нямецкага наступу на ўсход быў эвакуаваны і прыехаў у Новазыбкаў да сям'і. Нямецкі наступ пачаўся пасьля таго, як Троцкі ў часе нямецка-савецкіх перагавораў у Берасьці асьведчыў, што ані мір, ані вайна, тады немцы адказалі на гэтае асьведчаньне наступам. Прабыў бацька ў Новазыбкаве ня доўга, бо праз няцэлы месяц нямецкія войскі зблізіліся да Новазыбкава. Калі немцы былі ў адлегласьці 25 вёрстаў ад Новазыбкава, мы выехалі. Сям'я Гержадаў выехала пару дзён перад гэтым у Маскву.

Для новага месца жыхарства бацькі выбралі, нічога фактычна аб ім няведаючы, горад у Тамбоўскай губэрні пад назовам Ліпецк, магчыма, што спадабаўся назоў. Ехалі разам з рэчамі ў цяплушцы таварным вагоне. Разам з намі ехаў іншы паштовы працаўнік пад прозьвішчам Смольскі паляк з Лодзі, разам са сваёй сям'ёй. Ехалі каля тыдня з даўгімі пастоямі на станцыях.

Бежанства (Ліпецк)

Беларусь, мая мужыцкая,

Шматпакутная, непачатая,

Зварухніся, моц крывіцкая, -

Слава наша ты крылатая.

Л. Родзевіч

Прыехалі ў Ліпецк, вагон адчапілі ад цягніка і пакінулі на станцыі. Мужчыны пайшлі шукаць памешканьня. Станцыя аказалася адлеглая ад гораду на некалькі кілямэтраў. Памешканьне знайшлі на трэйці дзень.

Ліпецк насельніцтва хіба якіх 10 тысячаў, аказаўся горадам курортным і памешканьняў вольных было многа, але яны былі непрыстасаваныя да зімовага сэзону, а толькі на час курортнага сэзону у летні час. Добрага памешканьня прыдатнага і на зімовае жыцьцё не знайшлі, і на трэйці дзень зьнялі памешканьне разам са Смольскімі на рагу вуліцаў Плашчаднай і Стралецкай, адзін квартал ад рынкавага пляцу, на якім стаяла царква Сьв. Тройцы з блакітнымі купаламі ды залатымі зоркамі на іх. Гаспадаром дому быў кравец прозьвішчам Талдыкін, жонка якога называлася Глафіра. Мелі яны двое дзяцей хлапцоў пад дваццаць гадоў Сямёна і Ўладзіміра. Ніз дому, дзе жыў гаспадар, быў грубы зь вельмі тоўстымі мурамі, а надбудаваны першы паверх быў летняй будовы і ня меў нават печы для аграваньня, хоць у вадным пакоі была грубка з убудаваным рэзарвуарам для вады, для летніх курортнікаў. У сакавіку жыць было даволі холадна, але хутка пацяплела. Бацька ізноў працаваў на пошце і быў у частых разьездах, бо яго праца палягала на закладаньні новых паштовых урадаў у Ліпецкім павеце (ўезьдзе). Горад Ліпецк быў заложаны царом Пятром І, і гэтаму цару быў пастаўлены помнік трохкутны абэліск абшыты зялезнымі лістамі. Была таксама ў горадзе Дубовая Рошча, пасаджаная на ягоны загад. Горад стаяў на правым беразе ракі Варонеж, але не на самым беразе, бо паміж апошнімі дамамі гораду і ракою былі нізкія лугі з паўтара кілямэтра. У паводку Варонеж разьліваўся так, што заліваў ня толькі тыя лугі, але ўсю ніжнюю частку гораду. Цэнтр гораду быў выбрукаваны, але дзе мы жылі, хоць гэта было блізка ад рынку, ужо ніякага бруку ня было. Дзе быў брук, дык летам быў ён пакрыты белым пылам, бо брук быў з вапеннага каменьня, а пасьля дажджу брук быў пакрыты клейкай мазяй. Клімат быў востра кантынэнтальны. Летам сухая гарачыня без дажджоў, зімою моцныя маразы без адлігаў. Калі зімой пачыналася сьнежная завіруха, дык горад на пару дзён зусім заміраў. Болшасьць горада стаяла на схіле да Варонежу ці на далейшай раўніне і ў гэтых вышэйшых частках гораду вада была вельмі глыбока і да таго пад тоўстым слоем вапнякоў. Дзеля гэтага кожных некалькі кварталаў, на скрыжаваньні, стаяў будыначак, куды была даведзеная вада і там выдавалі гэтую ваду ў абмен за закупленыя ў гарадзкой управе цэтлікі. Багацейшыя гаспадары, асабліва тыя, што трымалі кароваў, прывозілі ваду цэлымі бочкамі, коннымі або ручнымі вазкамі. Бацька вяртаючыся са сваіх паездкаў па ліпецкім павеце, заўсёды гаварыў, што народ тут многа цямнейшы і менш культурны, чым на Беларусі. Бацька асабліва абураўся, што жывучы тут ужо тысячу гадоў да гэтага часу не навучыліся прызваіта пакрыць страху саломай. Вёскі і прадмесьце Ліпецку для апалу ўжывалі гной і летам перад кожным домам, дзе былі каровы, былі зробленыя градкі з гною, які час-ад-часу пераварачвалі, пакуль ня высахне, а тады ссыпалі недзе пад страху і ўжывалі да аграваньня і варкі ежы.

Матэрыяльна, на пачатку, было ня блага, бо мясцовасьці былі земляробска багатыя, чарназёмная паласа дзе зямля радзіла бяз ніякага ўгнаеньня, і паколькі савецкая ўлада ня была яшчэ моцна ўсталяваная, дык было ўсяго даволі і вельмі танна. Горш было з апалам, бо сваёй каровы мы ня мелі, таму часта хадзілі ў лес за некалькі кілямэтраў па дровы. Але колькі можна прынесьці дроў на сваіх плячох!

На памешканьні ў Талдыкіных пражылі лета (Смольскія выехалі раней), а пад восень перабраліся ў дом насупраць, таксама на рагу гэтых самых вуліцаў, у дом Вары Церпуговай. Пры зямлі быў падвал, так што жылы дом быў як-бы першым паверхам і збудаваны з бярвеньняў. У сярэдзіне такія самыя нічым не прыкрытыя бярвеньні. Сама Церпугова займала адзін пакой, колішнюю кухню гэтага памешканьня, а нам здала ў наём два пакоі з асобным выхадам у сені. Аграваньне круглая цагляная печка, пакрытая зьверху бляхай. У гэтай-жа самай печцы і варылі, што вымагала даволі вялікага спрыту. Печка была добрая, адно толькі пасьля таго, як яе распальвалі, яна пачынала дыміць, так што ўсе цёпла апраналіся, адчынялі ўсе вокны і дзьверы ды чакалі. Пазьней печка ўгаралася, пераставала дыміць і да наступнай раніцы было цёпла, хоць і незацёпла.

Бацьку не сядзелася ў Ліпецку. Нішто яму там не падабалася і ён толькі марыў, каб вярнуцца да хаты. Нарэшце ня вытрымаў і пастанавіў, на сваю руку прабірацца да хаты, не чакаючы на афіцыйную рэпатрыяцыю. Бацька знайшоў сабе аднадумца, паштовага працаўніка прозьвішчам Шандроха зь Вільні і разам зь ім яны пачалі дабірацца да хаты. Пасьля доўгага падарожжа яны трапілі ў Вільню. Пры нагодзе выезду бацькі, мы пазнаёміліся з сям'ёю Шандрохі, якая складалася з ягонай жонкі і траіх дзяцей: Сяргея, ў маім веку ды мала меншых Барыса і Зіны. Выяжджаючы бацька прыдбаў 8 пудоў жытняй мукі, якую даставіў аўстрыяцкі палонны, што працаваў у ветраным млыне на Бальшаку, які праходзіў каля гораду. Паводле пляну мы меліся прыехаць летам 1919 году, але выйшла трохі інакш.

Першай кніжкай аб Беларусі, якую я прачытаў, была брашура ў жоўтай вокладцы на расейскай мове пад загалоўкам: «Основы державности Белоруссии» [1]. На пачатку брашуры, як мотто, быў зьмешчаны верш:

Нясеце сьвет, у змроку дрэмле

Наш родны край, наш родны кут;

Няхай уваскроснуць нашы землі,

Няхай асьвеціцца наш люд.

Летам 1919 году я захварэў на малярыю. Рака Варонеж, каля гораду дзялілася на многа адногаў, творачы вастравы і старыцы, даючы вельмі добрыя ўмовы для размножваньня камароў і жабаў. Паміж камароў, відаць, вяліся і малярыйныя камары. Каб трапіць на другі бок Варонежа, трэба было пераехаць праз тры масты, якія ня ведаю чаму, называліся Царкоўныя.

Малярыя, паводле майго дасьведчаньня, самая няпрыемная хвароба. Прачнуўшыся раніцаю чуўся вельмі добра, ішоў гуляць на панадворак. У пэўным часе рабілася ўражаньне, што надвор'е пачынала халаднець, а сонца сьвяціць цямней. Рабілася што-раз халадней. Варочаўся да хаты, клаўся ў ложак. Рабілася што-раз больш халадней, хоць накрывалі мяне ўсім магчымым і нарэшце з холаду пачынала так трасьці, што стукалі зубы (наш назоў «трасца» вельмі добра перадае гэты стан). Такі прыступ холаду трываў пару гадзінаў, пазьней пачынала цяплець, кароткі час стану, тады ні холадна ні горача, а тады пачынала рабіцца горача. Усё накрыцьцё здымалася, тэмпэратура падымалася панад 40° Цэльсія і канчалася ўсё паценьнем. Па нейкім часе чалавек рабіўся ізноў здаровым, толькі так слабым, што падгіналіся ногі. Лячылі мяне мясцовым лякарствам, настойкай з балотнай расьліны здаецца бабоўніка, прыпраўленай, відаць, для смаку жоўтымі, дзікімі несьмяротнікамі. Лекар гаварыў, што патрэбная хініна, але яе ў цэлым Ліпецку ня было. Лекар пакуль-што лячыў мікстурай настойкай на сьцябле сонешніка і казаў, што селязёнка вельмі павялічаная. Ці настойка на сьцябле сонешніка была ў расейскім сьпісе афіцыйна ўжываных лекаў, ня ведаю.

Мяйсцовыя, дасьветчаныя людзі радзілі лячыць сваім спосабам: калі трасца была найвялікшая, дык трэба было, паводле гэтага спосабу, разьдзець хворага і неспадзявана абліць вядром чым найхаладнейшай вады. Гаварылі, што гэта найпэўнейшы спосаб вылячыць малярыю, але маці неяк не магла на гэта адважыцца.

Хварэў я доўга, аж пакуль не прыйшла ад дзядзькі Ўладзіміра хініна, якую ён у кожнай аптэцы Ленінграда купляў па дзве таблеткі, бо толькі так яе прадавалі. Калі мы атрымалі хініну, вылячэньне было вельмі хуткае, бо ўжо пасьля некалькіх дозаў хініны, смак якой я добра памятаю, хвароба пачала праходзіць, хоць хініну трэба было прымаць яшчэ далей.

У міжчасе, пасьля ўмацаваньня савецкае ўлады ў Ліпецку, нівы якога і акружаючых яго мясцовасьцяў ляжалі на мэтровым, а мо і глыбейшым слаі чарназёму, пачалося адчуваньне нястачы прадуктаў харчаваньня. Хлеб, які раней быў жытні і пшанічны, зьмяніўся на аўсяны (вельмі нясмачны і клейкі), а тады на прасяны, таксама нясмачны, сухі ды ломкі; ды і таго было цяжка дастаць. Дапамагала трохі знаёмства заведзенае яшчэ бацькам з собсьнікам пякарні, што месьцілася на рынку, блізка ад пажарнай каланчы-вежы, дзе стала хадзіў пажарнік наглядаючы, ці дзе няма пажару. Гаспадар пякарні называўся ...... які, відаць, адносіўся да нерасейцаў прыхільна, бо бацька мой ніколі не выдаваў сябе за расейца. Ён заўсёды зазначаў, што ён Беларус, і што гэта зусім іншая нацыя.

Пад восень зьмянілі памешканьне. Знайшлі цэлы дом для сябе. Дом, праўда, ня вельмі вялікі, збудаваны як сялянская хата. Уваход у сенцы, з сенцаў налева пакой з такой самай цагляна-бляшанай печай, як у папярэднім памешканьні, направа кухня з варыстай печай і правалянай столяй падпёртай некалькімі каламі. Гэтую кухню наагул ня ўжывалі, хіба толькі летам на прыпечку гатавалі на трыножніку, называным там таганом. Дом стаяў таксама, як і папярэднія кватэры на рагу Стралецкай і Базарнай, адзін квартал ад папярэдняга памешканьня. Пры доме, як усюды, быў даволі вялікі сад і гарод. У гародзе садзілі буракі, памідоры. У садзе былі вішні, пяць ігрушаў, танкаветкі, бэргамоты і тры дрэвы старых ігрушаў, на якіх ігрушы былі надта высока, што нельга было іх дастаць. Падымалі і елі тое, што само падала і вельмі часта рассыпалася ў дробны мак. Яблыняў было некалькі дрэваў, але ўсе благіх гатункаў, іх есьці можна было толькі варанымі.

Маці мая хутка атрымала працу ў аддзеле сацыяльнага забясьпячэньня. Жылі мы з гэтых заробкаў і з выменьваньня рэчаў на ежу. Прыпамінаю, што за дваццаць парцэлянавых талерак дасталі ад купца (лепш сказаць былога гандляра збожжам) Васільева, суседа Талдыкіных, 40 бутэлек малака, па аднэй бутэльцы ў дзень. Маці працавала ў аддзеле сацыяльнай апекі да таго часу, пакуль цэлы месячны заробак аказаўся на вольным рынку вартым аднаго штофа малака (штоф, расейская мера, хіба якіх паўтара літры), дзеля інфляцыі. Тады маці пачала разглядацца за іншай працай, і па рэкамандацыі аднае знаёмае бежанкі з Горадзеншчыны Юлі, атрымала працу ў майстэрні, што займалася вырабам шчотак, падвучыўшыся перад гэтым у хаце ад Юлі, як іх рабіць. Шчоткі рабілі ўручную, кожны пучок валосься ці шчаціны ўручную ўцягваўся спэцыяльным кручком у адпаведную дзірку ў драўлянай калодцы. Дзіркі гэтыя сьвідраваліся ў майстэрні на спэцыяльным варштаце з нажным гонам. Калі радок канчаўся, дык валосьсе падразалася да пэўнай вышыні і рабіўся наступны радок. Праца была платная ад штукі і маці ў хуткім часе пачала мець вырабатку вышэй ад сярэдняй. Два разы ў тыдзень, вечарам, маці мела дадатковую працу з Юляй прыклейваць да верху шчоткі дошчачку, што пакрывала вяроўкі, якія трымалі валосьсе. Фінансава жыцьцё ў працоўнай клясе выглядала выгаднейшым, чым у інтэлігентнай праслойцы, галадалі ўсёроўна.

Трохі дапамагала тое, што мы (я і Н.Патомская) летам хадзілі кажны дзень на «Дзецкую плашчадку», дзе гаспадарчай загадчыцай была Шандроха. Там трохі падкормлівалі: раніцою кубак нечага, што называлася гарбата з паловаю таго, што выдавалася пад назовам шакаляднага цукерка і малы кавалачак прасянога хлеба. У абед давалі трохі прасяной кашы размазьні, палітай лыжачкай сонешнікавага алею і яшчэ кавалачак хлеба. Дзіцячая плашчадка мясьцілася ў гэтак званым Ніжнім Парку (быў яшчэ Верхні Парк на Дваранскай вуліцы). Ніжні парк займаў вялікую плошчу, адным бокам прытыкаў да вялікага штучнага ставу з лодкамі, другім да непралазнага балота. Іншыя бакі былі абгароджаныя або ажурнай цаглянай сьцяною, або высачэзнымі зялезнымі штахэтамі. У гэтым-жа парку мясьціліся ў адным будынку тэатр, крытая вэранда для спацару ў дождж і рэстаран. У іншых месцах парку былі яшчэ дзьве кавярні і адна зь іх была занятая пад нашую плашчадку. Самым аднак галоўным у парку было «Грязелечебное Заведение». Гэта было вялікае прадпрыемства. Вялікія катлы, у якіх варылася і вымешвалася балота да гушчыні сьмятаны, якое потым налівалася ў драўляныя ванны на колах, якія па рэйках развозіліся ў паасобныя пакоі ўстановы, дзе лячыліся людзі. Запах гэтых ваннаў быў вельмі няпрыемны. Выкарыстанае балота вылівалася ў рэчку з крынічнай вадою, якая цякла праз цэнтр гораду і праз парк. Апрача балотных ваннаў, лячылі яшчэ ў Ліпецку вадою з дзьвух крыніцаў, будынак з якімі прытыкаў да тэатральнага будынку. У гэтым крынічным будынку збудаваным у форме круглай капліцы, пасярэдзіне была каменная студня, дзе былі ўробленыя дзьве трубы, з аднае лілася вада з нейкімі зялезнымі солямі, а з другой зь нейкімі серкавымі. Крыніцы гэтыя называліся ад імя нейкага Альбіні крыніцамі Альбіні.

Нягледзячы на савецкую ўладу, увесь парк быў добра дагледжаны, усюды былі кветкі, некалькі фантанаў, праўда непрацуючых. Увесь парк ляжаў вельмі нізка фактычна ўсё было зроблена на балоце і далейшыя алеі зусім выразна былі насыпамі праз балота. Раз бачыў, як якіх пятнаццаць мэтраў ад алеі тапіўся ў балоце конь.

У дзіцячым садку (плашчадцы) намі займаліся настаўніцы, цёця Галя, Вера і іншыя. Яны арганізавалі гульні, вадзілі купацца на Варонеж, так, што час праходзіў хутка. У парадку прывучаньня да працоўнага жыцьця ці дзеля труднасьцяў з транспартам, кажны дзень група дзяцей з настаўніцай ішла ў пякарню па хлеб. На гэтую працу строга прытрымліваліся чаргі, бо ісьці хацелі ўсе. Прывабнасьць гэтай працы палягала на тым, што кожнае дзіця атрымлівала паўбохана хлеба і несла яго ў парк, па дарозе старанна яго абшчыпваючы. Пазьней, калі пайшлі ў школу, дык летам было горш, бо на дзецкую плашчадку ўжо ня прыймалі.

Пачаў я навуку ў ліпецкай школе першай ступені (ў той час школы дзяліліся на дзьве ступені малодшую і старэйшую). Школа была пад № 7 і мясьцілася ў будынку былой царкоўна-прыхадзкой школы Вазьнесенскай царквы. Памятаецца старая настаўніца Надзежда. Пачаў я навуку адразу ў трэйцяй клясе... Успомненая настаўніца вучыла расейскую мову. Уся яе навука палягала на тым, што нам выдалі па сшытку і сказалі зламаць яго ўздоўж па палове, і з аднаго боку напісаць «единственное число», а з другога «множественное число» ды скланяць заданыя словы. Апрача таго займаліся ў клясе чытаньнем з выдаваных і забіраных пасьля заняткаў кнігаў. Школа не апальвалася, усе сядзелі закутаныя. Зімой было так холадна, што чарніла замярзала. Найвялікшай атракцыяй было школьнае дакормліваньне. Штодня ў дванаццаць гадзін давалі тое самае мутную гарачую воду ў якой зрэдка трапляліся крупкі проса. Часамі прыходзіла чарга на дзяжурства ў кухні. Абавязак дзяжурных палягаў на прынясеньні з вадаправоднай будкі вады на тую зупу. Для кухаркі і дзяжурных варылася асобна густая прасяная каша і дзеля гэтага ўсе вучні вельмі дбалі, каб трапіць у дзяжурныя. Кухняй лічыўся закутак у залі, дзе быў пастаўлены кацёл, у якім варылася тая зупа. Заля была на ўсю вышыню двупавярховага будынку і там было яшчэ халадней як у клясе. Як разьлівалі зупу зімою, дык над кожнай міскай стаяў слуп пары.

На наступны год перайшоў у іншую школу, дзе вучылі трохі лепш, бо там неяк згрупаваліся настаўнікі з былой гімназіі. Вучыцца зрабілася цяжэй, з аднаго боку дзеля таго, што праграма ня была дастасаваная да роўні чацьвёртай клясы пачатковай школы (выкладалі напрыклад гэаметрыю), а з другога боку, што ня было кніжак. Школа кніжак не выдавала, купіць ня было дзе, хоць мясцовыя вучні іх неяк даставалі.

Адну зіму бралі абеды ў сталовай. Мэню ў той сталовай было сталае. Марожаная бульба расьцёртая і звараная з лупінамі ў вадзе, дзе часамі аказваліся кавалачкі каровіных ногаў і трыбухоў. Нягледзечы на сталае недаяданьне, гэтая ежа праходзіла праз горла з цяжкасьцю. Жыжка яшчэ так-сяк выпівалася, але тая марожаная бульба смакавала вельмі блага і часамі прабуючы яе ўлепшыць, рабілі з яе аладкі.

Апошняе лета (1921) нашага быцьця ў Ліпецку хадзілі зьбіраць каласы жыта на полі, пасьля звозкі ўраджаю. Вымалачаныя, згатаваныя і прапушчаныя праз мясарубку зерні поў-на-поў з бацьвіньнем смакавалі вельмі добра.

У справе выезду да хаты праводзіліся бясконцыя рэестрацыі. Пры гэтай нагодзе давалі ўколы супроць усякіх магчымых хваробаў, але далей гэтага справа ня ішла. Аднойчы маці пачула, што рэестрацыя адбываецца на станцыі Гразі, 40 кілямэтраў на ўсход і хадзіла туды пехатою зарэгістравацца, каб толькі хутчэй выбрацца. Праз горад часамі праходзілі цэлыя абозы нашых бежанцаў, якія на сваю руку стараліся коньмі дабрацца да хаты. Думалі аб гэтым і мы, але маці ня ўмела абыходзіцца з коньмі і гэты праект быў адкінуты.

Зімою, каля Вадохрышча, памерла бабка Валерыя ад сухотаў.

Паваротная дарога Ліпецк-Вільня

Беларусь, мая юнацкая,

Шаламдзікая, уся бунтарская,

Парві пута ты чужацкае,

Будзь дзяржаўная, гаспадарская.

Л. Родзевіч

Увосень 1921 году, калі ізноў пачалася школа, я прыпадкова даведаўся ад аднаго з вучняў мае клясы на імя Салямон, што ягоны бацька ў прыватна гандлёвых справах часта бывае ў Менску і, што адтуль рэгулярна адыходзяць бежанскія эшалёны ў Вільню. Маці пастанавіла распрадаць яшчэ нераспраданыя рэчы і з ручным багажом дабірацца да Менску. Пачаткова мелі ехаць на пачатку лістапада. Прадалі ўжо частку рэчаў, як раптам даведаліся, што на нейкі час рух цягнікоў устрыманы. Найбольш былі задаволеныя з таго, што не прадалі яшчэ нашай малой бляшанай печы, якую заўсёды ўжывалі, бо на вялікую не маглі набрацца дроў. Гэтую бляшаную печку мы купілі ад нашага знаёмага ..... ., які пазьнімаў шыльды са сваёй пякарні і зрабіў зь іх некалькі малых печкаў. Дрэва, якім палілі ў печы, паходзіла з лесазагатовак, на якія маці езьдзіла падчас працы ў сац. забесьпечаньні і правяла ў лесе цэлы тыдзень. У выніку тыднёвай працы маці атрымала права на вываз з лесу 2-ух сажняў дроў. Адным сажнем заплаціла за прывоз другога сажня з лесу, і гэтым другім сажнем мокрай асіны мы палілі два сэзоны ў той бляшанай печцы. Летам гатавалі на трыножніку, ужываючы суччо з саду, увосені ўжывалі дубовае лісьцё.

Цягнікі ізноў пачалі хадзіць у сьнежані, калі ўжо быў добры мароз, які ня быў так страшны, як раней, бо папрадаваўшы рэчы, купілі кажнаму па пары валенкаў.

Цягнік праходзіў праз Ліпецкую станцыю адзін раз у тыдзень, таму ахвотнікаў ехаць набіралася многа. На пэрон пускалі толькі зь білетамі, а да касы за натоўпам нельга было даціснуцца. Каб не дапамога знаёмага, які патрапіў дайсьці да касы з другога боку, праз урадавае памешканьне, дык няведама калі-б мы выехалі.

Нарэшце падыйшоў да адказу перапоўнены цягнік. Кінуліся ў адзін бок, кінуліся ў другі бок нідзе ня ўціснуцца. Нарэшце агледзелі ў апошнім вагоне пустую плашчадку і ледзь ускочылі на яе, як цягнік паехаў. Адчынілі дзьверы ў вагон, але тут адразу падскочыў жаўнер і зароў: «куда прёшь?» Аказалася, што гэта быў вагон спэцыяльнага прызначаньня, у гэтым вагоне ЧэКа, ці можа яна ў той час называлася інакш, везла арыштантаў, пераважна гэтак званых «мяшочнікаў» тых, што ехалі недзе па прадукты харчаваньня. Такім чынам у вагон нас не пусьцілі і нам прыйшлося ехаць на адкрытай плятформе. Зьмерзьлі страшэнна, але далёка не заехалі, бо на станцыі Елец цэлы цягнік паехаў, а наш вагон застаўся, нехта яго адчапіў. Калі канваіры ЧэКа ўсьведамілі, што сталася, дык павыскаквалі і пачалі страляць усьлед цягніка, але гэта не памагло і цягнік паехаў далей а мы засталіся на плятформе адчэпленага вагону. Узлаваны непаводжаньнем канвой, пасьля праверкі дакумантаў, пагнаў нас з плятформы. Пачалі хадзіць па станцыі і распытвацца, калі ідуць цягнікі ў кірунку на Менск. Нехта сказаў, што недзе на запасных рэйках стаіць на станцыі вагон, які будзе дачэплены да цягніка, што паедзе на станцыю Арол. Пахадзіўшы з гадзіну знайшлі нарэшце той вагон. Аказалася, што ў вагоне ехала дэлегацыя чыгуначнікаў з нейкага зьезду і, што да Арла нам зь імі па дарозе. У складзе дэлегацыі было пяць асобаў і апрача таго было ласкава дапушчана яшчэ сем асобаў. За нейкі дробны хабар дапусьцілі і нас. На ўвесь пасажырскі вагон, усяго дванаццаць асобаў, дык было свабодна. У вагоне было горача, бо ўвесь час гарэла чыгунная печка і было вельмі дымна, бо калі мокрае дрэва неахвотна гарэла, дык яго палівалі мазутам. Агонь адразу натолькі ўспыхваў, што ўвесь дым не пасьпяваў выходзіць у комін і разыходзіўся па вагоне. Прастаялі на станцыі Елец да канца дня і амаль увесь наступны, пакуль паехалі. У вагоне пазнаёміліся з жанчынай з Арла. Яна сказала, што цягнік на Смаленск будзе праз тры дні і на гэты час запрасіла нас да сябе. У Арле, пры ейнай дапамозе прадалі пярсьцёнак з брыльянтам, бо не прадбачылі так доўгага падарожжа і грошы разыйшліся. На трэйці дзень прыйшоў цягнік на Смаленск. Селі ў яго без асаблівых цяжкасьцяў. Спачатку стаялі ў праходзе, а пазьней нават і пасядалі.

Прыехалі ў Смаленск раніцою ў вялікую адлігу і ў валенках трапілі ў ваду. Не памятаю, колькі часу правялі на заплёванай станцыі ў Смаленску, але памятаю, што ў Менск прыехалі каля паўдня.

Затрымаліся ў тым самым памешканьні, дзе жыў бацька ў часе вайны, на Ніжняй Ляхаўцы. Гаспадаром быў Чартоў, былы собсьнік магазіну з цацкамі для дзяцей. Менск, пасьля Ліпецку рабіў уражаньне жывога гораду. Адчыненыя былі ўсялякія крамы і прадавалася ўсё бяз ніякіх агранічэньняў, уключна з сахарынаю. Польскага консуля ў Менску ня было, бо быў выехаўшы на Каляды ў Польшчу і нам прыйшлося чакаць на ягоны паварот каля тыдня. Бяз ніякіх клопатаў дасталі візу на ўезд і прыдзел на эшалён, які меў адыйсьці за тыдзень. Хадзілі чуткі, што праз граніцу не дазваляюць вывозіць ніякіх фатаграфіяў і дзеля гэтага ўвесь наш фатаграфічны архіў пакінулі на перахаваньне ў Чартова.

На граніцу прыехалі пасьля паўдня. Савецкі цягнік уехаў на падпольскую тэрыторыю і загадалі ўсім выкідаць рэчы, але многа хто не пасьпеў яшчэ выкінуць свае рэчы, як цягнік пачаў падавацца назад у Саветы. Ня ўсе пасьпелі выкінуць свае рэчы, а некаторыя былі задаволеныя, што пасьпелі самыя выскачыць перад гранічнай рысай. Каля чыгункі стаялі вялізныя буданы і там раздавалі жадаючым амэрыканскую рысавую кашу і какао з малаком. Калі ўсе пасьпелі пад'есьці ізноў падыйшоў эшалён таварных вагонаў, і ўсе пачалі ізноў уцягваць свае рэчы ў вагоны. Раніцою прыехалі ў Баранавічы. Цягнік затрымаўся недалёка ад драўляных баракаў, куды загадалі нам перанесьці свае рэчы і раскладацца дзе хто хоча на драўляных, двупаверхавых без сяньнікоў нарах.

Праседзелі ў гэтых бараках цэлы тыдзень гэты тыдзень лічыўся карантынам. У гэтым часе звадзілі ўсіх раз у лазьню, дзе далі па кавалачку мыла і папырскалі трохі цеплаватай вадою, але незамнога, бо намыленае цела прыйшлося абціраць ручніком. Таксама тут нам выдалі па пары ніжняй амэрыканскай бялізны.

Забыўся яшчэ ўспомніць, што перад пераездам савецкай граніцы быў ператрус рэчаў, праўда даволі павярхоўны. У нас сканфіскавалі частку газэтаў з часу рэвалюцыі ды кераншчыны і бацькаву шпаду, што належыла да параднага строю.

Пасьля лазьні ў Баранавічах, быў назначаны дзень ад'езду эшалёнам у Вільню.

Вільня. Школьныя часы

Услухайся, паймі адвечнае,

І гімны вырвуцца з грудзей.

Ул. Жылка

У Вільню прыехалі ў палове студзеня 1922 году каля адзінаццатай гадзіны ўначы і адразу пайшлі да бацькі. Калі ішлі па Вялікай вуліцы дык заўважылі, што людзі трохі аглядаліся на нашыя валенкі. Чыгуначная вуліца, Вастрабрамская і Вялікая вуліца былі асьветленыя, але далей у кірунку Зарэчча асьвятленьня ўжо ня было і ходнікі былі зь дзеравянных дошчак. Па старой памяці хату, дзе жыў бацька знайшлі. Пачалі стукацца, але ніхто не адчыняў. Стукаліся да тае пары, пакуль не прачнуліся гаспадары Тжэцякі і адчынілі свае дзьверы. Даведаўшыся хто прыехаў, запрасілі ў хату і пачалі стукаць у сьцяну бацькавага памешканьня. Нарэшце бацька пачуў і пачаў праз сьцяну пытацца ў чым справа. Адказалі яму, што прыехала жонка. Бацька сказаў: «добра, добра», і пайшоў далей спаць. Пачалі ізноў стукацца і нарэшце дагаварыліся, што запраўды прыехала жонка. Зараз-жа бацька і маці пайшлі на станцыю шукаць той транспарт якім мы прыехалі. Знайшлі эшалён, які ўжо быў загнаны далёка на запасныя рэйкі. Каля пятай раніцы нарэшце з рэчамі і Н.Патомскай, маёй дваюраднай сястрою, прыехалі да хаты. Тут, аднак, не пайшло проста, бо я змучаны дарогай моцна заснуў ды ня чуючы стуканьня, дзьвярэй не адчыняў. Прыйшлося выняць вакно ў сенцы і праз яго ўлезьці. Добра здарылася, што дзьверы з сенцаў у кухню я не зачыніў. Дзеялася гэта ў доме Тжэцяка, на вуліцы Крывое Кола № 18. Пазьней гэты дом атрымаў № 13.

Не пасьпелі яшчэ добра ад'есьціся, як маці, Патомская і я захварэлі на сыпны тыфус, відаць набраліся яго ў карантыне ў Баранавічах. Хварэлі доўга і цяжка. Лячыў фэльчар з Зарэчнай вуліцы Кац. Бацька не хацеў клікаць лекара, бо хворых з тыфам забіралі ў шпіталь, а там быў благі дагляд. Для нашага дагляду бацька выпісаў з Іўя сваю пляменьніцу Марыю, дачку ягонай сястры Юстыны, і тая даглядала нас падчас хваробы. Паволі пачалі выздараўліваць падмацованыя прыпісаным, як лек, ямайскім ромам. У часе выздараўленьня я вельмі многа чытаў, бо ўсе нашыя перадваенныя кнігі дадаткі да журнала «Нива» захаваліся. Калі нарэшце дазволілі ўставаць, дык ногі не хацелі ставаць ад слабасьці, але паволі ачунялі.

Пад канец зімы адправілі нас у школу у пачатковую школу пры Першай Віленскай Беларускай гімназіі. Аснаўным настаўнікам быў Манцэвіч (ці, здаецца, Манкевіч). Польскую мову выкладала Марыя Шутавічанка. Геаграфію Г.Багдановіч, брат Вячэслава. Ён хутка падаўся ў Савецкі Саюз. Паступілі мы ў чацьвёртую клясу. Цяжкасьцяў з навукаю ня было, апрача можа польскай мовы. Памятаю, як падчас дыктоўкі: «Зэрвал сень повруз пшэцінэк ктурым зьвёнзано дэскі», ня ведаючы, што значыць слова «пшэцінэк», я чатыры разы яго вычэркваў ды ізноў надпісваў. З вучняў пачатковай школы прыпамінаю толькі брата і сястру Парфенавых, Хмаранку ды Людвіку і Часлава Будзькаў. Пасьля заканчэньня школьнага году, бацька падаў заяву аб прыняцьці мяне і Патомскай у першую клясу Першай Віленскай Беларускай гімназіі. (Другая ніколі потым не паўстала і слова «першая» перастала потым ужывацца). Бацькава просьба была здаволеная і я стаўся вучнем гімназіі, першай клясы «Б», бо чатыры першыя клясы мелі па дзьве групы «А» і «Б». Гімназія мясьцілася на Вастрабрамскай вуліцы № 9, у гэтак званых Базыльянскіх мурох. На пасьветчаньнях аб посьпехах у навуцы выдаваных кожную чвэртку навучальнага году быў паданы такі адрыс.

У панадворку знаходзілася Сьв. Траецкая царква. Званіца стаяла асобна ад царквы пры самай браме. Базыльянскія муры былі старым будынкам з амаль мэтровай таўшчыні сьценамі. Ад боку ўваходу з Вострабрамскай вуліцы былі два паверхі над партэрам і падвальны калідор, памешканьні зь якога, якія выходзілі на панадворак з другога боку будынку, былі над паверхняй грунту.

У Базыльянскіх мурох мясьцілася апрача Беларускай гімназіі, Праваслаўная Духоўная сэмінарыя, якая карыстала з гэтага самага памешканьня што і гімназія, але на другой вячэрняй зьмене. Праз некалькі гадоў сэмінарыя захапіла на стала частку будынку і пачала таксама працаваць на першай зьмене.

Апрача гімназіі і сэмінарыі ў мурох знаходзіліся інтэрнат беларускай гімназіі, які ўтрымлівала Таварыства Дапамогі пацярпеўшым ад вайны, сэмінарская бурса, Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча, што належаў да Беларускага Навуковага Таварыства, памешканьне рэктара сэмінарыі, і памешканьне дырэктара гімназіі, а ў сутарэньні жылі праваслаўныя манашкі. Апрача панадворку ад Вастрабрамскай вуліцы быў другі вялікі панадворак з уваходам ад Конскай вуліцы, супраць Басачковага пляцу.

Мая першая кляса «Б» мясьцілася на першым паверсе (над партэрам) у канцы левага крыла муроў, каля самай прыбіральні, дзе, як цьвердзілі палякі, знаходзілася гэтак званая «цэля Конрада», у якой меў сядзець калісьці арыштаваны Адам Міцкевіч і дзе быццам адбывалася акцыя трэйцяй часткі «Дзядоў» А.Міцкевіча. Польская прэса пачала акцыю цкаваньня Беларусаў, што яны быццам прафануюць іхную нацыянальную сьвятыню «цэлю Конрада», хоць ясна Беларусы тут былі не пры чым, бо ніякіх перабудоваў у будынку не рабілі. У сувязі з гэтай польскай цкавальнай акцыяй Антон Луцкевіч быў выдаўшы брашуру пад загалоўкам: «Праўда пра цэлю Канрада» (ў польскай мове), дзе даводзіў, што «цэля Конрада» знаходзілася хоць і на гэтым самым паверсе дзе гімназія, але не там, дзе расейцы зрабілі прыбіральню, а ў збураным крыле, прастападлым да існуючага крыла. Гэтае збуранае крыло прытыкала да муру Сьв. Траецкае царквы згодна з тым, што было напісана ў «Дзядах»: «Цэля пшытыка до муру косьцёла». Фундаманты гэтай збуранай часткі былі відаць нароўні зь зямлёю.

Калі я пачаў навуку ў гімназіі, дык форменныя шапкі былі вішнёвага колеру з васьмю, а потым з шасьцю рагамі, падобныя ў форме да галаўнога строю жыдоўскіх кантараў, толькі што з брылём.

З вучняў маёй клясы прыпамінаю адно Кубава, які быў пакінуты на другі год. З настаўнікаў памятаю, што прыроду выкладаў Іван Катовіч, беларускую мову Алёна Сакалова, сьпяваньне А.Грыневіч. Калі я пачаў сваю навуку ў гімназіі, дырэктарам яе быў Кахановіч, які пазьней быў выбраны паслом у сойм, а інспэктарам гімназіі быў Красінскі, лысы і зь вялкаю барадою. І Кахановіч і Красінскі выехалі ў Савецкі Саюз і праз нейкі час там загінулі. Пазьней становішча інспэктара ўжо ня было.

Настаўнікамі за мой час прабываньня ў гімназіі былі: Алёна Сакалова выкладала беларускую мову ў малодшых клясах. Да сваіх абавязкаў адносілася паважна, была даволі вымагаючая. Муж яе Сакалоў у выніку вайны аказаўся ў Саветах, а яна засталася ў Польшчы. Мела двое дзяцей: Анатоля, які скончыў гімназію разам са мною і малодшага на некалькі гадоў Мікалая-Ніку, які памёр недзе каля 1930 году ад запаленьня мазгоў. У канцы 20-ых гадоў выйшла замуж за Леканта, урадаўца праваслаўнай кансысторыі, які фактычна заварочваў усімі справамі гэтай кансысторыі, асабліва фінансавымі. Лекант быў у 1939 годзе вывезены ў Саветы і там загінуў у вастрозе. Спд. Алёна ў часе нямецкай акупацыі надалей выкладала ў Беларускай гімназіі, якая ў тым часе мясьцілася таксама на Вастрабрамскай вуліцы, але ўжо з другога боку Вострай брамы, бліжэй да станцыі. У 1944 годзе, падчас сьвяткаваньня 25-х угодкаў заснаваньня гімназіі, была ўзнагароджаная прэзыдэнтам Беларускай Цэнтральнай Рады Р.Астроўскім «Крыжам Заслугі», спэцыяльна створаным на гэтую нагоду. Другі экзэмпляр гэтага Крыжа атрымаў ксёндз Адам Станкевіч, які выкладаў у гімназіі рэлігію ад самага пачатку існаваньня гімназіі. У часе нямецкай акупацыі сп. Алёна ўзяла на выхаваньне двое пакінутых дзяцей, пакінутых уцякаючымі ад немцаў савецкімі ўрадаўцамі ці вайскоўцамі. Паводля выгляду дзяцей, былі яны праўдападобна жыдамі. Калі нямецкую акупацыю зьмяніла расейская, дык сп. Алёна была высланая ў канцэнтрацыйны лягер і сядзела там да часоў хрушчоўскай амнэстыі. Памерла ад рака ў Вільні.

Іван Савіцкі выкладаў гісторыю ў 2, 3 і 4-ай клясах. Выкладаў даволі нудна. Для кожнай лекцыі даваў плян і вымагаў адказу дакладна паводле пляну. У кляпе марынаркі насіў расейскі ўнівэрсытэцкі значок. Амаль без перапынку абгрызаў пазуры і былі яны згрызеныя амаль да палавіны. Недзе ў 1925 годзе выехаў у Савецкі Саюз і там загінуў.

Іван Катовіч сын віленскага сьвятара Катовіча выкладаў прыроду ў першых трох клясах. Свой прадмет любіў і стараўся вучняў ім зацікавіць. Вучні заўсёды зносілі яму ўсялякія цікавыя рэчы: каменьні, жабаў, трытонаў і акамянеласьці. Ён зрабіў акварыюм і тэрарыюм ды паставіў іх у клясе. Пасьля таго, як Барыс Кавэрда, вучань расейскай гімназіі забіў у Варшаве савецкага «полпрэда», Катовіч быў арыштаваны, абвінавачаны ў прыналежнасьці да расейскай манархічна-тэрарыстычнай арганізацыі, але хутка быў звольнены. Спаткаў яго на ўнівэрсытэце ў Вільні, калі я быў на першым годзе. Катовіч дарабляў там нешта патрэбнае яму для прызнаньня дыплёму расейскага ўнівэрсытэту. Пазьней ніколі яго не спатыкаў.

Люба Русецкая выкладала навуку аб рэчах у другой клясе. Наступны раз я яе пабачыў у 1944 годзе на сьвяткаваньні 25-ых угодкаў заснаваньня гімназіі. Далейшы яе лёс мне невядомы.

Леаніла Гарэцкая жонка Максіма Гарэцкага, выкладала беларускую мову, здаецца, у другой а можа ў трэйцяй клясе. Выкладала ня доўга. Была заўсёды моцна напарфумаваная пахам жоўтага лубіну. Выехала разам з М.Гарэцкім у Савецкі Саюз, бо палякі адмовілі прызнаць ім грамадзянства, таму што Гарэцкі паходзіў з Магілеўшчыны. У 70-ых гадох чытаў яе артыкул успамінаў у «Голасе Радзімы».

Ніна Сасноўская дачка пратаерэя Сасноўскага выкладалала рысаваньне. Пазьней зь ёю не спатыкаўся. У 1966 годзе бачыў яе фатаграфію ў яе пляменьніка Аўгена Кудасава. Памерла ў Вільні.

Мікола Сіняўскі выкладаў матэматыку і «сакольскую» гімнастыку ў малодшых клясах. Быў прысадзісты, даволі грубы, часта няголены і дзеля гэтага быў вядомы сярод вучняў пад мянюшкаю «дзік». Прадмет свой ведаў дастаткова, але ня ўмеў утрымаць дысцыпліны і на ягоных лекцыях, як правіла, панаваў поўны балаган. Меў скончаны расейскі настаўніцкі інстытут. Пазьней за іншых таксама выехаў у Савецкі Саюз. У Вільні пакінуў сваю жонку расейку Надзежду Архіпаўну і дачку, якія мелі пераехаць да яго пасьля таго, як ён там уладзіцца. Савецкая ўлада ўладзіла яго ў канцэнтрацыйны лягер на рыбных промыслах каля Астрахані, там праўдападобна і загінуў. Жонка да яго не выехала і здавала матуру экстэрністкай разам са мною. Надзежда Архіпаўна была, далікатна кажучы, эксцэнтрычная, што не перашкодзіла ёй скончыць аграномію на Віленскім унівэрсытэце.

Натальля Банцлебэн выкладала нямецкую мову ад трэйцяй да восьмай клясы. Пакуль я быў у гімназіі, дык яна ўвесь час была фройляйн. Пазьней выйшла замуж за нейкага Скерлетава. Далейшы лёс мне невядомы.

Александар Міхалевіч паводле асьветы праўнік, у мінулым земскі начальнік. Выкладаў у другой клясе нямецкую мову, і ад 4-ае да 8-ае клясы лаціну. Прадмет свой ведаў слаба і дзеля гэтага слаба ведалі прадмет і ягоныя вучні. Прыймаў удзел у ваўсіх прадстаўленьнях у гімназіі. Пазьней высьвяціўся ў сьвятары. У 1939 годзе незадаволены з савецкага вызваленьня павесіўся. У гімназіі вучыліся ягоныя дзьве дачкі старэйшая Натальля і маладзейшая Галіна.

Канстантын Ральцэвіч выкладаў матэматыку ў сёмай і восьмай клясах будучы яшчэ сам студэнтам. Прадмет свой ведаў, але растлумачыць яго ясна вучням ня ўмеў. Быў зрусыфікаваным беларусам, сынам сьвятара. Пабеларуску гаварыў вельмі слаба. Быў заўсёды вельмі добра апранены. Пасьля сканчэньня гімназіі не спатыкаўся зь ім аж да 1963 году. Аднойчы ў 1963 г. паехалі адведаць сям'ю Кендышаў у Спрыгфільд, Масс., і даведаліся там ад Кендыша, што ў мясцовай расейскай царкве сьвятаром манах Ральцэвіч. Зайшлі ў царкву, Багаслужба была ўжо скончаная. Пабачылі худога, асцэтычнага манаха. Жонку маю, Раісу, ён пазнаў адразу. Зь ім часамі спатыкаўся Ніл Краўцэвіч і гаварыў мне, што Ральцэвіч вельмі цьвяроза глядзеў на царкоўныя справы і гаварыў, што непаладкі ў царкве ідуць стуль, што людзі часта не адрозьніваюць што ў царкве Божае, а што людзкое. Прыхільна выказваўся пра беларускую аўтакефалію. Памёр у 1966 годзе ад урэміі.

Вінцэнт Грышкевіч прыехаў у Вільню ў 1927 ці 28 годзе пасьля сканчэньня ўнівэрсытэту ў Празе Чэскай. Паехаў туды, бо палякі ў той час не прызнавалі дыплёмаў беларускай гімназіі. Выкладаў гісторыю, пачынаючы ад таго часу, калі я быў у шостай клясе. Выкладаў няблага. Быў адным з дзейных супрацоўнікаў Р.Астроўскага і Антона Луцкевіча. Быў жанаты зь сястрою а. Мікалая Лапіцкага. З жонкай разыйшоўся. У часе змаганьня за дачку, схаваў яе ў польскім кляштары, што яму многія мелі за зло. Перад вайною выкладаў у школе Палітычных Навукаў, што была пры Інстытуце Дасьледваньня Ўсходняй Эўропы. У 1939 годзе быў арыштаваны і вывезены ў расейскі канцэнтрацыйны лягер. Адтуль трапіў у армію Андэрса. Быў дэмабілізаваны ў Англіі і адтуль выехаў у Канаду. У Канадзе ажаніўся з Раісай Жукоўскай, якая ў гэтым часе скончыла ў Канадзе дэнтыстыку. Жыве ў Канадзе. Пасьля сьмерці М.Абрамчыка быў выбраны старшынёю Рады Б.Н.Р.

Мікола Ільляшэвіч прыехаў у Вільню пасьля сканчэньня ўнівэрсытэту ў Празе Чэскай. Выкладаў у сёмай ці восьмай клясе прапэдэўтыку філязофіі. Памёр ад сухотаў у Вільні ў 1938 годзе.

Антон Нэканда Трэпка з паходжаньня паляк, які далучыўся да беларускага руху яшчэ перад Першай Сусьветнай вайной і застаўся пры ім да сьмерці. Нэканда частка ягонага прозьвішча паходзіць ад лацінскага дзеяслова «necere» забіваць, і нэканда, гэта партыціпіюм ад гэтага дзеяслова. Род Трэпкаў атрымаў гэты дадатак за ўдзел у забойстве кракаўскага біскупа Станіслава Шчэпаноўскага, забітага ў 1079 годзе ў выніку канфлікту з польскім каралём Балеславам Сьмелым. Інжынер-электрык выкладаў у гімназіі фізыку ў 6-8 клясах. Аўтар падручніка фізыкі. Выкладаў таксама ў Тэхнічнай школе. У 1939 годзе быў арыштаваны расейцамі і недзе загінуў.

Мікола Марцінчык лекар. Выкладаў хімію і анатомію. Сястра ягоная Люба Марцінчык была замужам за Александрам Аўдзеем. У Нямеччыне закончыла ўнівэрсытэт у Тыбінгэн і працавала лекарам ля Штутгарду дзе і памерла ў 1970 годзе.

Ігнат Дварчанін скончыў унівэрсытэт у Празе Чэскай. Выкладаў беларускую літаратуру. Выкладаў добра. Быў аўтарам «Хрэстаматыі беларускай літаратуры». Быў выбраны паслом у польскі сойм. Належаў да пасольскага клюбу «Змаганьне». Быў палякамі арыштаваны і засуджаны ў вастрог. Пазьней быў выменены на трох ксяндзоў-палякаў у Савецкі Саюз, дзе ён і загінуў.

Міхал Заморын выкладаў беларускую мову, геаграфію і гімнастыку. Выглядам быў падобным на Гітлера. Амаль адзіны настаўнік якога вучні горача ненавідзелі. Цяжка нават сказаць за што. Праўдападобна з увагі на цяжкі, прыгнятаючы характар. Выехаў у Радашкавічы, адкуль у трыццатыя гады перайшоў нелягальна мяжу ў Савецкі Саюз. Там, арыштаваны загінуў.

Антон Луцкевіч гэрбу Навіна. Заўсёды насіў на пальцы гэрбавы пярсьцёнак. Ад жонкі лекаркі, з дому Абрамовіч, меў двух сыноў: Юрку і Лявона, якія цяпер у Савецкім Саюзе. Выкладаў у гімназіі ў 7 і 8 клясах беларускую літаратуру. Выкладаў вельмі добра, на высокім узроўні. Брат закладчыка Беларускага музэю ў Вільні Івана Луцкевіча. Найбольш зьненавіджаная асоба для «хадэцыі», якая часта пішучы аб ім дадавала пры ягоным прозьвішчы азначэньне «масонскі біскуп». У 1939 годзе арыштаваны і вывезены ў Расею. Загінуў.

Радаслаў Астроўскі доўгачасны дырэктар гімназіі. Выкладаў матэматыку, фізыку і касмаграфію. Быў прэзыдэнтам Беларускай Цэнтральнай Рады пры канцы нямецкай акупацыі. Выехаў у Нямеччыну, пазьней у Англію. Памёр ў 1976 годзе ў Амэрыцы. Пахаваны на магільніку ў Саўт-Рывэры, Н.Джэрсі.

Антаніна Астроўская жонка Р.Астроўскага. Выкладала ручную працу. Вывезеная ў 1939 годзе ў Расею загінула ў канцэнтрацыйным лягеры. Людзі, якія былі зь ёю разам, успамінаюць аб ёй найлепей. Падтрымлівала маральна іншых, асабліва маладых, да апошніх хвілін свайго жыцьця. У даўнейшыя часы асоба вельмі ўласная, ня церпячая ніякага супраціву, але за што бралася, умела давесьці да канца.

Швахловіч выкладаў польскую мову. Памятаецца толькі што вельмі элеганцка апранаўся і, што абзываў вучняў асламі раз дарданэльскімі, раз квадратнымі. Падазравалі, што ён быў паліцэйскім агентам.

Каліноўскі выкладаў польскую мову пасьля Швахловіча, папулярна называны вучнямі «вэсолы пан». Мянюшка была правільнаю. На лекцыях было весела, дзеля прычынаў з лекцыямі нязьвязаных. Дысцыпліны ня было і сьледу. Вучні выходзілі з клясы, вярталіся, і ізноў выходзілі.

Александровіч выкладала польскую мову пасьля Каліноўскага. Была жонкаю начальніка ці рэфэрэнта ў аддзеле бясьпекі ў ваяводзтве. Вельмі няпрыгожая, выкладала нудна, так як быў нудны падручнік з якога яна выкладала (праф. Крыдля). Замучвала дробнымі хатнімі працамі. На заканчэньне лекцыі пачынала захіляць на пальцах: на заўтра напішэце мне аб... і аб ... і аб...

Кжэменёва выкладала польскую мову пасьля Александровіч. Была вельмі прыгожая, выкладала добра. Вучні хлопцы яе любілі, дзяўчаты не.

Адольфова і Сэвэрын Віслоух выкладалі гісторыю Польшчы.

а. Пліс, потым У.Лукашэвіч, а. Я.Дзічкоўскі, а. Коўш і С.Паўловіч выкладалі праваслаўную рэлігію.

а. Адам Станкевіч выкладаў увесь час р-каталіцкую рэлігію.

Апрача пералічаных рэгулярных настаўнікаў трэба яшчэ ўспомніць Дубіцкага. Дубіцкі быў асобай вядомай у Вільні. Ён вёў прыватныя курсы падгатоўкі да эгзамену сьпеласьці (матуры). Калі ў Вільні нехта ня мог даць сабе рады з навукаю ў віленскіх гімназіях, дык паступаў у гімназію ў Новай Вілейцы сем кілямэтраў ад Вільні, дзе ўважалася, што навука была шмат лягчэйшаю. Калі тая лягчэйшая навука аказвалася аднак занадта цяжкаю, дык тады запісваліся на матуральныя курсы Дубіцкага. Панавала такая думка, што калі і Дубіцкі не патрапіў навучыць, дык ня варта ўжо больш і прабаваць.

У маёй восьмай клясе дырэктар гімназіі Р.Астроўскі неяк заўважыў, што вучні ня вельмі бойка спраўляюцца з матэматыкай (дыскусія квадратнага раўнаваньня), дык парадзіў запрасіць на дадатковыя лекцыі з матэматыкі Дубіцкага. Вучні ахвотна згадзіліся, і за пару месяцаў дадатковых лекцыяў, Дубіцкі запраўды ўзьняў матэматычную роўню клясы. Пад канец ягоных выкладаў большасьць вучняў напрактыкавалася разьвязваць задачы за якіх дзесяць мінутаў, а задачы былі паважныя, часта тыя, што фактычна былі даваныя на ўступных эгзамінах у вайсковых школах Сэндгурст у Англіі або Сэнт Сыр у Францыі.

Дубіцкі належаў да катэгорыі гэтак званых ціхіх Беларусаў. У Вільні было многа такіх, якія за царскіх часоў, калі аснаўным імкненьнем усіх было змаганьне з Расейцамі, прыймалі ўдзел у беларускім руху, але выселі з яго на прыстанку польскай незалежнасьці і відаць стараліся забыцца пра сваё мінулае, ды таксама стараліся, каб аб гэтым забыліся ўсе іншыя. Эдуард Будзька, які зь імі супрацоўнічаў за царскіх часоў, надалей лічыў іх усіх Беларусамі і довадаў аб іншым ня прыймаў. Як прыпамнаю, да гэтых былых Беларусаў належаў Сталыгва, собсьнік складу сельска-гаспадарчых машынаў, Зыгмунт Нагродзкі, собсьнік пераплётнай майстэрні на Млыновай вуліцы, Наркевіч і сястра Э.Будзькі Паліна. Такіх, былых, Беларусаў было ясна многа больш.

Навука ў гімназіі, як і ў ваўсіх школах падобнага тыпу, была ня гэтулькі цяжкая, колькі нудная. Кожны дзень прыгатаўленьне лекцыяў на заўтра, шэсьць лекцыяў амаль кожны дзень, так што вольнага часу было мала. Ужо будучы на ўнівэрсытэце часамі здаралася сьніць кашмарныя сны аб прыгатаўляньні лекцыяў на заўтра ды ўсё зь нейкімі перашкодамі, і ўздыхаць з аблягчэньнем усьведаміўшы, што гэта толькі сон і нічога на заўтра прыгатаўляць ня трэба.

Апрача лекцыяў, у гімназіі было даволі ажыўленае пазалекцыйнае жыцьцё. Быў вучнёўскі хор пад кіраўніцтвам Бэера, Шнаркевіча (таксама настаўнік гімназіі ў малодшых клясах) і Р.Шырмы. Была струнная аркестра пад кіраўніцтвам Дзежкіна, потым зарганізавалася духавая аркестра пад кіраўніцтвам таго-ж Дзежкіна, пазьней Тэльмашэўскага. Пасьля зарганізаваньня духавой аркестры, усе струнныя інструманты былі перасланыя ў Клецкую гімназію. Адбываліся рэфэраты на літаратурныя і грамадзкія тэмы, суды літаратурныя і грамадзкія. З судоў прыпамінаю вучнёўскі суд над Соняй Асаевіч і Ірай Кавэрдай, якія дэманстрацыйна ўжывалі расейскую мову. Цікавы выпадак зыходжаньня скрайнасьцяў. С.Асаевіч была камсамолкай, а І.Кавэрда, як выясьнілася потым, расейскай манархісткай. І ў адным, і ў другім выпадку дамінуючым быў момант расейскасьці. Быў суд над літаратурнай постацей Марцінам Ідэнам, Джэка Лёндана. Разбор Дзёньніка К.Рабцова. Быў вечар пісаньня вершаў на заданую тэму на час. Звычайна вечарыны, што як правіла адбываліся ў суботы, пачыналіся канцэртам ці спэктаклем, закончваліся-ж танцамі пачынаючы ад Лявоніхі ды так цеснай, што ня было дзе павярнуцца. Найпрыемнейшым днём у цэлым тыдні была субота, калі наперадзе быў яшчэ адзін вольны дзень нядзеля. Звычайна ў суботы вучні хадзілі вечарам спацыраваць па галоўных вуліцах Вільні. Калі была коўзанка, дык заўсёды ў суботы вечарам, а часамі ў нядзелю, праводзіў час там. Быў нейкі час, пасьля таго як Пятніцкая царква была пераданая ў карыстаньне гімназіі, што пачалі вымагаць абавязковую прысутнасьць на Багаслужбах у суботы ад 6 да 8 і ў нядзелі ад 10 да 12 гадзіны. Нейкі час гэта патрывала, але пазьней спынілася, не памятаю нават чаму. Раз у год усіх прымусова вадзілі да споведзі.

У 1922-23 г. я быў у І-ай клясе, 1923-24 у ІІ-ой клясе, 1924-25 у ІІІ-ай клясе, 1925-26 у ІV-ай клясе, 1926-27 у V-ай клясе, 1927-28 у VІ-ай клясе, 1928-29 у VІІ-ай клясе і ў 1929-30 годзе ў VІІІ-ай клясе. Скончыў я гімназію ў канцы чэрвеня 1930 года.

Увесь час майго побыту ў гімназіі мы жылі ў доме Тжэцяка, вуліца Крывое Кола № 13. Сям'я Курачкінаў вярнулася з бежанства пара месяцаў перад намі. Старэйшы сын Нікадзім пачаў вучыцца ў Беларускай гімназіі, але пасьля другой клясы перайшоў у польскую пачатковую школу і пасьля яе паступіў у польскую гімназію імя А.Міцкевіча. Па гімназіі скончыў мэдыцыну. Другі сын Мікалай паступіў у польскую гімназію ў Вільні, але ня даў рады, пачаў вучыцца ў гімназіі ў Новай Вілейцы, але і там ня даў рады, паступіў на матуральныя курсы Дубіцкага, і там ня даў рады, тады паступіў у беларускую гімназію (перад гэтым я трохі падвучыў яго беларускай мовы), але і тут ня даў рады. У часе нямецкай акупацыі пайшоў партызаніць. Пасьля павароту Курачкінаў у Вільню ў іх радзіўся яшчэ адзін сын Анатоль. Быў няхрышчаны да тае пары пакуль ня трэба было ісьці ў школу. Бацькі ніяк не маглі дагаварыцца дзе яго хрысьціць, у царкве ці касьцеле. Нарэшце быў ахрышчаны ў касьцеле. У тым памешканьні дзе мы жылі перад вайною пасялілася сям'я Ахрэм-Ахрэмовічаў. Сам Ахрэм Ахрэмовіч быў судовым абаронцаю ў Ракаве (каля Радашкавічаў) і меў там фальварак. Сям'я пераехала ў Вільню, каб вучыць дзяцей, а на лета езьдзіла ў свой фальварак. Сам Ахрэм Ахрэмовіч паказваўся ў Вільні вельмі рэдка, а ў доме Курачкіна жыла ягоная жонка і трое сыноў. Самы старшы Грацыян пачаў вучыцца дзеля наляганьня бацькоў на мэдыцыне, але пасьля году кінуў і перайшоў на мастацкі факультэт які і скончыў. Быў вялікім бібліяфілам і ўсе грошы выдаваў на кнігі, сабраўшы такім чынам вялікую бібліятэку з якой я старанна карыстаў. Перад вайною, на супалку зь іншым, залажыў на Татарскай вуліцы друкарню, што займалася прыгожымі, мастацкімі выданьнямі.

Другі сын Канрад вучыўся на матуральных курсах, бо быў ужо, дзеля вайны пераросткам, атрымаў матуру і паступіў на праўны факультэт у Вільні. Наймалодшы сын Лявон быў хіба на год старэйшы за мяне. Скончыў гімназію Жыгімонта Аўгуста і вучыўся на аграноміі. Курачкіны і Ахрэмовічы былі мае хатнія сябры зь якімі я праводзіў вольны час: гулялі ў футбол, пікер і хадзілі купацца.

У канцы дваццатых гадоў правялі гэтак званую стратэгічную дарогу на зямлі Тжэцяка, дакладна па граніцы з Курачкіным, так што гэтыя два дамы аказаліся аддзеленымі глыбокім выкапам. Калі рабілі гэты выкап, дык дакладна супраць уваходу ў памешканьне Курачкіна знайшлі рэшткі нейкай старой будовы, зробленай з цэглы старога тыпу, вялікай, зазначанай трыма ўскоснымі палосамі. Здаецца архэолёгі гэтым не зацікавіліся і пазьней многа гэтых цэглаў валялася на панадворку Курачкіна.

А цяпер яшчэ агульна пра гімназію. Гімназія была гэтак званага гуманістычнага тыпу, гэта значыць з лацінаю. Іншыя беларускія гімназіі былі рэальнага тыпу, без лаціны. Апрача ўспомненых тыпаў, былі яшчэ ў Польшчы гімназіі клясычнага тыпу з лацінскай і грэцкай мовамі. Беларускіх гімназіяў такога тыпу ня было. Як я ўжо ўспамінаў, вучнёўскія шапкі былі вішнёвага колеру, а з фронту быў бел-чырвона-белы шнурок. За некалькі год, калі дырэктарам стаўся Р.Астроўскі, форма была зьмененая. Колер шапкі зрабіўся шэры і згінулі рагі. На фронце шапкі быў просты кут створаны двума бел-чырвона-белымі сьцяжкамі. Гэты кут быў без абшыцьця ў першых чатырох клясах, зь серабраным абшыцьцём у пятай і шостай клясах, і з залатым абшыцьцём у сёмай і восьмай клясе. На прастакутніку былі ініцыялы гімназіі. На фронце, ад скроні да скроні ішоў шнурок адпаведнага колеру белага ў першых чатырох клясах. Дзяўчаты мелі насіць бэрэты, але паволі перайшлі на хлапцоўскія шапкі. Усе польскія гімназіі і частка іншых насіла шапкі французкага тыпу.

З падзеяў школьнага часу прыпамінаю забойства першага прэзыдэнта Польскай дзяржавы Габрыэля Нарутовіча, забітага дня 16 сьнежаня 1922 году мастаком Элігіюшам Невядомскім таму, што быў выбраны таксама і галасамі нацыянальных меншасьцяў на супольным паседжаньні польскага сойму і сэнату. Невядомскі быў зьвязаны з польскай нацыянал-дэмакратычнай партыяй.

У 1926 годзе, у травені месяцы адбыўся ў Варшаве крывавы пуч Язэпа Пілсудскага, які пад лёзунгам аздараўленьня польскага палітычнага жыцьця паклікаў спрыяючыя яму вайсковыя аддзелы супраць ураду тагачаснага прэзыдэнта Станіслава Вайцехоўскага і змусіў яго ад ураду адмовіцца. Пілсудскі быў выбраны прэзыдэнтам дзяржавы, але выбару ня прыняў, заняў становішча міністра вайны, а фактычна ён кіраваў дзяржавай. Беларусы пачаткова аднесьліся з пэўнай прыхільнасьцю да Пілсудскага, маючы на ўвазе ягоныя некаторыя выказваньні ў 1919-1920 гадох і думаючы, што прыход яго да ўлады прычыніцца да лібэралізацыі польскай палітыкі адносна нацыянальных меншасьцяў. Аказалася аднак інакш, бо палітыка адносна меншасьцяў завастрылася, а пашана да права зьменшылася. Перад пачаткам вайны група пілсудчыкаў пры ўладзе мела толькі адну ідэю утрымацца пры ўладзе.

У 1925 годзе шырока пачала разьвівацца Беларуская Сялянска-Работніцкая Грамада, пад кіраўніцтвам паслоў польскага сойму, Браніслава Тарашкевіча, Сымона Рак-Міхайлоўскага, П.Валошына і П.Мятлы. У Вільні фактычнымі кіраўнікамі былі Р.Астроўскі і Антон Луцкевіч. У хуткім часе было 200 тысячаў сяброў Грамады. Палякі пабачылі ў гэтым для сябе небясьпеку і ў студзені 1927 году пачалі масавыя арышты вядучых сяброў Грамады, а 21 сакавіка 1927 году афіцыйна Грамаду забаранілі.

Згары акцыя ліквідацыі Грамады кіравалася міністрам юстыцыі Александрам Мэйштовічам, буйным абшарнікам, які перад Першай Сусьветнай вайною прымаў удзел у польскай дэлегацыі на высьвячэньні памятніка царыцы Кацярыны ў Вільні (відаць, у падзяку за падзел Польшчы). Гэтых удзельнікаў дэлегацыі на высьвячэньне памятніка Кацярыны, палякі насьмешліва называлі «катарыняжэ» (шарманшчыкі). У Вільні ліквідаваў Грамаду пракурор Юзэф Пшылускі.

У 1927 годзе вучань расейскае гімназіі ў Вільні забіў у Варшаве савецкага пасла (полпрэда) Пятра Войкава. Вучань называўся Барыс Кавэрда. Сям'я Кавэрдаў складалася з маці, якая нейкі час была загадчыцай дзіцячага прытулку (беларускага) і траіх дзяцей: успомненага Барыса, Іры вучаніцы вышэйшай клясы і Людмілы, якая вучылася ў 6-ай клясе разам са мною.

Забойства Войкава нічога супольнага з Беларусамі ня мела, бо было інспіраванае расейскімі манархічнымі коламі, відаць, дзеля ўдзелу Войкава ў экзэкуцыі апошняга расейскага цара з сям'ёю. На наступны год Кавэрдаў у гімназіі ня стала, бо імі заапякаваліся расейскія эміграцыйныя чыньнікі ў Францыі, куды яны і выехалі. Барыс Кавэрда быў асуджаны на працэсе ў Варшаве і сядзеў у турме праўдападобна да вайны 1939 году [2].

У гімназіі існавала камсамольская арганізацыя, што мела быць публічным сакрэтам. Захоўвалася яна спакойна, прынамсі да часу.

Калі працэс арыштаваных правадыроў Грамады скончыўся прысудам для ўсіх паслоў сойму і многіх іншых, дык былі апраўданыя дырэктар гімназіі Р.Астроўскі, А.Луцкевіч і іншыя. Трэба сказаць, што працэс Грамады быў найвялікшым працэсам, які калі-небудзь адбываўся ў віленекім судзе, як за цара, так і пры польскай акупацыі (глядзі Дадатак 1).

Застаўшыся на волі Р.Астроўскі і А.Луцкевіч ўзьнялі акцыю скіраваную на перагляд справы Грамады і звальненьня ўсіх асуджаных.

Акцыя гэтая знайшла падтрыманьне ў больш лібэральных польскіх колах, што гуртаваліся каля польскай газэты «Кур'ер Віленьскі». Палякам абяцалася, што пры ўмове зьмены іхняй палітыкі ў адносінах да Беларусаў, Беларусы ня будуць вымагаць нейкіх прывілеяў, а толькі выконваньня справядлівых законаў канстытуцыі ў замен за мінімальную дозу ляяльнасьці. Зразумела, што спынілася і тактычнае супрацоўніцтва з камуністамі. Спыненьне супрацоўніцтва адбілася на гімназіі. Калі кампартыя (Камуністычная Партыя Заходняй Беларусі, іншай партыі на тэрыторыі Зах. Беларусі ўключна зь Вільняю ня было), пераканалася, што гімназія ня будзе больш служыць апэрацыйнай базай для камсамолу, дык быў выданы па камуністычнай лініі загад справакаваць у гімназіі як найбольш непарадкаў, каб нахіліць палякаў да зачыненьня гімназіі. У другой палове 1927-28 школьнага году, калі я быў у шостай клясе, вытварылася такая атмасфера, якая прарочыла, што ўсё скончыцца скандалам. Правадыры камсамолу маёй клясы Якуб Міска і Іван Тарасюк зусім не хаваючыся гаварылі аб гэтым. Пэўныя спробы былі робленыя ўжо і тады. Аднойчы мяне запыніў на вуліцы Хведар Ільляшэвіч і сказаў, што пастаноўлена на сягоньня страйк школаў. Пазьней даведаўся, што была такая пастанова кампартыі, у знак пратэсту супроць нечага, а фактычна проба сілаў, проба ўплываў. Заняткі аднак адбыліся, бо прыхільнікаў камсамолу ня было многа. Агульна да канца году давучыліся адносна спакойна [3].

Прадбачучы, што гімназія можа быць зачыненая дзеля камуністычных скандалаў і ня хочучы цярпець за ідэю, якой я ніколі ня спрыяў, я пастанавіў адыйсьці пакуль час. Падаў я заяву аб прыняцьці мяне ў прыватную польскую гімназію імя Тадэвуша Чацкага, што мясьцілася на Пагулянцы на вуліцы Вівульскага. Здаў эгзамін з польскай мовы і быў прыняты ў сёмую клясу. Тое самае зрабіў і Аўген Быхавец. Гімназія імя Чацкага была сярод польскіх гімназіяў у Вільні зьявішчам вынятковым, бо была коэдукацыйная; трэба ведаць, што палякі згодна з афіцыйным становішчам каталіцкай царквы, выказаным у «Кодэкс Юрыс Каноніці», дзе толькі гэта было магчымым, тварылі асобныя мускія і жаночыя гімназіі. Собсьнікам гімназіі быў Сьвентожэцкі а дырэктарам Погожэльскі. Навучальны пэрсанал быў вельмі добра дабраны, бо пераважна настаўнікамі былі розныя асыстэнты ці дацэнты з унівэрсытэту. Гэтак, хімію выкладаў Міхальскі, фізыку Юшкевіч, матэматыку Шалкоўскі і польскую мову Гэлена Обезерка. Лацінскую мову выкладаў Плевако. Лаціну Плевако запраўды ведаў, і першыя дзьве гадзіны заняў расказваньнем біяграфіі Цыцэрона палаціне з дамаганьнем перакладу адразу сказ-за-сказам на польскую мову. Былі з гэтым цяжкасьці, бо ніхто з клясы ня быў на гэта дастаткова прыгатаваны. Да хаты задаваў граматычныя разборы паўстаронкавых сказаў з Цыцэрона. Плевако расказваў біяграфію Цыцэрона напамяць. Пару гадоў пазьней мне трапіў у рукі праспект-брашура прафэсара мнэмонікі, і там быў надрукаваны ліст гэтага самага Плевакі, дзе ён напісаў, што скончыўшы курс мнэмонікі яму даволі прачытаць нейкі твор адзін раз, каб адразу ведаць яго напамяць.

Даваў я сабе раду з навукаю ў Чацкага дастаткова добра, а ў некаторых прадметах, як хімія і нямецкая мова, быў вышэй сярэдняга. З калегамі ўстанавіліся карэктныя адносіны і ніякіх непаразумленьняў ня меў, за выняткам двух выпадкаў. Першы выпадак, востра аблаяў Быхаўца, які падчас апытаньня ў якой мове хацелі-б мець выклады праваслаўнай рэлігіі асьведчыў, што парасейску. Другое непаразумленьне меў з вучнем маёй клясы па прозьвішчы Дорняк. Аднойчы падчас перапынку ён ськінуў мае акуляры і не перапрасіў. Ані слова не сказаўшы, я падняў акуляры, адзеў іх і, падыйшоўшы да яго з цэлай сілы ўдарыў у твар. Узьнялася бойка ў якой быў разьбіты мой нос, бо той Дорняк быў на галаву вышэйшы ад мяне. Справа да школьных уладаў не дайшла, але я ўстанавіў сваё мейсца ў гэтым людзкім статку клясе. Сярод вучняў памятаю прозьвішчы: Адамскі, двух братоў Гэрмановічаў (адзін спартовец, і другі зусім няўдалы), Барташэвіч, зь кім сядзеў на аднэй лаўцы, М.Слатвінскі, вагою хіба якіх кіляграмаў 150, Гэрман-Іжыцкі (падвойнае прозьвішча), Кавалеўская, Аўген Быхавец.

Правучыўся я там аднак толькі некалькі месяцаў. Калі бацька прадставіў на месца сваёй працы ў дырэкцыі поштаў квіткі аплаты за навуку, каб атрымаць іх зварот, дык яго паведамілі, што згодна з новым распараджаньнем грошы зварочваюцца толькі ў тым выпадку, калі будзе прадстаўлена пасьведчаньне, што няма месцаў у дзяржаўных гімназіях. Калі бацька пайшоў па атрыманьне такога пасьведчаньня, дык яму сказалі, што такога пасьведчаньня не атрымае, бо ў дзяржаўнай гімназіі імя Жыгімонта Аўгуста ёсьць вольнае месца, куды я магу быць прынятым. Як я ўжо ўспамінаў, бацька працаваў ў дырэкцыі пошты віленскай акругі на становішчы кіраўніка аддзелу кантролі рахункаў і быў перад вайною ў 6-ай катэгорыі дзяржаўных працаўнікоў.

Гімназія Жыгімонта-Аўгуста мясьцілася на рагу Малой Пагулянкі і Буфаловай Гары ў вялікім трохпаверхавым будынку. Частку будынку займала жаночая гімназія імя Чартарыскага. Атмасфэра ў гімназіі была менш прыемнаю, чым у гімназіі Чацкага. Разам са мною аказаўся і Аўген Быхавец, дзеля тае самае прычыны, бо ягоны бацька працаваў на дзяржаўнай чыгунцы. Настаўніцкі склад быў розны. З настаўнікаў прыпамінаю С.Цывінскага, дацэнта на ўнівэрсытэце на гуманістычным факультэце. Яму ўжо даўно належылася-б быць прафэсарам, але паколькі ён быў эндэк (сябра нацыянал-дэмакратычнай партыі), фармальна варожай да пануючай групы пілсудчыкаў, дык відаць яму ў такіх абставінах суджана было памерці дацэнтам. Калі я кажу, што эндэцыя была фармальна варожай пілсудчыкам, дык кажу дзеля таго, што хоць пілсудчыкі на словах былі больш лібэральныя ад эндэкаў у адносінах да нацыянальных меншасьцяў, аднак у практыцы праводзілі эндэцкую палітыку, толькі больш жорсткімі спасобамі без агляданьня на законы, да якіх эндэцыя выказвала трохі большую пашану. Гэта зразумела, бо вядучыя пілсудчыкі гэта былі ў большасьці тады ці перад гэтым вайсковымі кар'ерыстамі, а як ведама, войска ня слыне вялікай пашанай да законнасьці ў дзеяньнях, хоць здараецца, што пераможцы караюць пераможаных за тое, што практыкавалі самыя.

Выкладаў С.Цывінскі добра, калі выкладаў, бо яго было вельмі лёгка адцягнуць ад тэмы лекцыі і ён удаваўся ў гадзінную дыгрэсыю на тэму абсалютна не зьвязаную з лекцыяй. Гэтая ягоная асаблівасьць вучнямі часта сьведама выкарыстоўвалася і была зрабіўшыся нейкім спортам.

Недзе на пачатку 1938 году Цывінскі зьмясьціў у эндэцкай газэце «Дзеньнік Віленьскі» артыкул у якім між іншым напісаў, што «як сказаў нейкі кабатын (благі акцёр) Польшча ёсьць як абаранак: усё, што лепшае па краёх, а ў сярэдзіне пустое месца». Артыкул, як артыкул, нічыёй увагі не зьвярнуў, аж пакуль нехта больш адукаваны ў выказваньнях Пілсудскага не знайшоў, што гэтым «кабатынам» ёсьць якраз сам Пілсудскі. Чуючыся абражанымі за свайго правадыра, група польскіх афіцэраў зьбіла палкамі Цывінскага і рэдактара газэты «Дзеньнік Віленьскі» і разграміла ўсю рэдакцыю. На дадатак да гэтага, сойм, які рознымі выбарнымі цудамі быў апанаваны пілсудчыкамі, прыняў закон аб ахове імя Пілсудскага, і Цывінскі быў паводле гэтага закону пасаджаны ў вастрог, парушаючы аснаўныя прынцыпы карнага права; бо ніхто няможа быць караным за тое, што ня было злачынствам паводле закону таго часу, калі даканалася злачынства. Пілсудчыкі на такія праўныя праблемы ўвагі не зьвярталі.

Лаціну выкладаў Лукашэўскі. Дысцыпліна на ягоных лекцыях была слабая і дзеля гэтага ягоная веда слаба пераходзіла на вучняў. Гісторыю выкладаў стары Калашэўскі, вельмі прыдзірлівы. Гігіену лекар, прозьвішча яго не памятаю. На ягоных лекцыях часта з сарака вучняў у клясе заставалася ня больш паловы, рэшта выходзіла з клясы. З пасярод вучняў памятаю прозьвішчы: Касіловіча, Рушчыца, Гедройця, Тачылоўскага, Рэлігіоні, Трасьцянко, Тышко, Касакоўскага, С.Савінскага, Алехновіча, Фалендорфа, Рабіновіча і Леаненю, а таксама Эпштэйна. У выданай у 1970 годзе кніжыцы В.Трасьцянка апісаў пад зьмененымі прозьвішчамі некаторых з пералічаных вучняў: М.Залескі, гэта Тачылоўскі, Марк Дзювэт, гэта Рэлігіоні, Давід Кац, гэта Рабіновіч і сам Ашурко, гэта аўтар Трасьцянка.

Калі праводзіўся аднойчы збор статыстычных даных аб нацыянальнасьці вучняў, дык адзін з вучняў Мікалай Леаненя асьведчыў, што ён ня ведае хто ён такі, і ня гледзечы на тое, што клясавы кіраўнік Лукашэўскі сароміў яго перад усёй клясай Леаненя вытрываў і не самаазначыўся. Пара гадоў таму назад ён вучыўся ў Беларускай гімназіі клясай вышэй за мяне.

У Беларускай гімназіі ў міжчасе праводзіўся ў выкананьне загад кампартыі аб справакаваньні палякаў да закрыцьця гімназіі. Група камсамольцаў, вучняў гімназіі пачала ўрывацца з крыкамі, што гімназія зачыняецца і каб усе разыходзіліся. Настаўнікі на чале з дырэктарам Р.Астроўскім спачатку займаліся ўгаварваньнем, многа і доўга гаварылі, што калі нехта ня хоча вучыцца, дык няхай выходзіць і не перашкаджае іншым. Ясна, што кампартыі такое разьвязаньне не адказвала і скандалы прадаўжаліся. Было нарэшце скліканае паседжаньне пэдагагічнай рады гімназіі (агульны сход усіх настаўнікаў) і пасьля разгляду палажэньня было пастаноўлена апошні раз папярэдзіць, што калі скандалы ня спыняцца, дык будзе выклікана паліцыя супроць парушальнікаў публічнага парадку. Пастанова была прынята аднагалосна; не галасаваў супроць яе і кс. Адам Станкевіч. Ясна, што пагроза вызаву паліцыі не падзеяла і дырэктар гімназіі Р.Астроўскі выклікаў паліцыю, якая вывела камсамольскую групу і праз некалькі гадзінаў выпусьціла яе папярэдзіўшы, што калі прыйдзецца выводзіць яшчэ раз, дык справа скончыцца судам аб парушэньні парадку. У гэтай камсамольскай групе выведзенай паліцыяй зь гімназіі было 20 асобаў. Чамусьці ня ўсе камсамольцы прыймалі ўдзел у скандалах. Напрыклад не прыймалі ўдзелу сёстры-камсамолкі Асаевіч Соня і цяперашняя жонка Максіма Танка (Скуркі) Люба ды іншыя.

Гэтак выглядала справа, якую хадэкі і камуністы называлі і называюць перадачаю вучняў паліцыі. Выглядае, што паводле хадэкаў абарона супроць камуністаў ёсьць злачынствам. На наступны год некаторыя з выдаленых былі ізноў прынятыя ў гімназію, сярод іх прыпамінаю Сяргея Мацука, які быў прыняты ў восьмую клясу.

У міжчасе паўстала небясьпека, што я дастану двойку з польскае мовы ў Цывінскага, які мяне выразна неўзьлюбіў. Калі была мне зьвернута мая першая клясная праца, дык там была адна чырвань, бо Цывінскі груба падкрэсьліваў кожную літару «эр», якую я пісаў як у лаціне, а ня як у польскай мове падобна да друкаванай літары. Наступную хатнюю працу, у якой я ўжо ўжываў правільнае напісаньне на дваццацёх старонках, паставіў чатыры з адначаснай зацемкай «ці праца арыгінальна?», інакш гаворачы, выразіў сумліў ці я яе сам напісаў. З другім настаўнікам з якім я таксама ня зыйшоўся характарам быў гісторык Калашэўскі. Выглядала, што гэтыя два настаўнікі пастанавілі пакінуць мяне на другі год. Дзеля гэтага вясною 1929 году я вярнуўся ізноў у Беларускую гімназію да старых настаўнікаў і калегаў і перайшоў у восьмую клясу. Пасьля заканчэньня году прыняў удзел у паездцы з гімназіяльнай экскурсыяй на выстаўку ў Пазнань з затрыманьнем у Варшаве. Выстаўка называлася «Повшэхна Выстава Краёва».

Восьмая кляса гімназіі прайшла без асаблівых здарэньняў. Надыйшоў чэрвень час здаваньня матуральных эгзамінаў. Гімназія ня мела поўных правоў дзяржаўнай гімназіі і дзеля гэтага эгзаміны складаліся перад спэцыяльнай камісіяй вызначанай куратарам віленскай школьнай акругі. Старшынёю быў прызначаны дырэктар нейкай польскай гімназіі па прозьвішчы Нарвойш, а іншыя сябры камісіі былі настаўнікі нашае гімназіі. Пісьмовы экзамін у мяне быў з беларускай, польскай, нямецкай моваў і матэматыкі. Ад іншых быў звольнены, бо меў з тых прадметаў чацьвёркі. Эгзаміны пачаліся ў ваўсіх віленскіх гімназіях у вадзін дзень, і дзеля таго, што ў польскіх гімназях ня было беларускай мовы, дык аказалася, што нашая гімназія засталася ў часе на адзін эгзамін ззаду, і таму мы даведаліся, якія задачы былі даныя з матэматыкі ў іншых гімназіях. Ведаючы гэта мы грунтоўна папрацавалі над імі і папрасілі дырэктара Астроўскага, каб выбраў якраз гэтую задачу (давалі дырэктару на выбар тры задачы). Астроўскі так і зрабіў і таму з матэматыкай ніякіх клопатаў ніхто ня меў, хоць і былі добра прыгатаваныя Дубіцкім. З нямецкай мовы мелі пераказ раз прачытанага апавяданьня аб Арнольдзе Вінкельрыдзе ў бойцы пад Зэмпах. Пасьля пісьмовых эгзамінаў далі тыдзень перарыву дзеля падрыхтоўкі да вусных эгзамінаў, якія прайшлі бязь ніякіх клопатаў і, нарэшце афіцыйнае абвешчаньне вынікаў. Пасьля афіцыйнай часткі адбыўся яшчэ ўсяночны банкет матурыстаў і настаўнікаў і тады канец. Пачуцьцё было такое, што нешта, што трывала столькі гадоў раптам абарвалася і ўперадзе нейкая пустка.

Восьмая кляса майго выпуску была невялікая. Скончылі разам са мною: мая дваюрадная сястра Натальля Патомская, Зоя Гур'янава, Эма Залкінд, Мікола Кунцэвіч, які вучыўся са мною ад пятай клясы, Вітаўт Тумаш, які таксама вучыўся ад пятай клясы, Сяргей Мацук, Міхась Маркевіч ад шостай клясы, Анатоль Сакалоў, я застаў яго ў пятай клясе, дзе ён быў пакінуты на другі год, Усевалод Рак-Міхайлоўскі таксама пакінуты ў пятай клясе, Уладзімір Рудніцкі і Піліп Засім. Ня здаў эгзамінаў Аўген Быхавец.

Апрача пералічаных былі яшчэ дапушчаныя да прысутнасьці на лекцыях, але ня лічыліся вучнямі, Хведар Ільляшэвіч, навука якога была перарваная вастрогам за прыналежнасьць да КПЗБ, Альбэрт Мільлер, які працаваў у канцылярыі гімназіі з паходжаньня прыволскі немец, Міхась Вітушка, які меў скончаную клецкую Беларускую гімназію, якая ня мела правоў. Апрача гэтага здавалі з нашым выпускам эгзаміны, жонка тады яшчэ не адваката Мікалая Шкялёнка, Сяргей Яцкевіч і Надзежда Архіпаўна Сіняўская, жонка Мікалая Сіняўскага.

Апрача таго пры нашай клясе здавала група з клецкай гімназіі: Казак, Ждановіч, Люба Берняк і Васіль Кендыш, які прыехаў здаваць экзаміны з войска, якое ён тады адбываў. З клецкай групы здаў Казак.

Што-ж сталася з усімі, што скончылі гімназію разам са мною? Натальля Патомская пайшла на аднагадовыя настаўніцкія курсы і пазьней працавала настаўніцай каля мястэчка Гарадышча, каля Баранавічаў. Перад вайною выйшла замуж за Федаровіча; пры саветах выехала ў Беласток і там жыла падчас нямецкае акупацыі. Зоя Гур'янава вучылася на ўнівэрсытэце, на мэдыцыне якую скончыла. Эма Залкінд вучылася на УСБ, пры саветах была вельмі актыўнай актывісткай, была растраляная немцамі ў Наваградку. Мікола Кунцэвіч скончыў юрыдычны факультэт, пазьней за палякаў працаваў у скарбовасьці, а за нямецкай акупацыі быў на чале судоўніцтва Вялейскай акругі, цяпер у Нью Ёрку. Вітаўт Тумаш скончыў мэдычны факультэт з тытулам лекара. За палякаў працаваў у псыхіятрычным шпіталі ў Харошчы, каля Беластоку. Перад прыходам саветаў у 1939 годзе падаўся пад нямецкую акупацыю Польшчы. У 1941 годзе стаўся, з рэкамэндацыі Р.Астроўскага, які ачольваў у той час Беларускі Камітэт у Лодзі, бурмістрам Менску, але пабыўшы пару месяцаў выехаў у Нямеччыну, цяпер у Нью Ёрку. Сяргей Мацук скончыў матэматычна-прыродніцкі факультэт. Што рабіў за Польшчы ня ведаю, але за нямецкіх часоў быў школьным інспэктарам у Казянах. Міхась Маркевіч скончыў разам са мною факультэт права УСБ, адбыў судовую аплікатуру, здаў разам са мною судзьдзёўскі экзамін у канцы 1938 году і ў пачатку 1939 году быў звольнены, як Беларус з суду. За немцаў быў кароткі час ваеводай аршанскім, пазьней жыў у Вільні. Займаўся гандлем, пазьней аказаўся ў Нямеччыне. Адтуль праўдападобна вярнуўся ў Польшчу (жонка ягоная полька). Анатоль Сакалоў скончыў два гады права ў Вільні і ведаючы, што трэці год права ў Вільні лічыўся вельмі цяжкім, падаўся ў Варшаву, дзе трэці год лічыўся лёгкім, але ня даў рады і там. Перайшоў у нейкую адміністрацыйную школу неакадэмічнага тыпу, пазьней захварэў на спандэліт. За часоў смэтонаўскай летувіскай акупацыі Вільні, па пратэкцыі летувіскага гэнерала Велікіса, яшчэ перадваеннага знаёмага Алёны Сакаловай, працаваў у віленскім магістраце. За немцаў быў начальнікам павету ў Бярозе, далейшая гісторыя пазьней. Рагвалод Рак-Міхайлоўскі выехаў восеньню 1930 году разам з бацькамі ў Савецкі Саюз. Ягоны бацька былы пасол у польскі сойм быў асуджаны ў працэсе Грамады і перадтэрмінава звольнены з вастрогу перад выездам. У Савецкім Саюзе бацька быў хутка арыштаваны. Сьлед па Рагвалодзе таксама загінуў. Уладзімір Рудніцкі працаваў у натарыюса. Піліп Засім вучыўся на аграноміі ў УСБ. Аўген Быхавец які ня здаў матуры ў 1930 годзе, здаў яе ў наступным годзе і паступіў на палітэхніку ў Львове. Быў забіты гэтак званымі партызанамі ў 1943 годзе ў фальварку бацькоў. Хведар Ільляшэвіч скончыў гуманістыку на УСБ. Пры немцах быў у Беластоку, дзе працаваў у Беларускім камітэце ды рэдагаваў газэту «Новая Дарога». Пазьней у Бэрліне працаваў у «Раніцы». За часоў ДП жыў у лягеры ў Ватэнштэце. Загінуў у аўтамабільным выпадку ў 1949 годзе. Альбэрт Мільлер вучыўся на праве УСБ, але ня скончыў. Падчас савецкае акупацыі ў 1941 годзе рэпатрыяваўся ў Нямеччыну, дзе раней ніколі ня быў. Апошні раз бачыў яго ў 1945 годзе ў Бэрліне. Быў ён у войску ў чыне ефрэйтара. Міхась Вітушка скончыў палітэхніку ў Варшаве. Пры немцах быў арганізатарам вайсковых беларускіх адзінак у прыфрантовай паласе. У 1944 годзе зь лягеру Дальвіц у Ўсходняй Прусіі, быў скінуты на парашуце на чале групы беларускіх партызанаў у ваколіцы Налібоцкай пушчы. У аднэй зь першых радыё перадачаў асьведчыў, што падпарадкоўваецца толькі БЦР. Пасьля капітуляцыі Нямеччыны, Вітушка далей праводзіў збройнае змаганьне з расейцамі на чале арганізацыі пад назовам «Чорны Кот» і ў гэтым змаганьні загінуў. Сяргей Яцкевіч скончыў аднагадовыя настаўніцкія курсы і працаваў настаўнікам. Здаецца, што пазьней студыяваў на УСБ. Надзежда Архіпаўна Сіняўская скончыла аграномію на УСБ. З тых, што здавалі эгзамін з клецкай гімназіі спаткаў пазьней толькі В.Кендыша. Пры немцах працаваў у беларускай адміністрацыі ў Нясьвіжы. Пазьней прымаў дзейны ўдзел у беларускім руху ў Нямеччыне ды яшчэ пазьней у Амэрыцы. Высьвяціўся ў сьвятары БАПЦ.

З іншых вучняў гімназіі падаю прозьвішчы тых з кім я вучыўся ў паасобных клясах і выняткова іншых.

Віктар Астроўскі пачаў вучыцца з таго часу, як бацька яго Р.Астроўскі стаўся дырэктарам гімназіі. Пераехаў у Вільню, здаецца, з Берасьця. Сядзеў зь ім пару гадоў на аднэй лаўцы, на першай з увагі на тое, што абодва мы былі акулярнікі. Віктар быў пакінуты на другі год у пятай клясе і скончыў гімназію ў 1931 годзе. Пачаў студыяваць права, але яму ня надта пайшло з увагі на таварыска-выпівальную дзейнасьць. Бацькі настаялі, каб ён выехаў на навуку ў Пазнань як найдалей ад сяброў і знаёмых. Там студыяваў сельскую гаспадарку, да якой заўсёды яго цягнула і, яшчэ будучы вучнем ён стала займаўся нейкай гадоўляй, то трусоў, то галубоў. Вывезены ў Расею ў 1939 годзе ён прайшоў праз армію Андэрса. Памёр у 1976 годзе ў Англіі.

Леў Пекур жыў недалёка ад мяне, дзе ад Полацкай вуліцы адыходзіла Саская Кэмпа. Застаў яго ў другой клясе. Пакінуў ён гімназію пасьля пятай клясы. Скончыў двухгадовыя мэліярацыйныя курсы і працаваў у гэтай галіне. Брат ягонага бацькі быў судзьдзёй акруговага суду ў Менску. Памёр у 1944 годзе. Іван Якімовіч вучыўся ў 2-3 клясе, пазьней перайшоў у польскую пачаткавую школу. Скончыў двухгадовыя мэліярацыйныя курсы. Таўкачэвіч і Палякоў вучыліся ў 2-3 клясах, пазьней ніколі не спатыкаў. Клаўдзя Палікша вучылася ў 2-6 клясах, была вельмі прыгожая, але навука ёй давалася даволі цяжка. Застаўшыся ў шостай клясе перайшла ў расейскую гімназію Быкавай і Лунінай у 7-ю клясу. Пазьней не спатыкаў. Міхась Шчасны, сын сьвятара. Апрача Міхася вучыліся ў гімназіі яго сястра Вера (ня скончыла) і брат Пётр, які скончыў два гады перад мною. З Міхасём Шчасным вучыўся ад першай клясы. Быў пакінуты на другі год у 6 клясе. Скончыў год пасьля мяне. Вучыўся на праве, але ня скончыў. Жаніўся з полькаю. Падчас вайны жыў у Тургелях, актыўным ня быў. Ягоны старэйшы брат Пётр скончыў прыроду на УСБ. Уладзімір Кулак вучыўся са мною ў 2-5 клясах. Бацька ягоны меў у Смаленску краму з ровэрамі і паправачную майстэрню. Пасьля раскулачаньня трапіў у Польшчу.

Ад пачатку гімназіі, а фактычна раней ад пачатковай школы, вучыўся я з Людвікай і Чэславам Будзькамі. Бацька іх Эдвард паходзіў з Будслава, але жыў у Вільні ды працаваў інспэктарам у каапэрацыі. Чэслаў скончыў год пазьней ад мяне, вучыўся тады на гісторыі УСБ, а пазьней працаваў у каапэрацыі ў Варшаве. У часе нямецкае акупацыі паехаў у Нямеччыну, бо выявілася нейкае разыходжаньне характараў з кс. В.Гадлеўскім, і той, будучы часова ўплывовым, пагражаў. Цяпер у Чыкаго. Людвіка перайшла ў гандлёвую школу (інстытут). У часе нямецкае акупацыі была ў Баранавічах, пазьней Нямеччына, Англія і нарэшце Чыкага. Якуб Міска і Іван Тарасюк вучыліся са мною ў 4-7 клясах. Два правадыры камсамолу. Фанатычныя і тупыя палітычна камуністы. Міска выдзяляўся сваёю вынятковай някультурнасьцю. Абодва былі звольненыя зь сёмай клясы ў сувязі з правакаваньнем камуністычных непарадкаў. Вучыліся пазьней на матуральных курсах. Калі адбываліся нейкія рэфэраты ў Беларусаў, дык зьяўляліся і не на тэму рэфэрату займаліся выхвальваньнем савецкага ладу. У Саветах Міско нізавы савецкі дзеяч селькор. Публікаваўся ў «Голасе Радзімы». Бэрнард Стэповіч застаў яго ў шостай клясе, пакінуў у восьмай. Брат пасла ў польскі сойм Альбіна Стэповіча, брат памерлага кс. Стэповіча (Казіміра Сваяка), брат сакратара цывільнага аддзелу Акруговага суду ў Вільні. Інтэлігентны чалавек, асабліва ў гуманістычным напрамку. Скончыў год пасьля мяне, пазьней скончыў аграномію УСБ за нямецкае акупацыі ў Вільні. Жаніўся з полькаю і цяпер жыве ў Варшаве.

Глеб Багдановіч вучыўся са мною ў 5-6 клясах. Сын сэнатара польскага сэнату Вячэслава Багдановіча, беларуска-расейскага дзеяча. Глеб азначаўся бязь ніякіх засьцярогаў як Беларус. Выняткова культурная асоба. Знаўся на літаратуры, мастацтве, музыцы не гаворачы ўжо аб мэдыцыне, якую скончыў на УСБ. Быў добрым спартоўцам, лыжнікам, весьляром, яхтсманам. За нямецкае акупацыі быў лекарам у Івенцы. Пазьней быў пакліканы ў БКА на становішча галоўнага лекара. Эвакуаваўся ў Нямеччыну. Апошні час быў у Рудзенску, дзе і памёр. Галіна Быхавец вучылася са мною ад пачатку. Была пакінутая ў сёмай клясе, а летам застрэліў яе адкінуты прэтэндэнт. Кастусь Акінчыц зьявіўся ў пятай клясе і ў ёй-жа быў пакінуты на другі год. Сын юрысконсульта Грамады Фабіяна Акінчыца. Пасьля сканчэньня гімназіі вучыўся ў Варшаве, дзе належаў да польскай ультранацыяналістычнай арганізацыі «Фалянга». Цяпер жыве ў Дэтройце. Год перад мною скончыў гімназію Юры Кэпэль. Вучыўся на праве, але ня скончыў. Мой настаўнік веславаньня ў Студэнцкім Спартовым Саюзе. Вельмі высокі, прыгожы бляндын. Дасканалы вясьляр на адзінках. Часта займаў першае месца на рэгатах у Вільні, а аднойчы здабыў першае мейсца на спаборніцтвах на Сэне ў Парыжы. Пасьля акупацыі Вільні Саветамі ў 1939 годзе быў арганізатарам службы парадку міліцыі, пакуль Вільня ня была падорана Жамойцам. Ня выехаў зь Вільні. Калі ў 1940 годзе Саветы акупавалі ўсю ковенскую Літву, дык Кэпэль быў арганізатарам спартовага жыцьця. Пасьля пачатку нямецка-савецкае вайны недзе зьнік і хадзілі чуткі, што ён недзе партызаніў. Быў жанаты з Вандаю Бургардт, асыстэнткай на агрыкультурным ф-це УСБ. На ўсе запытаньні ў лістох у Вільню пра яго, ніхто не адказаў, хоць напісалі, што яго бацька Мітрафан Кэпэль памёр.

У малодшых клясах вучыўся з Александрам Протасам і ягонай сястрою Аннай, аднак хутка навуку яны спынілі. Цяпер А.Протас жыве ў Канадзе. Анна Протас выйшла замуж за Пятра (Парфіра) Ганэцкага, праўніка, які за нямецкіх часоў быў судзьдзёю. Цяпер жыве ў Амэрыцы. Пару гадоў вучыўся з Алёнай Казлоўскай, якая скончыла гімназію 2 гады пазьней. Скончыла гімназію таксама яе старэйшая сястра Аўгеньня 2 гады перад мною і вучылася на прырода-мат. ф-це УСБ. Вучыліся таксама два браты і сястра Фёдаравы. Фёдаравы былі па бацьку праўдзівыя расейцы. Найстарэйшы Леанід скончыў гімназію год перад мною. Быў на ўнівэрсытэце, але ня скончыў. На жыцьцё зарабляў кіруючы аркестрай. Апошні раз выступаў у цукерні Югаславія, куды я часамі заходзіў выпіць бузы балканскага пітва з проса. Юры Фёдараў вучыўся са мною, але пасьля паўтарэньня чацьвёртай клясы скончыў год пазьней. Вучыўся на мастацкім факультэце УСБ. У 1939 годзе быў змабілізаваны ў армію і забіты. Вольга Фёдарава скончыла таксама 2 гады пазьней за мяне. За часоў жамойцкай і жамойцка-савецкай акупацыі выкладала ў Беларускай гімназіі рысаваньне і кіравала хорам. Шандрохі Сяргей, Барыс і Зіна вучыліся ў малодшых клясах са мною, але ніхто зь іх ня скончыў. Вера Шавель у першых клясах вучылася разам са мною. Пазьней пару разоў была пакінутая на другі год. Скончыла два гады пасьля мяне. Выйшла замуж за нейкага судзьдзю на Палесьсі. Брат яе Ўладзімір малодшы за яе, скончыў гімназію, вучыўся на праве, за савецкіх часоў сядзеў на Лукішках. За немцаў працаваў у вайсковай разьведцы. Сяргей Кажанаў вучыўся са мною ад 2 да 7 клясы. У сёмай клясе быў звольнены ў сувязі з камуністычнымі непарадкамі. За жамойцкай акупацыі называўся Оданіс, бо як ён сам казаў: кожа пажамойцку будзе «ода». Зоя Парфенава пачала навуку разам са мною, але пакінула гімназію пасьля 4-ай клясы. Брат яе скончыў год пасьля мяне, імя яго я не памятаю. Парфенавы былі стараверы, але трымаліся Беларусаў. Парфенаў належаў да Беларускага Студэнцкага Саюзу. Васіль Рубін спачатку вучыўся са мною, але скончыў год пазьней. Вучыўся на УСБ. Яська Багдановіч вучыўся са мною ад пачатку да шостай клясы, а тагды пайшоў працаваць у беларускую друкарню на Завальнай вуліцы. ён іграў у духавой аркестры на басе. Пазьней купіў хату на Ласёўцы і меў добрую беларускую сям'ю.

Ст.Станкевіч, брат кнігара, што меў беларускую кнігарню на Завальнай вуліцы (ня блытаць са Станіславам Станкевічам, доктарам гуманістычных навукаў) вучыўся да пятай клясы, тады недзе працаваў. У Вільні было вельмі многа Станкевічаў і чамусьці ўсе яны якіх я ведаў, за выняткам аднаго, называліся Станіславамі. Лявон Міхайлаў вучыўся са мною ў 2-4 клясах. Жыў недалёка ад нас дзе зыходзілася Філярэцкая вуліца з Крывым Колам. Пазьней вучыўся ў тэхнічнай школе на Галяндэрні і яе скончыў. Бацька ягоны Ніканор Міхайлаў быў з прывезеных расейцаў і яму бяз веданьня польскае мовы непаводзілася. Л.Міхайлаў увесь час трымаўся Беларусаў. Калі я быў у пятай клясе, дык падчас нейкай лекцыі прывялі да нас на эгзамін Зою Коўш і Сяргея Сароку. Яны былі прынятыя ў шостую клясу і скончылі гімназію годам раней. Год раней ад мяне скончылі гімназію таксама Часлаў Ханяўка і Тамаш Грышкевіч з Будслава.

Пасьля сканчэньня гімназіі я пачаў прыводзіць сябе ў добры фізычны стан. Недзе на запусты, зьеўшы рэкардовую колькасьць калдуноў, я захварэў на апэндыцыт. Баючыся, каб не згубіць году навукі ў выпадку нейкіх пасьляапэрацыйных камплікацыяў, не пайшоў на апэрацыю. Вострае запаленьне мінула, але часамі трохі далягала, хоць ня шмат, так што можна было чакаць пакуль скончыцца год. Атрымаўшы дыплём (матуру), на наступны дзень пайшоў да лекара-хірурга Тымінскага. Той за адну мінуту паставіў дыягноз і накіраваў у хірургічную ўнівэрсытэцкую клініку на Антокалі, дзе ён быў дацэнтам пры прафэсары хірургіі Міхэйдзе. Пайшоў туды на наступны дзень, а назаўтра вызначылі апэрацыю, якую зрабіў Тымінскі пад этаровай наркозай. Уражаньне ад наркозы вельмі няпрыемнае, душачае. Калі раней запах этэру быў мне вельмі прыемным, дык пасьля апэрацыі зрабіўся вельмі няпрыемным. Пасьля апэрацыі цэлы тыдзень адляжаў на сьпіне, з папярэджньнем, каб ляжаў спакойна ды ня круціўся. У тыя часы лічылі, што калі павярнуцца на бок, дык могуць разыйсьціся швы. Цяпер-жа пасьля такой апэрацыі падымаюць на ногі праз пару гадзінаў і неяк ня шкодзіць. Гэта ня першы выпадак у мэдыцыне, што тое, што шкодзіла ўчора, перастае шкодзіць сягоньня і наадварот. Адляжаўшы тыдзень зьнялі верхнія швы, фактычна ня швы, а мэталёвыя клямры. На наступны дзень сказалі ўставаць, а яшчэ на наступны выпісалі з клінікі. Да хаты прыйшоў пехатою.

Лета правёў у хаце, за выняткам пяцідзённай экскурсіі на возера Попіс у Рудніцкай пушчы. Возера гэтага ніхто з нас раней ня бачыў і нічога пра яго ня чуў. Проста знайшлі на карце возера недалёка ад Вільні і пастанавілі туды паехаць. Паехалі: Глеб Багдановіч, Рагвалод Рак-Міхайлоўскі, я і яшчэ пяць асобаў з Чыгуначнай калёніі, з прыстанку ў поўдарогі між Вільняю і Новай Вілейкай. Даехалі цягніком да станцыі Чорны Бор (кірунак на Ліду), а адтуль пайшлі пехатою на Попіс. Возера аказалася з вельмі забалочанымі берагамі, добры доступ быў толькі ў вадным месцы, дзе стаяла будка арэндатара гэтага возера. У іншых мясцох з таго боку дзе мы былі, між вадою і вышэйшым берагам было са сто мэтраў падмоклага альховага лесу. Далей на поўнач быў пракапаны канал, несьвядомым беларусам Курысам мяйсцовым мільянерам, які сьцягаў ваду з ракі Мэрачанкі ў Попіс, скуль выплывала рака Вака якая давала вадзяную сілу на паперню Курэца ў Грыгораве, дзе Вака ўпадае ў Вільлю. Канал быў пракапаны ў некалькімэтровым слаі торфу праз Рудніцкую Пушчу. Збудавалі мы на сухім месцы будкі з гальля і пражылі там у дзікім стане пяць дзён, пакуль не пераелі ўсяго прывезенага з дадаткам рыбы, якую куплялі ад арандатара возера. Лавілі рыбу і мы самі.

Быў я з Глебам і Рагвалодам некалькі разоў на возерах у Троках, раз на Зялёных возерах каля Вільні ўбок ад Вэркаў на Вільлі. Вада на гэтых вазёрах калі ўзяць у рукі была крысталічна празрыстая, калі-ж глядзець на ваду зь берагу, дык вада здавалася яскрава зялёнаю. Даволі часта бывалі на вадзяным млыне, што належаў Кінкулькіну. Млын гэты чамусьці называўся «Францускі Млын» і знаходзіўся пры канцы Бэльмонтскага лесу на Вілейцы. У млыновай заставе было вельмі добра купацца, ня так, як у самой рэчцы Вілейцы, дзе пераважна было больш каменьня, як вады. Ня кожны год, але здаралася, што ў сярэдзіне лета пасьля вялікіх дажджоў вада падымалася на якіх паўтара мэтра і тады мы ішлі ўгару ракі некалькі кілямэтраў і адтуль плылі ўніз з вялікай хуткасьцю.

Пасьля заканчэньня гімназіі, пачаткова я хацеў студыяваць хімію, якая здаўна мяне цікавіла, але на палітэхніку неяк ня выбраўся. Студыяваць хімію на Віленскім унівэрсытэце я не хацеў, бо баяўся, што пасьля сканчэньня хіміі акажуся ў тупіку, скуль будзе толькі адзін выхад у настаўнікі. Гэта мне зусім ня ўсьміхалася, бо да гэтай прафэсіі неяк пацягу ня меў. Пасьля даўжэйшага роздуму пастанавіў пайсьці на права. З нашага выпуску на права пайшлі: Мікола Кунцэвіч, Міхась Маркевіч, Анатоль Сакалоў і Альбэрт Мільлер. Апрача пералічаных на права пайшоў яшчэ і Радаслаў Астроўскі і такім чынам з дырэктара стаўся калегам. Р.Астроўскі пабыў на праве, здаецца, толькі адзін сэмэстр, бо нястача часу не дазваляла яму студыяваць далей.

Увосень 1930 году я стаўся студэнтам першага году права, факультэту права і грамадзкіх навукаў такі быў афіцыйны назоў.

Вільня. Унівэрсытэт

Ведай: ніколі, мой брат,

Ад успамінаў і дум

Гэтых нідзе не ўцячэш...

М. Танк

На першы год права было прынятых больш тысячы студэнтаў і дзеля таго, што ў ніякую нармальную аўдыторыю такая колькасьць зьмясьціцца не магла, дык выклады пачалі адбывацца ў унівэрсытэцкай залі прызначанай на ўсялякія студэнцкія сходы і іншыя імпрэзы - залі імя братоў Сьнядэцкіх, былых прафэсараў унівэрсытэту. Апрача залі Сьнядэцкіх у галоўным будынку ўнівэрсытэту была яшчэ, гэтак званая, калённая заля дзе адбываліся больш урачыстыя, афіцыйныя ўнівэрсытэцкія імпрэзы, як інаўгурацыя новага рэктара ці наданьні дактаратаў. Ня гледзячы, што заля Сьнядэцкіх была вялікая, напачатку і там было цеснавата.

На першым годзе права было ўсяго пяць прафэсароў.

Рымскае права і гісторыю дзяржаўнага ладу старадаўнага Рыму выкладаў доктар Франьцішак Бассоўскі. Рымскае права лічылася найцяжэйшым прадметам на першым годзе. Выкладаў Бассоўскі цікава, пасьля таго, як чалавек прывык і перастаў чуць ягонае паўтарэньне пасьля кожнага сказу, або і часьцей «прошэн паньства». Быў даволі высокі, худы з кудлатай барадою, пра якую студэнты часамі сьпявалі на мэлёдыю алавэрды: - "Нема пожондку дзісь в народзе, Боссовскі носі мэнды в бродзе". Заўсёды меў паводля праграмы дзьве гадзіны зраду, але звычайна прыходзіў за дзесяць мінутаў да канца першай лекцыі і тады выкладаў 55 мінутаў.

Гісторыю дзяржаўнага ладу Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага, а таксама права Польшчы і Літвы, выкладаў прафэсар доктар Стэфан Эрэнкройц, выкладаў няцікава, бубніў сабе пад нос са сваіх зацемак, якія часта перапутываліся.

Доктар прафэсар Стэфан Глязэр выкладаў тэорыю права, таксама няцікава.

Прафэсар доктар Іво Яворскі выкладаў гісторыю дзяржаўнага ладу краёў заходняй Эўропы. Выкладаў прызваіта, але прадмет быў нескладаны і прасьцей было яго навучыцца ў хаце.

Праз які месяц колькасьць слухачоў зьменшылася да ліку, што ўмяшчаўся хоць і з цяжкасьцяй у найвялікшую выкладовую залю ў галоўным гмаху ўнівэрсытэту - залю № 5. Зарыентаваўшыся ў становішчы я спыніў наведваньне выкладаў, за выняткам рымскага права ў якім без прафэсарскай дапамогі цяжка было разабрацца, а на іншыя выклады хадзіў толькі для атрыманьня подпісу ў кніжцы залікаў (Індэкс лектіонум), які быў у лацінскай мове, бо толькі гэта вымагалася для дапушчэньня да эгзаміну. Вымагалася таксама адбыцьцё двугадзіннай сэмінарыі раз у тыдзень вечарам, дзе адсутнасьць два разы выклікала вычэркваньне са сьпісу ўдзельнікаў і праз гэта недапушчэньне да эгзаміну. Я быў удзельнікам сэмінару з тэорыі права, які вяла Яніна Эйнік, пазьнейшая Марцінкоўская.

Як ведама, у жыцьці ў старым Рыме, былі ў кожнага грамадзяніна тры іменьні: Першае "прэномэн" (praenomen) якое адказвае хрысьціянскаму імю, другое імя - "номэн" (nomen), якое азначала род (клян) з якога паходзіла даная асоба, і трэйцяе імя "когномэн" (cognomen), якое азначала прыналежнасьць да нейкай галіны данага роду. Такім чынам у іменьні Публіус Віргіліус Маро атрымлівалася: Публіус - гэта "прэномэн", Віргіліус - "номэн" і Маро - "когномэн".

Прыйшоў аднойчы атрымаць подпіс Эрэнкройца ў індэксе. Індэксаў студэнты наклалі на катэдру цэлую гару. Эрэнкройц падпісваў, выклікаў па прозьвішчу студэнта і аддаваў індэкс. Усё ішло гладка, пакуль ня выклікаў "пан Ян", на што ніхто не адазваўся. Тады Эрэнкройц ужо на цэлы голас з крыкам "я пытаюся дзе ёсьць пан Ян". Калі і на гэта ніхто не адказаў, дык Эрэнкройц з цэлай сілы кінуў той індэкс аб сьцяну. Аказалася, што некаторыя папуталі значэньне словаў "номэн, когномэн і прэномэн" і ў рубрыку дзе трэба было ўпісаць прозьвішча - паўпісвалі іменьні. Гісторыя з панам Янам ці панам Станіславам паўтаралася некалькі разоў пару дзён зраду.

Запісаўся ў Беларускі Студэнцкі Саюз. Старшынёю яго быў Кастусь Глінскі, да ўраду, прыпамінаю, належаў Аўген Бартуль і Станіслаў Станкевіч (скарбнік). Мясьціўся БСС у бо адным пакоі на Віленскай вуліцы, здаецца, пад № 8, дзе мясьціліся яшчэ нейкія ўстановы і жыў Антон Луцкевіч. Куратарам (апякуном) быў прафэсар Уладычка. Згодна з абавязваючым законам кажная студэнцкая арганізацыя павінна была мець апякуна з пасярод прафэсараў, вызначанага ўнівэрсытэцкім сэнатам (сходам усіх прафэсараў). 25 сакавіка 1931 г. першы раз сябры БСС надзелі свае арганізацыйныя шапкі, - карпарацыйнага тыпу, - белыя, аксамітныя. На версе шапкі, у акружэньні выгафтаванага кола каласкоў, былі выгафтаваныя золатам тры літары БСС. Навакол над брылем ішла бел-чырвона-белая стужка. Выглядала вельмі прыгожа. У хуткім часе супроць ужываньня гэтых шапак унесла ў унівэрсытэцкі сэнат пратэст польская студэнцкая карпарацыя Філёматыя, найменшая польская карпарацыя на чале з Ст. Охоцкім, якая таксама ўжывала шапкі такога самага тыпу і аснаўнога колеру. Унівэрсытэцкі сэнат пратэст Філёматыі адхіліў.

Недзе зімою 1932 году адбылося вельмі ўрачыстае сьвяткаваньне дзесятых угодкаў існаваньня Беларускага Студэнцкага Саюзу. Сьвяткаваньне было вельмі добра прыгатаванае і зарганізаванае. На сьвяткаваньні, апрача прынагодных прамоваў, адбылося выступленьне добрага студэнцкага хору пад кіраўніцтвам Валынца са Слоніму. Запрасілі да кіраўніцтва хорам Валынца, а не Шырму, бо Рыгор Шырма ў гэтым часе сядзеў у турме на Лукішках. Трэба ведаць, што стыль дырыгаваньня Шырмы ня ўсім падабаўся, бо пад яго дырыгэнствам усе песьні атрымлівалі нейкі царкоўны характар. Магчыма гэта быў уплыў шматгадовай працы Р. Шырмы як псаломшчыка і рэгента царкоўнага хору ў праваслаўнай катэдры - Прэчысьценскай царквы, што была перад мастом праз Вілейку на Зарэччы. Былі яшчэ, як мне здаецца, і палітычныя разыходжаньні.

Валынец з хорам выканаў цэлы рад новых песьняў, найбольш у сваёй апрацоўцы і са сваёй музыкай, якія ўнесьлі пэўную сьвежасьць. З песьняў Валынца прыпамінаю песьню на словы Якуба Коласа - "Ліпы старыя" [4], таксама песьню "Як на сьвет радзіўся Янка" - Янкі Купалы ды цэлую песенную гісторыю пра чорта і бабу. Да наасобных песьняў былі намаляваныя адумысловыя дэкарацыі мастаком Язэпам Драздовічам, што калісьці прабаваў сваю сілу і ў літаратуры напісаўшы пад псэўданімам Язэп Нарцызаў (бацка мастака называўся Нарцыз) апавяданьне - "Вялікая шышка".

Язэп Драздовіч быў вельмі калярытнай, цікавай і арыгінальнай фігурай у Вільні; маляваў фантастычна-сымбалічныя абразы, або маляваў жыхароў Марса, Вэнэры і г.д., аб якіх ён меў вельмі "дакладныя інфармацыі" і якімі ён вельмі ахвотна дзяліўся зь іншымі. Апрача маляваньня алейнымі фарбамі, Драздовіч быў здольным рысавальнікам тушам і ў музэі імя Івана Луцкевіча было некалькі альбомаў ягоных рысункаў з Палесься і зарысоўкі нашых замкаў. З замкамі было так, што добра прыгледзеўшыся можна было пабачыць у заломах муру руінаў нейкі твар [5].

Студэнцкі Саюз, у год майго ўступленьня ў яго быў, як відаць са складу ўраду, пад уплывам Р. Астроўскага і даставаў ад саюзу беларускіх грамадзкіх арганізацыяў (Цэнтрасаюзу) невялікую грашовую штомесячную дапамогу, якая ўжывалася на выдачу беспрацэнтных пазыкаў для патрабуючых студэнтаў. Паколькі патрабуючых было больш, як грошаў, дык на гэтым груньце паўставалі некаторыя непаразумленьні. У гэты-жа годзе здарылася гісторыя з грашыма прысланымі на дапамогу студэнтам ад княгіні Магдалены Радзівіл з Швайцарыі. Адклеены ліст, у якім яна пісала пра перасланыя грошы, быў выпадкова знойдзены, але самыя грошы недзе загінулі. Пра гэтыя загубленыя грошы гаварылася потым на кажным агульным сходзе некалькі гадоў, але грошы не знайшліся; грошы былі атрыманыя старшынёю БСС Ст. Станкевічам і сакратаром Аўгенам Бартулём, якія з іх не вылічыліся і, як тады ў Вільні казалі "прагулялі па кнайпах".

Агульны сход БСС адбыўся неяк раньняй вясною. Старшынёю сходу быў выбраны Міхась Тулейка, студэнт права, які цяпер знаходзіцца ў Польшчы (не мяшаць яго з Міхасём Тулейкам у Амэрыцы). М. Тулейка вёў сход так старонна, што адзін з прысутных на сходзе, а іменна Часлаў Ханяўка, узбураны гэтай староннасьцяй, падбегшы да прэзыдыяльнага стала ўзьняў спрэчку са старшынёю сходу Тулейкам. Пасьля абмену гарачымі словамі, адбыўся абмен ударамі па тварах ў выніку чаго твар М. Тулейкі аказаўся крыху падрапаным.

У выніку сходу ніхто з дагэтулішніх заправілаў Беларускага Студэнцкага Саюзу, як Ст. Станкевіч, Кастусь Глінскі і Аўген Бартуль, у ўрад не ўвайшлі, бо ў Студэнцкім Саюзе аказалася наяўнасьць камуністычна-хадэцкай кааліцыі, прадвесьніка Народнага Фронту пазьнейшых трыццатых гадоў. Кааліцыя гэтая падзяліла ўладу ў БСС паміж сабою. Найбольш актыўна, у часе гэтага сходу, выступалі: Янка Шутовіч, Соня Асаевіч, Язэп Малецкі, Барыс Кіта і Вітаўт Тумаш. У новы ўрад БСС былі выбраныя Агульным сходам 26.11.1932 году наступныя асобы: старшыня - Я. Давідовіч, сябры - М. Мілючанка, В. Войтэнка, П. Пяршукевіч, А. Аніська. Рэвізійная камісія: старшыня - М. Тулейка, сябры - Н. Гаўрылічанка і Я. Хвораст. (Рэд. паведамленьне часапісу "Золак" № 1, бач. 16).

Калі я пішу тут пра камуністычна-хадэцкі фронт, дык не хачу сказаць гэтым, што большасьць сяброў належала да кампартыі або хадэцыі. Хутчэй трэба прыняць, што большасьць не належала да ніводнай з гэтых груповак, але лепшая арганізацыя гэтых груповак, а таксама ўжываньне безадказнай, бязпрынцыповай дэмагогіі ды недакладнае зарыентаваньне сяброў БСС прывяло да апанаваньня БСС гэтымі двума групамі. Каторая з гэтых групаў была больш дэмагагічная і бязпрынцыповая не бяруся судзіць, бо розьніца між імі была вельмі малая. Пасьля сходу дэмакратычна пераможаныя кааліцыяй хрысьціянскай і камуністычнай дэмакрацыі, падалі куратару БСС праф. Уладычку пратэст і дамаганьне ўневажненьня сходу, дзеля яўнага парушэньня агульна прынятых правілаў, з пералічэньнем усіх парушэньняў. Пратэст гэты падпісалі, як памятаю: Станіслаў Станкевіч, Кастусь Глінскі, Аўген Бартуль, Язэп Ермаковіч, Часлаў Ханяўка, Тамаш Грышкевіч, Сяргей Сарока, Анатоль Сакалоў, Анатоль Шкутка, Мікола Шкялёнак, Міхась Маскалік, Альбэрт Мільлер, Міхась Маркевіч, Янка Зянюк, Пётра Шчасны, Галіна Астроўская, Зоя Каўшанка і магчыма Сяргей Жураўлёў.

Праз нейкі час прыйшло паведамленьне ад праф. Уладычкі ў якім той прызнаючы наяўнасьць паважных парушэньняў у вядзеньні сходу, адмовіўся аднак сход уневажніць.

У выніку незадаваленьня такім становішчам праф. Уладычкі і некаторага разгарычэньня гэтым, у маі 1932 году скрысталізавалася думка аб патрэбе залажэньня новай студэнцкай арганізацыі, непартыйнага тыпу, але сябры якой мелі-б больш асабістай блізкасьці. Выходзячы з таго, што было-б непажадана ствараць другую арганізацыю такога самога тыпу, як Студэнцкі Саюз, была кінута некім думка надхопленая іншымі, аб пажаданасьці стварэньня арганізацыі тыпу студэнцкай карпарацыі.

Студэнцкая карпарацыя - гэта тып студэнцкай арганізацыі запазычаны зь Нямеччыны. На Віленскі ўнівэрсытэт гэты тып арганізацыі трапіў не беспасрэдна зь Нямеччыны, а з унівэрсытэту ў Дорпаце, у Эстоніі, дзе перад Першай вайною студыявала многа студэнтаў з нашых земляў. Унівэрсытэт у Дорпаце быў пад нямецкім культурным уплывам, бо дамінуючай групай на гэтым унівэрсытэце былі прыбалтыйскія немцы. Занесены ў Вільню з Дорпату гэты тып арганізацыі прыняўся і на Віленскім унівэрсытэце. Тут ужо існавала пэўная колькасьць студэнцкіх карпарацыяў на чале з найстарэйшай польскай карпарацыяй "Полёнія", якая існавала яшчэ ў Дорпаце і пасьля аднаўленьня Віленскага ўнівэрсытэту перанеслася ў Вільню. Апрача "Полёніі" існавалі ў Вільні яшчэ наступныя польскія карпарацыі: "Баторыя", "Конкордыя", "Вільнэнзыя", "Крэсовія", "Філёматыя" і наймаладзейшая "Пілсудыя". Існавала таксама расейская карпарацыя "Рутэнія Вільнэнзіс" і жыдоўская карпарацыя "Юнітанія".

Аснаўным імкненьнем кажнай студэнцкай карпарацыі было ўзгадаваньне і ўсебаковае вырабленьне чалавека; прыгатаваньне ня толькі адукаванага ў пэўнай галіне чалавека, але ўсебакова разьвітага, з націскам на выхаваньне людзей, што ня толькі могуць ісьці за нейкім, але патрапяць самастойна думаць і ў выпадку патрэбы вясьці іншых.

У кажнай карпарацыі ўсе сябры яе дзеляцца на тры групы: кандыдаты (фуксы), якія пасьля гадавога сяброўства прыймаліся ў дарадчыя сябры, якія мелі права выказваньня на агульных сходах, але ня мелі права голасу. Дарадчыя сябры пасьля некалькіх месяцаў атрымлівалі пастановаю агульнага сходу поўныя правы. У карпарацыях большасьць справаў палагоджвалася ня ўрадам, але агульным сходам сяброў, якія адбываліся кажныя пару тыдняў.

Беларуская студэнцкая карпарацыя называлася "Скарынія" ў гонар нашага першадрукара Франьцішка Скарыны. Лёзунгам яе зрабілася - "Labor omnia vincit". (Праца ўсё пераможа).

Гымн карпарацыі "Скарыніі" быў такі:

Да працы, брацьця, як адзін,

I сьветлай будучыні дні

Прыйдуць у адказ на творчы ўздым,

Скаваныя ў сьвятым агні.

Для беларускае зямлі

Ня страшыць шэрань працы нас,

Мы сілы аддамо свае

За перамогі сьветлы час.

Музыку да гымну напісаў Альбін Стэповіч.

Куратарам (апякуном) з боку ўнівэрсытэту быў вызначаны прафэсар адміністрацыйнага права др. Юры Панэйка - Украінец. Карпарацыйная шапка (дэкель) была аксамітная, чорная з залата-чырвонай абводкай. На версе шапкі быў выгафтаваны золатам арнамэнт, які складаўся са столькі частак, колькі было ваяводзтваў у Вялікім Княстве Літоўскім; у сярэдзіне гэтага арнамэнту было кола (сымбаль карпарацыі) у якім быў выгафтаваны манаграм карпарацыі, які складаўся з літараў: V.C.F.C.S.! (Віват, крэскат, флёрэат, карпарацыя, Скарынія), што азначала: "Няхай жыве, няхай расьце, няхай цьвіце, карпарацыя Скарынія!"

Урад Беларускай Студэнцкай Карпарацыі «Скарынія» - Л. Галяк, К. Глінскі - старшыня і А. Мільлер.

Такі самы манаграм зроблены з серабра насіўся на чорна-жоўта-чырвонай істужцы на камізэльцы з левага пляча на правы бок. Закладчыкамі карпарацыі былі: Кастусь Глінскі, Аўген Бартуль, Язэп Ермаковіч, Мікола Шкялёнак, Анатоль Шкутка, Міхась Маскалік, Янка Зянюк, Часлаў Ханяўка, Тамаш Грышкевіч, Анатоль Сакалоў, Альбэрт Мільлер, Сяргей Самахвал, Сяргей Сарока, Міхась Маркевіч, Станіслаў Станкевіч, Пётра Шчасны і Сяргей Жураўлёў.

З пасярод закладчыкаў першым адпаў Станіслаў Станкевіч, які пазатым, што быў закладчыкам ніякага ўдзелу ў карпарацыі далей ня прыймаў.

Першым старшынёю карпарацыі быў выбраны Кастусь Глінскі, а сябрамі - Л. Галяк і А. Мільлер. Усе-ж закладчыкі адразу сталі паўнаправнымі сябрамі (кімільтонамі). Падыходзіў час эгзамінаў і часу было ў ваўсіх мала, таму і агранічыліся ў 1931 годзе выбарам уладаў карпарацыі і першым сяброўскім спатканьнем, якое адбылося ў памешканьні гімназіі. З сяброў закладчыкаў большасьць студыявала права, за выняткам А. Шкуткі і Міхася Маскаліка, якія студыявалі матэматыку, П. Шчаснага, які студыяваў прыроду і С. Жураўлёва, пра якога магу сказаць толькі, што не студыяваў права...

На першым годзе права студэнты мусілі складаць усе чатыры эгзаміны ў адзін дзень. Пачаў я ў прызначаны дзень сваё падарожжа да прафэсараў. Пачаў ад тэорыі права ў С. Глязэра. Прайшло добра. Наступна пайшоў да Іво Яворскага - гісторыя дзяржаўнага ладу заходняй Эўропы, пайшло таксама няблага, - гэта паводля сваёй собскай ацэнкі, бо як правіла прафэсары аб выніках эгзаміну нічога не казалі. Трэйці эгзамін пайшоў складаць у Ф. Боссоўскага - рымскае права. Тут было добра тым, што ня было чаргі, бо большасьць студэнтаў не прабуючы складаць адкладалі эгзаміны на восень, гэта значыць прафэсар усім, што на эгзамін ня зьявіліся аўтаматычна ставіў двойкі. Калі гэтая двойка была адзіная, дык можна было складаць эгзамін увосені, калі-ж аказвалася двойка з другога прадмету, дык трэба было паўтараць цэлы год, прычым зложаныя эгзаміны не залічаліся і трэба было складаць усё нанова. Рымскае права на Віленскім унівэрсытэце было на першым годзе права самым цяжкім прадметам, як з увагі на вымагаючага прафэсара, так і з увагі на сам прадмет.

Прафэсар Бассоўскі браў на эгзамін па чатыры асобы. У маёй чацьвёрцы аказаўся жыд Гофман, я і два Украінцы - Галойда і Гуцуляк. На Віленскім унівэрсытэце было трохі ўкраінцаў, якія відаць мелі цяжкасьці з прыняцьцем на Львоўскі ўнівэрсытэт, і дзеля гэтага паступалі на Віленскі ўнівэрсытэт. Мелі тут сваю арганізацыю - Украінскі Студэнцкі Саюз.

Пачаўся эгзамін. Адказаў на першае пытаньне, - другое, трэцяе, чацьвертае. На пятае адказаў тое, што памятаў і замаўчаў. Прафэсар спытаўся: ці гэта ўсё? Калі я адказаў, што гэта ўсё, дык заўважыў, што прафэсар вырысаваў супроць майго прозьвішча ў сьпісе вялікую двойку. Пасьля гэтага прафэсар ужо больш мяне ня пытаў, адно маіх калегаў, якія так сяк нешта адказвалі. У часе эгзаміну ў залю ўвайшоў тагачасны дэкан праўнага факультэту Стэфан Эрэнкройц, нашаптаўся з Бассоўскім і разам зь ім пакінуў залю нічога нам не сказаўшы. Пасядзеўшы ціха з дзесяць мінутаў, мы пачалі выглядаць з залі, папыталі стоража, дзе загінуў прафэсар. Стораж сказаў, што Бассоўскі пайшоў на абед зь дэканам Эрэнкройцам. Пытаемся, а калі-ж ён вернецца? Стораж кажа: калі ўспомніць, дык вернецца, а як не ўспомніць, дык можа і зусім не вярнуцца. Аказалася аднак, што прафэсар успомніў і роўна праз дзьве гадзіны вярнуўся. Мяне далей ня пытаў, але нешта сапсавалася, можа мае калегі перадэнэрваваліся і ад доўгага чаканьня пачалі адказваць вельмі блага. Калі на адно з пытаньняў ніхто зь іх не патрапіў зусім нічога адказаць, на пытаньне на чым палягае розьніца між інтэрдыктам "unde vi " і інтэрдыктам "quod vi et clam", дык прафэсар зьвярнуўся да мяне; Можа вы ведаеце? Прыпадкова я ведаў і адказаў. Аб гэтым было напісана ў зносцы малым друкам у падручніку рымскага права ням. праф. Зома. Як толькі я адказаў на гэтае пытаньне, Бассоўскі вырысаваў маім калегам па вялікай двойцы, а маю двойку перачыркнуў, стаў перада мною і махаючы вялізарным алавіком сказаў: "Гэта вам так ня пройдзе, гэтак вучыцца нельга. Вы мусіце праз тыдзень здаць мне эгзамін са спадчыннага права". Пытаньне за якое ён мне паставіў двойку было якраз са спадчыннага права. Паколькі спадчыннае права складала толькі якую пятую частку ўсяго рымскага прыватнага права, дык у гэтым мамэнце я пачуўся як-бы ўжо эгзамін быў зданы. З радасьці зусім не пайшоў на эгзамін да Эрэнкройца і засеў за навуку спадчыннага права. Трое маіх калегаў, што здавалі са мною разам рымскае права засталіся на другі год. За тыдзень часу добра вывучыў спадчыннае права і зьявіўся ізноў на эгзамін. Бассоўскі грунтоўна перапытаў з цэлага спадчыннага права і калі пачаў задаваць пытаный зь іншых галінаў, дык я напомніў, што я меў складаць толькі са спадчыннага права. Бассоўскі коратка кінуў "ведаю", задаў яшчэ з пяць пытаньняў з розных галінаў і эгзамін быў памысна скончаны. Эгзамін у праф. Эрэнкройца з гісторыі дзяржаўнага ладу Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага, і польскага ды літоўскага старога прыватнага права складаў у кастрычніку. Здаў без асаблівых прыгодаў, летам аднак мусіў вучыцца.

Вясною 1931 году ўступіў у вясьлярскую сэкцыю Студэнцкага Спартовага Саюзу і пачаў навуку веславаньня пад кіраўніцтвам Юркі Кэпэля, які скончыў беларускую гімназію раней за мяне і быў добрым весьляром. Студыяваў таксама права, але яго ня скончыў. Адначасова са мною запісаўся ў Студэнцкі Спартовы Саюз (Акадэміцкі Звёнзэк Спортовы) і Анатоль Сакалоў. Па нашай пратэкцыі прынялі трохі перадчасна ў АЗС і Глеба Багдановіча, які канчаў гімназію толькі гэтай вясною. Не хапала да чацьвёркі яшчэ аднаго і тут далучыўся мой калега з права Тышка. Кэпэль узяўся за нашую навуку паважна і так доўга муштраваў нас на апараце (скрынцы зь вяслом прывязанай да памосту), што калі нашая чацьвёрка першы раз села ў лодку, дык усё пайшло так гладка, што за першым выездам заплылі ў Вэркі - сем кілямэтраў. Вясьлярская прыстань АЗС знаходзілася на Антокальскай вуліцы (гэтая частка вуліцы за Палякаў называлася Тадэуша Касьцюшкі) у завулку, што адыходзіў ад вуліцы пры вайсковым вастрозе, што мясьціўся ў былым палацу Слушкаў. Угару ракі ў адлегласьці якога паўкілямэтра была прыстань жыдоўскага клюбу Макабі, а пазьней між Макабі і АЗС была пабудаваная яшчэ прыстань школьная. Уніз па рацэ была прыстань вайсковага клюбу 3-га баону сапэраў і недалёка ад яе пры ўтоку Вілейкі ў Вільлю была прыстань Віленскага Вясьлярскага Таварыства (ВільТэВу). Сябры ВільТэВу рэкрутаваліся з пабожнага віленскага мяшчанства і іх звычайна ў АЗСе называлі католікамі. Насупраць АЗС была прыстань скаўтаў, але там амаль ня было руху. На другім баку ракі, трохі ўніз была вайсковая вясьлярская прыстань 3-га ПАЦ-у (Полк цяжкай артылерыі).

У чэрвені месяцы здаў эгзамін на весьляра трэйцяй клясы, што давала права на самастойнае карыстаньне з лодак, так што многа часу праводзіў на рацэ не гаворачы аб нядзелях, калі быў на Вільлі ад раніцы да цямна. Пераважна ехалі на пляжу ў Вэрках, але здаралася даяжджаць і па 16 кілямэтраў. Уніз ракі езьдзілі вельмі рэдка, бо і рака ніжэй Вільні была забруджаная. Ніжэй Вільні, якіх 20 км., каля мясцовасьці Сойдзі быў пералом Вільлі з хуткім цячэньнем і каменьнямі, так што плытнікі казалі: Як Сойдзі пройдзе, дык і далей пойдзе. Атмасфэра на прыстані АЗСу была наагул прыемная, усе ня гледзячы на розныя палітычныя пагляды і сьветапагляды, добра сужылі, хоць агульна трэба сказаць дамінуючы кірунак думаньня быў лібэральны, асьвечаны сцэптызм. Некаторым студэнтам гэта ня вельмі падабалася і такія ад АЗСу трымаліся далей. Да такіх належаў між іншым аўтар выданай у сямідзесятых гадох кнігаў "Век мэнскі" і "Век кленскі" Віктар Тросьцянко. Актыўнымі ў весьлярскай сэкцыі АЗС былі між іншымі студэнт гісторыі Лех Бэйнар, які пасьля вайны зрабіўся пісьменьнікам і пісаў пад псэўданімам Ясеніцы; Данат Ясеньскі, Юрка Кэпэль - Беларус (пасьля вайны не аказаўся), татарын Эмір Мірза Туган-Бараноўскі, мэдык Віктар Станкевіч, летувіс Гэнрык Гараднічы, пасьля вайны прафэсар фізыкі на ўнівэрсытэце ў Вільні, Ян Грабавецкі, Аляксандар Гарныш і многія іншыя ад якіх у большасьці засталіся як найлепшыя ўспаміны.

Наколькі першы год права ў Вільні лічыўся вельмі цяжкім і на якім адбываўся масавы адсеў, дык другі год права лічыўся многа лягчэйшым. Выкладалася на другім годзе: Міжнароднае права, Палітычнае права, Касьцельнае права і Палітычная эканомія. Міжнароднае і Палітычнае права выкладаў праф. Камарніцкі, здаецца Вацлаў. Выкладаў няцікава і дзеля гэтага я бываў на лекцыях толькі для атрыманьня подпісу ў індэксе, сьцьвярджаючага што на лекцыях бываў. Камарніцкі дзеля гэтага ніякіх перашкодаў не рабіў. Міжнароднае права вучыліся паводля падручніка праф. Цыбіхоўскага, а з палітычнага права былі выданыя скрыпты паводля запісаў лекцыяў.

Касьцельнае права (дзяржаўныя законы аб касьцельных арганізацыях і нутраныя законы гэтых арганізацыяў) выкладаў праф. др. ксёндз Балеслаў Віляноўскі. Выклады ягоныя абымалі законы каталіцкай, праваслаўнай і галоўных пратэстанцкіх рэлігіяў. Выкладчык Б. Віляноўскі быў пачаткова і прафэсарам на тэалягічным факультэце (каталіцкім), але пасьля таго, як ён зьмясьціў у віленскім праўным часопісе "Віленьскі Рочнік Правнічы" артыкул пра канкардаты заключаныя пасьля першай вайны між Ватыканам і рознымі дзяржавамі і давёў, што палітыка Ватыкану ёсьць ідэнтычная з палітыкай Італіі, дык быў пакараны сваімі духоўнымі ўладамі тым, што яго выкінулі з тэалягічнага факультэту і забаранілі выконываць ксяндзоўскія функцыі. Пазбавіць яго сьвятарскага стану наагул не маглі, бо паводля каталіцкай тэалёгіі высьвячэньне ў ксяндзы ёсьць "indelebilis" - гэта значыць, што асоба раз высьвячаная ў каталіцкія сьвятары застаецца ім на заўсёды, але можна толькі забараніць выконываць сьвятарскія функцыі. Каталіцкія духоўныя ўлады рабілі спробы пазбавіць яго і прафэсуры на праўным факультэце, але гэтая спроба знайшла належны адпор з боку рады прафэсароў праўнага факультэту і ксёндз-прафэсар доктар Віляноўскі надалей выкладаў на праўным факультэце. Выкладаў ён добра, шчыра і трошкі цынічна. Многія студэнткі пасьля васьмігадовай прамыўкі мазгоў у гімназіі абураліся ягоным падыходам да праблемаў. Выклады ягоныя былі выданыя ў форме скрыпту, двума студэнтамі - супалкай Гальпэрна і Дайхеса. Студэнты жыды пасьвячалі гэтай праблеме многа часу, бо Віляноўскі цьвердзіў, што разумець касьцельнае права можа толькі той, хто ведае базу, на якой яно паўстала - гэта значыць тэалёгію і часамі задаваў на эгзаміне пытаньні з гэтай галіны, што для жыдоў, неабазнаных з гэтай галіной веды, стварала некаторыя цяжкасьці.

Ужо пасьля вайны спатыкаў у прэсе зацемкі, што кс. Віляноўскі быў рэктарам Каталіцкага ўнівэрсытэту ў Любліне, так што відаць, што ягонае непаразумленьне з Ватыканам было неяк палагоджана.

Апошні прадмет - Палітычную эканомію выкладалі дзьве асобы: аснаўную, тэарытычную частку выкладаў прафэсар Завадзкі, які ў гэтым часе быў міністрам скарбу і стала знаходзіўся ў Варшаве ды прыяжджаў на лекцыю толькі раз у тыдзень у пятніцу. Выкладаў ён вельмі добра і ясна і дзеля гэтага на ягоных выкладах заля заўсёды была перапоўненая. Гістарычную і апісальную частку выкладаў доктар Станіслаў Сьвяневіч (цяпер прафэсарам у Канадзе), які быў дацэнтам пры катэдры палітычнай эканоміі. Выкладаў сэнсоўна, хоць даволі вяла, польская мова ягоная была даволі віленская - мова польскага віленскага мяшчанства, якое беларускую мову ўжо забыла але ў польскай мове мела даволі беларускіх асаблівасьцяў. Прыпамінаю, аднойчы выкладаючы аб манэтных сыстэмах ужыў зварот "медна монэта" (папольску будзе - медзяна). На залі пачуліся сьмехі. Др. Сьвяневіч не зарыентаваўся ў прычыне сьмеху і паўтарыў яшчэ раз "медна монэта, зробёна зь медзі", чым выклікаў яшчэ большы сьмех.

Пачынаючы з таго часу, як я быў на другім годзе, правучыўшыся каля аднаго месяцу, пачаліся антыжыдоўскія непарадкі на ўнівэрсытэце. Пратэкстам да гэтых непарадкаў быў той факт, што ў празэкторыі на мэдычным факультэце, было замала прапарцыянальна да колькасьці студэнтаў Жыдоў, трупаў жыдоў для анатамічных сэкцыяў, бо жыды дбалі дзеля сваіх рэлігійных паглядаў, каб усе памерлыя Жыды былі належна пахаваныя. Забурэньні пачаліся на мэдыцыне, але зараз-жа абнялі ўвесь унівэрсытэт. Антыжыдоўска настаўленыя Палякі пачалі не ўпушчаць студэнтаў Жыдоў на ўнівэрсытэт. У выніку гэтага выбухлі бойкі. Рэктар заклікаў да захаваньня супакою, але гэта не памагала і тады рэктар абвясьціў, што ўнівэрсытэт на нейкі час зачыняецца. Трэба таксама ўспомніць, што паводля абавязваючых законаў, паліцыя ня мела права ўступу на тэрыторыю ўнівэрсытэту, калі ня была выкліканая рэктарам. У выніку зачыненьня ўнівэрсытэту непарадкі спыніліся, але паколькі студэнты атрымалі вакацыі ды мелі многа вольнага часу, дык непарадкі пераносіліся на вуліцы, галоўным чынам на Вялікую, Замкавую і Міцкевіча. У 1931 годзе ў кастрычніку былі студэнтамі выбітыя ўсе шыбы ў жыдоўскіх магазінах на пералічаных вуліцах, пры чым паліцыя неяк дзіўна позьнілася і зьяўлялася толькі тады, калі шыбы ўжо былі павыбіваныя. На наступны дзень аднак становішча зьмянілася, бо відаць улады ўгары ўлічылі некарыснае ўражаньне, якое паўстае ў Эўропе, а яшчэ больш у Амэрыцы ў выніку гэтых польскіх студэнцкіх эксцэсаў, выдалі паліцыі адпаведныя загады, бо паліцыя зрабілася раптам вельмі ваяўнічая і надужывала сваіх палак ужо часта без патрэбы. Наступны тыдзень жыдоўскія шкляры мелі работы па горла ўстаўляючы павыб'ваныя шыбы, кошты чаго нясьлі страхавыя кампаніі. Унівэрсытэт адчыніўся і да наступных восеньніх манэўраў усе займаліся навукаю. Падчас мае бытнасьці на ўнівэрсытэце патрабаваньні польскіх студэнтаў, каб для Жыдоў прызначылі асобныя мейсцы ў выкладовых залях здаволеныя ня былі, але пасьля сканчэньня ўнівэрсытэту было заведзенае гэтак званае лаўкавае гэтто. Прычыніўся да гэтага факт, штораз большага збліжэньня між пануючай партыяй пілсудчыкаў і польскай нацыянал-дэмакратычнай партыі. Збліжэныіе гэтае ня было фармальна аформленае - фактычна пілсудчыкі, якія раней калі не на ўчынках, дык на словах былі больш лібэральныя, дык цяпер пачалі штораз больш праводзіць у жыцьцё лёзунгі эндэцыі.

Беларускія студэнты, як і іншыя меншасьці, апрача Расейцаў, у антыжыдоўскіх непарадках удзелу не прыймалі. Уплывала на гэта наступнае: з аднаго боку левыя мелі інструкцыі па лініі КПЗБ, дзе зрэштай большасьць была жыдоў з дробнымі дадаткамі іншых, а ўсе іншыя неяк сваім розумам дайшлі да думкі, што дапамагаць Палякам супроць іншай нацыянальнай меншасьці, гэта было-б аслабленьне супольнага фронту, а з другога боку было ясна, што ў выпадку эканамічнага аслабленьня Жыдоў, мейсца Жыдоў занялі-б Палякі, а гэта было-б для нас шкодным.

Антыжыдоўска настаўленыя студэнты ў пэрыядзе непарадкаў, насілі ў кляпе марынаркі зялёную стужку, што было азнакаю антыжыдоўскага настрою і відаць, каб узаемна лягчэй распазнавацца. Насіў зялёную стужку і студэнт мэдыцыны Язэп Малецкі. Калі Беларуская Студэнцкая Карпарацыя пачала выдаваць свой часапіс пад назовам "Новая Варта" [6] дык там гэты факт быў адзначаны з дадаткам няпрыхільнага камэнтару. У хуткім часе Язэп Малецкі прыслаў у рэдакцыю ліст у якім запярэчыў, што ён насіў зялёную стужку, (што я сам асабіста бачыў), як Малецкі напісаў "чыннага антысэміты", аднак у гэтым-жа лісьце напісаў, што ён запраўды супраць таго, каб жыды рэзалі хрысьціянаў. Гэтае ягонае цьвержаньне выражанае такой бязраднай мовай было, ясна, у наступным нумары "Новай Варты" апублікавана. У вельмі хуткім часе пасьля выхаду ў сьвет "Новай Варты" Я. Малецкі ізноў прыслаў ліст у рэдакцыю, у якім выясьняў, што сказ "каб жыды ня рэзалі хрысьціянаў" ён разумеў у тым сэнсе, што ён супраць таго, каб студэнты мэдыкі жыды не прэпаравалі хрысьціянскіх трупаў. Ня памятаю ці гэты другі ліст быў зьмешчаны.

У Скарыніі аказаліся першыя новыя кандыдаты ў сябры (фуксы): Глеб Багдановіч, сын сэнатара Вячэслава Багдановіча, Віктар Астроўскі і Міхась Шчасны. Скарынія абаснавалася на вуліцы Міцкевіча, у тым доме дзе было кіно Люкс і фатаграфічнае прадпрыемства Цынаўца, амаль на рагу з пляцам імя Альжбеты Ожэшковай. Мастак Язэп Драздовіч выразаў на ліпавай дошцы гэрб карпарацыі і намаляваў патрона карпарацыі Франьцішка Скарыну. Пакінулі карпарацыю Сяргей Сарока і Сяргей Жураўлёў.

Ганаровымі сябрамі карпарацыі - філістрамі гонорыс каўзэ - былі зробленыя: куратар вызначаны ўнівэрсытэцкім сэнатам Юры Панэйка, Радаслаў Астроўскі і Антон Нэканда Трэпка. Год пазьней гэткую самую годнасыдь атрымаў праф. Франьцішак Бассоўскі.

Недзе ў лістападзе 1931 году ў Беларускім Студэнцкім Саюзе адбываўся агульны сход, ня памятаю ўжо з якой нагоды. Сход адбываўся ў малым пакоіку адступленым для карыстаньня БСС дырэктарам гімназіі Р. Астроўскім у памешканьні гімназіі ў Базыльянскіх мурох - Вастрабрамская 9. На сходзе некаторыя выражалі сваё незадаваленьне з паўстаньня Скарыніі, а асаблівае ўзбурэньне і незадаваленьне выклікаў факт, што якраз ў гэтым часе Радаслаў Астроўскі (ня важна кім была падпісаная паперка) паведаміў Беларускі Студэнцкі Саюз, што ён спыняе выплату для БСС месячнай дапамогі, якая да гэтага часу была выплачваная БСС ад імя Цэнтрасаюзу. Трэба ведаць, што беларусы-студэнты атрымлівалі дапамогу з дзьвюх крыніцаў. Аднэй такой крыніцай быў кс. Адам Станкевіч, які атрымліваў на няведамых умовах з Коўні пэўныя сумы і частку іх ужываў таксама на дапамогу студэнтам. Думаю, што сумы атрымліваныя кс. А. Станкевічам ішлі па лініі ковенскай бязьпекі, як-бы яна там не называлася, а не па лініі міністэрства замежных справаў, бо агульна такая практыка і да сягоньня існуе ў субсыдыяваньні ў падобным становішчы. Дапамога аказваная кс. Станкевічам ня была нікім кантраляваная, а давалася паводля свабоднай ацэнкі кс. Станкевіча бяз ніякага ўплыву Бел. Студ. Саюзу, ну і само сабой ясна, паводля канфэсыянальнай і груповай прыналежнасьці.

Дапамога Цэтрасаюзам давалася Бел. Студ. Саюзу як такому, і Цэнтрасаюз і не стараўся ўплынуць на спосаб аказваньня дапамогі і вызначэньня асобаў каму дапамога мела быць даваная. Цэнтрасаюз [7] - гэта было аб'еднаньне беларускіх арганізацыяў ачоліваная трыумвіратам: Антонам Луцкевічам, Антонам Нэкандай-Трэпкаю і Радаславам Астроўскім. Цэнтрасаюз атрымліваў некаторую грашовую дапамогу таксама не ад польскага міністэрства замежных справаў. Гэтая дапамога ішла на выданьне газэты "Родны Край" [8], на Беларускі Музэй імя Івана Луцкевіча, на школьны інтэрнат, на дапамогу студэнтам і на падобныя мэты. Беларускі Студ. Саюз атрымліваючы дапамогу ад Цэнтрасаюзу ведаў аб паходжаньні грошаў, але відаць выходзячы з прынцыпу, што pecuna nit olet (грошы не сьмярдзяць), ніколі ніякіх засьцярогаў ня выказваў, як ня выказвалі ніякіх засьцярогаў і сябры БСС. У гэтым якраз часе Р. Астроўскі зьвярнуўся да кс. А. Станкевіча, каб той свае субвэнцыі даваў не паасобным асобам, але каб перадаваў грошы Бел. Студ. Саюзу як цэласьці, які будзе разьдзяляць іх паводля сваіх паглядаў, так як разьдзяляецца дапамога Цэнтрасаюзу. Кс. Адам Станкевіч катэгарычна ад гэтага адмовіўся. У адказ на гэта Астроўскі сказаў, што Цэнтрасаюз спыняе сваю субвэнцыю БСС.

На ўжо ўспомненым сходзе, у нападках на Скарынію, асабліва адзначаўся студэнт права Міхась Тулейка (цяпер у Польшчы, ня зьмешваць з Міхасем Тулейкам з Брукліну), Соня Асаевіч і Янка Шутовіч. Калі Янка Шутовіч у сваім выступленьні пераступіў агульна прынятыя нормы ў сваёй дэмагагічнай прамове, дык быў чынна зьняважаны сябрам Скарыніі Міхалам Маркевічам. Хоць выступленьне Маркевіча адбылося з ягонай собскай ініцыятывы, аднак на гэтым сходзе ўсе іншыя сябры Скарыніі былі пакараныя за ўчынак аднаго свайго сябры, а іменна тым, што агульны сход БСС забараніў сваім сябром належаць да Скарыніі і пастанавіў, што сябры БСС абавязаныя таварыска байкатаваць сяброў Скарыніі. Як было напісана ў "Новай Варце" пастанова гэтая была прынятая праз аклямацыю, гэта значыць групаю асобаў ляскаючых у далоні, тупаючых нагамі і перакрыкваючы ўсіх іншых. Гэтая "аклямацыя" была абжалавана сябрамі БСС, каго гэта датычыла да куратара БСС праф. Уладычкі. У міжчасе, сябры Скарыніі надалей прыходзілі ў памешканьне БСС, распісваліся ў кнізе прысутных і сьцьвердзіўшы, што іхныя падпісы з папярэдняй бытнасьці былі вычыркнутыя, вычэрквалі пэўную колькасьць подпісаў іншых сяброў БСС і абменьваліся заўвагамі на палёх кнігі прысутных. Праз нейкі час прыйшло паведамленьне ад куратара БСС, праф. Уладычкі, што пастанова агульнага сходу БСС у справе Скарыніі не зацьвярджаецца. Ясна, што фактычнага стану гэта не зьмяніла. Частка сяброў БСС лёяльна выконвала пастанову аб байкоце сяброў Скарыніі, частка ня выконвала, а яшчэ адна частка старалася сядзець на двух крэслах, гэта значыць, у публічных мейсцах байкатаваць, а прыватна надалей старацца падтрымліваць знаёмства. Аднаго з такіх двухкрэслаўцаў аднойчы выпрасіў з хаты, выясьніўшы, што двукрэслаўцы ў маёй хацс не бываюць (nomina sunt odiosa).

Атмасфэра ў БСС была аднак няпрыемная, спрыяючая далейшым канфліктам, якія і адбыліся. Гэтак адбылася бойка між сябрамі БСС на чале з Янкам Шутовічам, хадэцкім стаўпом у БСС і скарынчыкамі ў памешканьні БСС. Адбыўся на Антокальскай вуліцы канфлікт між сябрам БСС Сяргеем Сарокам і нейкім скарынчыкам, і апошнім з гэтай сэрыі было чыннае зьняважаньне Аўгенам Бартулём, Станіслава Станкевіча на ганку беларускай гімназіі, каля ўваходу ў памешканьне БСС. Група сяброў БСС пачала выдаваць "сьценгазэту" пераважна з рысункамі скарынчыкаў, што валяюцца п'яныя пад сталамі і ў гэтай газэце знайшлося таксама мейсца на вершаванае адлюстраваньне аднаго з канфліктаў:

Жэня даў па твары,

А Стасеньку сьніцца,

Што яго цалуе

Мілачка С…а.

Эх ты, Стасік, Стасік,

Якая-ж ты баба.

Скажа "сэндзя гродзкі":

"Білі вас заслаба".

У выніку ўсіх гэтых канфліктаў, сябры Скарыніі пастанавілі з Беларускага Студэнцкага Саюзу выступіць, што і было зроблена ў індывідуальным парадку. Спробы палагоджаньня канфлікту не далі выніку. Я асабіста правёў у гэтай справе гутарку з Вітаўтам Тумашам у памешканьні ўнівэрсытэцкай бібліятэкі, але Тумаш быў у гэтай справе непахісны і ніякай патрэбы ў ліквідацыі канфлікту ня бачыў. Я ў той час ня зусім добра арыентаваўся ў пружынах дзеяньня людзей і дзеля гэтага маю наіўнасьць можна мне выбачыць.

"Беларуская Крыніца" - ворган хадэцыі (Беларускай Хрысьціянска-Дэмакратычнай Партыі), які выходзіў у Вільні на вельмі нізкім інтэлектуальным узроўні, прысьвячаў вельмі многа часу Скарыніі, так што амаль у кожным нумары быў артыкул прысьвечаны Скарыніі. Асабліва папісваўся нехта пад псэўданімам Яуль.

Больш прызваітае было выказваныіе ў часопісе "Золак" - органе маладой сацыялістычнай думкі, пад рэдакцыяй Аўгена Аніські, выдаваным у 1933 годзе. Артыкул пад загалоўкам "Куды ідзеш беларускі студэнце?" у мяне захаваўся ў перадруку (глядзі дадатак 2).

У канцы дваццатых гадоў у Вільні аказаўся Ўладыслаў Казлоўскі. У свой час ён быў на беларускіх афіцэрскіх курсах, здаецца ў Кракаве. Калі палякі скончылі заігрываньне з Беларусамі, бо больш гэта ім ня было патрэбным, дык далі некаторым магчымасьць перайсьці ў польскае войска. Там У. Казлоўскі быў да канца дваццатых гадоў, а тады палякі правялі ў войску чыстку і ўсіх, хто ім не адказваў палітычна ці нацыянальна пазвальнялі з войска даючы тым, хто на гэта ўжо набыў правы, пэнсыю. Такім аказаўся і У. Казлоўскі, веку хіба трохі больш трыццацёх гадоў і ў чыне паручніка. Хадзіў у ўніформе, хіба пакуль яе не знасіў, а палітычна быў каля хадэцыі. Надрукаваў у "Беларускай Крыніцы" а тады выдаў асобай кніжачкай нарыс пра спорт у Беларусаў. Затым выдаў кніжку эротыкаў па загалоўкам "Путы Каханьня". Нажаль ніводнага вершу з гэтай кніжкі не памятаю, апрача сказу: "I хадзілі на дзяўчынкі, з якімі можна мець учынкі". Як чалавек, быў асобай даволі прыемнай. Між іншым, ягонае праўдзівае прозьвішча было Казёл, - Казлоўскім ён стаўся калі пачаў служыць у польскім войску. Пасьля таго, як ён быў забіты падчас нямецкае акупацыі савецкім тэрарыстам, дык ягоны блізкі знаёмы Ян Краўчонак паказваў мне дакумант - расейскае пакліканьне ў войска з часу першай вайны, дзе ён названы быў Владислав Козел.

На пачатку трыццатых гадоў Уладыславу Казлоўскаму прыйшла ў галаву думка выдаваць газэту сэнсацыйнага тыпу ў польскай мове. У адным з нумароў паручнік Казлоўскі падаў сваё палітычнае крэдо таго часу, а іменна, што памысную будучыню Беларусі ён бачыць толькі ў цесным кантакце і супрацоўніцтве з Польшчаю. У сваёй газэце Казлоўскі прысьвячаў таксама ўвагу Скарыніі. Ня гледзячы аднак на ахвоту Казлоўскага да супрацоўніцтва з Польшчаю, Польшча ахвоты да супрацоўніцтва з Казлоўскім ня выказала і дзеля гэтага газэтка пасьля пару нумароў зачынілася. Рынак для газэты такога сэнсацыйнага тыпу быў ужо ў Вільні заняты газэтай "Экспрэс Віленьскі". Паколькі я ня быў чытачом газэты "Экспрэс Віленьскі", дык не зьвярнуў-бы ўвагі і на выданьне канкурэнцыйнай газэты, але здарылася інакш. Аднойчы, на вечарыне ў Летувіскім Студэнцкім Саюзе, на Дамініканскай вуліцы здарыўся канфлікт паміж нейкім летувісам-студэнтам і Віктарам Астроўскім і гэты канфлікт быў са смакам расьпісаны Казлоўскім у ягонай газэце. Апісаньне канчалася заўвагай, што чаго-ж можна спадзявацца ад сына такога бацькі, як Р. Астроўскі. Віктар Астроўскі паказаў мне гэтую газэту.

Карпарацыя Скарынія, пасьля першага сэмэстру, зьмяніла сваё памешканьне і перасялілася ў дом на Сьв. Янскай вуліцы, якраз насупраць унівэрсытэту, над аптэкарскім складам Нарбута. Прычынаю зьмены памешканьня была тая, што ў гэтым часе Цэнтрасаюз дастаў пэўную суму грошаў на зарганізаваньне студэнцкай сталоўкі. З гэтай мэтай Цэнтрасаюз наняў вялікае памешканьне і зарганізаваў там сталоўку, а паколькі мейсца на сталоўку было замнога, дык два пакоі заняла Скарынія, а ў трэцім пакоі пасяліліся К. Глінскі і А. Бартуль, які ў гэтым часе ўжо пачаў адбываць аплікатуру ў судзе. Сталоўка аднак праіснавала нядоўга, бо не аказалася дастатковай колькасьці жадаючых там сталавацца, дзеля таго, што багацейшыя не пайшлі, а для бяднейшых было яшчэ задорага прыймаючы пад увагу, што была магчымасьць сталавацца ў сталоўцы, якую ўтрымлівала студэнцкая арганізацыя "Братня Помоц Польскей Млодзежы Акадэміцкей". Прыналежаньне ўсіх студэнтаў да гэтай арганізацыі, за выняткам Жыдоў, было амаль прымусовым. Арганізацыя гэтая карыстала з дзяржаўнай дапамогі і многія студэнты атрымлівалі ў іхняй сталоўцы бязплатныя абеды.

Прыйшла вясна - час эгзамінаў. Справіўся нічога сабе, здаў усё, апрача касьцельнага права, якое прыйшлося здаваць увосені. Увосені здаў вельмі лёгка, бо з невядомай прычыны настрой у ксяндза Віляноўскага зьмяніўся і той ня быў так прычэплівы, як вясною, калі фармальна не даваў скончыць ніводнага сказу, бо як толькі пачаў адказваць, дык пераходзіў на іншую тэму. Вясною эгзамін быў даўгі і няпрыемны, а ўвосені ўсё абыйшлося ў дзесяць мінутаў і на заканчэньне пацікавіўся ў якой ступені роднасьці знаходжуся ў адносінах да ашмянскага дзекана (быў у ніякай), адпусьціў.

Вясною, нейкім чынам стала ведамым, што паседжаньне рады факультэту, дзе будуць вырашаць каго прапусьціць, а каго пакінуць, адбудзецца пэўнага вечара і дзеля гэтага вельмі многа студэнтаў сабралася ў калідоры, каля мейсца паседжаньня ў дэканаце і правялі там ноч чакаючы на вынікі. Вынікі былі вывешаныя, калі ўжо сьвітала.

Лета такім чынам было зусім вольнае, бо ня трэба было прыгатаўляцца да эгзаміну, але ў канцы чэрвеня паехаў у двутыднёвае падарожжа лодкаю, двойкай на чатыры кароткія. Удзел у падарожжы прынялі: Данат Ясеньскі, Яніна Місевіч, Кацярына Станкевіч і я.

Едучы ўгару Вільлі быў такі парадак: адна гадзіна вяславаньня, тады адна гадзіна пехатою па беразе, тады адна гадзіна стырнаваньня і тады ізноў адна гадзіна вяславаньня, так што ў лодцы стала было двух вяслуючых і адзін пры стырне. Такім чынам пасоўваліся даволі хутка, робячы ў дзень больш трыццацёх кілямэтраў супраць плыні. Начавалі па гумнах у прыбярэжных аселішчах, пераважна хутарох. Паехалі ўгару Вільлі да ўтоку ў Вільлю ракі Жэймяны, якіх 45 км. ад Вільні, каля вёскі Сантока, а тады ўгару Жэймяны. Да мястэчка Падбродзьдзя Жэймяна бяжыць хутка, часта спатыкаюцца вялікія каменьні, адзін ніжэй Падбродзьдзя насельніцтва называла Мядзьведзь. Вышэй Падбродзьдзя рака спавальняе, усходні бераг высокі з сасновым лесам, а заходні лугавы. Рака вельмі мэандруе, так што нейкае дрэва, ці будынак відаць з кожнага боку. Рака вельмі прыгожая, вада крысталічна чыстая. Праз некалькі дзён даехалі да возера Жэймяна з якога выцякае рака, тады праз прылягаючыя вазёры Лушу і Шакарву ў возера Дрынгіс. Пры ўезьдзе нас затрымаў патроль пагранічнікаў КОП (Корпус Охроны Пограніча) і сказаў, што далей ехаць ня можна з увагі на граніцу, а пакуль-што нас павялі на свой пост-стражніцу. На стражніцы гутарка ўжо з начальствам - сержантам. Паказалі яму паперку з нашага клюбу ў якой было сказана, куды мы едзем і просьба да ўладаў аказаць у выпадку патрэбы дапамогу. Сержант прачытаў некалькі разоў і ўголас пачаў разважаць: "я ведаю, што сюды ехаць ня можна, але калі ў Вільні выдаюць паперку зь пячацяй, дык хіба-ж маюць на гэта права". У выніку разважаньня сержант дазволіў нам ехаць далей на возера Дрынгіс, пасярэдзіне якога праходзіла летувіска-польская граніца. Берагам нейкі час сьледаваў патроль, але калі пабачыў, што мы павярнулі на захад, вярнуўся. Возера Дрынгіс вельмі прыгожае з высокімі лясістымі берагамі і раскінутымі вастраўкамі. Прабылі некалькі дзён там, адведалі найбліжэйшае мястэчка Ігналіна і паволі той самай дарогай вярнуліся ў Вільню.

Спартовы капітан АЗСу запрапанаваў мне пачаць трэнінг на чацьвёрках, каб прыняць удзел у восенскіх рэгатах, якія заўсёды адбываліся ў першую нядзелю верасьня. Я згадзіўся, каб паглядзець, што я магу зрабіць у гэтай галіне і цяпер кажны дзень, апрача нядзелі, адбываліся трэнінговыя выезды, а кажны другі дзень - два разы ў дзень. Трэнэрам быў Лашэўскі, які прыймаў удзел у папярэдняй алімпіядзе і ён даў нам добрую школу. У першай палове трэнінгу - націск на стыль у даўгіх выездах аж за Вэркі, а тады ўжо з націскам на хуткасьць і вытрываласьць. Здаралася, што ехалі ў Вэркі і назад, а тады на апошніх 2 кілямэтрах (лодачныя снаборніцтвы адбываюцца на 2 км.) ехалі на хуткасьць, каб зрабіць, як найлепшы час. У склад маёй дружыны ўваходзілі: Гэнрык Гараднічы, на другім месцы Казімір Чэлядзін, на трэцім месцы я і на чацьверцы Марчэўскі, швагер маладога К. Петрусэвіча.

У часе вясьлярскіх рэгатаў на Вільлі ў пятніцу і суботу адбываліся элімінацыйныя прадбегі, бо шырыня Вільлі не дазваляла пусьціць адначасова больш дзьвух лодак.

Пятнічную элімінацыю мы выйгралі лёгка, на якія дзьве даўжыні лодкі, суботні прадбег выйгралі яшчэ лягчэй, бо нашыя праціўнікі ў паўдарогі зламалі вясло і, каб нам выйграць трэба было толькі даехаць да канца тору. У нядзелю 6-га верасьня нам прыйшлося спаборнічаць з дружынай вайсковага клюбу сапёраў. Тамтэйшая афіцэрская чацьвёрка была вельмі моцная фізычна і неблагая тэхнічна, так што ў паўдарогі яны былі перад намі на даўжыню лодкі, каля нашай прыстані яны былі ўжо на дзьве даўжыні, так што ніхто з нашага клюбу ня меў ніякай надзеі, што мы можам перамагчы. Але мы зрабілі ўсім неспадзеўку і на наступных 400 мэтраў выраўнялі шалёным фінішам, а на апошніх ста мэтрах, здабываючы па цэнтыметру, аказаліся на мэце на паўнаска наперадзе, гэта значыць якіх два мэтры. Энтузыязм на трыбунах, не гаворачы ўжо аб нашым клюбе, быў шалёны. Стыршкам быў студэнт варшаўскай палітэхнікі Гэнрык Насовіч. Вясьлярскія спаборніцтвы, гэта адзін з самых цяжкіх відаў спорту і мне было вельмі прыемна, што я здаў эгзамін.

Пачаўся трэйці год навукі права, які лічыўся на віленскім унівэрсытэце самым цяжкім, і калі хто пасьпяхова скончыў трэйці год, дык гэта было амаль раўназначна з атрыманьнем дыплёму. Прычынамі цяжкасьці былі: вялікі матэрыял да апанаваньня і вымагаючыя прафэсары. Прадметы на трэйцім годзе былі наступныя: Карнае (крымінальнае) права - матэрыяльнае і працэсуальнае, навука адміністрацыі і адміністрацыйнае права, скарбовасьць і скарбовае права, статыстыка. Скарбовасьць і статыстыку выкладаў праф. Мечыслаў Гуткоўскі, адміністрацыю праф. Юры Панэйка, а карнае права і матэрыяльнае выкладалі два прафэсары, (бо былі дзьве катэдры карнага права), прафэсары Стэфан Глязэр і Браніслаў Врублеўскі. Працэсуальнае карнае права выкладаў праф. Глязэр. Прафэсар Глязэр выкладаў прадмет больш проста і не стаўляў вялікіх вымаганьняў. Ягоны падручнік карнага права на некаторых старонках падаваў больш зноскаў на літаратуру, чым было самога тэксту.

Прафэсар Врублеўскі меў больш навукова-філязафічны падыход і сам ён быў вельмі пры эгзамінах вымагаючым дзеля таго, што асаблівую ўвагу зварочваў ня толькі на веду прадмету, але яшчэ больш на разуменьне, бо "лягчэй нешта вывучыць на эгзамін, чым грунтоўна зразумець". Справа камплікавалася яшчэ тым, што студэнты даведваліся ў каго яны маюць здаваць толькі на пару тыдняў перад эгзамінам. Дэканам праўнага факультэту на 1932-33 год быў выбраны радай факультэту праф. Юры Панэйка. Дэлегацыя студэнтаў зьвярнулася да яго з просьбаю, каб студэнты ад пачатку году ведалі ў каго яны маюць здаваць эгзамін. Дэкан згадзіўся і такім чынам ня трэба было вывучаць два курсы карнага права, тым больш, што адказаць праф. Врублеўскаму, паводля праф. Глязэра было раўназначным з нязданьнем эгзаміну. Я трапіў да праф. Глязэра.

Увосень 1932 году адбыліся традыцыйныя "васенныя манэўры" - антыжыдоўскія непарадкі. Недзе ў лістападзе мы, Скарынія, атрымалі запрашэньне на арганізацыйнае паседжаньне, арганізацыі мітынгу-веча з пратэстам супроць антыжыдоўскіх непарадкаў. Сярод прыбыўшых на паседжаньне, як прыпамінаю былі: Саюз Дэмакратычнай Моладзі, Саюз Сацыялістычнай Моладзі, Легіён Маладых і Беларускі Студэнцкі Саюз. Ад Скарыніі быў К. Глінскі і я. Пасьля зарганізаваньня паседжаньня, выбару ў прэзыдыюм, мы з мейсца паставілі справу так, што на наш пагляд трэба пратэставаць ня супраць антыжыдоўскіх эксцэсаў, а наагул супраць парушаньня законных правоў усіх меншасьцяў, бо антыжыдоўскія эксцэсы - гэта толькі частка вялікшай цэласьці. Гэтая думка была горача падтрыманая прадстаўніком Легіёну Маладых Ендрыхоўскім, пазьнейшым міністрам замежных справаў у сатэліцкай Польшчы, а іншыя хоць і бяз энтузыязму, пагадзіліся. Ад імя Бел. Студ. Саюзу выступіў М. Тулейка, які асьведчыў, што перад тым, як арганізаваць супольныя выступленьні, трэба было-б узгодніць свае ідэялягічныя плятформы і дзеля гэтага БСС удзелу ў гэтай акцыі ня возьме.

Старшыня БСС Ян Давідовіч, які быў таксама прысутны, 80 голасу ня браў, а М. Тулейка выразна выступаў у ролі палітрука, бо-ж да ўраду БСС не належаў. Урад БСС у гэтым часе складаўся са старшыні Я. Давідовіча і сяброў: Марыі Мілючанкі, Віктара Войтэнкі, П. Першукевіча і Аўгена Аніські.

У часе антыжыдоўскіх непарадкаў быў забіты кіненым каменем студэнт Станіслаўскі - адзіная ахвяра за многія гады забурэньняў.

Гадавіна Слуцкага паўстаньня віленскімі арганізацыямі ніколі не сьвяткавалася за выняткам Скарыніі і то толькі пазьней, калі вярнуўся з Прагі інжынер Бусел - пачалі сьвяткаваць.

У лістападзе адбылося сьвяткаваньне гадавога сьвята карпарацыі. Коратка апішу яго. Усе сябры карпарацыі і запрошаныя госьці ўстанаўляліся ў кола ў залі. У сярэдзіне кола ўстанаўляліся дзьве пары сяброў, кожны з цэрымоніялнай шпадай і рагом з віном, і ўсе разам сьпявалі пачатак песьні камэршу:

Сьцішце словы і галовы

Пахілеце, брацьця, усе.

У гэтай хвілі ўрачыста

Песьня прыязьні ўсіх чыста

Злучыць, злучыць цесна, абыйме.

Хай між намі той ня стане,

Хто ідэяй ня жыве,

Хай адойдзе на заўсёды,

Хто ня хоча братняй згоды,

Хай ён, хай ён сталі не кране.

Пасьля адсьпяваньня ўступу, тыя, што стаялі ў сярэдзіне кола падыходзілі да аднаго са стоячых на пачатку кола (кажная пара да іншага) і пад сьпеў далейшага цягу песьні праводзілі апісаныя ў песьні дзеяньні.

Гэту чарку прыймі, братка,

I за лучнасьць нашу пій,

Рукой левай шпаду сьцісьні,

Хай вясёла сталь заблысьне,

Браце, на клінок свой дэкель узьбій.

Дык да дзела і я сьмела

Стальлю дэкель свой нраб'ю.

На аружжа прысягаю,

Працаваць для свайго краю,

Славу, славу сьцерагчы сваю.

Пасьля таго, як дэкелі ўсіх прысутных будуць на шпадах, дык сябры са шпадамі і рагамі зь віном абыходзяць кола сабраных пад сьпеў:

Дык плыві аружжа кругам,

Сьвятам блыскае клінок,

На ім дэклі друг за другам,

Запляліся, як вянок.

Закончыўшы абыход кола сябры са шпадамі і рагамі падыходзяць да таго, хто быў апошні ўзьбіўшы дэкель на шпаду і пад сьпеў:

Дык дазволь, акрыю сяньня,

Дэклем галаву тваю,

Запавет табе даю -

Рыцарскае паступаньне:

Аружжа хай, Пляча твайго кранецца,

У ідэяў край, хай сэрца тваё ймкнецца,

Няхай жыве наш любы брат!

Пакуль ён будзе з намі,

Любіць не перастанем,

Няхай жыве наш любы брат.

Пасьля таго, як апошні дэкель акажацца на галаве апошняга сябры, усе сьпяваюць канцавую частку:

Супачні наша аружжа,

Сьвята скончана ўжо,

Помні браце, помні дружа,

Мы адзін за аднаго.

Віват той, хто пойдзе з намі,

Зь вечна маладой душой,

Мы ідзем жыцьця шляхамі

Цесна злучанай сям'ёй.

Гэтыя тэксты былі пісаныя пераважна А. Бартулём.

Пасьля гэтага старшыня ўзносіў: "Няхай жыве Беларускі Народ"! Прысутныя тройчы адказвалі хорам: "In aeternum" (На вечнасьць) і сьпявалі верш Я. Купалы, ужываны ў тыя часы, як гымн, -

Не пагаснуць зоркі ў небе, покуль неба будзе,

Не загіне край забраны, покуль будуць людзі.

Ночка цёмная на сьвеце, вечна не пануе,

Зерне кінутае ў ніву, усходзіць ды красуе.

Зацьвіце наш край, як сонца, пасьля непагоды,

У роўнай долі, у роўным шчасьці між усіх народаў.

Другі вокліч быў: "Няхай жыве Alma mater Vilnensis". Прысутныя ізноў тройчы паўтаралі "ін этэрнум" і сьпявалі строфку з "Gaudeamus":

Vivat academia, vivat professors,

Vivat membrum quodlibet,

Vivat membra quelibet,

Semper sint in flore,

Sempet sunt in flore!

Трэйці покліч быў: "Няхай жыве карпарацыя Скарынія", тады патройнае паўтарэньне "ін этэрнум" і сьпяваўся гымн Скарыніі. На гэтым афіцыйная частка закончвалася ды пачыналася неафіцыйная частка пры піве, якая пераважна пачыналася сьпевам "Пад гоман вясёлы", тады "Песьня пра сэмэстры", "За працай дзень ідзе за днём", "Гаўдэамус" філістэрская і іншыя.

Гадавыя эгзаміны пайшлі ня зусім памысна. Лёгка здаў карнае права ў С. Глязэра, пасьля пяцігадзіннага эгзаміну, здаў эгзамін са статыстыкі. Здавалі мы гэты эгзамін у праф. Гуткоўскага ў памешканьні сэмінарыі, што мясьцілася на пляцы Напалеона, каля ўнівэрсытэцкай бібліятэкі. Здавала эгзамін пяць асобаў ад пятай да дзесятай вечара, прычым на калідоры чакала на сваю чаргу яшчэ з пятнаццаць асобаў. Статыстыка абыймала ў Гуткоўскага тры часткі: першая частка - тэарэтычная статыстыка, што абымала гістарычны ўступ плюс матэматычная частка; другая частка - абымала статыстычную практыку наагул; трэйцяя частка - гэта была гэтак званая адміністрацыйная статыстыка, гэта значыць дакладнае апісаньне тых статыстыкаў, што фактычна існавалі ў Польшчы. З першай часткай, што лічылася найцяжэйшай, даў лёгка раду, сьпісаўшы цэлую дошку матэматычнымі аблічэньнямі з галіны тэорыі праўдападобнасьці, другую частку таксама здаў бяз цяжкасьці і нарэшце пёрайшоў да найцяжэйшай для мяне часткі - адміністрацыйнай статыстыкі, дзе прафэсар папросту прасіў пералічыць усе, бяз вынятку, пункты таго ці іншага статыстычнага фармуляра. Дзеля таго, што я заўсёды быў вельмі тупы на такі тып навукі, дык нямаючы надзеі вывучыць на памяць усе пункты ўсіх фармуляраў, я вывучыў усяго шэсьць, але за тое беспамылкова. Мне падвязло шчасьце і Гуткоўскі папытаў якраз пра тое, што я быў вывучыў - а іменна пра статыстыку судовых карных асуджэньняў і эгзамін быў зданы.

Скарбовасьці ў Гуткоўскага я ня здаў, хоць быў няблага прыгатаваны, бо праф. Гуткоўскі меў няпрыемную асаблівасьць камплікаваць самую простую праблему сваім спосабам стаўляньня пытаньня.

У праф. Ю. Панэйкі эгзамін адбываўся наступна. Усіх 20 ці 25 студэнтаў браў на эгзамін адначасна. Рассаджваў наводля чарговасьці ў сьпісе і даваў першаму пытаньне, пасьля нейкага часу казаў прадаўжаць наступнаму, тады ізноў наступнаму, а пасьля таго, як два з чаргі ня мелі нічога дадаць да сказанага, даваў наступнае пытаньне. Уся праблема здачы эгзаміну палягала на тым, на якім мейсцы аказаўся эгзамінаваны; калі нехта быў першы на сьпіску, дык была гарантыя, што здасьць, другі на сьпіску - праўдападобна таксама здасьць, а трэйці і чацьверты здавалі вельмі рэдка. Я атрымаў нешчасьлівае мейсца - чацьвертае, і хоць быў прыгатаваны ня горш ад іншых, аднак малашто мог дадаць да сказанага маімі двума папярэднікамі. Такім чынам няздаўшы эгзамін са скарбовасьці і адміністрацыі застаўся на паўтарэньне курсу. Пацехай было толькі тое, што такіх было хіба трэйцяя частка ўсяго курсу.

Вясною, хутчэй летам (ліпень) 1933 году прыймаў удзел у вясьлярскіх рэгатах, якія адбываліся на Троцкіх вазёрах, што ляжалі 30 кілямэтраў ад Вільні за станцыяй Ляндварова. Гэта цэлы камплекс вазёраў каля мястэчка Новыя Трокі, палучаных адно з другім - Бэрнадынскае, Татарышкі, Гальвэ і Скайсьце. Гэтым разам наша дружына прайграла, бо была вялікая хваля і лодку запар заліла вадою. У Троках мы былі перад рэгатамі цэлы тыдзень і аднойчы адзін з сяброў, які меў права кіраваньня вятружным яхтам запрасіў мяне на праездку і з гэтага часу я стаўся вятружнікам-энтузыястам.

На маім дубляваным, трэйцім годзе права (1933-34) палажэньне з прафэсарамі трохі зьмянілася, бо праф. Гуткоўскі атрымаў на год звальненьне на далейшыя студыі. Скарбовасьць была на гэты год перанесена на чацьверты год, а статыстыку на трэйцім годзе меў выкладаць К. Панэйка. Прадмет з цяжкога раптам зрабіўся зусім лёгкім, бо не абымаў і чацьвертай часткі матарыялу, матэматыка зусім згінула.

Катэдра С. Глязэра была скасаваная і карнае права засталося толькі ў праф. Врублеўскага. Эгзаміны карнага права здаваліся або ў самога прафэсара, або ў ягонага асыстэнта Сьвіды. Праф. Врублеўскі выклікаў кожнага, аглядаў з галавы да ног і тады казаў: "да мяне", або "да пана Сьвіды". У маім выпадку сказаў "да мяне", але ўсё абыйшлося памысна, калі ня лічыць таго, што ў паўэгзаміна ў мяне лінула кроў з носу.

Зімою 1934 году зарганізавалася ў Студ. Спар. Саюзе (АЗС) яхтавая сэкцыя, якой і я быў адным з закладчыкаў. Скончыў тэарэтычны курс яхтынгу, а летам пачаў практычную навуку. АЗС купіў паўгэктара зямлі ў Жыдзішках, на возеры Скайсьце, якіх 6 км. вадою ад Трокаў. Чыгуначны даезд быў да прыстанку Карацішкі на лініі, што ішла на Коўню і адтуль пехатою, якіх 2 км. да прыстані. Пачаткі былі вельмі скромныя. На купленай зямлі пабудавалі невялікі гангар на лодкі, якіх на пачатку было ўсяго 6, збудаваныя паводля плянаў сябры сэкцыі А. Гарныша. Лодкі былі малыя, усяго па пяць квадратных мэтраў вятруга. Спалі на пачатку ў гумне гаспадара, што быў прадаўшы зямлю, Шатэвіча, які быў гэтым задаволены, бо меў збыт на малако, хлеб і яйкі. Шатэвічы гаварылі паміж сабою пабеларуску.

Чацьверты год права на Віленскім унівэрсытэце лічыўся найлягчэйшым, але ў маім годзе стаўся трохі цяжэйшым, з увагі на дадатковы прадмет - скарбовасьць, перанесены з трэйцяга году. Да нармальнага курсу на чацьвертым годзе належалі: цывільнае права, якое выкладаў віленскі адвакат Зыгмунт Юндзіл, памёр у Лёндане і, згодна зь яго воляй на памятніку напісана "Праўнік зь Вільні". Гандлёвае права - выкладаў праф. Адам Хэлмоньскі, які адначасова быў віцэміністрам юстыцыі, вайну перабыў у Румыніі. Цывільнае працэсуальнае права - выкладаў праф., але ня доктар Аўген Васькоўскі і цывільнае міжнароднае права - выкладаў не памятаю хто.

Апрача гэтага да курсу чацьвертага году належалі лекцыі з судовай мэдыцыны і судовай псыхіятрыі. Судовую мэдыцыну выкладаў праф. др. Сяргей Шылінг-Сенгалевіч, а судовую псыхіятрыю праф. Максымільян Розэ. З гэтых двух прадметаў трэба было здаць калёквіум. Абодва мэдыкі выкладалі можна сказаць, артыстычна і іхныя выклады былі заўсёды перапоўненыя, так што здаралася, што былі правяраныя дакуманты перад дапушчэньнем у аўдыторыю.

Эгзаміны пасьля чацьвертага году здаў добра. У праф. Васькоўскага складалі эгзаміны па двое: адзін адказваў, а другі ў гэтым часе разглядаў пытаньні на якія мае адказваць выпісаныя на картцы.

Найпрыемнейшым быў эгзамін з цывільнага нрава ў праф. З. Юндзіла, дзе цэлы эгзамін насіў характар прыватнай дыскусыі на розныя тэмы з галіны цывільнага права. Эгзамін адбываўся ў яго прыватным кабінэце і браў толькі па адным студэнце. Прадметам вялікай часткі нашай эгзамінацыйнай гутаркі была праблема дэфініцыі собскасьці. Я вывеў, што права собскасьці нельга здэфініяваць наагул, а можна толькі паставіць верхнюю і ніжнюю граніцу дэфініцыяў права собскасьці і ўсе паасобныя дэфініцыі будуць умяшчацца ў гэтых граніцах. З аднаго боку такой граніцай будзе рымскае азначэньне права собскасьці, як права ўжываньня і няўжываньня, а з другога боку азначэньне собскасьці нямецкім юрыстам Густавам Радбрухам, як урад у грамадзкай службе, да адкліканьня. Юндзіл запісаў сабе дэфініцыю Радбруха і паставіў мне першую і адзіную чацьвёрку. Наагул трэба сказаць, што на праве ў Вільні нармальнай адзнакай зложанага эгзаміну была тройка, як за паасобныя эгзаміны, так і сярэднія за год. Сярэдняя адзнака за год - чацьвёрка, была за год у трох-пяцёх асобаў. Гэта былі людзі або выняткова здольныя, або выняткова ўсідчывыя і бяз ніякіх іншых заінтэрэсаваньняў. За маіх пяць гадоў на ўнівэрсытэце мне не прыйшлося чуць, каб нехта атрымаў пяцёрку. Наагул адсеў на праве быў найвялікшым з усіх факультэтаў. Калі на першым годзе было больш тысячы студэнтаў, дык канчала ня больш 150, рэшта недзе гублялася па дарозе. З Беларусаў скончылі права разам са мною: Міхась Маркевіч і Сяргей Самахвал. Язэп Ермаковіч, які быў разам са мною на трэйцім годзе, быў пакінуты на другі год, але ня здаў і на другі і навуку спыніў.

Недзе ў чэрвені 1935 году атрымаў дыплём магістра права, друкавацы на добрай паперы фармату двух аркушаў і 10 копіяў надрукованых ужо на горшай паперы. У дыплёме было сказана, што ён дае права старацца дастаць наступны навуковы тытул - тытул доктара, але я ў той час аб гэтым ня думаў, бо з аднаго боку ня меў спэцыяльных праўных заінтэрасаваньняў, якія схілялі-б мяне да напісаньня доктарскай працы, а з другога боку не спадзяваўся здабыць праз доктарскі тытул нейкія спэцыяльныя перавагі перад іншымі. Наагул мельмі малы працэнт пісаў дактараты, у большасьці тыя, што спадзяваліся працаваць у навуковай галіне.

На віленскім унівэрсытэце, пасьля злажэньня адпаведных эгзамінаў, давалі тытул магістра на факультэтах: тэалягічным, праўным, гуманістычным і прырода-матэматычным. На мэдычным факультэце давалі тытул лекара (не доктара) і на сельскагаспадарчай студыі пры прырода-матэматычным факультэце тытул інжынера. Усе гэтыя тытулы былі раўнаважныя і аднолькава давалі права да здабываньня тытулу доктара ў сваёй галіне і толькі пасьля другой вайны на эміграцыі разьвялося многа дактароў без дактаратаў.

СУДОВАЯ ПРАКТЫКА. (АПЛІКАТУРА)

«У Польшчы былі судзьдзі людзкія,

але і, калі праўду сказаць, - сьвіньні»

па Н. Гогалю

Я меў намер пайсьці ў адвакатуру. На гэта было тры магчымасьці:

1) пяць гадоў практыкі ў адваката на становішчы адвакацкага апліканта (паводля расейскае тэрміналёгіі - "помощника присяжного поверенного") і здача адвакацкага эгзаміну;

2) адбыцьцё трох гадоў практыкі ў судзе на становішчы судовага апліканта, здача судзьдзёўскага эгзаміну, а тады два гады практыкі ў адваката і здача адвакацкага эгзаміну;

3) Або тры гады практыкі ў судзе, здача судзьдзёўскага эгзаміну і тады два гады судзьдзёўскай практыкі. Калі я ўжо быў судовым аплікантам, дык пачалі вымагаць ад усіх адбыцьця трох гадоў судовай практыкі на становішчы судзьдзёўскага апліканта і зданьня судзьдзёўскага эгзаміну, незалежна ад таго ці хто меў намер кіравацца ў судоўніцтва ці ў адвакатуру.

Я выбраў шлях другі, або эвэнтуальна трэйці, бо знайсьці адваката патрона, у якога можна было-б адбываць практыку, было вельмі цяжка, для мяне, бо Беларусаў адвакатаў амаль, як ня было: быў праўдзівы Беларус адвакат Фэлікс Стэцкевіч, але ён амаль як ня меў практыкі і працаваў сакратаром Адвакацкай Рады (адвакаты мелі самакіраваньне), тады было двое ні то Беларусаў ні то Расейцаў: Уладзімір Вішнеўскі і Аўген Казлоўскі, ды быў малады адвакат, Беларус, Мікола Шкялёнак, які ня меў яшчэ права браць аплікантаў з увагі на недастатковую практыку.

Адвакаты Палякі прыймалі ясна Палякаў, а часамі за ўзнагароджаньне Жыдоў, а Жыды адвакаты прыймалі ясна Жыдоў.

Падаў заяву старшыні Віленскага Апэляцыйнага Суду, якім тады быў Вышынскі, здаецца з тае самае сям'і, што савецкі міністар і польскі кардынал, з просьбаю аб прыняцьці ў лік судовых аплікантаў. Наагул з прыняцьцем вялікага клопату ня было, бо суд можна сказаць трымаўся на працы гэтых бясплатных аплікантаў, так што ў гэтым выпадку ніякай дыскрымінацыі меншасьцяў ня было, і ў судзе хіба з палова аплікантаў былі Жыды. Для прысьпяшэньня справы далося хабара па канцылярыйнай лініі, каб хутчэй выцягнулі справу. У сьнежні 1935 году атрымаў ліст з Апэляцыйнага Суду аб залічэньні ў лік судовых аплікантаў і накіраваньне ў распараджаньне Акруговага Суду ў Навагрудку. Прызначэньне ў Навагрудак было непрыемнай неспадзеўкай, як з увагі на месца, так і з увагі на асабістыя справы.

Прыйшлося такім чынам ехаць у Навагрудак з намерам старацца, як найхутчэй адтуль выбрацца. Сабраўся - паехаў. Ліда, а тады станцыя Залесьсе ў кірунку на Баранавічы. Са станцыі Залесьсе адзінае палучэньне з ваеводзкім горадам Наваградкам - аўтобусам. Краявід паміж станцыяй Залесьсе і Наваградкам даволі прыгожы, узгоркаваты. На станцыі было балота, але пад Наваградкам і ў Наваградку даволі многа сьнегу. Прыехаў у Наваградак, затрымаўся ў жыдоўскім гатэліку, пераапрануўся ў можна сказаць уніформ - чорная марынарка і порткі ў паскі і пайшоў шукаць таго суду. Шукаць доўга ня прыйшлося, бо гарадок маленькі: руіны старога замку на гары, адна галоўная вуліца, на якой мясьціліся ўсе ўстановы, а рэшта гэта тыповае мястэчка. У судзе доўга не забавіўся, бо старшыня (здаецца называўся Мурашка) запрысягнуў мяне, што "буду ўсіх грамадзянаў трымаць у роўнай пашане" і даручыў мне прызначэньне ў гродзкі суд у Клецку. Прыйшлося ізноў ехаць аўтобусам у Баранавічы, праз успамінаныя ў А. Міцкевіча мясцовасьці. Прыехаў у Баранавічы ўжо зацямна. У параўнаньні з Наваградкам, Баранавічы зрабілі ўражаньне гораду; маючы некалькі гадзінаў, прайшоўся па горадзе. Клецак таксама, як і Наваградак, быў не на чыгуначнай лініі і прыйшлося высядаць на станцыі Рэйтанаў, назоў відаць у чэсьць таго Рэйтана, што кабатыніў у часе апошняго сойму Рэчыпаспалітай. У павэрсальскай Польшчы панавала манія пераназываньня розных мяйсцовасьцяў у чэсьць розных польскіх сьвятых, але паколькі колькасьць гэтых сьвятых была абмежаваная, дык гэтыя назовы паўтараліся вельмі часта, больш-менш, як паўтараліся-б у вольнай Беларусі вуліцы 25 Сакавіка, Усяслава ды Аўфрасіньні, бо-ж унесьці такую патрыятычную прапанову нічога не каштуе, а карысьць можа быць. Да гэтай маніі пераназываньня, прычыніліся ў Наваградку і Беларусы, дзе на прапанову беларускіх дзеячоў пераназвалі адну з гістарычных вуліцаў на вуліцу імя ваеводы Бэчковіча. Палякі, ясна на такую прапанову ахвотна згадзіліся, чаму не? Апісана гэта было ў "Бацькаўшчыне" адным з удзельнікаў гэтага пераназваньня.

Высеўшы на станцыі Рэйтанаў даведаўся, што ўначы аўтобусы ня ходзяць, дык прыйшлося дабірацца ў Клецк санямі (адлегласьць хіба кілямэтраў 30). Знайшоў фурмана, перапрануўся ў ягонай хаце ў лыжныя порткі і боты, але і гэта не цалком памагала і часамі з фурманом вылазілі з саняў, ды беглі побач, каб трохі сагрэцца. Прыехалі нарэшце ў Клецк, затрымаўся ў заезьдзе і раніцою пайшоў у суд. Судзьдзёскія абавязкі спаўняў тут судовы асэсар Гэйбэрт (судовы асэсар, гэта было становішча для судовага апліканта пасьля судзьдзёўскага эгзаміну, а перад прызначэньнем судзьдзёю), з сям'і, што мела ў Вільні малачарню Гэйбэрта. Гэйбэрт жыў у судовым будынку, але больш мейсца там ня было і прыйшлося шукаць памешканьня. Працаўнікі ў судзе (быў тут сакратар Матусэвіч, канцылярыстка Грыцкевіч і возьны Кербедзь) парадзілі паглядзець памешканьне ў нейкай Грыгорыевай (апошні дом з правага боку Слонімскай вуліцы). Памешканьне - пакой ня то каб спадабаўся, але выбару ня было. Пакой сярэдніх памераў: стол, некалькі крэслаў ды канапа да спаньня з пружынамі, што лезьлі ў бок. Грыгорыева згадзілася даваць гарбату раніцою і абед пасьля працы. У судзе займаўся пратаколаваньнем на судовых паседжаньнях ды шаблённа канцэлярскай працай. Праз некалькі дзён пасьля прыезду падаў заяву старшыні апэляцыйнага суду ў Вільні з просьбай аб перавод у акругу Віленскага Акруговага Суду з вызначэньнем на працу ў Вільню. Клецкі пэрыяд, - найнуднейшая частка жыцьця. Адвакатам у Клецку быў Олексінцэр, ён-жа Алексінцэр і, да таго раз пісаўся праз "ікх", а раз праз "кс". Апрача адваката, былі яшчэ два судовыя абаронцы: адзін - Канстантын Гарбацэвіч і другі - Васілеўскі. Становішча судовага абаронцы было перажыткам расейскай сыстэмы, дзе яны насілі тьггул "частный поверенный". Гэта былі людзі бяз вышэйшай асьветы, але спрактыкаваныя ў вядзеньні справаў і былі дапушчаныя да вядзеньня справаў толькі ў тым судзе, дзе яны былі прыпісаныя, і да вядзеньня апэляцыйных справаў у акруговым судзе, але толькі ў сваіх справах, у якіх яны выступалі ў першай інстанцыі.

Судовы асэсар прабыў толькі да новага году і заміж яго прыехаў судзьдзя Ліпіньскі з Варшавы. Ён быў таксама адзін і мая гаспадыня Грыгорыева прыняла і яго на сталаваньне.

Сам Клецк маленькі гарадок. Вось яго Нясьвіска-Слонімская вуліца, пасярэдзіне рынак, на якім царква і касьцёл. Апрача гэтага бакавыя вуліцы, на аднэй з іх мясьцілася вышэйшая рэлігійная жыдоўская школа, некалькі татарскіх вуліцаў. Індустрыя - некалькі ветракоў ды маленькая фабрычка ваўняных клецкіх самадзелаў, якія тут толькі ткалі, а на далейшае выканьчэньне высылалі ў Беласток. Самадзелы гэтыя былі не благія, моцныя і танныя, усяго па сем злотых за мэтр, тады, як добры крамны матэрыял быў па 30 злотых за мэтр. Быў раз на спэктаклі, ладжаным здаецца пажарнікамі. Былі пастаўленыя адна польская п'еса і адна беларуская.

Недзе ў палове лютага дачакаўся пераводу ў Вільню з прыдзелам у Гродзкі Суд у Вільні. Трохгадовая аплікацыя заўсёды пачыналася з паўгадовай практыкі ў Гродзкім судзе. У Віленскім Гродзкім судзе быў прыдзелены да судзьдзі К. Оброцкага, а ў канцэлярыі працаваў у аддзеле дэпазытаў і падзелаў. Склад цэлага аддзелу: гэта ўрадовец-кіраўнік, адзін урадовец і 2 апліканты ў вадным невялікім пакоіку. Дэпазыты грашовыя прыймаліся, калі павернік не хацеў прыняць грошы ад павіньніка дзеля існаваньня спору адносна вышыні даўгу ці нейкіх іншых акалічнасьцяў. Суд прыймаў грошы і паведамляў паверніка, што для яго ўнесеныя грошы ў судовы дэпазыт, дзеля тых ці іншых прычынаў, паводля асьветчаньня павіньніка і, што павернік можа іх атрымаць.

Падзелы палягалі на тым, што паводля закону ад працаўніка нельга было адлічыць з заробку на сплату даўгу больш, як адну пятую частку. Дзеля таго, што павернікаў-крэдытараў магло быць многа і даўгі такога працаўніка часамі перавышалі некалькігадовы заробак, дык адлічаныя з ягонага заробку грошы ўносіліся ў суд і раз у год праводзіўся падзел унесеных грошаў прапарцыянальна да вышыні даўгу. Асабліва многа такіх павіньнікаў-даўжнікоў было сярод чыгуначнікаў, а на другім мейсцы былі працаўнікі магістрату - меставага самакіраваньня, а сярод павернікаў галоўным быў Мэндэль Апштэйн, што меў сваю краму з матэрыяламі ў тым самым доме, дзе была беларуская кнігарня на рагу Вострабрамскай і Гэтманскай.

У маі аднак прыйшо вызваленьне ад дурной працы, бо скончыўшы паўгода аплікацыі, быў пераведзены ў Апэляцыйны Суд - Цывільны Аддзел, дзе меўся прабыць цэлы год. Віцэстаршынёю Апэляцыйнага Суду, пад чыім кіраўніцтвам знаходзіўся Цывільны Аддзел, быў Парфяновіч, а судзьдзямі былі: Урняж, Чарнэцкі, Венцковіч, Рубель, Аляксандар Сурэвіч і Фолееўскі. Парфяновіч і Урняж былі ўжо старыя і відаць гэта рабіла свой уплыў, бо абаснаваньні прысудаў пісаныя імі былі вельмі даўгія, але да сэнсу ў іх было цяжка. Чытаў іх многа, бо да абавязкаў аплікантаў належала спраўджаньне згоднасьці машынапісных копіяў з рукапісным арыгіналам. Чарнецкі і Рубэль былі сераднякамі, таксама, як і Сурэвіч. Венцковіч пісаў абаснаваньні прысудаў на адной-двох старонках, але ягоныя абаснаваньні былі вельмі добрыя, кажнае слова мела свой сэнс. Я быў прыдзелены якраз да яго і напісаў для яго многа абаснаваньняў. З пасярод усіх судзьдзяў выразна выдзяляўся судзьдзя Фолееўскі, як сваім вострым праўным розумам, так і сваёй судзьдзёўскай незалежнасьцю. Працавала ў Цывільным Аддзеле Апэляцыйнага суду якіх 8 аплікантаў і якіх 6 урадоўцаў на чале з сакратаром па прозьвішчу Кляйн. З пасярод урадаўцаў працавала, здаецца, Марыя Дроніч, сястра ведамага беларусажэрцы ксяндза Дроніча.

Праца была ўложана такім чынам, што адзін месяц працавалася ў канцылярыі, выконваючы ўсе канцылярскія працы, пачынаючы ад падшываньня справаў, пісаньня выклікаў на суд, пісаньне выканаўчых лістоў (пісалася адручна), вядзеньня рэестраў і г. д.

Наступны месяц працавалася, як сакратар судовых паседжаньняў, пісаліся пратаколы паседжаньняў, абаснаваньні прысудаў, рэфэравалася справы на неяўных судовых паседжаньнях. На выканчэньне пратаколаў судовага паседжаньня давалася пяць дзён і вымагалася добрай працы. Калі я пачаў працу, дык апліканты прыходзілі на 9 гадзіну, але потым пачалі вымагаць пачынаць працу ад 8 гадзіны. Калі судовае паседжаньне зацягвалася, пасьля трэйцяй гадзіны, дык на наступны дзень можна было прыйсьці на столькі-ж часу пазьней. Агульна працавалася ад восьмай да трэйцяй, а па суботах да першай. Склад аплікантаў увесь час зьмяняўся, прыпамінаю, што са мною працавалі ў розныя пэрыяды часу: Рымкевіч, Ёч, Слоньскі (падаўся ў фольксдойчы), Анатоль Цыбулін - расейска-нямецкага паходжаньня (падаўся ў фольксдойчы), Зофія Яцэвіч, Гальпэрн, Дайхэс, Аўген Вайткевіч (праваслаўны паляк), Андрэй Капылаў - Расеец, Андрэй Кадушкевіч, Веслав Бжозоўскі, Рэлігіоні ды напэўна і іншыя. Беспасярэдна перадамной працаваў там аплікантам Жыд Гэвіс. У сяброўскай гутарцы з іншымі аплікантамі ён аднойчы выразіў думку, што калі Польшча будзе так абыходзіцца з нацыянальнымі меншасьцямі, як яна абыходзіцца, дык нічога яе ў будучыні добрага не чакае. Справа дайшла да ўладаў і яму зрабілі дысцыплінарную справу, а дабравольнымі сьветкамі былі Ёч, Слоньскі і Рымкевіч. Дысцыплінарны суд першай інстанцыі яго ўневініў. Публічны вінавачнік падаў апэляцыю і апэляцыйны дысцыплінарны суд звольніў яго з працы.

Ад чэрвеня да канца 1937 году (паўгода) працаваў у Апэляцыйным Судзе - Карны Аддзел. З судзьдзяў прыпамінаю Едзевіча і Квяткоўскага. Сакратаром быў Скорвід. Тут неяк кантакт з судзьдзямі быў меншы. Пры Карным Аддзеле была спэцыяльная шпіёнская сэкцыя, дзе разглядаліся ў першай інстанцыі справы паводля спэцыяльнага закону "Аб некаторых злачынствах супраць дзяржаўнай бясьпекі". Разглядала гэтыя справы спэцыяльная тройка, паводля спэцыяльных правілаў гэтага закону. Доступ і ўгляд у гэтыя справы мелі толькі спэцыяльна дапушчаныя асобы. У мой час з пасярод аплікантаў займалася гэтымі справамі Зофія Яцэвіч. Да абароны ў гэтых справах былі дапушчаныя толькі некаторыя давераныя адвакаты, ясна непалякаў сярод дапушчаных ня было. Цяпер у савецкіх творах адв. Казімір Пэтрусэвіч прадстаўляецца амаль, як камуніст, відаць на тэй падставе, што прыймаў удзел у першым зьезьдзе Расейскай Сацыял-Дэмакратычнай Партыі ў Менску, дык да рэчы будзе ўспомніць, што ён належаў да адвакатаў дапушчаных да абароны ў шпіёнскіх справах.

Нязгодна з праўдай апісваецца ў савецкай прэсе працэс Сяргея Прытыцкага, які падчас паседжаньня Акруговага Суду ў Вільні страляў у паліцыйнага агента, падчас таго, як той складаў свае паказаньні. С. Прытыцкі ўцякаючы пасьля замаху быў на сходах суду пастрэляны некалькімі пулямі ў жывот, але выжыў і пазьней у Акруговым Судзе быў асуджаны на кару сьмерці. Калі ягоная справа разглядалася ў Апэляцыйным Судзе я быў прысутны на працэсе. Нязгодна з савецкімі апісаньнямі, С. Прытыцкі свае паказаньні даваў не пабеларуску, а папольску і не захоўваўся, як пішуць саветы агрэсыўна, а наадварот вельмі патульна, прадстаўляючы сябе, як асобу далёкую ад усялякай палітыкі і ад камуністычнай партыі. Страляў-жа ў паліцыйнага агента дзеля таго, што чуў ад людзей, што той агент зрабіў многа крыўды людзям указваючы на іх, як камуністаў, якімі яны ніколі ня былі.

У Апэляцыйным Судзе кара сьмерці была замененая на кару вастрогу і С. Прытыцкі пасядзеўшы ў вастрозе да "вызваленьня" ў 1939 годзе зацьвіў у савецкі час і яшчэ ў шэсьцьдзесятых гадох займаў нейкае ганарова-фігуранцкае становішча ў БССР.

У канцы 1937 г. мяне перавялі для адбываньня далейшай практыкі ў судовае сьледзтва.

У цэлым сьледчым аддзеле, пры Акруговым Судзе ў Вільні, было чатыры акруговых сьледчых судзьдзі. Для палітычных справаў быў Казімір Абрамовіч, а на паасобных раенах Караім Рафал Лабанос, што ажаніўся з Тацьцянай Маславай - міс Эўропы, здаецца, што з папярэдняга году, тады судзьдзя Шэлькінг, з шатляндзкіх продкаў і судзьдзя Сэверын Гожухоўскі, здаецца сын собсьніка хаўтурнага бюро.

Мяне прызначылі да судзьдзі Гожухоўскага - судзьдзі II раёна. Да ягонай юрысдыкцыі належала судовая дапамога, гэта значыць праводжаньне сьледчых дзеяньняў з даручэньня іншых невіленскіх судоў, а таксама выконваньне даручэньняў пракуратуры першага раёну Вільні, дапытваньне сьведкаў, абвінавачаных і ўжываньне запабягаючых сродкаў. Калі я туды прыйшоў, дык пару дзён быў мой папярэднік, які ўвёў мяне ў справы, а тады засталіся ўдваёх з Гожухоўскім, калі ён быў, бо даволі часта прыймаў удзел у паседжаньнях Акруговага Суду і тады я сядзеў адзін. Праца была вельмі размаітая і абрыўчатая, бо выканаўшы тое, што было ў даручэньні, справа ад нас выходзіла і ішла ці ў суд, які прасіў дапамогі, ці ў пракуратуру ці да іншага сьледчага судзьдзі, калі пракуратура лічыла, што выясьненьне гэтай справы вымагае "тэхнікі сьледзтва". Расклад працы быў таксама няроўны: часамі паўдня праводзілі ў гутарках, а калі ўжо зьбіраліся выходзіць, дык часта прыводзілі некалькіх арыштаваных і прыходзілася сядзець часамі да 10 гадзіны вечара. Здаралася так таму, што паліцыя ня мела права затрымліваць нікога больш 48 гадзінаў, і да ўплыву 48-мі гадзінаў мусіла або затрыманага выпусьціць, або даставіць у суд, які меў вырашыць, што з ім далей рабіць. Наагул аднак наракаць было нельга. Памешканьне было адізаляванае ад рэшты суду з уваходам з бакавой вуліцы, так што начальства не заглядала, а з Гожухоўскім жылі ў згодзе. Апрача пералічаных функцыяў судзьдзя даў мне самастойна правесьці некалькі сьледзтваў. З іх прыпамінаю справу адваката Уладзіміра Вішнеўскага, які быў абвінавачаны ў тым, што выкарыстоўваючы няпрытомнасьць Гэлены Сулімы-Самойлы, што памірала ў Літоўскай Клініцы, падсунуў ёй да падпісаньня тэстамэнт, у якім яна перадавала ўсю сваю маемасьць на карысьць расейскіх студэнтаў. Гэтае абвінавачаньне ўзьняў брат Гэлены, таксама Суліма-Самойла, які пачуўся пакрыўджаным тэстамэнтам і абвінаваціў адв. Вішнеўскага ў тым, што ён выкарыстоўваючы хваробу ягонай сястры Гэлены і яе няпрытомнасьць, падсунуў ёй да падпісаньня тэстамэнт, тым больш, што ў тэстамэнце быў таксама запіс (легат) для Вішнеўскага. Напачатку выглядала, што справа будзе маленькая, але стараньнямі Суліма-Самойлаў і адв. Вішнеўскага вырасла на працягу месяца аж у два тамы. Віны адв. Вішнеўскага ўстанавіць не ўдалося, бо як сьведкі, што падпісвалі тэстамэнт, так і лекары з Літоўскай Клінікі (між іншым доктар Пятухоў) катэгарычна сьцьвярджалі, што ў момант падпісваньня тэстамэнту Гэлена Суліма-Самойла знаходзілася ў поўнай сьведамасьці сваіх учынкаў. Выглядала, што проста брат памерлай, ці хутчэй ягоная жонка, якую ён прывёз з Савецкага Саюзу - расейка, не магла пагадзіцца, што дом з вялікім пляцам на Зьвярынецкай вуліцы, што ішла ад Зялёнага маста ў Зьвярынец, атрымаюць не яны, а нейкія студэнты. Яны імкнуліся, каб засудзіць адв. Вішнеўскага, а тады на гэтай падставе ўневажніць тэстамэнт, і паколькі брат застаўся, як найбліжэйшы родзіч, пяройме пакінутую маемасьць, як бязтэстамэнтную.

Прыйшлося пераслаць у пракуратуру з прапановай спыненьня справы, дзеля адсутнасьці довадаў віны. Як мы і думалі, пастанова пракурора аб спыненьні справы была Суліма-Самойламі абжалавана праз усе магчымыя пракуроскія інстанцыі, але ўсюды пастанова аб спыненьні справы зацьвярджалася.

Другое сьледзтва правёў у справе хабарніцтва чыгуначнікаў пры перасоўцы вагонаў з таварамі на бакавыя лініі са складамі. Калі кліент атрымліваючы вагон тавару не даваў хабара чыгуначнікам, дык тэхнічныя магчымасьці не дазвалялі перасунуць вагон у патрэбнае мейсца на працягу некалькіх дзён, а часамі нават, праз памылку, цэлы вагон быў адпраўлены назад скуль прыйшоў. Гэтая справа была скончаная з прапановаю выступіць з актам абвінавачаньня.

З іншых цікавейшых справаў была справа Гімбута, студэнта, сябры К. Полёніі і ўрадаўца магістрату, які працаваў у пашпартным аддзеле. Абвінавачаны быў у тым, што ад асобаў дастаючых пашпарты браў больш грошаў, чым было патрэба. Належную аплату налепліваў стэмплёвымі маркамі на заяву, а розніцу клаў сабе ў кішаню. Сьледзтва ў гэтай справе вёў іншы судзьдзя, а мы толькі забясьпечылі довады: зрабілі хатні ператрус у Гімбута, а з пашпартных спраў выбралі каля сотні справаў з тым, каб магчымасьць дапытаць, як сьвёдкаў, асобы, што атрымалі пашпарты, на акалічнасьць колькі яны ўнесьлі аплатаў на рукі Гімбута.

Прайшла праз рукі і справа жонкі ротмістра Навіцкага з вуліцы Пюромонт, якая ў начы, у адсутнасьці мужа, стрэлам з вайсковага карабіну, праз фортку ў вакне, думаючы, што страляе ў злодзея, забіла паліцыянта, які маючы начны абход ваколіцы зайшоў у панадворак Навіцкіх, паглядзець ці ўсё ў парадку, бо некалькі дзён раней быў мэльдунак, што нехта прабаваў зламаць замок у складзе на панадворку. Праз некалькі месяцаў, пасьля судовага разгляду справы, яна была пакараная з прыпыненьнем выкананьня кары.

Праца была зусім самастойная і ўсе пратаколы судзьдзя падпісваў, хоць сам часта ў часе допытаў ня быў у памешканьні

Апрача судзьдзёўскага пэрсаналу былі яшчэ дзьве канцылярысткі, Бжазоўская і жонка сакратара старшыні Акруговага Суду Віляноўская, нейкая сваячка кс. Віляноўскага. Становішчы іхныя былі вельмі добрымі сынэкурамі, бо працы на кажную з іх ня было нават на дзьве гадзіны. У гэтым меў нагоду пераканацца сам, калі Бжазоўская захварэла і я цэлы месяц, на дадатак да сваіх апліканцкіх абавязкаў вёў за яе і канцылярыю.

Недзе на пачатку красавіка 1938 г., пракурор да палітычных справаў Вольскі зрабіў налёт на яшчэ існаваўшыя хадэцкія ўстановы, Інстытут Беларускай Гаспадаркі і Культуры ды іншыя, забраў падчас ператрусу кнігі, архіў і тады пераслаў судзьдзі Гожухоўскаму з просьбаю пераглядзець увесь захоплены матэрыял з пункту гледжаньня ягонага антыдзяржаўнага характару, парабіць адпаведныя пераклады. Судзьдзя Гожухоўскі, ведаюмы аб маёй ведзе беларускай мовы, зрабіў мне прапанову зрабіць вымаганае Вольскім, як дадатковую, добра аплачаную працу. Я сказаў Гожухоўскаму, што мне, як Беларусу не выпадае гэтым займацца. Гожухоўскі з гэтым згадзіўся. Тады я сказаў яму, што ў Аддзеле Бязьпекі Віленскага Ваеводзтва працуе Сяргей Сарока, які пэўна з прыемнасьцяй зробіць вымаганае. Сяргей Сарока быў на самым пачатку існаваньня Скарыніі выкінуты з яе і хадэцыя ў сваёй прэсе ўслаўляла яго, як беларускага змагара супраць палянафільскай Скарыніі. Гожухоўскі сказаў мне выклікаць Сароку і перадаць яму даручэньне. Гаворачы ад канцылярыі судзьдзі, сьледчага II раёну, я выклікаў Сароку, вызначыўшы час, калі ведаў, што судзьдзі ня будзе. Сарока зьявіўся ў вызначаны час, калі пабачыў мяне, дык яму ад неспадзеўкі аж на нейкі час заняло голас. Я перадаў яму даручэньне судзьдзі. Даў яму тры тыдні часу і сказаў, каб усе матэрыялы былі прадстаўлены ў трох эгзэмплярах (трэба было толькі два), і сказаў, што ў вызначаным часе ён будзе выкліканы ізноў. Праз тры тыдні я ізноў яго выклікаў. Сарока зьявіўся з трыма эгзэмплярамі сваёй працы і рахункам за гэтую працу. У сваёй працы Сарока знайшоў у сканфіскаваным матэрыяле азнакі амаль усіх злачынстваў супраць дзяржавы, больш злосна і плюгава не напісаў-бы нават Паляк. Трэці эгзэмпляр ягонай працы аказаўся ў маім прыватным архіве. Ад першага мая я быў пераведзены ў пракуратуру. Пасьля заканчэньня працы ў кажным аддзеле, кіраўнік аддзелу пісаў сваю думку аб працы апліканта і яна далучалася да асабовых актаў. Думка судзьдзі Гожухоўскага аба мне была, як я меў потым нагоду даведацца, не благая. Між іншым напісаў, што я працаваў вельмі выдатна і хутка, хоць часам коштам стараннасьці.

У пракуратуры мне выразна не спадабалася. Абставіны працы благія. Усе апліканты ў вадным пакоі, там-жа ўрадавец, што вёў рэестры ўваходзячых і выходзячых папераў, куткі заваленыя ўсялякім аружжам, якое фігуравала, як рэчавыя довады ў розных справах. Вайсковыя стрэльбы з розных часоў, пачынаючы ад расейска-турэцкай вайны, усялякія абразанкі, сьвінцоўкі, кастэты і іншыя прылады ўжываныя для палагоджваньня ганаровых справаў. Я быў прыдзелены да віцэпракурора Нідэнталя. Праца палягала на тым, што апліканты, кажны для свайго віцэпракурора, пісалі акты абвінавачаньня на падставе паліцыйных дазнаньняў ці судовых сьледзтваў. У дзень пісалася 2-4 акты абвінавачаньня. Клопатаў ніякіх з гэтым ня меў, - машыністка перапісвала, Нідэнталь падпісваў. Аплікантаў было яшчэ з пяць, прыпамінаю з пасярод іх Яўхіма Гродзінскага з тыпу людзей, што з кажнай простай справы зробяць скамплікаваную і заблытаную, магчыма гэта быў уплыў асьветы, бо Гродзінскі меў і талмудыстычную. Хто ў гэтым часе быў пракурорам Акруговага

Суду ў Вільні ня памятаю, магчыма Шаняўскі. Цяпер тэрміналёгія: на ўвесь Акруговы Суд быў толькі адзін пракурор, рэшта мела тытул віцэ-пракурора, або падпракурора, але я асабіста нікога з такім тытулам ня ведаў. Апрача Нідэнталя, прыпамінаю Доўбара, а таксама найстарэйшага і найзьлейшага з віцэпракурораў Пятра Папова.

Папрацаваўшы каля двох месясацаў, быў зусім неспадзявана прыдзелены да віцэпракурора І-га раёну горада Вільні - Яновіча.

Віцэпракурор І-га раёну гор. Вільні мясьціўся ня разам з усімі іншымі віцэпракурорамі, паасобных паветаў, у агульным судовым будынку супраць Лукіскага пляцу, а на вуліцы Сьв. Яна, дзе мясьціўся паліцыйны сьледчы аддзел. Сьледчы паліцыйны аддзел меў тры брыгады: палітычную, што займалася палітычнымі справамі і падлягала віцэпракурору да палітычных справаў; гэтак званую "абычаёвую", якая займалася злачынствамі супраць добрых звычаяў, дзіцячай злачыннасьцяй, прастытуцыяй і ўсімі зьвязанымі з гэтым праблемамі; і трэцюю, якая займалася ўсімі іншымі, інакш гаворачы большасьцю справаў. Другая і трэцяя брыгады падлягалі віцэпракурору І-га раёну Вільні.

Праца тут была цалком самастойная і палягала на кіраваньні паліцыйнымі расьледваньнямі, выступаньне з прапановамі аб застасаваньні запабягаючых сродкаў. Яновіч прыходзіў на працу каля дзесятай, часта выходзіў у суд ці то выступаць, ці так сабе, пакідаючы заўсёды адрас, дзе яго можна знайсьці ў выпадку патрэбы падпісаньня ўрадавых папераў. Працуючы тут заўсёды ведаў аб усіх падзеях у месьце крымінальнага характару, бо зараз пасьля восьмай вывядовец (дэтэктыў) прыносіў пісьмовую справаздачу з усіх начных падзеяў. Праца была лёгкая і цікавая, хоць ня ўсе апліканты давалі сабе раду і быў выпадак, што аднаго забралі на трэці дзень назад у суд. Працуючы тут пазнаў усю віленскую тайную паліцыю другой і трэцяй брыгады.

Суботы пасьля паўдня праводзіў пераважна ў Жыдзішках, дзе пабудавалі дом-прыстань і дзе я быў два гады кіраўніком яхтавай сэкцыі АЗС.

Польшча пачала пабразгваць аружжам і пры помачы ўльтыматума навязала дыпляматычныя адносіны з ковенскай Летувою.

Ужо паўгода перад гэтым я купіў прыватна аўтаматычны пісталет (бэльгійскі МАВ), на атрыманьне дазволу заявы не падаваў, бо рызыка выкрыцьця была вельмі малая, да таго-ж найвялікшая кара за валоданьне нерэгістраваным пісталетам была 6 месяцаў арышту. Цяпер карыстаючы са знаёмства з Яновічам узяў у гродзкім старастве (павятовая ўлада) блянкет заявы і выпаўніўшы папрасіў Яновіча, каб той надтрымаў. Віцэпракурор Яновіч напісаў на адвароце, што просіць выдаць. Гэтага хапіла, каб выдалі дазвол у той самы дзень. Каб аформіць цяпер свой пісталет, згодна з існаваўшай практыкай, пайшоў у магазын з аружжам і там за скромную аплату, пяцёх злотых, упісалі ў дазвол на аружжа, што мне праданы імі мой собскі пісталет.

У жніўні здарыўся ў мяне выпадак з аружжам. Неяк разглядаючы рэвальвэр аднаго знаёмага неасьцярожна паціснуў спуск і трапіў сабе ў левую далонь. Пуля малакалібравая і бяз панцыра рукі навылёт не прабіла. Адразу пайшоў у "Поготове Ратунковэ", там руку абвязалі, зрэштай кроў і так ня ішла і пусьцілі. Тады я надумаў пайсьці ў шпіталь Сьв. Якуба, каля Лукішак, каб мне адразу вынялі пулю. Там атрымаў укол супраць татануса, а тады дзяжурны лекар узяў у пакой для малой хірургіі і там пачаў працаваць: спачатку мэталёвым дручком папоркаўся ў ране, пастукаў мусі аб косьць, а тады палез у рану з пінцэткай, нешта там лавіў, нешта выскаквала, так пагуляў з 15 мінутаў, цэлы ўспацеў і тады сказаў, каб я прыйшоў заўтра, каб заняцца мною ўжо ў апэрацыйных умовах. Назаўтра я пайшоў у амбуляторыю для дзяржаўных працаўнікоў. Там др. Тымінскі толькі кінуў вокам і накіраваў у шпіталь чыгуначнікаў на Воўчай Лапе (была такая вуліца). Тымінскі мне не паверыў, што пуля аказалася ў руцэ праз няўвагу, а сказаў, што добра, што дуэль скончыўся так шчасьліва.

У шпіталі зрабілі рэнгэнаўскі здымак і сьцьвердзілі, што ў руцэ з аднэй пулі зрабілася тры і на панядзелак раніцай назначылі апэрацыю. У панядзелак наэтэрылі і зрабілі апэрацыю, разрэзаўшы руку з двух бакоў ды вынялі тры кавалкі пулі, якая ўдарыўшыся ў косьць, зрабіла ў косьці трэшчыну, а сама ператварыла кінэтычную энэргію ў цеплавую і растапілася ды зрабіла тры кроплі волава. Прачнуўшыся на ложку ад болю, бо сястра балюча шлопала па твары, каб заахвоціць да хутчэйшага прачынаньня. Праз некалькі дзён узялі на перавязку. Там лекарка - татарка Айша Муха, што вучылася калісьці ў першай клясе Віленскай Беларускай Гімназіі у гэтым самым годзе што і я, але ў раўналежнай клясе, разьвязала бандаж, схапілася за кавалачак марлі, што тырчэў з раны і выцягнула хіба з мэтр марлі. Відаць, што я меў намер самлець, бо адразу падставіла крэсла і запрапанавала вады. Яшчэ за некалькі дзён зьнялі швы і выпусьцілі са шпіталю ў суботу, якраз на восенскія рэгаты на Вільлі.

Недзе ўвосень праходзячы па Замкавай вуліцы, каля кнігарні Завадзкага заўважыў нова выданую кніжку Фабіяна Акінчыца, былога юрысконсульта Грамады пад загалоўкам "Як комінтэрн організовал рух бялорускі". Кніжка (брашура) пагромнага ў адносінах да Беларусаў зьместу. Акінчыц даводзіў у сваёй брашуры, што ўвесь беларускі рух арганізаваны камуністамі.

У верасьні мяне перавялі ў Акруговы Суд, у аддзел I, карны. Там праца не адзначалася нічым асаблівым: пратаколаваньне на паседжаньнях, ды абасноўваньне прысудаў для паасобных судзьдзяў. Там працаваў ня доўга, бо перанесьлі ў Цывільны аддзел. Сакратаром там быў Беларус Ян Стэповіч, брат пасла Альбіна Стэповіча і брат майго гімназіяльнага калегі Бэрнарда Стэповіча. Там мяне і застала запрошаньне да здаваньня судзьдзёўскіх эгзамінаў, якія мелі адбыцца ў вапошніх днях лістапада. Падаў заяву аб дапушчэньні і ад канца кастрычніка дастаў звальненьне ад працы для лепшага прыгатаваньня да эгзаміну. Ужо каля году перад гэтым былі заведзеныя для аплікантаў абавязковыя сэмінары, дзьве гадзіны ў тыдзень. Сэмінары зводзіліся да таго, што прызначаны судзьдзя спраўджаў веду, пераважна працэсуальных кадэксаў. Прыслалі сьпісак прадметаў, якія мелі быць на эгзаміне. Амаль усё знаёмае, за выняткам валютнага закону, з якім падчас працы не спатыкаўся. Прыгатаваньне да эгзаміну зьвялося да перачытваньня ўсяго матэрыялу і апанаваньні некаторых рэчаў напамяць. Карны Кадэкс з 1932 г. вывучыў напамяць. Паводля тэксту артыкулу называў нумар, а паводля нумару рэцытаваў тэкст.

Прыйшоў нарэшце час на эгзамін. Здавала якіх 40 асобаў з усіх акругаў Віленскай Апэляцыі. А дзевятай гадзіне сабралі ўсіх у вялікую залю паседжаньняў, дзе былі вынесеныя ўсе лаўкі, а замест гэтага расстаўлены сталы ў шахматную дошку з адлегласьцяй, каля мэтра між сталамі. Пасьля гэтага кажны з прысутных атрымаў праўдзівую судовую справу з Апэляцыйнага аддзелу Акруговага Суду, Цывільнага аддзелу, якая канчалася на апошнім паседжаньні Гродзкага Суду. Задачай эгзамінаванага было напісаць прысуд Гродзкага Суду і належна яго абаснаваць. На працу далі пяць гадзінаў. Карыстацца можна было тэкстамі законаў. Часу хапала і перад уплывам часу амаль усе паздавалі свае працы, разам з чарнавікамі і павыходзілі, ідучы ў Акруговы Суд, каб там спраўдзіць правільнасьць свайго вырашэньня, паводля запісаў у рэестры. Я меў справу аб уневажненьні тэстамэнту і вырашыу яе нязгодна з вырашэньнем Гродзкага Суду, але за тое згодна з прысудам апэляцыйнай інстанцыі.

На аступны дзень паўтарылася тое самае з карнымі справамі. Адным далі напісаць прыгавор карнага суду, а другім напісаць на падставе актаў пракурора, акт абвінавачаньня. Час такі самы - пяць гадзінаў. Шчасьліва адбыў і гэтую частку эгзаміну на мандарына. Далі перапынак на тры дні, а тады былі два дні вусных эгзамінаў. Пасьля пісьмовых эгзамінаў спаткаў судзьдзю Апэляцыйнага Суду - Чарнэцкага і той сказаў мне, што спраўджаў маю працу і паставіў за яе чатыры. Наагул у склад эгзамінацыйнай камісіі ўваходзілі судзьдзі цывільнага і карнага аддзелаў Апэляцыйнага Суду, пад старшынствам старшыні Апэляцыйнага Суду Язэпа Пжылускага. Вусныя эгзаміны нічым асаблівым не адзначаліся: хадзілася ад судзьдзі да судзьдзі ды пракурора і кажны перапытываў з вызначанай яму галіны. Трапіў і да самога Пжылускага, які пытаўся з канстытуцыі. Пасьля адбыцьця вусных эгзамінаў, на наступны дзень вызначылі гадзіну для абвешчаньня вынікаў. Паводля закону на судзьдзёўскіх эгзамінах можна было здаць эгзамін толькі на вельмі добра, або на добра і таму былі такія дзівосы, што нехта здаў эгзамін на тры з мінусам, гэта значыць на добра.

Якія-ж былі вынікі? З пасярод прысутных на эгзаміне было якіх 40 працэнтаў Жыдоў. З іх здалі эгзамін тры ці чатыры асобы, між імі Гальпэрн і Дайхэс паводля скрыптаў выдаваных імі вучыліся на праве. З пасярод іншых здало якіх 75 працэнтаў. Такім чынам здала меншая палова. Жыдоў зрэзалі - таму, што Жыды, а іншых выглядала паводля заслугаў, хоць трэба сказаць, што працэнт здаўшых быў большы з пасярод тых, што адбывалі аплікацыю ў Вільні, а асабліва з пасярод тых, што адбывалі аплікацыю ў Апэляцыйных Судох. Апрача мяне здаў эгзамін Міхал Маркевіч, калега з гімназіі, Мікалай Леаненя - праваслаўны "паляк", Расеец - Андрэй Капылаў. Сэрафіновіч ня здаў эгзаміну другі раз і на гэтым сваю судовую кар'еру скончыў.

Сэрафіновіч - гэта быў сын дыякана з Мікалаеўскай царквы, на Вялікай вуліцы ў Вільні. Будучы студэнтам належаў да расейскай студэнцкай карпарацыі "Рутэнія Вільнэнзіс". Будучы судовым аплікантам ён усьведаміў сабе, што ён фактычна не Расеец, а Паляк праваслаўнага веравызнаньня. Пабыўшы ў гэтым стане каля году, ён усьведаміў сабе слушнасьць каталіцкай дагматыкі і дзеля гэтага зрабіўся каталіком, падыходзячы такім чынам пад формулку ідэальнага грамадзяніна Польскай дзяжавы - "Поляк-католік". Але пры эгзаміне яму гэта не памагло і ня гледзячы на ўсе зьмены, а я думаю, што якраз дзеля гэтых зьменаў, яго два разы зрэзалі на судзьдзёўскіх эгзамінах.

На другі дзень пасьля абвешчаньня вынікаў эгзаміну, усе Жыды, што здалі эгзамін, падалі заявы з просьбаю звольніць іх з працы, бо-ж было ясна, што ня гледзячы на зданы эгзамін, ніхто з іх прызначэньня на судовага асэсара не атрымае, а са зданым эгзамінам можна было шукаць сабе з пасярод адвакатаў патрона і пасьля двухгадовай практыкі здаваць эгзамін на адваката. Я пастанавіў сам не звальняцца, а чакаць, што з гэтага будзе, бо кілі-б звольніўся сам, дык нельга было-б і мець прэтэнсію да нікога, тым больш, што спаткаўшыся ў АЗС на гімнастыцы з віцэпракурорам Доўбарам даведаўся, што на сходзе пракурораў было выказана пажаданьне, каб мяне прызначылі ў пракуратуру. Гэта было важным дзеля таго, што паводля звычаю ў пракуратуру не прызначалі асобаў, адносна якіх пракуратура не выказала пажаданьня мець іх у пракуратуры.

Пасьля эгзаміну мяне прызначылі ізноў на працу ў сьледзтва, да нядаўна прыехаўшага з Варшавы судзьдзі Глембоцкага, дзе і застаў мяне новы 1939 год.

Пасьля эгзаміну, не атрымаўшы прызначэньня на судовага асэсара, захацеў справу выясьніць і пайшоў да старшыні Апэляцыйнага Суду Пжылускага нанытацца, што чуваць у справе майго прызначэньня ў судовыя асэсары. Пжылускі загадаў прынесьці мае асабовыя акты, лістаў іх, чытаў, а тады сказаў, што шкода, што я здаў эгзамін на чатыры, а не на пяць (на чатыры здала больш трох чвэрцяў усіх здаваўшых), бо тады было-б лягчэй з прызначэныіем. У адказ на гэта я коратка адказаў, што я маю многа знаёмых, якія наагул не былі здаўшы эгзаміну за першым разам, аднак я не заўважыў, каб ім гэта перашкаджала ў далейшай кар'еры. У гэтым мейсцы Пжылускага, як-бы нехта порнуў шпількай у нейкае чулае мейсца. Ён ускочыў, пачаў стукаць кулакамі па стале і крычэць, што я прыйшоў толькі спрачацца з ім, на што я спакойна заўважыў, што калі мне стаўляецца закід, дык хіба-ж я маю права на яго адказаць. Пабеснаваўшыся колькі часу, падчас чаго я захоўваў ледавы супакой седзячы надалей на сваім мейсцы, Пжылускі сказаў мне, што нічога сягоньня сказаць ня можа, але маёй справай зоймецца. Слова стрымаў, бо заняўся.

Адбываючы ў свой час аплікацыю ў Цывільным Аддзеле Апэляцыйнага Суду я пазнаёміўся з аплікантам Мікалаем Сурэвічам. Бацька ягоны Аляксандар Сурэвіч быў судзьдзёю ў гэтым-жа аддзеле. Маці апліканта Сурэвіча паходзіла з Кіева і была праваслаўная. Мой калега Сурэвіч, хоць па бацьку лічыўся Палякам, але па матцы захаваў праваслаўнае веравызнаньне, а бацька ягоны, судзьдзя Сурэвіч з пачуцьця парадачнасьці ня мог здабыцца на наварот свайго сына на "праўдзівую" веру. Судзьдзя Сурэвіч быў з мясцовых Палякаў - гэта значыць апалячаны Беларус і праўдападобна толькі ў першым пакаленьні.

Аднойчы на пачатку студзеня 1939 г. спаткаў калегу Сурэвіча і той сказаў мне, што яго сягоньня звольнілі з суду.

Я адразу парадзіў яму, каб ён пастанову Пжылускага абжалаваў у Міністэрстве Юстыцыі. Сурэвіч спачатку гэтай думкай быў зьдзіўлены, але спаткаўшы яго некалькі дзён пазьней ён сказаў, што падумаў над гэтай справай ды зрабіў згодна з маёй радай і пастанову аб звальненьні абжалаваў у міністэрства. Паводля інфармацыі з канцылярыі Пжылускага, той прыняў гэта спакойна, відаць ня веручы ў паводжаньне абжалаваньня.

Хутка пасьля звальненьня Сурэвіча, мяне выклікалі да віцэстаршыні Апэляцыйнага Суду Татарына Крычынскага, які падзяліўся са мною сваімі паглядамі на справу дзяржаўнай і нацыянальнай прыналежнасьці, выясьняючы, што ў Польшчы ўсе Палякі, ня гледзячы на сваё паходжаньне. ён напрыклад Татарын, аднак лічыць сябе Палякам, таксама і асобы беларускага паходжаньня павінны лічыць сябе ГІалякамі. Я з ім спрэчкі не завёў, пазволіў яму на маналёг, але ані непасрэдна, ані пазьней ніякіх вывадаў з ягоных паглядаў не зрабіў. Вывады за мяне зрабіў Пжылускі і праз два тыдні я атрымаў на рукі пастанову Пжылускага аб звальненьні са становішча эгзамінаванага апліканта з пакліканьнем на адпаведныя артыкулы закону аб аплікантах і асэсарах.

Наагул, паводля польскіх законаў дзяржаўны ўрадавец мог быць звольнены з працы толькі на падставе вырашэньня дысцыплінарнага суду данага ўраду. Гэтыя правілы адносіліся і да судовых аплікантаў, да часу злажэньня імі судзьдзёўскага эгзаміну, аднак пасьля здачы эгзаміну старшыня Апэляцыйнага Суду меў права звольніць кажнага эгзамінаванага апліканта, без паданьня прычынаў, паводля сваёй свабоднай ацэнкі. Гэтым быў зачынены доступ у судоўніцтва адзінкам нацыянальна нявыгадным. Палітычна, у адносінах да польскіх палітычных партыяў зправа, палякаў не прасьледавалі, тым больш, што ў гэтым часе наглядалася што-раз большае перайманьне санацыяй эндэцкай ідэялёгіі (дзеля адсутнасьці собскай) і эндэцыя мела ў судоўніцтва адчыненую дарогу. Як прыклад падаю, што адзін з галоўных правадыроў эндэцыі за маіх студэнцкіх часоў - Станіслаў Охоцкі быў прызначаны асэсарам, а тады судзьдзёю, тое самае эндэцкі студэнцкі дзеяч Рэлігіоні. Адначасова са мною быў звольнены з працы і Міхась Маркевіч.

Атрымаўшы паперку аб звальненьні зайшоў да старшыні Акруговага Суду Мітрашэўскага, той выслухаўшы мяне, сказаў, што ён пераглядаў мае асабовыя акты і ў іх ён ня бачыць ніякіх прычынаў для майго звальненьня, калі справа ідзе пра маю падгатоўку і агульную прыдатнасьць да судовай працы, і дзеля гэтага думае, што на маё звальненьне ўплылі нейкія іншыя прычыны. Даведаўшыся, што я маю намер адклікацца ад пастановы Пжылускага, ён даў мне рэкамэндацыйны ліст да рэфэрэнта справаў аплікантаў і асэсараў у міністэрстве - віцэпракурора Сэмадэні. Зайшоў таксама да пракурора Апэляцыйнага Суду Шаняўскага, які быў старшынёю Акруговага Суду падчас вялікага адрэзку маёй працы ў судзе, той таксама выразіў свой жаль. Наагул і судзьдзі і пракуроры ня любілі Пжылускага і дзеля гэтага з пэўнай сымпатыяй адносіліся да маёй ахвоты паваяваць з Пжылускім. А ў паперцы аб маім звальненьні было таксама патрабаваньне аб звароце маёй службовай легітымацыі. Адносна гэтага пункту я рэгістраваным лістом паведаміў Пжылускага, што службовая легітымацыя будзе зьвернутая пасьля таго, як пастанова аб маім звальненьні набярэ ўрадавай моцы, гэта значыць тады, калі я ў вызначаным законам часе не падам скаргі на гэтую пастанову, або тады, калі мая скарга будзе адхіленая. Адначасова я напісаў, што калі яму мая легітымацыя вельмі патрэбная, дык ён можа адабраць яе праз паліцыю, аднак на гэта Пжылускі не пайшоў. Апрача праўнай праблемы і ахвоты падражніцца з Пжылускім тут была яшчэ і праблема эканамічная, бо ўрадавая легітымацыя давала права на 33 працэнты зьніжкі на чыгунцы, а я зьбіраўся ехаць у Варшаву ў міністэрства, каб асабіста справу падапхнуць.

Прыгатаваў скаргу на пастанову Пжылускага, даводзячы, што няма ніякіх падставаў да звальненьня мяне, пагаварыў з пару сваімі былымі шэфамі, якія даведаўшыся, што я апэлюю самі запрапанавалі, каб я паклікаўся на іх і яны дадуць як найлепшы водзыў аб маёй прыдатнасьці да працы. У апэляцыі я дамагаўся, каб адхілілі пастанову ГІжылускага аб маім звальненьні і перавялі мяне ў іншую Апэляцыйную Акругу. Гатовую заяву я панёс у Акруговы Суд і аддаў прэзыдыяльнаму сакратару Бжозоўскаму, той прабаваў мяне пераканаць, што гэтак ня робіцца, каб жаліцца на старшыню Апэляцыйнага Суду, а я яго вельмі востра абарваў гаворачы, што хіба-ж я маю лепшыя кваліфікацыі, каб судзіць аб тым, што робіцца, а што ня робіцца.

Пагаварыў таксама з праф. др. Ю. Панэйкаю, які абяцаў сваю дапамогу па лініі віцэміністра юстыцыі Хэлмоньскага, які быў прафэсарам гандлёвага права на УСБ і прыяцелем Панэйкі.

Праз тыдзень пасьля падачы заявы паехаў у Варшаву ў таварыстве судзьдзі Міраслава Глэмбоцкага, які таксама меў нейкую справу ў Варшаве. Выехалі з Вільні каля 11 вечарам, раніцою былі ў Варшаве. Пакінуў сваю валізку ў знаёмых Глэмбоцкага, дзе ён затрымліваўся, палазілі паўдня з Глэмбоцкім па Варшаве, разам паабедалі ў рэстаране нейкага Мільлера, а тады разыйшліся. Я пайшоў шукаць мейсца свайго начлегу, бо меў праз бацьку накіраваньне ў памяшканьне, што ўтрымлівалася ў Варшаве прафэсыйным саюзам працаўнікоў пошты, для сваіх сяброў, якія адведвалі Варшаву. Хутка знайшоў мейсца свайго начлегу, завёз туды сваю валізку і пайшоў шукаць А. Сакалова, каб перадаць яму грошы ад ягонай маці - Алёны Сакаловай, ды наагул пабачыцца з ім. Жыў ён недзе на вуліцы пад назовам Мочыдло. З трудом дапытаўся, дзе яна знайходзіцца, ехаў трамваем лініі "О" недзе за Налеўкі, доўга ішоў пехатою і перайшоўшы некалькі пустыроў, знайшоў тую вуліцу, - далёкае трушчобнае прадмесьце. Знайшоў і дом у канцы паўкілямэтровага хіба пляцу, нейкая паўразваленая хаціна. Аказалася, што я не прыйшоў запозна, бо Сакалоў, каля трэцяй гадзіны толькі яшчэ ўставаў. З ягонага памешканьня і ягоных сугасподнікаў выглядала, што ён усе атрымліваныя грошы прапіваў, а на іншыя патрэбы не заставалася. Чым ён займаўся цяжка было сказаць, нейкая бліжэй неазначаная адміністрацыйная школа, але прасіў аб гэтым у хаце не казаць, каб там жылі ў пераконаньні, што ён студыюе на ўнівэрсытэце, прасіў таксама не гаварыць у якіх умовах ён жыве.

Назаўтра на дзесятую гадзіну выбраўся ў міністэрства, бяз цяжкасьці дайшоў да рэфэрэнта апліканцкіх і асэсарскіх справаў, віцэпракурора Сэмадэні. Ягоным першым пытаньнем скіраваным да мяне было: "Якой вы нацыянальнасьці?". Тады папытаўся, на каго я магу паклікацца. Я паклікаўся на віцэпракурора Яновіча, апэляцыйнага судзьдзю Чарнэцкага, на судзьдзю сьледчага С. Гожухоўскага і на судзьдзю М. Глэмбоцкага з якім я прыехаў у Варшаву.

Тады Сэмадэні папытаўся мяне, чаму я не хачу пайсьці ў адвакатуру. Я на гэта адказаў, што калі-б нават такую ахвоту меў, хоць я яе пакульшто ня маю, дык усёроўна паўстануць цяжкасьці, бо колькасьць адвакацкіх аплікантаў агранічаная (якраз у гэтым ці папярэднім годзе ўвялі сыстэму «квотаў і квоты вызначалі кажны раз такія, каб ніхто апрача Палякаў ня мог трапіць). На гэта Сэмадэні адказаў, што ён гарантуе мне, што квота будзе дастаткова вялікая, каб я ў ёй зьмясьціўся. У справе майго дамаганьня зьмены пастановы Пжылускага, ён сказаў, што справа будзе разгеджаная, а пакуль ён нічога сказаць ня можа. У справе інцындэнту са службовай легітымацыяй, дык Сэмадэні сказаў, што я паступіў правільна, і калі-б было ў гэтай справе нешта новае, дык паведаміць яго і ён прапрыме належныя захады.

Пасьля паўдня спаткаўся, каля ўнівэрсытэту, з А. Сакаловым і мы пайшлі на абед у студэнцкую сталоўку. Там спаткаліся з А. Вітушкам, які студыяваў на Варшаўскай палітэхніцы. Між іншым Вітушка расказаў, што ў палітэхніцы ёсьць прафэсар Беларус, Вацлаў Іваноўскі, які ахвотна дапамагае беларускім студэнтам.

Здалёку бачыў у дзеяньні Кастуся Акінчыца, які раздаваў студэнтам лістоўкі польскай скрайнанацыяналістычнай арганізацыі "Фалянга", выкрыкваючы пры сваёй рабоце:

"Фалянга бачы, Фалянга чува, Фалянга велькон Польскэн выкува!"

Ад Сакалова і Вітушкі даведаўся, што К. Акінчыц адзін з галаўнейшых правадыроў Фалянгі на студэнцкім грунце. Фалянга - гэта была польская арганізацыя ўзараваная на гітлероўскіх арганізацыях моладзі і СА (Штурм Абтайлюнгэн).

К. Акінчыц быў сынам б. юрысконсульта Грамады Ф. Акінчыца, і я з ім вучыўся ў аднэй ці двох клясах Віленскай Беларускай гімназіі, пакуль яго не пакінулі на другі год, і ён скончыў гімназію з маёй жонкай Раісай Лукашэвіч-Галяк, год пасьля мяне.

У беларускіх справах выглядала, што Сакалоў ужо прыгатаўляў грунт, каб падацца ў лапухі, вельмі многа гаварыў, што ён ужо даволі напрацаваўся, хай і другія папрацуюць. Я выказаў думку, што яшчэ спаткаемся ў Вільні і будзем разам працаваць. Спаткаліся, гэта праўда, але больш на ўсходзе.

Позьнім вечарам сеў у цягнік і раніцою быў ужо ў Вільні. Выйшаў са станцыі і пасьля Варшавы, Вільня зрабіла на мяне ўражаньне нейкага вымерлага места. Граніца Польшчы з Беларусяй ёсьць і граніцай кліматычнай. У Варшаве тэпэратура была каля 0° Ц, але хоць паводля тэрмамэтру ня было холадна, аднак мерзнулася горш, як у Вільні, бо была нейкая пранізваючая вільгаць. Каля Беластоку ўжо ляжаў тонкі слой сьнегу, а ў Вільні і многа сьнегу. Зіма была добра сьнежная, дык карыстаючы з прымусовага безрабоцьця, некалькі разоў у тыдзень езьдзіў на лыжах. Апаліўся, як яшчэ ніколі ня быў апалены зімою.

Недзе ў гэтым часе Нямеччына адмовілася ад пакту неагрэсіі з Польшчаю.

У гэтым часе быў змушаны паслаць сэкундантаў Балеславу Акушку, як ганарова адказнага за захаваньне сваёй жонкі. Сэкундантамі былі з майго боку др. К. Квесілевіч і Яраслаў Бжозоўскі. Справа скончылася пісьмовымі перапросінамі з боку Акушкі.

Справа нашых з Маркевічам апэляцыяў, як паведаміў праф. Панэйка была на добрай дарозе і была-б вырашана памысна, але здарылася так, што раней памысна вырашылася справа А. Сурэвіча і ён быў пераведзены ў Варшаўскую апэляцыю. Калі Пжылускі дастаў аб гэтым афіцыйнае паведамленьне, дык дастаў амаль атаку шалу (у мяне была добрая інфармацыя з ягонай канцылярыі), і паколькі раней не зварочваў увагі на нашыя апэляцыі, дык цяпер зразумеў, што справа паважная і асабіста паехаў інтэрвэняваць да міністра юстыцыі. Міністрам юстыцыі быў тады Грабоўскі, былы аплікант Пжылускага, польскі нацыяналіст з маладзейшых, прадукт санацыйна-эндэцкай сымбіёзы апошніх гадоў. Вынікам гэтай інтэрвэнцыі было тое, што нашымі справамі заняўся асабіста сам міністр, а гэтым самым справа была ўжо вырашана на нашую некарысьць. Даведаўшыся з актаў справы ў Варшаве на каго мы паклікаліся, Пжылускі ў Вільні зварочваўся да гэтых асобаў, стараючыся ўплынуць на іх, каб яны выразілі благую думку пра нас. Мне перадалі аб гэтым пракурор Яновіч і судзьдзя Глэмбоцкі, кажучы, што яны гэтую акалічнасьць гатовы пацьвердзіць усюды. Ня маючы ўжо нічога ў гэтай справе траціць, мы паехалі з Маркевічам у Варшаву да віцэміністра Хэлмоньскага, згодна з радаю праф. Панэйкі і там у пратаколе абвінавацілі Пжылускага, што ён намаўляў асобы, на якія мы паклакаліся да складаньня фальшывых асьветчаньняў. Нашай інтэнцыяй было раздуць справу і надаць ёй смак скандалу, хоць мы рызыкавалі, што могуць і нам зрабіць справу аб фальшывым абвінавачваньні. Палякі аднак гэтага не зрабілі, праўдападобна таму, што ў апошніх гадох было пара скандалаў у судзе. У Віленскім судзе, судовы выканаўца па прозьвішчу Масьціцкі растраціў ці прысабечыў грошы, якія быў спагнаўшы ад даўжнікоў і ў судзе тлумачыўся, што грошы прайграў у карты старшыні Акруговага Суду ў Вільні - Кадушкевічу. Хоць і ня было забаронена выгрываць грошы ў карты, аднак Кадушкевіч быў зьняты з пасады за неадпаведнае захаваньне. Другой была афэра ў Кракаве, дзе жонка старшыні Апэляцыйнага Суду гандлявала пасадамі.

Нам нашыя стараньні не памаглі, але як аказалася, дапамаглі іншым. У хуткім часе Маркевіч і я атрымалі адказы з міністэрства, што міністэрства ня бачыць патрэбы зьмяняць пастановы Пжылускага.

ПЕРАД ПЕРШЫМ "ВЫЗВАЛЕНЬНЕМ"

У кузьню долі чалавека,

Свой затаіўшы вечны страх,

Яны прыдуць у нашу Мэку

Прасіць і каяцца ў грахах!

М. Танк

Можна было-б яшчэ абжалаваць пастанову міністэрства юстыцыі ў Адміністрацыйны Трыбунал, прычыну мы ўжо знайшлі, але паўставала такое ўскладненьне: калі-б справа была паскарджаная далей, дык мы праўна далей былі-б судовымі аплікантамі, і як такія не маглі-б быць прынятыя ў адвакатуру, бо першы артыкул закону аб адвакатуры казаў, што адвакатура складаецца з адвакатаў і адвакацкіх аплікантаў, а справы ў Адміністрацыйным Трыбунале маглі доўга чакаць на разгляд.

Шум, аднак, падняты намі дапамог іншым. Адначасова з намі быў звольнены эгзамінаваны аплікант Мікалай Леаненя. Калісьці ён вучыўся ў Віленскай Беларускай Гіназіі, затым у польскай гімназіі Жыгімонта-Аўгуста. Цяжка сказаць на колькі ён быў здольны, але ва ўсідчывасьці яму я роўных ня бачыў. Як прыходзіў у гімназію і сядаў на лаўку, дык выходзіў на кароткі час толькі на вялікім перапынку, а ўсе іншыя перапынкі вучыўся. Вучыцца рымскага права пачаў на наступны дзень, пасьля здачы матуры. У ўнівэрсытэце да ніякіх арганізацыяў не належаў, кім пісаўся па нацыянальнасьці, ня ведаю, магчыма надалей гуляў у "тутэйшага". Здаў эгзамін разам са мною і быў звольнены ў гэтым самым часе, з чым пакорна пагадзіўся. Калі нашыя справы былі вырашаныя на нашую некарысьць, дык у выніку зробленага шуму, Пжылускі сам адклікаў сваю пастанову аб звальненьні Леанені і нанова прыняў яго на гірацу.

Міжнароднае становішча пачынала патроху пагаршацца, або больш правільна кажучы, палепшацца, бо кажная зьмена ў нашых абставінах была лепшая, нават тады, калі яна была горшая.

Пачалі адбывацца розныя паветранныя, начныя практыкаваньні, некалькі разоў зацямнялі ўвечары места і над ім лёталі самалёты. Аднойчы, на працягу некалькіх дзён, Палякі ў рамах пужаньня Немцаў сваімі ваеннымі прыгатаваньнямі, кажныя пятнаццаць мінутаў перарывалі радыёвую перадачу і перадавалі: "Квадрат (азначэньне квадрату двума літарамі і двума нумарамі, напрыклад "В-О-37"), увага надходзіць, тады, увага праходзіць і ўвага прайшоў". Трэба сказаць, што польскім лёзунгам бясконца паўтараным усюды было: "Сільні, зварці, готові".

Паколькі справа з судом была ўжо скончаная, дык трэба было знайсьці сабе з пасярод адвакатаў нейкага патрона, які-б згадзіўся прыняць да сябе на практыку на два гады, каб тады мець магчымасьць здаць адвакацкі эгзамін. Адвакат, які прыймаў да сябе на практыку забавязваўся забясьпечыць свайму практыканту дастатковую колькасьць справаў, каб аплікант меў з іх пэўную азначаную суму даходаў. Знайсьці патрона было нялёгка, бо рынак быў насычаны ў першую чаргу Жыдамі; тады многія адвакаты мелі ўжо аплікантаў, некаторыя маладзейшыя ня мелі яшчэ права мець аплікантаў, бо ня мелі дастатковай колькасьці справаў, каб магчы падзяліцца імі з аплікантам. Пачаў хаджэньне па адвакатах у пошуках патрона. Адны не патрабавалі наагул, другія згаджаліся спачатку пыняць, а потым адмаўляліся, відаць, даведваліся, што я не Паляк. Асабліва яскрава гэта выказалася ў выпадку з адв. С. Багінскім. Гэта быў адзін з лепшых віленскіх адвакатаў-цывілістаў, здаецца, што з сацыялістычнымі павязаньнямі, магчыма, што нават сябра ППС. Даведаўшыся ад некага, што Багінскі шукае сабе адваката я пастанавіў яго адведаць. Жыў ён на Партовай вуліцы ў собскім доме, на горцы. Спаткаў мяне вельмі ветліва, даведаўшыся, што хацеў-бы адбыць у яго аплікатуру, амальшто ўцешыўся, сказаў, што добра мяне ведае з працы ў Апэляцыйным Судзе і дзеля гэтага ахвотна прыме мяне, як апліканта, гаворачы, што не сумляваецца, што ў нас наладзіцца вельмі прыяцельскае супрацоўніцтва, а апліканта ён вельмі патрабуе. Згодна з дагаворам я меўся прыйсьці за некалькі дзён, каб пачаць афіцыйнае афармленьне. У вызначаны час я прыйшоў, але Багінскі быў ужо ня той. Сказаў, што ён перадумаў і пакульшто апліканта браць ня будзе. Для мяне справа зрабілася таксама яснай, як і для Багінскага, пад скуркай сацыяліста сядзеў польскі шавініст.

Пачуў ізноў ад некага, што шукае апліканта Станіслаў Сіповіч. Гэта быў адзін з маладзейшых, але ўжо добра стаўшых на ногі, былы аплікант адваката Родзевіча, - найлепшага віленскага цывіліста. Пайшоў да яго на вуліцу Сьв. Якуба на Лукішках. Адвакат Сіповіч бяз доўгіх гутарак згадзіўся ўзяць мяне ў памочнікі, я баючыся, каб не паўтарылася гісторыя як з Багінскім, адразу пастанавіў вырашыць усе сумлівы і папытаўся ў яго ці прымаючы мяне ў апліканты, ён разважыў таксама і тую акалічнасьць, што я Беларус. Адвакат Сіповіч сказаў, што ён нічога супраць ня мае, каб мець сваім памочнікам Беларуса. Такім чынам справа выглядала палагоджанай. Калі я зайшоў да яго праз некалькі дзён, дык ён сказаў, што аба мне вельмі добра адзываўся адв. Вішнеўскі, які абяцаў нават адступіць мне частку сваіх справаў.

Паўстала аднак іншая камплікацыя: адв. Сіповіч залягаў трохі са складкамі ў Адвакацкай Радзе, а тая не хацела зацьвярджаць аплікантаў у тых адвакатаў, што залягалі са складкамі. Прыйшлося запрапанаваць свайму патрону пазычку 500 злотых. Адвакат Сіповіч выдаў мне на гэтую суму вэксаль. Заплаціўшы свае залегласьці ў Адвакацкую Раду, адв. Сіповіч фармальна забавязаўся ўзяць мяне, як апліканта з забавязаньнем пэўнага мінімума заробку, здаецца, ці ня 200 злотых. Я падаў заяву ў Адвакацкую Раду, далучаючы ўсе патрэбныя дакумэнты: дыплём, пасьветчаньне аб зданьні судзьдзёўскага эгзаміну і забавязаньне адв. Сіповіча. Зроблена гэта ўсё ў чэрвені 1939 году. Цяпер заставалася нічога іншага, як чакаць. А міжнародная сытуацыя ўсё паляпшалася, узмацняючы надзею на нейкую зьмену. Нямецкае радыё ўсьцяж перадавала паведамленьні ў польскай мове са сваёй прапагандай, хадзілі ў горадзе чуткі пра нейкія ваенныя прыгатаваньні. Па стратэгічнай вузкакалейцы, што палучала фарты і вайсковыя склады на Баровай вуліцы на Антокалі з Закрэнтам, праз гэтак званы Стратэгічны мост на Антокалі, пачаў часамі хадзіць цягнічок, які можа нешта вазіў, а можа езьдзіў пусты.

Лета было вельмі гарачае і сухое, і маючы многа вольнага часу праводзіў яго на прыстані ў Жыдзішках, якіх 5 км. вадою да Трокаў, дзе быў кіраўніком яхтавай сэкцыі АЗС.

Антыпольская прапаганда Немцаў усё ўзмацнялася, гэтак сама і антынямецкая Палякаў. Пад канец жніўня Немцы высунулі прапанову, каб палякі прыслалі ў Бэрлін сваіх паўнамоцных прадстаўнікоў, для палагоджаньня польска-нямецкага канфлікту. Палякі на прыкладзе Чэхаславацыі ведалі, чым скончацца такія перагаворы і сваіх прадстаўнікоў ня выслалі. Англія ўвесь час рабіла спробы пасярэдніцтва. Палякі маглі яшчэ мець надзею, што польска-нямецкае непаразумленьне скончыцца памысна, да тае пары, пакуль Нямеччына не падпісала пакту неагрэсіі з Савецкім Саюзам, 23 жнівеня 1939 г., у дадатковым тайным пратаколе дзелячы сфэры ўплываў у Ўсходняй Эўропе. Пакт гэты знаны, як пакт Рыбэнтроп-Молатаў, ад імя міністраў замежных справаў, якія яго падпісалі. Пасьля падпісаньня гэтага пакту зрабілася ясна, што Польшча будзе выканчаная і заставалася толькі праблема, калі гэта станецца. Англія, каб супрацьдзеяць Нямецка-Савецкаму дагавору абвесьціла свае гарантыі для Польшчы, гарантуючы ёй незалежнасьць. Дамаганьні Нямеччыны адносна Польшчы былі наступныя: далучэньне Гданску (Данцыгу) да Нямеччыны. Польшча, пасьля Першай Сусьветнай вайны мела некаторыя правы ў Данцыгу і Данцыг належаў да польскага мытнага абшару. Апрача гэтага Нямеччына дамагалася права на пабудову экстэрыторыяльнай чыгункі і аўтастрады праз гэтак званы польскі калідор, каб мець сухапутны доступ у ўсходнюю Прусію. Пасьля пакту Рыбэнтроп-Молатаў, Палякі згубілі надзею, што ім будзе ўдавацца, як раней, пры нямецкім вялікім грабяжы, рабіць свой грабёж меншага калібру, як гэта было вясною 1939 году, калі Польшча, пасьля таго, як Чэхаславацыя была змушана пагадзіцца на нямецкую апеку, выслала Чэхаславацыі дамаганьне аддачы Польшчы гэтак званага Заользя, часткі Чэхаславаччыны прытыкаючай да польскага Шлёнску, матывуючы гэта тым, што фактычна Чэхаславачынна ўжо не існуе. 31 жніўня Польшча абвесьціла агульную мабілізацыю, а да гэтага часу праводзіла ціхую мабілізацыю. У апошніх тыднях жнівеня былі праведзеныя многія арышты сярод меншасьцяў: між Беларусамі былі сярод іншых арыштаваныя сэн. Вячэслаў Багдановіч, Язэп Найдзюк, Альбэрт Мільлер, Янка Станкевіч і іншыя. Усе яны былі высланыя ў канцэнтрацыйны лягер у Бярэзе Картускай. Канцэнтрацыйны лягер у Бярэзе Картускай, на Палесьсі, быў заложаны ў 1934 годзе ў сувязі, з што-раз боль пасоўваючайся ўперад фашызацыяй Польшчы.

Цікава адзначыць, што ў выданай пасьля вайны ў Парыжы польскай падручнай энцыклягіэдыі, пад рэдакцыяй Станіслава Ляма нельга знайсьці ніякага сьледу існаваньня гэтай інстытуцыі, хоць успамінаюцца канцэнтрацыйныя лягеры заложаныя лёрдам Кітчэнэрам у Афрыцы, у часе англа-бурскай вайны, савецкія, італьянскія, нямецкія і іншыя.

Нарэшце 1-га верасьня 1939 году радыё і газэты паведамілі, што нямецкія самалёты пачалі бамбардаваць польскія гарады на захадзе: Гдыню, Плуцк і г. д.

Я нейкі час думаў, і баяўся, што праўдападобна скончыцца на маленькай вайне, а мне патрэбная была вялікая вайна. Магчыма гэта ўплыў польскай літаратуры, дзе Адам Міцкевіч быў напісаўшьг: "О войнэн повшэхнон людув благамы цень Пане". (Аб усеагульную вайну просім Цябе Божа), а нашае становішча ў Польшчы было горшае, чым палякаў у Расейскай імпэрыі. Каб Палякі выйшлі пераможна з нейкай вайны, дык жыцьцё ў Польшчы для непалякаў зрабілася-б зусім немагчымым.

Рабіліся ізноў спробы пасярэдніцтва з боку Англіі, але на маё вялікае задаваленьне, усе спробы пасярэдніцтва аказаліся непасьпяховымі і праз пару дзён Англія і Францыя абвесьцілі вайну Нямеччыне, хоць фактычнай вайны не пачыналі, калі не лічыць раськідваньня прапагандовых лістовак над Нямеччынай.

У цэльгм горадзе пачалі капаць равы зыгзагамі, для хаваньня ў часе бамбардаваньня, а на прадмесьцях капалі раўкі на кажным панадворку. Выкапаў равок і я. Вывесілі ў горадзе афіцыйныя абвесткі, што кажны павінен мець пашпарт і вызначылі тэрміны для кажнай літэры. Усьцяж страшылі, што можа быць газавая вайна і заклікалі ў кажным памешканьні зрабіць адзін пакой з ушчыльненьгмі дзьвярьгма і вокнамі, і ў газэтах былі зьмешчаныя рады, як зрабіць сабе супрацьгазавыя маскі. Усе вокны ў цэльгм горадзе былі пазаклейваныя палоскамі паперьг, накрыж на кажнай шыбе; паводля афіцыйных паведамленьняў гэта мела забясьпечыць супраць таго, каб у часе бамбардаваньня шыбьг не лопаліся і не выпадалі з вокнаў. Былі чуткі, што нямецкія самалёты пралятаючы над горадам раськідаюць вечныя пёры, якія абмазаны іпэрытам і заіпэрытоўваюць таго, хто іх возьме ў руку. Сам такіх пёраў ня бачыў, і ня бачыў чалавека, які-б іх бачыў. Нямецкія самалёты некалькі разоў праляталі над горадам, іх трохі абстрэльвалі з супрацьпаветранай артылерыі малюсенькага калібру, ды зганялі людзей у брамы дамоў, дзе людзі жартавалі, што відаць ёсьць такі догавар, што бомбы кідаюць толькі ў тых, хто ходзіць па вуліцах. Аднойчы нават пакідалі трохі бомбаў недалёка дзе я жыў. Збамбілі цэлую вуліцу - Галяндэрню - разьбілі адзін дом каля пляцу Пятра і Паўла, тады ўсеялі густа бомбамі цэлую Галяндэрню і разьбілі дом на рагу Галяндэрні і Філярэцкай. Такія малыя бамбардаваньні адбыліся ў розных канцох гораду, але вялікай шкоды не зрабілі. Тэхнічная школа на Галяндэрыі была вельмі добрай ілюстрацыяй дзейнасьці рэкамэндаванага спосабу заклейваньня шыбаў накрыж папераю. У школе больш-менш палова шыбаў была заклееная, а палова не, бо не пасьпелі. Ад недалёка ўпаўшых бомбаў вылецела больш-менш палова шыбаў, зусім незалежна ад таго, ці былі яны заклееныя, ці не.

У газэтах пачалі зьяўляцца сьпісы дабраахвотнікаў, што запісваліся ў гэтак званыя "жывыя тарпэды", адпаведнікі японскіх каміказэ. Справа была бясьпечная, бо тых тарпэдаў у Польшчы яшчэ ня было.

Пачала развівацца шпіёнаманія: паводля чутак, то ў адным, то ў другім мейсцы аматары контрразьведкі лавілі шпіёнаў, часамі натоўп іх трохі патурбоўваў, дастаўлялі іх да ўладаў, і тыя дзкуючы за стараннасьць выясьнялі контрразьведчыкам, што гэтым разам выйшла памылка.

Змабілізаваныя ў канцы жніўня сядзелі сабраныя ў кашарах у сваёй вопратцы, бо мабілізацыйныя запасы аказаліся замалыя і ня было абмундураваньня. Горад быў зацемнены, агульна быў супакой, у крамах усё было па звычайных цэнах і тавары ня зьгінулі, зьгінулі аднак усе мэталёвыя грошы.

10 верасьня група сяброў з АЗС паехала ў Жыдзішкі, каб зрабіць там парадак з яхтамі на зіму. У Ляндварове бачылі таварны цягнік, які недзе быў трапіўшы пад бамбардаваньне і абстрэл. У Жыдзішках упарадкавалі лодкі на зіму, правялі добра дзень і як-бы закончылі папярэдні пэрыяд жыцьця. Калі мы там працавалі, адбыўся пералёт самалётаў у кірунку на Вільню. Самалёты вялізарныя, ляцелі нізка, некалькі фармадыяў і на палякаў гэта зрабіла прыгнятаючае ўражаньне.

Так цягнулася да паловы верасьня, калі Саветы выступілі ў абароне "единокровных" братоў. Абаснаваньне іхнага выступленьня было такое самае, як Польшчы ў адносінах да Чэхаславацыі ў справе Заользя.

Пару дзён ці менш, перад савецкім выступленьнем, у польскай газэце "Слово" - воргане абшарнікаў з манархістычным нахілам, зьявіўся артыкул гэнерала Жэлігоўскага, таго самага, што зрабіў фікцыйны бунт літоўска-беларускай дывізыі і заняў Вільню ў 1919 годзе, з моцным прарасейскім духам у славянафільскай вопратцы.

Калі стала вядомым пра савецкае выступленьне, дык рэдактар "Слова" - Станіслаў Мацкевіч напісаў у перадавіцы, што гэта ўжо канец Польшчы і праўдападобна "Слова" больш ня выйдзе.

Калі распачалася польска-нямецкая вайна, дык згодна з прынятым звычаем розныя групы меншасьцяў выступалі з дэклярацыямі аб сваёй ахвоце змагацца да поўнай перамогі Польшчы. Няма аднак ліха бяз дабра, бо Беларусам з такой дэклярацыяй ня трэба было выступаць, бо фармальна ня было каму: усе арганізацыі былі пазачыняныя, паслоў у сойме таксама ня было.

Сярод суседзяў былі гутаркі, што мужчынаў бяруць на капаньне ўмацаваньняў гораду. Няхочучы нават у такой форме прычыняцца да абароны "ойчызны", пастанавіў пайсьці ў Віленскую калёнію да Віктара Астроўскага і перасядзець там колькі часу. Пайшоў праз Бэльмонт, перайшоў уброд, трохі вышэй калена Вілейку, і апынуўся ў Калёніі. Віктар Астроўскі быў адзін у хаце. Бацька яго Радаслаў быў ужо ў Лодзі і тамжа была ягоная жонка Антаніна Астроўская. Вільля Астроўскіх была ў Ніжняй Калёніі, недалёка ад чыгункі. Пачалі слухаць савецкае радыё, але гэтае радыё падавала толькі бясконцыя нізкі паведамленьняў аб ідэнтычных рэзалюцыях прыйманых паасобнымі калхозамі, саўхозамі, фабрыкамі і ўстановамі з пахваламі "партыі і правіцельства" за тое. што яны поацягнулі руку "помощи единокровным" на Зах. Беларусі і Зах. Украіне. Гэткія паведамленьні цягнуліся гадзінамі, а аб тым, дзе знаходзяцца савецкія войскі ані слова.

Вялікі рух наглядаўся ў паветры. Усьцяж ляцелі маленькія самалёты, амаль зачапляючы дрэвы ў кірунку на Новую Вілейку. У гэтым самым кірунку праходзіла многа таварных цягнікоў. Праз нейкі час заўважылі, што цягнік, што гадзіну таму ехаў у Новую Вілейку, ехаў у напрамку Вільні. Зрабілі выснаў, што, відаць, Саветы ўжо блізка. З усяго было відаць, што Польшча дажывае свае апошнія гадзіны. Нашыя пачуцьці найлепш ілюструе казка расказаная тады Віктарам пра селяніна, які калі ў яго гарэла хата заціраў рукі і цешыўся, што мышы гараць. Так цешыліся і мы бачучы, як гараць мышы, хоць для сябе ніякага дабра-зьмены на лепшае ня бачылі, - так былі дакучыўшы тыя мышы за гады свайго панаваньня.

Пад вечар падаўся да хаты. А нейкай восьмай гадзіне ўвечары віленскае радыё падало паведамленьне, што зацямненьне гораду адклікаецца, бо вайна скончаная, і Немцы і Саветы, на дамаганьне Англіі і Францыі, спынілі ваенныя дзеяньні і адыходзяць да сваіх граніцаў. Хутка прыйшоў з гораду бацька і расказаў, што людзі цалуюцца на вуліцах з радасьці, што кончылася вайна. Я таксама паверыў, бо і раней думаў, што прэсыя Англіі і Францыі можа змусіць Нямеччыну да спыненьня вайны. Дэталяў гэтае зьявы радыё не падавала, пераключыўшыся на вясёлую музыку. Выясьненьне, аднак, наступіла хутчэй спадзяваньня. А якой дзесятай гадзіне пачаліся навокал гораду вялізарныя выбухі, узрывалі фарты і вайсковыя склады, што акружалі горад. Зрабілася ясна, што гэта канец Польшчы, а ашуканскія паведамленьні былі паданыя, каб даць магчымасьць лягчэйшай уцечкі да літоўскай граніцы, тым хто хацелі ўцякаць.

А адзінаццатай гадзіне мне з суседам трэба было адбываць начны дыжур, уведзены пасьля пачатку вайны, для нагляданьня за бясьпекай і для папярэджаньня суседніх дамоў аб лётніцкіх налётах. Калі мы абгаварылі апошнія падзеі пачуўся нарастаючы шум, тады мы пабачылі палыханьне вагню, з Полацкай вуліцы на Крывое Кола павярнуў танк, прайшоў міма нас, мы стаялі над выкапам вуліцы на гары. Мінут з дзесяць было ціха, тады прайшоў другі танк, праз пяць мінут яшчэ адзін, а тады пачалі ісьці адзін за адным. Знакаў на танках відаць у начы ня было, але і бяз гэтага сумліваў ня было, што Саветы пачалі займаць горад. Мы разыйшліся па хатах, а танкі з большымі ці меншымі перапынкамі ішлі ўсю ноч. Гэта былі наагул першыя танкі, якія я пабачыў, бо на розных парадах, ладжаных Палякамі ў Вільні, прыймалі ўдзел такія сабе дзеці танкаў - танкеткі.

ПЕРШАЕ «ВЫЗВАЛЕНЬНЕ» І СЬМЕТАНАЎСКАЯ ЛЕТУВА

«Ня даў Бог сьвіньні рог...»

Беларуская нар. Прымаўка

Раніцою пайшоў у горад паглядзець, што чуваць і відаць. У горадзе маса народу, як у сьвяточны дзень. Савецкага войска ня відаць, адно толькі ўсьцяж кружаць савецкія танкі. На танках ляжаць цэлыя кучы польскіх карабінаў, з люкі выглядае танкіст у спэцыяльным шлеме, робіць уражаньне нейкага марсіяніна. Сярод публікі многа асобаў у польскім жаўнерскім строі, але бяз зброі. Танкі нідзе не затрымліваюцца, толькі кружаць і кружаць. Каля абеду вярнуўся да хаты і больш-менш у гэтым часе паказалася савецкае войска, савецкая кавалерыя і савецкая пяхота на грузавікох. У кавалерыстаў коні здохлыя, малыя, у ўсіх жаўнераў скура зямліста-зеленкаватая. Жаўнеры ні ў якія гутаркі ня ўступаюць, на пытаньні не адказваюць, нічога ад насельніцтва не прыймаюць, (людзі прабавалі частаваць яблыкамі і пітвом), робяць уражаньне аўтаматаў. Папярэдняе ўражаньне аб марсіянах ці мартаматах узмацняецца. Пасьля абеду пайшоў у тым напрамку куды ехала войска - Галяндэрня - пляц перад касьцёлам Сьв. Пятра і Паўла. Пляц поўны войска, якое выглядала зьбіралася тут начаваць. Жаўнеры і тут у гутаркі абсалютна ня ўступаюць, але за тое вельмі ахвотна самыя пачынаюць гутарку палітрукі і пачынаюць выясьняць, якія дабрадзействы яны прынесьлі сваім прыходам, аб дабрадзействах наагул савецкай сыстэмы, аб бясплатным навучаньні, аб свабодзе для ўсіх. Палітрукі выглядаюць раскормленыя, добра ўмундураваныя і пэўныя сябе. Прынамсі палова з іх - Жыды. Сярод публікі не наглядалася ані варожасьці, ані радасьці, найбольш зацікаўленьня, як да жыхароў нейкай іншай плянэты.

Ужо на наступны дзень зьявіўся загад аб здачы ўсялякай зброі. Прыймалі ў гмаху ваеводзтва, чарга была вялікая. На маім дазволе чырвонаармеец напісаў "Бравлінг сдан", хоць гэта зусім і ня быў "бравлінг". Зьявіўся таксама загад усім працаваць на сваіх мясцох і таксама весьці нармальны гандаль. Усе загады з пагрозаю суровых караў за невыкананьне. Каб насельніцтва ня мела клопату з ацэнкаю, якую вартасьць прадстаўляе савецкі рубель, дык быў выданы загад, што рубель раўняецца аднаму польскаму злотаму, хоць у запраўднасьці, вартасьць рубля, паводля таго, што можна было за яго купіць у Савецкім Саюзе, была ня больш аднэй дзесятай часткі злотага. Усюды патварыліся даўжэзныя чэргі ў крамах і людзі пачалі выкупляць усё, што толькі можна. Каля складаў масла і яек чэргі былі такія, што людзі стаялі па 6-8 гадзінаў. Паміма чэргаў усюды было поўна савецкіх афіцэраў і палітрукоў, якія як папугаі прыгаварваючы ўвесь час "у нас все есть", выкуплялі падчыстую ўсё, што толькі было ў краме. Крамнікі, відаць хочучы прадоўжыць прыемнасьць прадаваньня, пачалі рабіць двухгадзінны перапынак на абед. Я асабіста псыхозу стаяньня ў чэргах не падлягаў. Праходзячы раз каля магазыну, што толькі што адчыніўся, пасьля перапынку, купіў матэрыялу на пальто, а ў іншым магазіне 300 штук цыгарэтаў "Юнак". Папрабаваў і адлажыў, бо дрэнь была вынятковая. ("Юнакі" - былі найтанейшыя польскія сігарэты, здаецца па грашу за штуку).

Абвесткі савецкіх уладаў, што паходзілі ад вайсковага камандаваньня, былі ў расейскай мове, тыя што паходзілі ад цывільных уладаў, былі ў беларускай мове. I вайсковыя і цывільныя абвесткі былі згодныя ў тым, што "вызваленай" была тэрыторыя Заходняй Беларусі, пра ніякую ўсходнюю Літву, як часамі называла гэтую тэрыторыю хадэцкая "Крыніца" ўспамінаў ня было.

Адбыўся сход Беларусаў, вельмі людны, бо ў Вільні колькасьць Беларусаў адразу раптоўна павялічылася і многія, якія раней не здраджалі, што яны гэтую мову ведаюць, загаварылі пабеларуску.

На сходзе Беларусоў галоўным прамоўцаю быў Антон Луцкевіч. У сваёй прамове ён выказаў задаваленьне, што нарэшце зьдзейсьнілася мара Беларусоў і яны дачакаліся вызваленьня. У памешканьні былога кураторыюм віленскай школьнай акругі быў культурны аддзел, на чале з Клімавым, ён гаварыў пабеларуску. Каля яго блізка круціўся Юрка Кэпель, які адначасова зрабіўся камэндантам Народнай Міліцыі, - заступнікам Кэпеля быў Пракаповіч, які раней вучыўся ў Віленскай Беларускай Гімназіі.

Пачалі варочацца Беларусы, вывезеныя Палякамі ў Картус-Бярозу, у канцэнтрацыйны лягер. Сярод іх быў і былы сэнатар Польскага Сэнату Вячэслаў Багдановіч. Яго сфатаграфавалі, як ахвяру польскага тэрору, фатаграфію зьмясьцілі ў газэце, а праз пару дзён арыштавалі, - у газэце ўжо аб гэтым не ўспамінаючы. Паарыштоўвалі і іншых, між імі Антона Луцкевіча, інжынера Бусла, Макара Краўцова, Антона Нэканду-Трэпку, Вінцэнта Грышкевіча, мужа спд. Алёны Сакаловай - Аляксандра Леканта, Антаніну Астроўскую, Віктара Астроўскага, хадэка Пазьняка і іншых. Паколькі тут была Заходняя Беларусь, дык выглядала, што савецкія ўлады спэцыяльную ўвагу прысьвячаюць Беларусам, бо наагул аб масавых арыштах у гэтым часе ня было чуваць, за выняткам затрымліваньня польскіх афіцэраў; жаўнераў-жа наагул не затрымлівалі.

Як савецкая ўлада зарганізавалася, пачаўся арганізаваны грабёж усяго: вывозілі архівы, абарудаваньне ўнівэрсытэцкіх клінікаў, вайсковыя запасы, запасы з прадуктовых складаў; вывезьлі нават цэлую фабрыку "Электрыт", што прадукавала радыёвыя апараты разам з фабрыкай выехала і частка пэрсаналу, заахвочаная пэрспэктывамі шчасьлівага жыцьця ў СССР, дзе савецкая ўлада мела магчымасьць за 20 гадоў стварыць для працоўных рай на зямлі.

Аднойчы ў газэце была апублікаваная прапанова нейкіх трох рабочых ці сялянаў, ці тых і другіх па палове, каб склікаць у Беластоку зьезд прадстаўнікоў насельніцтва, які меўбы вырашыць аб будучыні краю. Гэтая прапанова была адразу падтрыманая аднагалоснымі пастановамі сходаў насельніцтва, зганянага з гэтай мэтай на сходы, а ўлады ідучы ўжо на спатканьне пажаданьням насельніцтва пастанавіла, такі сход склікаць вызначаючы ягоны тэрмін. Сход гэны адбыўся ў вызначаным часе і ясна аднагалосна пастанавіў: прасіць Савецкі Саюз аб далучэньні да БССР. Таксама аднагалосна прасіла аб далучэньні і польскае насельніцтва Ломжы, якая таксама аказалася сярод "вызваленых тэрыторыяў".

Цікава было тое, што ў Вільні - сталіцы Беларусі і галоўным горадзе Заходняй Беларусі, ані рабочых, ані сялянаў, якія-б запрапанавалі склікаць такі сход не аказалася, але чамусьці яны знайшліся ў Беластоку. Аказалася аднак, што прычына гэтаму была, бо Вільню Саветы, бяз ніякіх народных сходаў пастанавілі аддаць ковенскай Летуве. Аддача Вільні ковенскай Летуве выклікала агульнае незадаваленьне Беларусаў і магчыма нават мела свае водгукі ў Савецкім Саюзе, так што камісар замежных справаў СССР Вячэслаў Молатаў на паседжаньні Вярхоўнага Савету СССР лічыў неабходным асьветчыць: "Я знаю, что Внльно не литовскнй город, но чаяние литовского народа столь велико...", што відаць савецкі ўрад, так чулы на "чаяння" іншых народаў не вытрымаў і аддаў частку Беларусі, разам з сталіцаю, Летуве. Паколькі ў часе, калі Вільня была часткай Заходняй Беларусі наглядаўся вялікі прыплыў Беларусаў з правінцыі (напрыклад у Беларускай гімназіі было створана па пяць раўналеглых клясаў), дык пасьля таго, як было абвешчана, што Вільня аддаецца ковенскай Летуве, пачаўся адваротны рух на Беларусь, пакуль не стала граніца. Дня 28 кастрычніка 1939 году меў адбыцца ўрачысты ўваход Летувісаў у Вільню. Каля пачатку вуліцы Міцкевіча, на Катэдральным пляцы, сіламі мясцовых Летувісаў, была пабудаваная трыумфальная брама, каля яе групка мясцовых Летувісаў (скуль іх узяць больш). "Пераможнае летувіскае войска" ўвайшло ў горад праз Зялёны мост, Узьбярэжную вуліцу, Арсэнальскую на Катэдральны пляц, праз трыумфальную браму на вуліцу Міцкевіча, якая пачала называцца вуліцаю Гэдыміна (за цара - Георгіеўскі праспэкт). Крыху намаганьняў групкі Летувісаў каля трыумфальнай брамы рабіць энтузіязм, як на контрадзеяньне нейкі Паляк на рагу Міцкевіча і Катэдральнага пляцу крыкнуў: "Нех жые Польска!" і схаваўся. I гэта было ўсё. У склад узброеных "пераможных сілаў Летувісаў" уваходзілі аддзелы летувіскага войска на ровэрах, тады праехала некалькі панцырных аўтаў і гэта ўсё. Жартаўнікі казалі, што па Вільлі прыплылі эскадры каякоўцаў і контркаякоўцаў, але я сам гэтага ня бачыў. Адразу, пасьля ўрачыстага ўваходу Летувісаў у Вільню, зьявілася летувіская наліцыя. З іх можна было-б зрабіць добрыя дружыны для гульняў у кашыкоўку, бо ўсе вельмі высокія і добра аджыўленыя. Паліцыя адзетая ў сінія шынелі і чырвоныя шапкі бяз брылёў, але з высокім пуком пёраў ці валасоў зпераду. Як казалі, вымаганьні пры прыйманьні ў паліцыю былі наступныя: узрост - 2 мэтры мінімум, асьвета - 4 клясы максімум.

Паліцыя і афіцэры летувіскага войска былі ў шынелях з карыкатуральна выватаванымі грудзьмі і шырачэзнымі плячыма. Боты - да паўлыткі. Згодна з распараджаньнем новай улады выменялі польскія грошы на літоўскія, - 100 злотых на 100 літаў, і з гэтым трэба было пачынаць новае жыцьцё.

Адразу пачалі адчыняцца новыя летувіскія крамы: Пеноцэнтрас - у якіх прадавалі яйкі і малочныя прадукты; Майстас - мясныя крамы і Рута - усялякіх іншых харчовых прадуктаў. Летувісам было лёгка зарганізаваць гандаль, бо хоць пералічаныя крамы лічыліся, ці лепш сказаць, называліся каапэратывамі, аднак у запраўднасьці былі акцыйнымі супалкамі, у якіх кантралюючы партфель акцыяў мела дзяржава, якая такім чынам панавала над рынкам харчовых прадуктаў. Усе прадукты ў гэтых крамах былі вельмі добрыя. Савецкі арганізаваны грабёж працягваўся і пасьля афіцыйнай перадачы Вільні Летувісам.

Амаль з першага дня, Летувісы зарганізавалі курсы летувіскай мовы на вуліцах, асабліва, як ужо было сьцямнеўшы. Да самотнага праходзячага чалавека падыходзіла двох Летувісаў з добрымі палкамі і вельмі ветліва пыталіся ў летувіскай мове: "Келінта валанда?" - што значыла - каторая гадзіна? Калі пацыент адказваў палетувіску, дык ветліва дзякавалі і ішлі далей шукаць другой ахвяры. Калі нехта не разумеў пытаньня, дык яго пачыналі зьбіваць палкамі, зараз-жа зьяўлялася паліцыя і арыштоўвала пабітага, пры чым два джэнтэльмэны з палкамі выступалі, як сьветкі, што пабіты бяспрычынна ўзьняў з імі бойку, пачуўшы, што яны гутараць палетувіску.

Побач з гэтымі лятучымі вулічнымі курсамі летувіскай мовы, у амаль кажнай пачаткавай школе адчыніліся вячэрнія курсы летувіскай мовы, дзе навучалі больш лагоднымі мэтадамі. У гандлі зьявілася многа граматыкаў летувіскай і расейскай мовы. Курсы летувіскай мовы мелі вялікае паводжаньне, бо Вільня была бязработная і ўсе пакладалі надзею, што яны неяк атрымаюць працу, калі навучацца летувіскай мовы.

Летувісы заняўшы Вільню, прыслалі з Коўні амаль поўныя штаты працаўнікоў, бо-ж мясцовых Летувісаў было вельмі мала, і пачалі ўрадаваньне. Я летувіскай мовы ня ведаў, апрача словаў "ня супранту", гэта значыць не разумею. З такой ведай летувіскай мовы задумаў я папрабаваць шчасьця ў атрыманьні працы ў летувіскім судзе. Спаткаўшы аднойчы на вуліцы М. Маркевіча падзяліўся з ім сваім праектам. Маркевіч спачатку ўспрыняў гэта, як жарт, але даведаўшыся, што я заўтра іду ў суд, надумаўся таксама паспрабаваць шчасьця, бо нічога згубіць ня мог. Пайшлі ў памешканьне былога Сонду Гродзкага, які цяпер называўся Апылінкэс Тэйсмас - нешта паводля значэньня як-бы Участкавы Суд. Дапыталіся дзе ўрадуе начальнік суду - тэйсеяс тваркітояс (парадкуючы судзьдзя). Гэтым начальнікам аказаўся нехта з прозьвішчам Корзон-ас. Папыталіся ў якой мове ён хоча з намі гаварыць: польскай ці расейскай? Адказаў, што ў расейскай. У расейскай мове выясьнілі ў чым справа. Корзон-ас адразу ўзьняў справу няведаньня намі летувіскай мовы. Я яму адказаў, што ад мяне трэба было-б вымагаць веданьня летувіскай мовы, каб я пераехаў на жыцьцё ў Летуву, а паколькі тут якраз наадварот, Летува прыйшла да мяне, дык цяжка спадзявацца, што мог-бы на працягу двох тыдняў навучыцца летувіскай мовы, і гэта не павінна мяне дыскваліфікаваць, калі я ў будучыні выкажу належную стараннасьць у вывучэньні гэтай мовы, а я з практыкі ведаю, што ў судзе можа быць праца і для мяне, няведаючага мовы, бо як мне ведама канцылярская праца ў судзе пераважна палягае на выпаўняньні гатовых фармуляраў, і я спадзяюся, што з маёй асьветай буду да гэтага здольны. Корзон-ас узьняў яшчэ тую праблему, што яму трэба прыняць Палякаў, якія апошня працавалі ў судзе, на што я адказаў, што за польскіх часоў для мяне ня было працы, як Беларусу, а цяпер Летувісы закідаюць, што я апошня ў судзе не працазаў. Корзон-ас сказаў, што адказ дасьць за два дні. За два дні я зайшоў да яго і ён сказаў мне, што прыймае мяне на працу і я адразу магу пачынаць яе. Тое самае сталася і з М. Маркевічам. Апрача нас, быў прыняты на працу ў суд з нялетувісаў, Жыд Ефім Гродзінскі і архіварыюс з польскага суду гродзкага, Паляк з летувіскім прозьвішчам, быў пакінуты на сваім становішчы. Праз пару месяцаў быў яшчэ прыняты ў суд таксама эгзамінаваны аплікант польскага суду - Украінец Калыняк. У Акруговым судзе быў пакінуты на папярэднім становішчы архіварыюс гэтага суду - Беларус па прозьвішчы Дварэцкі, недзе з Браслаўшчыны.

На працу мяне, Маркевіча і Гродзінскага прызначылі ў цывільны аддзел і далі пісаць выклікі на судовыя паседжаньні. Паколькі імя і прозьвішча на адрысе трэба было пісаць у давальным склоне - каму?, дык адразу навучыўся давальнага склону ўсіх скланеньняў. I з гэтым і далейшым выпаўняньнем тэксту формы цяжкасьцяў ня было. Канцылярская праца ў летувіскім судзе была зарганізаваная з улікам меншай граматнасьці працаўнікоў, у параўнаньні з Польшчай. Так напрыклад, у Польшчы ўрадавец, які выпісваў выклікі ў суд, павінен быў сам азначыць каму трэба было выслаць выклікі на падставе актаў справы, а ў летувіскім судзе гэтыя функцыі былі падзеленыя. Старэйшы ўрадавец чытаў акты справы і выпісваў на вокладцы, каму трэба выслаць выклік у суд, а выпісваў выклікі ўжо другі ўрадавец, менш кваліфікаваны.

Адносіны між працаўнікамі і канцылярскім начальствам былі вельмі афіцыйныя. Кажную раніцу сакратар аддзелу Сьцяпановіч-ус, а 8-ай гадзіне з гадзіньнікам у руцэ хадзіў па калідоры і асабіста вітаў тых, што спазьняліся.

З віленскіх знаёмых Летувісаў у судзе працаваў Бірынчык, які цяпер пачаў называцца Бірыніс, і былы адвакацкі аплікант Гжыбоўскі, палетувіску ў Польшчы Грыбаўскас, а які цяпер пачаў называцца Грыбас. Бірынчык стаўся сакратаром Акруговага суду, а Грыбас судовым аплікантам. З паміж судзьдзяў прыпамінаю Мікалайціса і Кейрысы, якія добра гаварылі пабеларуску. Агульная роўня судоўніцтва многа ніжэйшая за польскую. З прыехаўшых ковенскіх Летувісаў крыху выдзяляліся Дмашавіч-ус і Кузьма. Дамашавіч-ус, з сям'і ведамай у летувіскім адраджэньні, быў чалавекам інтэлігэнтным і займаў становішча кіраўніка пададдзелу вэксаляў. Хадзілі чуткі, што яму не даюць ходу дзеля крыху левых сымпатыяў. Кузьма быў паводля асьветы праўнікам, але працаваў у судзе звыйчайным канцылярыстам, таксама здаецца дзеля левых сымпатыяў. У хуткім часе ў нашу групу быў яшчэ прыняты эгзамінаваны аплікант Шая Ўсьян. Бацька ягоны меў на Нямецкай вуліцы рэстаран, які славіўся з жыдоўскай ежы. Я ўтрымліваў і раней з ім добрыя зносіны і таму ўцешыўся, што прынялі і яго.

З пасярод віленскіх адвакатаў ніхто ня быў дапушчаны да практыкі, а прыехала якіх з пяць адвакатаў з Коўні, якія і мелі абслугоўваць усю Вільню. Некаторыя з іх папрыймалі сабе ў сакратары былых віленскіх адвакатаў.

Некаторы час адбываліся сходы Беларусаў, пераважна ў памешканьні кс. Адама Станкевіча, для нарадаў над вытвараным становішчам. Становішча было такое, што Летувісы ўвесь час гаварылі, што яны да Беларусаў вельмі прыхільныя, але ўсё канчалася на словах, а працу дастаць нікому, у арганізаваным парадку, не ўдалося. Эканамічна, становішча вытварылася цяжэйшае, чым было пры Польшчы з увагі на адсутнасьць працы. Паадчынялася многа камісыйных крамаў, у якіх людзі выпрадавалі рэчы, каб мець на нейкае пражыцьцё, як казалі Палякі "абы до вёсны", калі яны спадзяваліся радыкальнай зьмены становішча. Летувісы, калі чулі гэты сказ "абы до вёсны", упадалі ў ярасьць і не адзін Паляк дастаў па галаве паліцыйнай палкай на вуліцы. Палякі адудзячваліся вершыкам:

Муха плыва краўлем в зупе

Мы Літвінув мамы в д...е.

Пакупнікамі ў камісыйных крамах былі наехаўшыя Летувісы і афіцэры з савецкіх базаў.

На адным са сходаў Беларусаў (непублічных) ксёндз Адам Станкевіч, вядучы Летувафіл, расказаў пра сваю аўдыенцыю ў прэзыдэнта Летувы, Сьмятаны. Выслухаўшы беларускія пажаданьні ў справе суадносінаў Беларусаў і Летувісаў, выказаныя кс. Станкевічам, прэзыдэнт Сьмятана прыхільна да іх паставіўся і сказаў, што ўсё будзе добра, - толькі Беларусы павінны прыпомніць сабе летувіскую мову, на дэлікатнае зьвярненьне ўвагі на тое, што гэта дэлегацыя Беларусаў, прэзыдэнт Сьмятана сказаў: "але, але, я гэта ведаю" і ізноў выказаў пажаданьне, каб Беларусы прыпомнілі сабе летувіскую мову. Кс. Станкевіч спрабаваў яшчэ зьвярнуць увагу, што тут Беларусы, але посьпеху ня меў і аўдыенцыя была скончаная. Кс. Станкевіч, расказваючы пра гэтую аўдыенцыю, сказаў, што ён папросту ня ведае нават, што аб гэтым думаць, так гэта ўсё было дзіўным.

Паводля дагавору заключанага Летувою з Савецкім Саюзам, Летува дала Савецкаму Саюзу права на ўстанаўленьне на тэрыторыі Летувы некалькіх вайсковых базаў. Недзе ў палове лістапада аказалася, - немагчымым трапіць на працу, бо савецкія патрулі не дапушчалі нікога на галоўныя вуліцы, дзе праяжджалі савецкія войскі, кіруючыся на свае базы. Чуваць было толькі грукат танкаў і гук пралятаючых самалётаў. Каля Вільні савецкая база была ў гарадку Новая Вілейка, - 7 кілямэтраў ад Вільні. Жаўнераў на гэтых базах трымалі, як у кацэце, на вуліцах яны ніколі не паказваліся самыя, часамі толькі відаць было цэлыя аўты наладаваныя жаўнерамі, якіх недзе перавозілі. Афіцэры карысталі з большай свабоды і бывалі ў горадзе, на вуліцах, у рэстаранах, на вечарынах, дзе танцавалі з наганамі пры паясох.

На Палякаў усе падзеі 1939 году падзеялі, як удар, калі нядаўныя грабіцелі Чэхаславацыі аказаліся лёгка разьбітымі, і калі ўрад і многа афіцэрства паўцякала пакідаючы свае аддзелы. Гэта змушала Палякаў перагледзець свае пазыцыі. Вычувалася гэта як у прыватных гутарках, так і ў газэце, што пачала выходзіць у Вільні ў польскай мове.

Праўдападобна ніколі перад гэтым і ніколі пасьля гэтага летувіскі суд ня меў і ня будзе мець так высока кваліфікаваных канцылярыстаў. Плацілі нам найніжэйшую стаўку для канцылярыстаў, здаецца, 120 літаў. Працоўных гадзінаў было толькі шэсьць у дзень, ад 8-ай да 2-ой. Аплата была малая, але на тыя часы, калі цэлы горад быў бязработны, дык і гэта было добра.

У сп. Алёны Сакаловай аказаўся знаёмы ў Коўні, генэрал Велікіс, собсьнік фабрыкі гарэлкі, і пры ягонай дапамозе Анатоль Сакалоў атрымаў працу ў магістраце. А. Сакалоў у мамэнце пачатку вайны быў недзе ў Польшчы, адбываў нейкую адміністрацыйную практыку ў гміне, там яго застала вайна. Немцы ў той мясцовасьці былі набраўшы многа цывільных палонных і трымалі іх у цяжкіх умовах у нейкім касьцёле. Ад спаньня ў холадзе, на каменнай падлозе, у Сакалова зрабіўся спондэліт і ён вярнуўся ў Вільню даволі ў інвалідзкім стане, але адляжаўшы месяц, трохі ачуняў і мог займацца канцылярыйскай працай.

Летувіская мова аказалася вельмі лёгкай да вывучэньня (у тэрміналёгіі Сьмятаны - прыпамінаньня). Атрымаўшы працу ў судзе я запісаўся на курсы летувіскай мовы (курс з тымі больш "лагоднымі мэтадамі навучаньня"). Дзьве гадзіны тры разы ў тыдзень. Калі дадаць да гэтага практыку ў судзе, дык аказалася, што на пачатку 1940 году той школьны курс перастаў даваць мне карысьць, бо я яго аперадзіў. У сувязі з гэтым, я і Маркевіч нанялі сабе аднаго віленскага Летувіса, судовага працаўніка, і займаліся з ім прыватна, чытаючы і расказваючы прачытанае.

Неяк у лютым затэлефанаваў да мяне архіварыюс Акруговага суду - Дварэцкі, каб я падыйшоў да яго ў архіў. Калі я прыйшоў да яго, дык той выцягнуў мае пэрсанальныя акты і даў мне іх для перагляду. У актах ніякіх сэнсацыяў ня было, ацэнкі судзьдзяў у якіх я працаваў былі бяз неспадзевак, неспадзеўка аказалася на самым канцы.

Як аказалася з актаў, старшыня Апэляцыйнага суду Я. Пжылускі зьвярнуўсн да майго калегі з унівэрсытэцкіх часоў, сябры карпарацыі Скарыніі, Аўгена Бартуля, які ў гэтым часе быў судзьдзёю ў Сьвенцянах, з просьбаю, афіцыйным лістом, каб Бартуль даў аба мне канфідэнцыйную апінію, матывуючы гэта тым, што Бартуль знаў мяне яшчэ з студэнцкіх часоў.

У хуткім часе А. Бартуль прыслаў Пжылускаму сваю канфідэнцыйную апінію. У гэтай апініі А. Бартуль выказаўся больш чым асьцярожна, але тым ня менш яшчэ ў межах сьвінскай прызваітасьці. А. Бартуль напісаў, што ведаў мяне, як Беларуса, бо належаў разам са мною да адных студэнцкіх беларускіх арганізацыяў. Напісаў, што ведаў мяне, як вельмі парадачнага чалавека. Напісаў, што хоць я і не адзначаўся вынятковымі здольнасьцямі, аднак з унівэрсытэцкімі студыямі даваў сабе раду вельмі лёгка, - у гэтым духу цэлая старонка.

Наступна ў актах знаходзіўся ліст Пжылускага з выклікам Бартуля на асабістую аўдыенцыю і пратакол допыту Аўгена Бартуля, падпісаны А. Бартулём і Я. Пжылускім.

Пратакол пачынаўся ад Бартулёвага сьцьверджаньня: "Цалком пацьвярджаю сваю пісьмовую апінію з дня такога і такога, і дадаткова выясьняю. Далей Бартуль навыясьняў, што калі ён напісаў аба мне, што я Беларус, дык ён апіраўся пры гэтым толькі на тым факце, што я належаў разам з ім да беларускіх студэнцкіх арганізацыяў, фактычна-ж ён нічога канкрэтнага аб маёй нацыянальнасьці сказаць ня можа, хоць пры гэтым лічыць неабходным давесьці да ведама, што ў беларускіх арганізацыях было многа Расейцаў, якія маючы ахвоту карыстаньня з тае поўнасьці правоў, якімі карыстаюцца Беларусы ў Польшчы, часта падаваліся за Беларусаў. Калі ён напісаў аба мне, што ведаў, як вельмі парадачнага чалавека, дык гэта толькі таму, што ён асабіста нічога аба мне благога ня ведаў, фактычна-ж і аб парадачнасьці нічога ня ведае. Калі ён напісаў, што я дасканала даваў сабе раду з унівэрсытэцкімі студыямі, дык меў на ўвазе тое, што я даваў сабе раду толькі і выключна дзякуючы сваёй упорыстасьці і г.д. Пасьля ўрачыстага запэўненьня на пачатку пратаколу, што А. Бартуль пацьвярджае сваю папярэднюю апінію, было старанна аббрэхана кажнае слова ягонага папярэдняга лісту.

У тыдзень пасьля Бартулёвага адбрэху, Пжылускі выдаў загад аб маім звальненьні. Аўген Бартуль, гэтага самага дня, адбрахаў і сваю папярэднюю апінію аб Міхасю Маркевічу, і адбрахаў яшчэ горш, як аба мне.

Прачытаўшы гэтыя Бартулёвыя творы, я адразу зрабіў з іх копіі. А. Бартуль у гэтым часе быў ужо ў Вільні, уцёкшы са свайго становашча ў Сьвенцянах. Часамі з ім спатыкаўся - гутарылі. Бартуль, як і заўсёды быў вельмі прыязны і сяброўскі, хоць ты яго да раны прылажы. Зробленыя копіі я паказаў асобам ведаючым Бартуля, або наагул асобам з віленскага судоўніцтва. Між іншым зайшоў і да праф. др. Ю. Панэйкі і паказаў яму спачатку першы твор Бартуля. Праф. Панэйка ўважна прачытаў і сказаў, што для яго ясна, што Бартуль сьвіньня, бо павінен быў напісаць многа лепш, але што з гэтым трэба пагадзіцца, бо якое я маю права дамагацца, каб Бартуль ня быў сьвіньнёй, сьвіней-жа ёсьць сярод людзей вельмі многа.

Пачуўшы гэта, я даў Панэйку прачытаць копію другога Бартулёвага твору ў форме пратаколу. Праф. Панэйка прачытаў і аддаў мне, адзіны ягоны камэнтар быў: "Калі маеце намер пабіць Бартулю морду, дык я са свайго боку сьцьвярджаю, што падставы на гэта ёсьць больш чым дастатковыя". Праз некалькі дзён я здалёку пабачыў на вуліцы А. Бартуля, але той, яшчэ здалёку пабачыўшы мяне, перабег на другі бок вуліцы, а ў хуткім часе зьгінуў з гарызонту Вільні.

Аднойчы, будучы ў кавярні з двума былымі судзьдзямі польскага суду, былы сакратар гэтага суду Ян Стэповіч, у гутарцы выразіў думку, што цяжка ўтрымацца такім дзяржавам, дзе чаловыя месцы займалі такія лайдакі, як Пжылускі. Калі ягонае цьверджаньне выклікала абурэньне, дык Стэповіч расказаў нам гісторыю пра Бартуля і Пжылускага і змусіў іх згадзіцца, што Пжылускі быў лайдак.

Летувіскія ўлады абвесьцілі, што кажны жыхар Вільні павінен атрымаць новы дакумант, прычым адным будуць выдавацца летувіскія пашпарты, а каму гэта паводля закону немагчыма, дык тыя будуць атрымліваць гэтак званыя "Сьветімшаліс людіімас" - гэта значыць пасьветчаньні для чужынцаў, "нансэнаўскія".

Бацька падаў праз паліцыю ўсе неабходныя дакуманты: мэтрыку, выпіскі з дамовых кнігаў, на довад сталага пражываньня ў Вільні. Праз нейкі месяц бацьку прыйшоў адказ. У выдачы летувіскага пашпарту яму адмовілі на тэй падставе, што бацька, які радзіўся ў Лідчыне, не радзіўся на тэрыторыі сучаснай летувіскай дзяржавы. Я напісаў адкліканьне ў міністэрства нутраных справаў, дзе вывеў, што Вільня гэта цэнтр многа вялікшай тэрыторыі, чым тэрыторыя сучаснай Летувы, і на мой пагляд усе сталыя жыхары тэрыторыяў, што акружаюць Вільню маюць поўнае права на быцьцё грамадзянамі тае дзяржавы да якой у даны момант належыць Вільня. Бацька трохі крывіўся на такі тон заявы, гаворачы, што ён (тон) занадта задзірысты, але паколькі ў новых абставінах ня чуўся пэўна, дык згадзіўся падпісаць, тым больш, што нічога да згубы ня меў, бо ў выпадку адмовы зрабіўся-б чужынцам, а калі-б заявы не падаваў, дык быў-бы ім ужо. У перакладніцкім бюро, дзе перакладалі заяву на летувіскую мову, таксама зьвярнулі ўвагу, што ў "пашыма-с" трэба прасіць, а не патрабаваць, але я ім вытлумачыў, што з атрыманьнем новых тэрыторыяў ім прыдзецца зьмяніць некаторыя свае звычаі.

Заява пайшла і праз месяц з міністэрства прыйшоў адказ, што бацьку прызнаюць грамадзянства летувіскай дзяржавы. Бацька атрымаў летувіскі пашпарт, а пасьля гэтага я ўжо па бацьку аўтаматычна таксама атрымаў летувіскі пашпарт.

Аказалася, што мы з бацькам розных нацыянальнасьцяў, бо бацьку ў рубрыку нацыянальнасьць упісалі "Балтгудзіс" - Белыбеларус, калі-ж такі тэрмін захацелі ўпісаць і ў мой пашпарт, дык я запратэставаў гаворачы, што маю нацыянальнасьць дастаткова азначае слова "гудас", што ў летувіскай мове азначае Беларус, а дзеля гэтага дадатак "Балт" - белы, ёсьць непатрэбны. Прывёў ім прыклад, існаваньня ў Коўні "Гуда Цэнтрас", а не "Балтгуда Цэнтрас". Спачатку мяне прабавалі пераканаць тым, што пашпарт ужо выпісаны і каб я браў тое, што ўжо ёсьць, але я станоўка сказаў, што такога пашпарту я не вазьму, а калі-б мне яго даручылі нейкім спосабам, дык я буду дамагацца зьмены ў вышэйшай інстанцыі. Нарэшце ўступілі і выдалі згодна з маім дамаганьнем. Цяпер у Летувіскай ССР азначаюць Беларусаў, як "БалтасРусас" - Белы Расеец. Атрымаў я пашпарт у красавіку 1940 году. Паколькі паводля летувіскай граматыкі слова можа скланяцца толькі тады, калі мае пэўнае стандартнае заканчэньне, як "-а", "-о", "-ас" "-ус", а літара "к" да гэтых заканчэньняў не належыць, дык каб мець магчымасьць скланяць маё прозьвішча, дачапілі да яго канчатак "ас". Як аказалася пазьней, у летувіскай мове ёсьць і вынятак з правіла, бо з прыходам Немцаў у 1941 годзе, у летувіскіх газэтах пачалі пісаць ня Гітлеріс, як раней, а папросту Гітлер.

Клопат быў у мяне з тым, што ў летувіскай мове не ўжываецца літара і гук "h", за выняткам толькі чужаземных словаў і мне каштавала трохі цяжкасьці пераканаць іх, што правіла аб чужаземных словах якраз і павінна стасавацца да мяне.

Наагул Летувісы, як правіла нелетувісам, пад тым ці іншым прэтэкстам, у летувіскіх пашпартох адмаўлялі, выдаючы пасьветчаньні для чужынцаў, зьвязаныя з агранічэньнем руху - напрыклад, такія асобы ня мелі права, бяз паліцыйнага дазволу выехаць з гораду і ўжо было праўнай немагчымасьцей дастаць працу ці адчыніць прадпрыемства. Не дастаў нават пашпарту кс. Адам Станкевіч, калі звычайным шляхам падаў заяву і толькі пазьней, шляхам інтэрвэнцыі, Летувісы пашпарт яму выдалі.

Мой каяк стаяў, як заўсёды на прыстані АЗСу на Вільлі. Калі Летувісы занялі Вільню, дык забаранілі выдаваць з прыстаняў каму небудзь ягоную собскасьць. Недзе ў лютым Вільнюс Спорто Апыгарда (Віленская спартовая акруга), апублікавала ў газэтах абвестку, што собсьнікі прыватных лодак, што знаходзяцца на прыстанях на Вільлі, могуць атрымаць сваю собскасьць пры ўмове, што прадставяць натуральнае пасьветчаньне дзьвох асобаў аб собскасьці данай лодкі, што мела каштаваць 8 літаў і заплаціць за перахаваньне лодкі праз зіму таксама 8 літаў. На чале Вільняўс Спорто Апыгарды стаяў нехта - Жажмарас, якога я трохі ведаў. Уважаючы, што патрабаваньне сьцьверджаньня собскасьці было ў кнігах якія былі ў іхніх руках з якіх права собскасьці вынікала, і налажэньне аплаты за перахоўваньне праз зіму таксама беспадстаўнае, я надумаў выступіць з судовай справай супраць Вільняўс Спорто Апыгарды з дамаганьнем выдачы бяспраўна затрыманага каяка. Гэтак я і зрабіў. У позьве супраць Вільняўс Спорто Апыгарды я дамагаўся прызнаньне майго права собскасьці да каяка, што знаходзіўся на прыстані АЗСу ў Вільні, адабраньне яго з бяспраўнага валоданьня ВСА і перадачы мне бяз ніякіх аплатаў. Да позвы я далучыў афіцыйны рэгістрацыйны дакумант (у Польшчы ўсе лодкі падлягалі рэгістрацыі) і паквітаваньне з аплаты ў АЗС за перахаваньне за сэзон. Матывацыя позвы была наступная: спорны каяк ёсьць маёю собскасьцю, на довад чаго далучаны афіцыйны рэгістрацыйны дакумант, а дзеля гэтага патрэбаваньне, каб я даводзіў сваё права сьветкамі пазбаўленае ўсялякага сэнсу, хіба што ВСА хоча паставіць мпе закід фальшу дакуманту. Патрабаванье аплаты за перахаваньне праз зіму пазбаўленае ўсялякай падставы, прынамсі ВСА пра гэтыя падставы не паведаміла, дзеля таго, што за перахаваньне каяка было за цэлы сэзон аплачана АЗСу, а паколькі ВСА пераняла ўсе актывы, усю маемасьць АЗСу, дык павінна пераняць і ўсе забавязаньні АЗСу, я-ж у ніякія догавары аб перахаваньні каяка з Вільняўс Снорто Апыгардай не ўваходзіў і дзеля гэтага за перахаваньне не маю намеру плаціць.

Даведаўшыся, што паводля летувіскіх законаў, хто ня мае ў месяц даходу 150 літаў, той мае права на карыстаньне з бясплатнага вядзеньня судовай справы, я зьвярнуўся аб прызнаньне мне гэтага права, выклікаючы ў судзе цэлую канстэрнацыю, што дзяржаўны ўрадавец просіць прызнаць яму права беднасьці. Права гэтае мне прызналі, але на наступны месяц перанесьлі мяне ў вышэйшую катэгорыю аплаты, нешта крыху больш, як 150 літаў.

Разглядаў маю справу судзьдзя Мікалайціс і хоць вельмі не хацеў, але быў змушаны прызнаць слушнасьць майму праўнаму вываду і прызнаў мне права собскасьці да майго каяка. Жажмарас, ня гледзячы на судовы прысуд не хацеў аднак каяка аддаць, хоць ён мне быў фактычна непатрэбны, бо я меў іншы, які стаяў на Ласёўцы ў Раісы Лукашэвіч, маёй прышлай жонкі, тым ня менш я прыгатоўваўся для спорту, да наступнага ходу, але хутка становішча зьмянілася

Калі прыйшоў час летняга адпачынку, дык мы даведаліся, што ўся наша група ў плян адпачынку ня ўнята на тэй падставе, што мы не адпрацавалі яшчэ году. Я хадзіў да кіраўніка суду Корзона-са і выразіў пагляд, што Летува пераняўшы Вільню, павінна пераняць і ўсе забавязаньні папярэдняга рэжыму, паколькі аднак час не дазваляў на даўгія выясьненьні праблемы, дык я выбраў прасьцейшы шлях. Зьвярнуўся да свайго знаёмага лекара Вігуры з просьбаю выставіць мне пасьветчаньне, што стан майго здароўя вымагае неадкладнага адпачынку, прынамсі на адзін месяц. Вігура ясна згадзіўся, але паколькі ня меў яшчэ летувіскай пячаткі, дык я зрабіў яму на свой кошт. Прачытаўшы ягонае пасьветчаньне я сам трохі спужаўся, так многа хваробаў знайшоў у мяне, не шукаючы ,на вока Вігура. Я падаў заяву ў суд з просьбаю даць мне адпачынак дзеля стану майго здароўя. Месячны адпачынак я атрымаў, а на наступны дзень пачалася цэлая эпідэмія, бо ўся група нялетувісаў падала заявы на адпачынак, на падставе хваробы.

Неяк у ліпені савецкае радыё пачало перадаваць паведамленьні аб тым, што Летувісы затрымалі нейкага савецкага жаўнера з савецкай базы і выпытвалі ў яго савецкія вайсковыя сакрэты. Жаўнер уцёк да сваіх праз каналізацыйны канал і, аказаўся на паверхні зямлі каля чыгуначнае станцыі. Савецкі жаўнер быў трыманы Летувісамі з другога боку Вільлі, недзе на Пюромонце. Саветам зусім не перашкаджала заяўляць у сваёй прэтэнзіі тое, што каналізацыйнага палучэньня пад Вільлёю ня было і мала праўдападобна, каб яно нават было, што той герой Савецкага Саюзу прайшоў па каналізацыі некалькі кілямэтраў. Праз некалькі дзён, а іменна 15 ліпеня 1940 году, каб забясьпечыцца перад патрэбай падобных каналізацыйных праходаў, Саветы збройна занялі Вільню і цэлую Летуву ды наагул усю Прыбалтыку, дзе таксама былі справакаваныя нейкія інцындэнты. Украінец Калыняк недзе загінуў, ужо дзень перад заняцьцем Вільні.

Пасьля таго, як Вільня была падаравана Летуве, некаторыя Летувісы крыху крытычна настаўленыя да падзеяў стварылі сказ: "Вільнюс мусу, о Летува Русу", што значыла - Вільня наша, а Летува расейская. Цяпер так і сталася.

ДРУГОЕ "ВЫЗВАЛЕНЬНЕ"

Брацьця! Ці зможам грамадзкае гора?

Брацьця! Ці хопіць нам сілы?

М. Багдановіч

Летувісы не бараніліся, урад уцёк і ўстанавілася савецкая ўлада. Калі падчас прыходу Саветаў першы раз, рэакцыя насельніцтва была вельмі ўстрыманая, ніякага вітаньня ў кажным выпадку ня было, дык пасьля няцэлага году летувіскай улады, яны ўсім надаелі сваёй драбязговай дакучлівасьцю і цэлым стылем свае дзяржаўнасьці, якая была тыпова паліцыйнай дзяржавай, брутальнасьцю свае паліцыі, катаваньнямі ў летувіскай паліцыі бясьпекі (Саўгума), мэтодамі навучаньня летувіскай мовы і эканамічным уціскам, што заняцьцё Вільні Саветамі большасьць насельніцтва ўспрыняла з пэўнай дозаю задаваленьня. Адны былі толькі з нутраным пачуцьцём задаваленьня, іншыя, больш экспансыўныя, як Жыды, віталі савецкія танкі абкідаючы іх кветкамі і прывітальнымі клічамі, іншая рэч, што камуністы ў Вільні рэкрутаваліся пераважна з Жыдоў. Летувіская паліцыя, тых, што віталі савецкія танкі разганяла палкамі і арыштоўвала за нарушэньне публічнага парадку і ў поўнай адарванасьці ад рэчаістасьці парабіла многа судовых справаў, якія пачалі разглядацца ў судзе ўжо ў тым часе, калі савецкая ўлада была ўстаноўленая надобра. У гэтым часе, у Вільняўс Спорто Апыгардзе, на месца Жыжмараса засеў Ю. Кэпель, які распачаў арганізаваньне ўсялякіх спартовых клюбаў, спартовых спатканьняў, але на сваім становішчы доўга не ўтрымаўся.

Пры канцы лета памешканьне судоў спатрэбілася новай уладзе для больш патрэбнай установы, - для НКВД. Для Апылінкес Тэйсмас заміж гэтага далі памешканьне, дзе знаходзілася раней рыма-каталіцкая сэмінарыя, з уваходам з завулку Сьв. Юра. На звальненьне памешканьня разам з усімі судовымі архівамі за 20 гадоў далі адзін дзень, і дзеля гэтага перавозам актаў займаліся ўсе судовыя працаўнікі, ад кіраўніка суду ўніз. Перавоз судовых архіваў адбываўся так: судовыя акты ў беспарадку накладаліся на грузавікі, так як былі зьвязаныя пачкамі, па прыезьдзе на новае мейсца тварыўся жывы ланцуг і пачкі з актамі перакідаліся з рук у рукі, падымаліся на сходы і звальваліся ў адну кучу ў уваходным і праходным голі, аж пад столь і там заставаліся і ляжалі ўвесь час пакуль я працаваў там у судзе, а можа і даўжэй. Новае памешканьне ня вельмі было прыдатнае пад урад. Даўгія, шырокія калідоры, ад бакоў, ці мясцамі з аднаго боку невялічкія пакоі, як вастрожныя цэлі, бо нават у дзьвярох, як на Лукішках, былі ўстаўленыя маленькія шкелцы (юдашы) для падгляданьня чым займаюцца ксяндзоўскія кандыдаты.

Я цяпер пачаў працаваць у карным аддзеле, у пакоі, што выходзіў вокнамі на невялікі садзік, які быў мурам аддзелены ад Маставой вуліцы. У гэтым пакоі згрупавалі пісароў выклікаў у суд. Працавалі там апрача мяне Кузьма, М. Маркевіч, Ефім Гродзінскі і Шая Ус'ян. Зажылі мы там ня блага, бо кампанія была добрая. Нормы вырабаткі былі разьлічаныя на мала граматнага летувіскага ўрадаўца і дзеля гэтага мы мелі прынамсі паўдня вольнага, бо згодна дагаварыліся нормы не перавышаць. Вольны час праводзілі ў гутарках ды студыяваньні газэтаў. Сакратар Сьцяпановіч-ус баяўся, што мы больш часу праводзім у гутарках, чым у працы, але паколькі праца была добра выконваная і якасна і колькасна, дык ня меў да чаго прычапіцца. Каб аднак наш клюб трохі прыцішыць, дык сакратар забраў ад нас Маркевіча, а на ягонае мейсца даў маладога і дурнога Летувіса, студэнта-актывіста, які пачаў займацца стараньнем перавысіць вызначаную норму, але ішло яму цяжка, бо наагул думаў цяжка і ня меў дасьветчаньня. Пасьля пару тыдняў гэты Летувіс, па прозьвішчу - Яшышкіс, пачаў перавыпаўняць норму і сакратар пачаў націскаць на нас, але ў Яшышкіса здарыўся нешчасьлівы выпадак, бо ён напісаў два паседжаньні судовых выклікаў, якія пісаліся алавіком праз кальку і памылкова падлажыў кальку ня тым бокам, так што калі зьвярнулі паквітаваньні, дык ня ведама было да якіх справаў яны адносіліся. Яшышкісу моцна ўляцела, а калі ён пачаў тлумачыцца, што мы яму перашкаджаем гутаркамі, дык тут ужо і сакратар узняў нас у абарону, гаворачы, што так добрых працаўнікоў, як мы, ён ніколі ня меў, і парадзіў Яшышкісу, каб той лепш таксама гаварыў, але каб і працаваў таксама добра, як мы. Каб яшчэ больш прывесьці Яшышкіса да нарадку мы дагаварыліся, каб напісаць аднойчы па дзьве нормы. Напісалі, паказалі Яшышкісу і сказалі, што мы можам пісаць па дзьве і нават па тры нормы і калі ён будзе старацца нас пераганяць, дык мы гэтак і зробім штодня, але, як тады будзе выглядаць ён. З таго часу стаханавец супакоіўся. Сярод карных спраў спатыкаўся са справаю знаёмага др. Грабінскага, які быў абвінавачаны ў тым, што прадставіў фальшывыя выпіскі з дамовых кнігаў, пры просьбе аб атрыманьні летувіскага грамадзянства. М. Маркевіч, як я думаю за аплату, рабіў так, што зваротныя паквітаваньні аб выкліку ў суд недзе гінулі, а раз ня было такога зваротнага паквітаваньня, дык справа не магла разглядацца.

Па меры таго, як савецкая ўлада ўмацоўвалася, дык пачаўся рост цэнаў, якія за ўвесь час летувіска-сьмятанаўскай акупацыі Вільні былі на тэй самай роўні.

У выданай у Вільні ў расейскай мове Гісторыі Летувіскай ССР у 1978 годзе напісана, што ў 1940 годзе інфляцыя была 39 працэнтаў, гэта праўда, але не ўспамінаецца аб тым, што гэтая інфляцыя была толькі пасьля заняцьця Вільні Саветамі ў ліпені 1940 году.

Маленькая ілюстрацыя адносінаў ковенскіх Летувісаў да сваіх "вызваленыx" братоў-Летувісаў віленскіх. Аднойчы зайшоў у наш пакой адзін судовы віленскі працаўнік Летувіс і жаліўся, што адна з сакратарак з Коўні назвала яго пастухом (з праўдаю яна разьмінулася нямнога). Пачуўшы гэта голас узяў Шая Ус'ян і вытлумачыў, што нічога абразьлівага ўгэтым няма, бо-ж біблійныя патрыярхі Абрагам і Якуб ды іншыя таксама-ж былі пастухамі, а па другое цяпер такі час, што пастухі пайшлі ўгору і ён думае, што той Летувіс зробіць яшчэ вялікую кар'еру і падмацаваў свае словы парафразай вядомай савецкай песьні: "пастухам везде у нас дорога". Ус'ян казаў, што гаварыў тое жартам, але няхочучы аказаўся прарокам, бо праз пару месяцаў гэты пастух аказаўся прызначаным судзьдзёю.

Пішучы пра розныя дробныя справы, амаль забыўся пра гістарычныя падзеі. На дзень 14-15 ліпеня былі абвешчаныя выбары ў Народны Сойм (Ляўдэс Сэймас). Галасаваньне адбывалася бяз сьпіскаў выбаршчыкаў, папросту прадстаўлялася ў выбарную камісію нейкую паперку, на ёй стаўлялі пячатку і дапускалі да "галасаваньня". Адзін знаёмы паказваў мне шэсьць дакумантаў на якія ён галасаваў у Народны Сойм, сярод іх быў і коньскі пашпарт (дакумант на собскасьць каня). Паводля афіцыйных даных у галасаваньні прыняло ўдзел 95,51 працэнта усіх выбаршчыкаў (скуль узятая гэтая лічба ня ведаю, бо сьпісаў выбаршчыкаў ня было). З гэтага выбаршчыкі аддалі 99,19 працэнта галасоў за прадстаўнікоў Саюза Працоўных. Гэтай лічбе можна давяраць, бо іншых магчымасьцяў галасаваньня ня было. 21-га ліпеня гэтага-ж году сабраўся той Народны Сойм і аднагалосна абвесьціў Летуву Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікай. 3-6-га жнівеня 1940 г. ў Маскве адбылося паседжаньне Вярхоўнага Савета СССР, на якім на прапанову дэлегата БССР, П. К. Панамарэнкі пастаноўлена было здаволіць просьбу Летувіскай ССР аб прыняцьці ў склад СССР. На гэтай-жа сэсыі Панамарэнка запрапанаваў перадаць Летувіскай ССР частку тэрыторыі БССР і Вярхоўны Савет зацьвердзіў гэтую прапанову.

Падыйшоў час "Октябрскнх торжеств". Напярэдадні ў суд зьявіўся прадстаўнік НКВД, загадаў зьнесьці ўсе машынкі да пісаньня ў адзін пакой, апячатаў яго і аддаючы ключы кіраўніку суду сказаў: "головой отвечаеш, понимаеш?"

Уваход у суд ад пляцу Сьв. Юра ўдэкаравалі іконамі Леніна і Сталіна, замест лампадак асьвяцілі пражэктарамі, а каб ніхто не плюнуў катораму з важдей у морду, устанавілі дзень-ночныя дзяжуры працаўнікоў суду. Мне выпала пільнаваць вождей ад 4 да 6 раніцы (пільнавалі па двох). Іншая пара ўрадаўцаў пільнавала пакой з машынамі да пісаньня. У дзень перад сьвяткаваньнем пагналі ўсіх на акадэмію прысьвячаную ўгодкам. Акадэмія адбылася ў памешканьні, дзе за палякаў была ПКО (Почтова каса ошчэндносьці), на Сталіно проспэктас, за сьмятанаўцаў Гэдэміно гатве, за палякаў ул. Міцкевіча а за цара Міколы - Георгіеўскі Прасьпект, недалёка ад Лукіскага пляцу, - за Палякаў пляцу маршалка Пілсудскага. На акадэміі было ўсё, што было да прадбачаньня: падзякі за вызваленьне ад сьмятанаўскага прыгнёту, радасьць з новага будаўніцтва і г. д. На заканчэньне канцэрт добрага хору. Рэпартуар або савецкі (чытай расейскі), або пераклады, як напрыклад: "Ейгу карас рытой, мяс патылпсім туой, нуо Кронштато ік Владівостоко", пераклад непатрэбны для кажнага знаёмага з рэпартуарам тых часоў, або ўжо новай летувіскай творчасьцю летувіскіх актывістаў, як напрыклад:

"Мяс су Сталіно і саўле,

Мяс су Сталіно ковон,

Тян ня дрыста некс пасаўлій

Кялті коя Летувон".

Што значыць: "Мы з Сталінам да сонца, мы з Сталінам у бой, няхай ніхто ў сьвеце не адважыцца, пасунуць нагу ў Летуву",

На наступны дзень адбылася, як трэба было спадзявацца, дэманстрацыя працоўных масаў. Усе павінны былі сабрацца на восьмую гадзіну раніцы на мейсцы працы, тады ўсе чацьвёркамі пайшлі на вызначаную выхадную базу, а адтуль пачалі паволі пасоўвацца ў напрамку Лукішак, цяпер пляц Сталіна. На пляц дайшлі амаль, як пачынала цямнець. Абыйшлі пляц са стараны мантвілаўскіх дамоў і са стараны касьцёла Сьв. Якуба ўвайшлі на самы пляц. Там ад боку мантвілаўскіх дамоў, фронтам на пляц стаяла вялізарная трыбуна, перад якой з прамежкамі ў якіх пяць мэтраў, стаялі тварам да народу энкавудыстыя з вінтоўкамі. На трыбуне пуставата - цэнтральныя мейсцы пустыя, але з дзесятак нейкіх меншых фігураў стаяла.

Перад трыбунай стаяў пры мікрафоне на зямлі нейкі Жыд і выкрыкваў літанію зложаную з "Да здравствует!" і "Долой!". Усе гэтыя "даздраўстуі і далоі" былі ўжо тыдзень перад гэтым апублікаваныя ў газэтах цэнтральных і перадрукаваныя ў мясцовых. Дэманстранты спакойна праходзілі, ніхто не затрымліваўся, але энкавудысты ня спыняючыся пакрыквалі - "проходи, проходи!". Згодна з загадам "проходи", прайшлі, перайшлі пляц і выйшлі на вуліцу, каля суду, дзе цяпер знаходзілася НКВД і энкавудысты на рагох пераганялі ўсіх на другі бок вуліцы.

Як пайшлі ў кірунку Катэдральнага пляцу, дык заўважылі, што на скрыжаваньнях стаялі грузавікі з цяжкімі кулямётамі, відаць "для аховы дэманстрантаў ад нейкага нападу". Як ішлі па Праспэкце Сталіна, дык дэманстранты сьпявалі "Кай аш турэяў кайме мергяле, эяў ланкіці кас вакарэлі" (Як я меў у вёсцы дзеўку, дык адведваў, штавечара"). На мяне гэта зрабіла ўражаньне нейкай контрдэманстрацыі. Пасьля дзесяцігадзіннага сьвяточнага "адпачынку" ўсе чуліся сьмяротна змучаныя.

У суд пачаў заходзіць нейкі савецкі камісар, прыглядацца да працы суду. Аднойчы выклікаў мяне да сябе і сказаў, што ён з дакумантаў бачыць, што я юрыст і яго дзівіць, што я працую ўрадаўцам. Я, як мог тлумачыўся, што не апанаваў яшчэ ў дастатковай меры летувіскай мовы і таму працаваць на вышэйшай пасадзе не ў стане. Выглядала аднак, што камісара мае аргумэнты не пераканалі, бо на заканчэньне гутаркі ён сказаў, што не дапусьціць, каб добра кваліфікаваныя юрысты працавалі пісарамі. Ня маючы абсалютна ніякай ахвоты зрабіцца савецкім судзьдзёю, я пастанавіў уцякаць з суду ў нейкую іншую ўстанову. Пачаў разглядацца. Аказалася, што гарадзкая ўправа, цяпер "горисполком" патрабуе адміністратараў дамоў. Падаў заяву залічыць мяне ў "управдомы". Праз тыдзень у нядзелю атрымаў выклік зьявіцца ў кваліфікацыйную камісію, у магістрат (рог Дамініканскай і Віленскай). На чале камісыі быў праф. М. Гуткоўскі і два незнаёмыя. Папыталі ці чуюся на сілах узяць на сябе так адказную працу і закваліфікавалі здатным да ўпраўдомскай работы. Праз тыдзень атрымаў афіцыйнае прызначэньне на ўпраўдома і атрымаў акт нацыяналізацыі вялікага дому на праспэкце Сталіна, з тым, каб пераняць яго пад сваю адміністрацыю.

Не пасьпеў я аднак уступіць у выкананьне сваіх упраўдомскіх абавязкаў, як ізноў у нядзелю атрымаў выклік у магістрат і там мяне паведамілі, што мне даручаецца зарганізаваць эксплёатацыйны пададдзел Жыльлёвага аддзелу (Буту скырыус) і накіравалі да начальніка Жыльлёвага Аддзелу Антанайтіса, які ўрадаваў на рагу Каралеўскай вул. і Сьв. Ганны. Пайшоў да яго. Той паўтарыў яшчэ раз, што мне даручаецца арганізацыя пададдзелу ягонага аддзелу, вызначыў два пустыя пакоі і сказаў, што акажа ўсялякую дапамогу, сказаў таксама, каб я сам набіраў сабе супрацоўнікаў, якія потым будуць аформленыя.

Антанайтіс быў Летувісам, але пражыў увесь час паміж войнамі ў СССР, быў сябрам кампартыі, меў ордэн Чырвонага Сьцягу, гадоў 60. Па летувіску гаварыў ледзь-ледзь і часта здаралася, што ў тэлефоннай гутарцы паўтараў "тэйп, тэйп", а тады ня вытрымаўшы крычэў у тэлефон: "а ты порусску говорить не умееш?"

Як я хутка выясьніў вытварылася такая сытуацыя, што ня было каму займацца знацыяналізаванымі дамамі. Адбіраньне дамоў ад собсьнікаў - нацыяналізацыя праводзілася ўжо пару месяцаў, адабралі ўжо амаль усе вялікшыя дамы, але не падумалі аб тым, каб прынамсі адначасова стварыць нейкую адміністрацыйную сыстэму гэтых дамоў. Упраўдомаў часткова вызначылі, але і тым вызначаным ніхто ня даў ніякіх інструкцыяў, што рабіць наагул, куды здаваць грошы, скуль браць грошы на патрэбныя выдаткі і г. д. У сувязі з гэтым паўстаў страшэнны балаган, які цяпер трэба было расплутваць.

Тайніцу майго неспадзяванага прызначэньня я выясьніў пазьней. На чале Плянавай Камісыі стаяў Стэфан Ендрыхоўскі, ягоным заступнікам быў адвакат Юры Вішнеўскі, сын Уладзіміра, і дарадцаю праф. М. Гуткоўскі. Вішнеўскі і падсунуў маю кандыдатуру, зразумеўшы савецкую практыку абсаджвацца навокал людзьмі, якія прынамсі не пашкодзяць.

Сваю працу я пачаў з таго, што запрасіў на працу сваім заступнікам Балеслава Акушку, былога працаўніка Віленскага Гандлёвага Банку, які быў бяз працы. Не пасьпелі мы яшчэ дастаць сталоў, як пасыпаліся запытаньні, бо было ўжо ў каго пытаць, колькі для Вільні трэба паліва на год? Адказалі праз паўгадзіны, прыкінуўшы навока, бо ўжо дайшлі да некаторага зразуменьня савецкай сыстэмы, што там самае важнае, каб у адпаведнай рубрыцы была лічба, а ці яна правільная, дык гэта нікога не абходзіць. На наступны дзень запатрабавалі прадставіць у працягу некалькіх гадзінаў арганізацыйную схэму, расьпісаньня штатаў і праект бюджэту пададдзелу эксплёатацыі. Зрабілі і гэта. Дасталі з аддзелу нацыяналізацыі стол. На чале нацыяналізатараў, што прыгатаўлялі матэрыялы для пастановы аб нацыяналізацыі стаяў Антанас Межутовіч-іус, віленскі сталяр, малаграматны, але нахабны і рэзалютны. Ягонымі памочткамі былі, нейкі Паляк з Варшавы і былы прадавец гатовай вопраткі з Нямецкай вуліцы.

Некалькі разоў з Акушкам прабавалі дабіцца ад Антанайтіса нейкіх даных пра арганізацыю гэтае справы ў Саветах, але нічога зь яго выціснуць не маглі, апрача таго, што некалькі дзесяткаў упраўдомаў аб'еднываюцца ў гэтак званую Кусткантору, якая вядзе іхнюю бугальтэрыю. Відаць Антанайтіс працаваў у нейкай іншай галіне. Аднойчы Антанайтіс сказаў нам, што вярнуліся зь Менску два працаўнікі Горіспалкома, якія былі пасланыя туды для абзнаёмленьня з камунальнай гаспадаркай і, што яны прыйдуць сюды, і дадуць усе патрэбныя выясьненьні. Абяцаныя Летувісы прыйшлі, але ня гледзячы на ўсе стараньні, не ўдалося ад іх выцягнуць нічога іншага, як толькі, што Менск падзелены на раёны, з якіх адзін імені Сталіна, другі імені Кагановіча, трэці імя Молатава і г. д. Прывезьлі таксама з сабою бланкет "Жироприказа" і гэта ўсё. Ніякі ўрад ня можа працаваць бяз сакратаркі, у гэтым часе спаткаў бязработную, былую сакратарку праўнага факультэту Есьманянку і прыняў яе на працу. Зайшоў да мяне Ефім Гродзінскі, прыняў і яго з тытулам рэфэрэнта дворніцкіх справаў. Ён мусіў мець пад сваёй апекай усіх дворнікаў, а на пачатку апрацаваць для іх стаўкі аплаты за працу. Гродзінскі ўзяўся за справу вельмі паважна і навукова. Пачаў з апрацаваньня анкеты на якіх сто пытаньняў, якую разаслаў усім упраўдомам. На падставе гэтай анкеты меў навукова вывесьці колькасьць працы вымаганай ад данага дворніка, а ў сувязі з гэтым і вышыню аплаты для кажнага, каб усё было справядліва і аплата дакладна была залежнай ад працы. Забыўся ўспомніць, што яшчэ ў пададдзеле аказаўся Олейскі, апліканцкі адвакат, які адбываў сваю аплікантуру ў Кракаве, - бацька яго меў краму з валізкамі на Троцкай вуліцы.

Калі Гродзінскі разаслаў свае анкеты, тады пачалося. У ўпраўдомы прыймаўся народ вельмі мяшаны: з аднаго боку былі людзі адукаваныя, былі адвакаты, як напр. мой нядошлы патрон Станіслаў Сіповіч, былая асыстэнтка з тэорыі права Эйнік-Марцінкоўская, былі банкавыя працаўнікі, адміністратары дамоў, студэнты ўсіх факультэтаў, але побач з гэтым людзі малапісьменныя і нягеглыя. Пасьля рассылкі анкетаў пачалася пілігрымка ўпраўдомаў да Гродзінскага. Адны пыталі, як зьмераць вышыню дрэва, іншыя пыталіся інструкцыі для распазнаньня сыстэмы каналізацыі, іншым трэба было паказваць, як аблічыць квадратуру панадворка, іншыя прыходзілі задаваць Гродзінскаму хітрыя казусы для развязаньня. Прыходзілі і дворнікі з дамаганьнямі заплаты за працу, тых Гродзінскі пацяшаў, што праца ў кірунку аблічаньня ставак заробку ідзе спраўна і за пару месяцаў будзе выкананая. Дворнікі хадзілі, хадзілі да Гродзінскага, а тады надумаліся пайсьці паскардзіцца ў кампартыю. Адтуль хутка затэлефанавалі Антанайтісу "прекратнть безобразие". Антанайтіс выклікаў Гродзінскага, даведаўся, што праца спраўна пасоўваецца наперад і сказаў яму, каб ён зрабіў выплату дворнікам у форме авансу. Тут Гродзінскі збунтаваўся, гаворачы, што каб ён ведаў колькі каму выплачваць, дык тады ягоная ўся праца была-б непатрэбная і дворнікам можна было-б выплачваць не аванс, а звычайную месячную аплату. Антанайтіс хутка разьвязаў гэтую праблему даючы Гродзінскаму загад выплаціць усім дворнікам аванс у вышыні паловы іхняй папярэдняй аплаты.

Дворнікі папярэдня аплачваліся вельмі розна. Адных, у вялікіх дамох, мелі памешканьне і 100 злотых гатоўкаю ад гаспадара, плюс напіўкі за ўпушчаньне ў дом пасьля 10 гадзіны. У меншых дамох на прадмесьцях часта дворнік меў толькі памешканьне і працаваў у зусім іншым мейсцы, а праца пры доме зводзілася да падмяценьня вуліцы пару разоў у тыдзень, іншыя мелі толькі якіх 10-20 злотых, як дадатковы заробак.

Згодна з загадам Антанайтіса, рэфэрэнт дворніцкіх справаў Гродзінскі і выпісаў авансы ў вышыні ад пяцёх да 50 рублёў, згодна з афіцыйным пералічэньнем, злоты раўняўся рублю, літ таксама раўняецца рублю, нажаль запраўдная пакупная вартасьць рубля была хіба разоў пяць ніжэйшая, ды і за грошы зрабілася цяжка нешта дастаць. Атрымаўшы свае маленькія авансы, часамі па 5 рублёў, дворнікі пабеглі ізноў жаліцца ў кампартыю, стуль востра населіся на Антанайтіса і той зараз-жа склікаў сход усіх працаўнікоў Жыльлёвага аддзелу і ў прысутнасьці ўсіх аблаяў Гродзінскага за зьдзек з рабочае клясы і ківаючы яму пальцам пад носам крычэў: "Я раджу, таварыш Гродзінскі, не забываць, што ў Савецкім Саюзе кажны хто выклікае незадаваленьне масаў ёсьць контррэвалюцыянэрам і вы павінны знаць, што гэта значыць". Калі Гродзінскі прабаваў тлумачыцца, што Антанайтіс сам яму сказаў выплаціць аванс у разьмеры папярэдняга заробку, дык Антанайтіс яшчэ больш узлаваўся і пачаў крычэць, што ён ніколі не даваў інструкцыяў зьдзекавацца над рабочай клясай.

Хутка пасьля гэтага Гродзінскі сам пакінуў працу і пачаў працаваць выкладчыкам марксізму на нейкіх курсах. Ягоную працу пераняў Олейскі і ня скончыў апрацоўкі анкеты Гродзінскага да прыходу Немцаў. Дворнікам пачалі выплачваць авансы па 50 рублёў.

Хутка пасьля гэтага цэлы Жыльлёвы аддзел, уключаючы нас перанесьлі ў будынак магістрату на рагу Дамініканскай і Віленскай. Там мы атрымалі памешканьне на партэры з правага боку ад уваходнага голю, ужо ўмэбляванае і там далей працавалі. Зарганізавалі больш дзесяцёх раённых кантораў (Кусткантора). Паўстала пытаньне надрукаваньня квітоў на заплату гасподняй платы. Паводля расейскай тэрміналёгіі ўжыванай у Менску, гэткі квіток называўся "жироприказ". Што значыла слова "жиро"? Зьвярнуліся да Антанайтіса, той не патрапіў расшыфраваць, зьвярнуліся да начальніка камунальнага аддзелу Купрыянава, той не патрапіў расшыфраваць, зварочваліся да спэцыялістаў банкаўцаў, тыя не патрапілі расшыфраваць. Прыйшлося зрабіць так: пералажылі слова "приказ" летувіскам адпаведнікам "ісакімас", а слова "жиро" перапісалі лацініцай. Выйшла слова "жіроісакімас". Такая была гісторыя паўстаньня новага летувіскага слова. Пазьней я даведаўся, што слова "жиро" абазначае "жилишнорасчётный приказ".

Выглядала так, што належала да савецкай сыстэмы, каб чалавек, як найменш быў у хаце. Увесь час рабіліся нейкія сходы: то выбары ў прафсаюз, то пратэстацыйны мітынг, то перадвыбарчы агульны сход, то сход энтузыястычнай падпіскі на пазыку. У вольны ад іншых мітынгаў час, трэба было рабіць інструкцыйныя сходы ўпраўдомаў, бо ўвесь час у іх паўставалі цяжкасьці. Я адчыняў, як правіла такія сходы ў летувіскай мове, але не пасьпяваў сказаць пару сказаў, як усе пачыналі крычэць, што не разумеюць, прыходзілася, з вялікім жалем, пераходзіць на польскую мову.

Зіма 1940-1941 гадоў была выняткова сьнежная і было бяз канца клопатаў з вывазкай сьнегу. Выдавалася на гэта масу грошаў, бо міліцыя вымагала, каб сьнег да нейкага тэрміну быў вывезены на ўсіх вуліцах, а не так, як раней, калі спачатку вывозілі сьнег з галоўных вуліцаў, а тады ўжо з бакавых. Гарадзкога транспарту амаль, як ня было і дзеля гэтага вывазкай сьнегу займаліся пераважна падгарадзкія сяляне з коньмі. Тыя не зважаючы на тое, што і злоты і літ раўняўся афіцыйна рублю, выходзілі са сваіх собскіх аблічэньняў, а іменна колькі можна было купіць за злоты ці за літ і вымагалі адпаведную колькасьць рублёў. Антанайтіс змучыўся падпісваючы ордэры для ўпраўдомаў, на аплату вывазу сьнегу і пачаў мабілізаваць да вывазкі сьнегу аўтатранспарт, што належаў да розных гаспадарчых арганізацыяў. На нейкі час гэта памагло, але хутка санітарная інспэкцыя запратэставала, каб на аўтах ужываных да перавозу харчоў, быў вывожаны брудны сьнег з вуліцаў і гэта скончылася.

Тады Антанайтіс пачуў, што недзе на захадзе ёсьць машыны, што называюцца сьнегатаялкі. Сам ён іх ня бачыў і даручыў Акушцы правесьці досьледы над растапленьнем сьнегу ў катлох ужываных для гатаваньня асфальту. Вынікі аказаліся такія, што каб растапіць кубічны мэтр сьнегу, дык трэба паўмэтра дроваў, і займае многа часу, ды і катлоў тых у Вільні было мала.

Яшчэ ўвосені была ўзьнятая прапагандовая акцыя перасяленьня рабочае клясы з горшых у лепшыя памешканьні.

Прыпамінаю, што ў рамках гэтай акдыі, шырока расьпісанай у газэтах, быў пераселены з раней займанага ім аднапакаёвага памешканьня ў пяціпакаёвае нейкі рабочы, па прозьвішчу Хінскі. У газэтах былі зьмешчаныя абразкі ягонага жыцьця на старым памешканьні, а тады абразкі ягонага новага, радаснага жыцьця ў новым пяціпакаёвым памешканьні. Прапагандовая акцыя скончылася і Хінскі пачаў жыць ды пажываць у новым памешканьні, хвалячы савецкую ўладу, аж да тэй пары, пакуль упраўдом ня прыслаў яму наказ заплаты гасподняй платы за памешканьне, сума выйшла вялікая, бо нармальныя стаўкі гасподняй платы за памешканьне адносіліся толькі да першых 8 квадратных мэтраў на асобу, а ўсе надвыжкі аплачываліся паводля многа вышэйшых ставак, так як у адносінах да непрацоўных элемэнтаў, як сьвятароў. Каб гэты Хінскі заплаціў паводля прысланых наказаў, дык яму не хапіла-б ягонага месячнага заработку. Хінскі пайшоў жаліцца па розных уладах і скончылася тым, што тымчасова той наказ заплаты ад яго забралі з тым, што мелі яго паводля савецкае тэрміналёгіі "уплотнить", ужо не фатаграфуючы.

Бугальтарам у Жыльлёвым Аддзеле быў нейкі Бумбліс: у сувязі з агульным балаганам яму прыходзілася даволі цяжка з Антанайтісам і аднойчы, калі Антанайтіс дамагаўся ад яго нейкай грашовай выплаты, дык Бумбліс, як апошні аргумэнт сказаў, што яго могуць за гэта пасадзіць, дык Антанайтіс пашлопаў яго па плячы і пацешыў: "Ничево, раньше посадят, раньше выйдеш".

Аднойчы ў воргане камсамолу "Глос Комсомольскі", што выдавалі браты Пракаповічы, зьявіўся артыкул пра Бумбліса. Яму закідалі, што ён быў сябрам нейкай летувіскай партыі, што цяпер ня была ў ласцы, быў камэндантам аддзелу Шаўлісаў і працаваў у паліцыі. Не прайшло і некалькіх дзён, як пасыпаліся асьветчаньні розных Летувісаў, што Бумбліс тайна належаў да кампартыі, а да ўсякіх трэфных установаў належаў з загаду кампартыі. Усё гэта ясна была мана, але Летувісы ў гэтым выпадку паказалі сваю салідарнасьць.

Былі сярод упраўдомаў і Беларусы: арганісты Пётр Родзевіч і Станіслаў Станкевіч (ня доктар, а ўсяго тэхнік) і іншыя. П. Родзевіч на ўсе спробы гутарыць пабеларуску не рэагаваў. Станіслаў Станкевіч гутарыў, а аднойчы сказаў, што ён працаўнік кампартыі і з даручэньня кампартыі хоча пазнаёміцца з некаторымі дэталямі маёй біяграфіі, у чым я яму дапамог.

У лютым 1941 году бачачы, што на што лепшае спадзявацца няма чаго, пастанавілі з Раісай Лукашэвіч узяць шлюб, што і зрабілі 20 лютага 1941 г. Раіса перабралася на Крывое Кола № 13.

25-я ўгодкі Віленскай Беларускай Гімназіі - былыя вучні і настаўнікі.

Праз якіясь два тыдні мяне выклікалі ў гэтак званы спэцаддзел, аддзел НКВД пры данай установе і там ізноў перад нейкай тройкай утачнялі маю біяграфію. На чале спэцаддзелу пры нашай установе быў сын даволі знанай у Вільні собсьніцы публічнага дому на Стэфанскай вуліцы, відаць аказаўся сацыяльна блізкім.

У лютым была ў Вільні рэпатрыяцыйная камісія для рэпатрыяцыі Немцаў. Тады выехаў з Вільні праф. Ю. Панэйка.

Калі праца эксплёатацыйнага пададдзелу была больш-менш наладжаная, дык на гэтае становішча прызначылі Міжутовіч-уса, які ў гэтым часе скончыў нацыяналізацыю дамоў, а я і Акушка пачалі працаваць, як інспэктары Жыльлёвага аддзелу, для палагоджваньня розных справаў паўсталых у сувязі з памешканьнямі.

На чале праўнага аддзелу стаяў адв. Зільбэрштэін, а на чале аддзелу, што прыдзяляў памешканьні стаяла адв. Галіна Заштаўт-Сукеньніцкая.

На становішчы інспэктараў, нейкі час займаліся рассяленьем Летуісаў пераселеных, згодна з дагаворам з Нямеччынай, з Мэмэля (Клайпэды) ў Летуву. Гэтыя Летувісы нават палетувіску гаварылі слаба і стараліся перайсьці на нямецкую мову. Уражаньня шчасьлівых з рэпатрыяцыі не рабілі.

Нейкі час працавалі ў камісыі па нацыяналізацыі аўтамашынаў у "нетрудовых" элемэнтаў. Усе аўтамашыны сьцягвалі на пляц на Завальнай вуліцы, дзе раней быў склад дроваў, і наша заданьне палягала на апісаньні, паводля гатовага фармуляру машыны. Выпаўнены фармуляр ішоў на паседжаньне "горисполкома" і там на фармуляр накладалі пячатку аб нацыяналізацыі і справа была скончаная. З гэтага пляцу машыны разьбіралі па руках усялякія ўлады, для службовага і прыватнага карыстаньня. Акушка, які меў шафёрскае права, узяў на службовае карыстаньне малое ДКВ і мы зьезьдзілі даволі многа па службовых, а яшчэ больш па прыватных справах. Бэнзынай карысталіся з нацыяналізаваных машынаў.

Вясною 1941 году была вялікая паводка, другая па вялічыні ад паводкі трыццатых гадоў. Палучэньне з Антокалем было перарванае і аўтобусы на Антокаль хадзілі акружной дарогай праз Зарэчча і Галяндэрню. У сувязі з паводкай паўстала патрэба высяленьня людзей з загрожаных мейсцаў і даваньне ім іншых памешканьняў. Я з Акушкай мелі ўпаўнаважаньне праводзіць такія перасяленьні, бяз ніякай бюракратычнай цяганіны, вусным распараджаньнем, а афармленьне рабілася пост фактум.

Пасьля паводкі пачаўся брушны тыф. Гэта быў рэдкі выпадак, што ўсе захварэньні былі ў раёнах, дзе быў вадаправод, а на пэрыфэрыі, дзе ня было вадаправодаў ня было захварэньняў. Прычына была паводка. У сувязі з эпідэміяй было загадана ўсім урадаўцам і наагул працоўным атрымаць тры ўколы антытыфознага сэруму. Я гэтую прыемнасьць перанёс вельмі цяжка, бо амаль спараліжавала руку, пад лапатку якое рабілі ўкол, і да гэтага гарачка пад 40° С. Трывала праўда нядоўга, бо на трэці дзень ачуняў. Аглядаць мяне прыходзіў лекар, сьцьвярджаючы і выдаючы пасьветку, што ў мяне анафілаксыя. Пасьветка была вельмі важнай, бо пры савецкай свабодзе за няпрыход на працу адпраўлялі ў канцэнтрацыйны лягер. Гэтак паўтаралася пры кажным уколе, праўда, два наступныя разы ўжо ня так цяжка, але ўсёроўна скарыстаў з нагоды пахварэць.

У чэрвені 1941 г. пачаў працаваць у камісыі для перасяленьня дзяржаўных устаноў з Коўні ў Вільню. Праца палягала на тым, што на плянах зробленых упраўдомамі для паасобных памешканьняў трэба было выдзеліць дзе можна адзін пакой для новапрыежджых, у расейскай тэрміналогіі "уплотнить".

Прафэсыйны саюз камунальных працаўнікоў адчыніў свой клюб у памешканьні, што займала калісьці карпарацыя "Полёнія", на Каралеўскай вуліцы на рагу адзінага на гэтай вуліцы завулка. Для павышэньня кваліфікацыяў сваіх сяброў, прафсаюз зараз-жа зарганізаваў у клюбе лекцыі марксызму-энгэльсізму-ленінізму-сталінізму. На першай лекцыі я быў. Вучыў нас гэтай "навуцы ўсіх навукаў" нехта Марцінчык Івашка, мясцовы (з-пад Ліды) актывіст. Выкладаў, трэба прызнаць добра, інтэлігэнтна, многа лепш за выкладоўцу гэтай самай навукі на ўнівэрсытэце, дзе прафэсар гэтай веды папісваўся такімі кветкамі, як напрыклад: "Утопия, как сказал товарищ Леннн слово греческое и значит, как сказал тов. Ленин..." і г. д. Гэтыя ўнівэрсытэцкія лекцыі друкаваліся ў газэтах, для агульнай карысьці. Меў трохі непрыемнасьцяў дзеля таго, што нястача часу і ахвоты не дазваляла бываць на ўсіх лекцыях, але я заўсёды тлумачыўся, што я сам вельмі шкадую, што не магу павысіць сваіх кваліфікацыяў, але, што час маёй працы не нармаваны і не заўсёды магу быць на лекцыі.

Ад 1939 году, ужо трэці раз пачалі праводзіць пашпартызацыю, гэтым разам мелі атрымаць савецкія пашпарты. У гэтым Саветы былі лепшыя за папярэднія рэжымы, бо нікому ў пашпартах не адмаўлялі, а наадварот каралі тых, хто пашпарту ў вызначаны час не атрымаў.

Прыйшоў час і на мяне. Пашпарты выдавалі ў спэцыяльных пашпартных урадах, мой урад быў на пляцы Пятра і Паўла. Пайшоў у вызначаны час браць пашпарт, які быў у дзьвох мовах - расейскай і летувіскай. Паглядзеў на пашпарт і адмовіўся яго браць, дзеля таго, што і палетувіску і парасейску было напісана Галякас. Я сказаў у пашпартным урадзе, што я ня супроць таго, каб палетувіску напісалі Галякас, калі беднасьць мовы не дазваляе напісаць маё прозьвішча бяз дадатку "ас", але агульна бяручы я прозьвішча свайго зьмяняць ня маю намеру і дзеля гэтага ў усіх іншых мовах павінна быць бяз дадатку "ас". У пашпартным урадзе з маімі вывадамі не згадзіліся і я пайшоў жаліцца да начальніка віленскай паліцыі

Петраўскі-са, савецкага, як і ўсё начальства. Той выдаў мне запіску: "выдать, как требует". Выдалі праўда не зусім так, бо ў абодвых мовах напісалі прозьвішча бяз "ас".

У канцы травеня ці пачатку чэрвеня наступілі вывазы. Ужо некалькі дзён перад гэтым хадзілі чуткі, што ўсе запасныя шляхі на таварнай станцыі застаўленыя таварнымі вагонамі і, што праўдападобна будуць нешта, або некага вывозіць. Так яно і сталася. Аднойчы, ідучы на працу, заўважыў у горадзе больш ажыўлены рух грузавікоў і як-бы нейкае занепакаеньне сярод людзей, але прычыны гэтага ня ведаў. На працы нехта шапнуў, што вывозяць людзей. Падыйшоўшы да вакна пабачыў чым выкліканы гэты "ажыўлены" рух. Грузавікі, якія калі глядзець з роўні вуліцы, здаваліся пустыя, былі напоўненыя людзьмі, запханымі густа, як сардынкі ў пудэлку, пры іх трохі вузлоў, валізкаў, рукзакаў, - усё ўложанае ніжэй роўні бартоў машыны. На кажнай машыне два канваіры: адзін энкавудыст, другі вучань фабрычна-завадзкой школы, якія ўжо пасьпелі завезьці, абодва канваіры з вінтоўкамі з насаджанымі штыкамі. Вывазы прадаўжаліся два дні. Варочаючыся пасьля працы да хаты заўважыў супраць хаты знаёмае ўжо аўта, падумаў і пайшоў да хаты. Там гасьцей не аказалася, пайшлі да некага з суседзяў. Жонка спаткала мяне вельмі задаволеная, што мела дастаткова часу, каб спакавацца. Пад вечар прыйшоў Акушка з жонкай, пачалі выпіваць і закусваць, тады прыйшла жончына маці даведацца, ці мы яшчэ не зьмянілі адрэсу, але на гэты раз адбылося бяз зьмены адрэсу.

У горадзе, што-раз больш пашыраліся чуткі, што мае пачацца вайна. На таварнай станцыі ізноў пачалі зьбірацца пустыя вагоны. У прэсе зьявілася савецкае зьняпраўджаньне вестак падаваных на Захадзе, што Немцы шлюць шмат войска ў Фінляндыю. Зьняпраўджаньне ТАСС'а цьвердзіла, што Немцы высылаюць у Фінляндыю сваіх раненых жаўнераў на папраўку. Увесь час былі папярэджаньні, што могуць пачацца манэўры супрацьлётнай абароньг. У суботу, 20 чэрвеня 1941 г., калі мы з Акушкам зьбіраліся ўжо да хаты, прыбег Антанайтіс і даў пільнае даручэньне зарганізаваць перавоз на дачу рэчаў сакратара кампартыі Баўтрушкі. Забавіліся з гэтым да вечара і дагаварьгліся, што заўтра, ў нядзелю 21 чэрвеня 1941 году, спаткаемся а 10-ай гадзіне ў Вэрках. У нядзелю пагода ўдалася вельмі добрая. Каля восьмай гадзіны выехалі з жонкай угару Вільлі каяком. Перад выездам, яшчэ ў хаце выявілася розьніца ў паглядах на міжнароднае становішча між мною і бацькам: я гаварыў, што вайна гэта толькі праблема часу, можа тыдзень, можа паўгода, а бацька казаў, што стан, які існуе цяпер настолькі карысны старонам, што ніякай вайны не прадбачыцца, хіба толькі пасьля заканчэньня вайны на Захадзе. Так у нічыю і разыйшліся. Калі вяслуючы ўгару мінулі стратэгічны мост на Антокалі, дык пачулі даходзячыя з гораду гукі алярмовых сырэнаў, гэта ў нашым уяўленьні пачаліся тыя абяцаныя манэўры супрацьлётніцкай абароны. Уцешыліся, што нам ня трэба ў іх прыймаць удзел, і павяславалі далей. Акушкаў у Вэрках не аказалася, відаць іх затрымалі манэўры. Правялі на сонцы за Вэркамі цэлы дзень, адпачываючы ад мітынгаў і сходаў ды ўсіх прыемнасьцяў савецкага жыцьця. У сувязі з манэўрамі быў ажыўлены рух самалётаў, а з боку шасы на Немэнчын даносіўся грукат танкаў, але паза гэтым, усё было спакойна. Пад вечар пачалі паволі сплыў да хаты. Так сплылі да Першай пляжы, супраць прыстанку караблікаў у Пасьпешцы. На спатканьне, пад ваду плыў караблік. Раптам не даходзячы мэтраў трыста да прыстанку Пасьпешка, караблік прыбіў да берагу, а ўсе пасажыры павыскаквалі і пахаваліся ў кустох. Мы з думкай, што ўсё гэта належыць да праграмы манэўраў паплылі далей. За паўкілямэтра ад Стратэгічнага маста мы заўважылі, што на мост ляціць група самалётаў. Раптоўна з гэтай групы пачалі адрывацца паасобныя самалёты і ныраць уніз ды кідаць бомбы з малой вышыні. Пачуліся выбухі і нам стала раптам ясна, што гэта вайна. Прысталі да берагу, перачакалі бамбардаваньне, а тады вярнуліся да Першай пляжы, пакінулі там пры аднэй хаце каяк і пачалі пеша вяртацца ў Вільню. Калі выйшлі на дарогу, дык пабачылі ўцечку людзей з Вільні: з заплечнікамі, з дзіцячымі вазкамі і ўсе са зьдзіўленьнем нам прыглядался, што мы вяртаемся туды, скуль яны ўцякаюць. Зайшлі да жончыных бацькоў на Пюрамонт, каб павіншаваць з вайною, а тады да хаты. Ідучы па Галяндэрні бачылі вялікія пажары, праўдападобна ў кашарах на Кальварыйскай вуліцы і недзе ў кірунку на Новую Вілейку. У хаце бацька згадзіўся, што гэта вайна. Усю ноч над горадам лёталі нямецкія самалёты, больш менш кажных 20 мінут кідаючы то там, то сям па пары бомбаў, так што сну многа ня было. Над раніцай усё прыціхла. З спазьненьнем пайшоў на працу. Ідучы вылез на Філярэцкай вуліцы на горку, на дзялянцы Касмоўскай, каб паглядзець здалёку і згары на горад. Калі я стаяў так на горцы, пачуўся вельмі моцны далёкі выбух, прайшоў подмух паветра, дрэвы хістануліся і зноў усё заціхла. У горадзе многа выбітых шыбаў, але вялікіх шкодаў ня зроблена. Працы ніякай няма, адно гутаркі сабраных працаўнікоў. Пасьля нейкага часу зьявіўся Антанайтіс і сказаў, што кіраваць горадам у абставінах бамбардаваньня немагчыма і таму ён падаецца ў Ашмяну, каб адтуль бясьпечна кіраваць Жыльлёвым аддзелам. Кажны павінен эвакуавацца сваімі сіламі. З панадворку магістрату выяжджалі пажарныя машыны аблепленыя людзьмі. Акушка напачатку меў ахвоту выяжджаць, але я яго ад гэтага адмовіў. Ідучы да хаты спаткаў некалькі энкавудыстых, якія скромна трымалі свае шапкі ў рукох. На Антокальскай вуліцы пабачыў, што Летувісы з Антокальскіх кашараў абстрэльваюць кажнае праяжджаючае аўта. Часамі рух зусім затрымліваўся, бо аўты не рызыкавалі праяжджаць пад абстрэлам, а аб'ехаць нідзе ня было можна. Праз нейкі час прыехаў савецкі танк і пад ягонай аховай аўты праяжджалі ў кірунку Немэнчына. Маленькае пастрэльваньне было па цэлым горадзе, асабліва папаўдні, па малых групах уцякаючых савецкіх жаўнераў. Ніякага зарганізаванага адвароту ня было.

ТРЭЦЯЕ "ВЫЗВАЛЕНЬНЕ"

Ведай, брат малады, што ў грудзёх у людзей

Сэрцы цьвёрдыя, быццам з каменьня...

М. Багдановіч

Пасьля даволі ціхай ночы, пайшоў ізноў на мейсца працы і там доўга прыглядаўся ўступаючым нямецкім войскам. Усё войска на аўтах, матацыклах, танках. Усе добра выглядалі, апаленыя, маладыя, усе з закасанымі рукавамі. Войска праяжджала некалькі гадзінаў, увесь час пад апекай нізка лётаючых самалётаў. Агульна, заняцьце Вільні адбылося бяз ніякага змаганьня і непарадкаў ад бамбардаваньня было вельмі мала. Рэдка дзе былі паасобныя дамы або іх часткі разьбітыя, горад агульна застаўся цэлым. Камэндант гораду ня памятаю ці гэта быў Цэгнпфэніг ці Гундэртмарк, бо так называліся адзін пасьля другога Віленскія камэнданты, выдаў загад, каб усе працаўнікі былі далей на сваіх мейсцах і працавалі. Мейсца Антанайтіса заняў цяпер ягоны сакратар Летувіс Бурок-ас, ён-жа раней Бурак. Праца ў Жыльлёвым аддзеле палягала цяпер на рабленьні сьпіскаў маёмасьці пакінутай уцёкшымі савецкімі культуртрэгэрамі. Летувіскія паліцыянты ізноў панадзявалі свае шапкі з кутасамі, ало ўжо на наступны дзень Немцы загадалі іх зьняць. З працы, пры апісваньні пакінутай маёмасьці, добра прыпамінаю памешканьне нейкага энкавудыстага на Мантвілаўскай вуліцы, якое фармальна нагадвала склад крадзеных рэчаў: 15 мускіх касьцюмаў, 17 пар новага абутку і многа ўсялякага хатняга ўладжаньня, на полцы-ж у кухні было тры пары стаптаных валенкаў.

Карыстаючы з упаўнаважаньня да апісаньня накінутых памешканьняў, мы з Акушкам пацікавіліся памешканьнем нашага прафсаюзу камунальных працаўнікоў на праспэкце Сталіна. Адчынілі качаргой пісьмовы стол старшыні нашага прафсаюзу таварыша Эймуліса і там знайшлі сьпісак асобаў, сяброў ягонага прафсаюзу, якім паводля Эймуліса быў-бы карысны больш халодны клімат. Сьпісак гэты быў перасланы ў НКВД, а там знаходзілася і маё прозьвішча. Разглядаючы іншыя паперы, у ягоным стале, знайшлі і данос, які быў падставай унясеньня мяне ў сьпісак, быў гэта данос аднаго з маіх падуладных упраўдомаў. Прозьвішча ягонага я цяпер не памятаю, але ведаю, што пазьней ён быў валасным старшынёю ў Ракаве, падуладным майго бацькі, старшыні павету ў Радашкавічах. Я яму ніякай крыўды не зрабіў, бо не хацеў палагоджваць сваіх справаў нямецкімі рукамі. У тым даносе я быў абвінавачаны ў тым, што ўтрымліваў сувязь з віцэ-прэзыдэнтам гораду Вільні за польскіх часоў інж. Еншам, начальнікам каналізацыі і вадаправодаў. У запраўднасьці было так. Мой знаёмы Балеслаў Акушка, няраз тут ужо ўспомнены, наймаў у доме Енша частку памешканьня, я даволі часта да іх, Акушкі з жонкай Стэфаніяй з дому Гэндзель, заходзіў і можа раз на месяц спатыкаўся з Еншам у голі дому ды з ім вітаўся. Ня ведаю, ці НКВД пагадзілася з паглядам Эймуліса аб патрэбе зьмены клімату для мяне, але наагул у такіх выпадках, НКВД здавальняла пажаданьні працоўных ахвотна. Можа НКВД і пагадзілася, але ў кажным выпадку не пасьпела, мяне забраць, бо большасьць прыгатаваных эшалёнаў на станцыі ня былі яшчэ запоўненыя, некаторыя паўцякалі з прыходам Немцаў, некаторыя пасьпелі ад'ехаць на 100 км., але Немцы на аўтах ехалі хутчэй і пазвальнялі іх там. Некаторых аднак вывезьлі і яны апынуліся ў Сібіры, Казахстане і іншых далёкіх мейсцах.

Якое было палажэньне на фронце, цяжка было зарыентавацца, бо радыёвыя камунікаты ўнікалі падаваньня назоваў мясцовасьцяў. Бэрлінскае радыё падавала камунікаты і ў беларускай мове. Сьпікэрам быў ксёндз Вінцэнт Гадлеўскі. У беларускай мове камунікаты закончваліся сталым прыпевам: "... а непераможная нямецкая армія ўсё ідзе і ідзе наперад". З часам выясьнілася, што заняты ўжо Менск. Зарганізаваўся ў Вільні Беларускі Камітэт. На чале яго стаў др. Балеслаў Грабінскі, сакратаркай была Зоя Каўшанка. Пачала дзейнасьць Беларуская Сацыял-Дэмакратычная партыя на чале з Уладыславам Казлоўскім, але Немцы хутка дзейнасьць прыпынілі.

Хутка Немцы пачалі выдаваць штадзённыя паведамленьні нямецкага галоўнага камандаваньня ў трох мовах, друкаваныя на аднэй старонцы, для расклейкі на сьценах. На першым мейсцы ў гэтых паведамленьнях была летувіская мова, на другім беларуская, а на трэцім польская.

Летувісам наагул не падабалася, што паведамленьні ня толькі і выключна на летувіскай мове, Палякам не надабалася тое, што польская мова была пасьля беларускай.

Я быў напісаўшы, што на чале Беларускага Камітэту ў Вільні стаяў др. Грабінскі. Афіцыйна на пачатку быў старшынёю праф. др. інж. Вацлаў Іваноўскі, але той хутка выехаў, і ўвесь час акупацыі Немцаў на чале Камітэту быў др. Грабінскі са сваёй сакратаркай Зояй Каўшанкай, якой Грабінскі баяўся, з увагі на яе заблізкія знаёмствы з уладамі.

Радаслаў Астроўскі, як хутка дайшлі чуткі, аказаўся ў Менску, што выклікала сярод хадэцыі вялікі перапалох, але нічога зрабіць не маглі, дык мусілі пагадзіцца з фактам. У хуткім часе наведаў Вільню Астроўскі і забраў з сабою майго бацьку Яна Галяка, які зрабіўся старшынёю Радашкоўскага павету, Анатоля Сакалова, які зрабіўся старшынёю ў Бярэзіне і Ўладзімера Шавеля, які з прыходам Немцаў выйшаў з вастрогу, дзе сядзеў за Саветаў. Шавель стаўся супрацоўнікам нямецкай разьведкі (Абвэр), а за польскіх часоў студыяваў права. Р. Астроўскі ў Менску займаў становішча начальніка менскай акругі.

Мне выразна ў Вільні не сядзелася і я стараўся дастаць афіцыйны дазвол на выезд, але не ўдавалася і прыйшлося шукаць іншых шляхоў. Аднойчы, калі з Глебам Багдановічам абгаворвалі становішча, дык выявілася, што ягоны швагер працуе дыспетчарам у віленскай паравазоўні, і дзякуючы знаёмству з машыністамі можа ўладзіць на паравоз аднаго з вайсковых цягнікоў. Дагаварыўся з Глебчыным шваграм, што 18 верасьня а 10-ай гадзіне, пастараецца ўладзіць мяне на цягнік. У вызначаны час зьявіўся на станцыю, знайшоў таго швагра і праз паўгадзіны быў я ўжо на паравозе цягніка, што адыходзіў на Ўсход. Далі мне на галаву чыгуначную шапку і праз паўгадзіны паехалі. Ужо перасекшы Вастрабрамскую вуліцу я заўважыў над горадам вырастаючыя і гінучыя слупы сьвятла рэфлектараў і падумаў, што гэта шукаюць у небе савецкіх самалётаў, і толькі пасьля Новай Вілейкі зразумеў, што палыхае паўночная зара, якая была аж да расьсвету. Раніцою прыехалі ў Маладэчна. Паравоз ня ішоў далей і прышлося шукаць іншага транспарту. Уся станцыя была застаўленая таварнымі цягнікамі. Хутка разгледзіўшыся, узьлез у тармазную будку аднаго з цягнікоў, на плятформах якога стаялі гарматы, з гэтага зрабіў выснаў, што цягнік едзе на Ўсход. Праз пару гадзінаў цягнік павольна насунуўся далей.

Ехалі павольна, на кажнай станцыі стаялі. А якой першай пасьля паўдня даехалі да Ляхавічаў. Тут паравоз адчапілі. Вылезьлі з будкі (у будцы быў яшчэ адзін пасажыр), каб распраставаць ногі і сагрэцца, бо дзень хоць быў сонечны, але халодны. Падыйшоў нейкі падафіцэр з суседняга вайсковага эшалёну, пагаварыў, хто? куды? чаго? і запрасіў у вагон. Там пасядзелі пара гадзінаў, калі цягнік адыходзіў, нас выпрасілі. Пайшлі ізноў у сваю будку. Каля гадзіны пятай пачалася кантроля цягніка. Патруль абыходзіў цягнік і здымаў з будак пасажыраў. Зьнялі і нас, спраўдзілі дакуманты і сказалі, што ў будцы ехаць нельга, але што на канцы цягніка ёсьць прычэпленыя дзьве плятформы для цывільнага насельніцтва. Пайшлі туды, там было ўжо з 15 асобаў. Прыгледзеўся і знайшоў знаёмага настаўніка з Вільні Сяргейчыка, які ехаў недзе пад Магілёў, каб паглядзець, што сталася з ягоным кавалкам зямлі, што ён пакінуў у 1917 годзе. Хутка цягнік паехаў далей, тады пастаяў некалькі гадзінаў у Заслаўі. Сярод цывільных аказаўся і адзін вайсковец, гішпанец з гішпанскай дывізыі, які неяк адбіўся ад сваёй дывізыі і ўжо пару тыдняў яе шукае.

Недзе каля поўначы прыехалі ў Менск.

МЕНСК. Верасень 1941 - Чэрвень 1944

Падыйду незнарок да вакна,

гляну -

ўсюды руіны, руіны...

Н. Арсеньнева, 1941 г.

Цягнік затрымаўся далёка ад станцыі. З паўгадзіны паблукалі ў цемры, пакуль знайшлі станцыйны будынак. У Менску высела шэсьць чалавек: пяць цывільных і рыжы гішпанскі ваяка, які відаць вырашыў, што занадта да фронту збліжацца ня варта. У сярэдзіне станцыя таксама цёмная. Адчынілі нейкі пакой - пусты. Разлягліся на голай падлозе і спакойна праспалі да раніцы. Раніцаю выйшаў на пляц перад станцыяй, як глянуць усюды руіны. Памыўся пад кранам на станцыйным пляцы і ўзваліўшы заплечнік пайшоў шукаць Астроўскага. Зайшоў у гарадзкую ўправу. Там хутка дапытаўся пра адрас Астроўскага, аказаўся недалёка ад станцыі на Ленінградзкай вуліцы, раўналежнай да Савецкай, у чатырохпавярховым доме (адзіным вялікім доме на вуліцы з гэтага боку, бо ўсе іншыя былі малыя драўляныя домікі). Узыйшоў на першы паверх, пытаюся дзе тут жыве Астроўскі. Нейкі тып вельмі апрыскліва адказвае, што паверх вышэй з другога боку. Заходжу туды. Там Астроўскі і Ў. Шавель яшчэ ў ложках. Памешканьне: калідор, з левага боку маленькі пакой з выхадам на балькон, далей кухня, проста ванна і прыбіральня, направа яшчэ два пакоі, спальня і сталовая. У памешканьні цэнтральнае аграваньне. Гаспадыня Гэлена Праляскоўская. Затрымаўся пакуль што ў гэтым памешканьні.

Разглядаюся ў ваколіцы. Насупраць, праз вуліцу будынкі ўнівэрсытэту, займаюць цэлы блёк уздоўж Ленінградзкай і ў глыбіню да Савецкай, царскай Захараўскай. З вакон з другога боку від на поле руінаў: каміноў ад спаленых драўляных дамоў і некалькі недабудаваных са стаячымі побач над'ёмнымі кранамі. Так больш-менш выглядаў цэлы цэнтр гораду, хоць час-ад час спатыкаліся захаваныя будынкі.

Прадмесьці захаваліся лепш, а пачынаюцца яны часта пару блёкаў ад галоўнай Савецкай вуліцы і прадстаўляюць сабою старыя, яшчэ з перад Першай вайны драўляныя дамкі, вельмі патрабуючыя рамонту. Са значнейшых захаваных будынкаў, захаваўся Дом Саветаў, дзе мясьціліся галоўныя ўрады. Дом Саветаў - вялізарны будынак бэтоннага колеру. Цэнтр будынку адсунуты далей ад вуліцы і творыць пляцык, на якім перад цэнтрам будынку п'едэстал, на якім засталіся два боты належачыя Леніну, самога-ж Леніна ськінулі хутка пасьля заняцьця гораду. З іншых значных будынкаў захаваліся: тэатр, дом Кампартыі, дом Чырвонай Арміі, тры бакі пляцу Волі, музэй, гарадзкая ўправа, тэлефонная станцыя і бібліятэка імя А. Пушкіна, ордэна Леніна. Захаваўся Чырвоны касьцёл на Савецкай вуліцы, які быў перароблены на дзіцячы тэатр, нават з рухомай сцэнай, Жоўтая царква, царква Чыгуначнікаў ды будынак падручнага вастрогу, бо галоўны згарэў.

Пазнаёміўся і з іншымі жыхарамі дому: на гэтых самых сходах, паверхам ніжэй, жыў начальнік менскага павету Контаўт. Паходзіў недзе з-пад Менску, як цьвердзіў К. Дземідовіч-Дземідэцкі, бацькі ягоныя трымалі карчму, вядомую з таго, што там для добрых гасьцей было ўсё. Паміж войнамі Контаўт жыў у Варшаве, быў трамвайным кандуктарам. Пасьля заняцьця Немцамі Варшавы запісаўся там у Беларускі Камітэт і пасьля пачатку вайны ў 1941 г. рэкамэндаваны гэтым камітэтам на працу ў адміністрацыю. Быў вельмі энэргічны і, як многа трапіўшых "з гразі ў князі", вельмі важны. У тэатр купляў білеты толькі на першае мейсца, а калі былі на другое, дык ня браў і казаў, што больш білетаў у тэатр няма. На працу ў павятовую ўправу, якая мясьцілася на гэтай самай Ленінградзкай вуліцы, амаль насупраць, езьдзіў параю коняў. Жонка ягоная, полька, была яму праўдападобна цалкам адпаведная ў Варшаве, але ў Менску выразна яму не падыходзіла. Контаўт у хуткім тэмпе вучыў яе беларускай мовы, часта вельмі брутальна, але вынікі былі слабыя.

У 1942 г. пасьля вялікага скандалю зь біцьцём і крыкамі, Контаўт жонку выкінуў з хаты. Заапякаваўся ёю праф. Іваноўскі даўшы ёй сховішча ў сваім маёнтку на Лідчыне. Часам яна зьяўлялася ў Менску наведваючы Контаўта ў ягоным бюро, але не ў хаце, дзе была ўжо другая жанчына, аформленая ці не, але зь якою ўсюды зьяўляўся як з жонкаю. Была вельмі маладая, выняткова прыгожая мянчанка, здаецца папярэдня ў яго працавала. Пазьней у яго была сакратаркай татарка.

У дзень, калі Контаўта забілі, або дзень перад гэтым, Контаўт разам з ёю быў у Іваноўскага просячы аб пасьвегчаньне выезду для яе на правінцыю да бацькоў. Пасьля забойства Контаўта праф. Іваноўскі як-бы ў раздуме і з пэўным сумам расказваў, што яму так было шкода гэтага дзіцяці, як ён выразіўся аб татарачцы, побач з гэтым бруталём Контаўтам, - і раптам так усё скончылася. Ніхто тады не сумлямаўся, што гэта яна навяла на Контаўта партызанаў.

Толькі ў 1978 г. 21-га лістапада, на трызьне па М. Кабяку пад царквой у Гайляд Парку, Гіпаліт Паланевіч расказаў мне наступнае: Ён (Паланевіч) быў школьным інспэктарам Менскае Акругі, і незадоўга да свае сьмерці Контаўт сказаў яму, што калі яго заб'юць, дык гэта будуць немцы, бо яны на ягоным сьледзе за сувязь з АК. (Армія краёва), і праўдападобна так і сталася. Вельмі магчыма, што сцэна выкіданьня жонкі з хаты была разыграная дзеля лепшых кантактаў з АК.

Насупраць памешканьня Астроўскага жыў заступнік старшыні гораду - Дземідовіч-Дземідэцкі. Паходзіў з абшарніцкай сям'і з Меншчыны, з якой ужо перад Першай вайной было пару Беларусаў. Паміж войнамі жыў у Польшчы. Быў зарэестраваны ў Беларускім Камітэце ў Лодзі, і прыехаў у Менск разам з Астронскім, які таксама ў гэтым часе быў у Лодзі. Жыцьцё ў Менску вёў вясёлае і п'яное, але на працу ня позьніўся ані мінуты.

Над Астроўскім жыў старшыня гораду Вітаўт Тумаш. Ад усіх, відаць з увагі на высокасьць займанага становішча, трымаўся асобна. Наагул быў у Менску коратка. Недзе ў кастрычніку гэтага-ж году пакінуў Менск і вярнуўся ў Нямеччыну, куды быў уцёкшы ў 1939 годзе. Як гаварылі н Менску, дзякуючы ягонаму недагляду Немцы награбілі ў менскім музэі многа экспанатаў.

Пасьля выезду В. Тумаша, на мейсца старшыні гораду быў прызначаны прафэсар Варшаўскага ўнівэрсытэту на катэдры тэхнічнай хіміі, інжынер, доктар Вацлаў Іваноўскі, які заняў памешканьне В. Тумаша.

З іншых знаёмых спаткаўся з Юльянам Саковічам, знаёмым яшчэ з гімназіі, якому савецкая рэчаістасьць пасьля 1939 г. грунтоўна выветрыла камуністычны настрой, далей з Эдуардам Будзька, Язэпам Найдзюком і двумя сёстрамі Катковічанкамі. У гэтым самым доме жыў яшчэ Антон Беленіс.

Я дастаў працу ў Юрыдычным аддзеле Намесьніцтва Менскай Акругі. Начале Юрыдычнага аддзелу быў Аркадзь Арэхва, які скончыў Варшаўскі ўнівэрсытэт і меў таксама адбытую судовую аплікацыю. Асабіста я яго перад гэтым ня ведаў, але сёе-тое пра ягоную папярэднюю дзейнасьць чуў. Працы ніякай ня было, бо нічога ня было зарганізавана, і, Немцы не дазвалялі нічога арганізаваць, бо вайсковая адміністрацыя зьбіралася пасоўвацца далей на Ўсход, а Менск меў перайсьці пад цывільную адміністрацыю.

Аднойчы Шавель, які меў нейкую справу ў Ракаве, прывёз адтуль тамтэйшага начальніка паліцыі Корчыца і ўладзіў яго на працу ў паліцыі ў Менску, бо ўважаў, што Корчыц, польскі кадэт можа нарабіць многа шкоды ў Ракаве, а ў Менску у чужым асяродзьдзі, будзе менш шкодным.

Пачаў працаваць Менскі тэатр, хоць наагул было забаронена быць пасьля цямна на вуліцы, аднак білет з тэатру даваў права на праход да хаты. Першай пастаноўкай была "Пінская Шляхта" В. Дунін-Марцінкевіча. Дырэктарам тэатру быў прызначаны скарынчык Янка Краўчонак з Будслава.

Недзе ў лістападзе Менск перайшоў пад цывільную нямецкую адміністрацыю. Немцы стварылі адміністрацыйную адзінку - Остлянд, да якой залічылі Гэнеральныя Камісарыяты: беларускі, летувіскі, латышскі і эстонскі. Сядзібаю адміністрацыі Остлянду, была Рыга, і на чале Остлянду стаў Лёзэ, а ў Менску, Коўне, Таліне і Рызе былі сядзібы паасобных гэнеральных камісарыятаў.

Гэнеральным камісарам Гэнеральнага Камісарыяту Беларусі быў прызначаны Вільгэльм Кубэ, які ў аднэй з першых прамоваў, на нейкім сходзе сказаў, што можна судзіць аб той вазе, якую прыкладае Гітлер да Беларусі, паводля таго, што гэнеральным камісарам прызначаны якраз ён, раньні і блізкі супрацоўнік Гітлера (колькі ў гэтым было праўды аб блізкасьці да Гітлера, не бяруся судзіць). У сваёй уступнай адозве да насельніцтва, Кубэ асьветчыў, што тэрыторыя Гэнеральнага Камісарыяту Беларусі ёсьць жыцьцёвай прасторай Беларускага Народу і жыхары ішных нацыянальнасьцяў абавязаныя быць ляяльнымі да Беларусаў і прылучыцца да іхняй культуры. З момантам прыезду Кубэ ў Менск, і тая малая праца праводжаная намесьніцтвам замерла, бо вайсковыя ўлады здалі ўсё цывільнай уладзе, а цывільная ўлада працы не пачынала, бо была занятая рамонтамі ўрадавых і прыватных памешканьняў. Астроўскаму казалі спакойна сядзець і чакаць пакуль наладзіцца праца. Астроўскі сядзеў тыдзень, сядзеў два, сядзеў тры, аж нарэшце сеў ды напісаў ліст у якім выказаў, што праца, якая пачала разгортвацца пры вайсковай адміністрацыі, зусім замерла пасьля перадачы адміністрацыі ў цывільныя рукі, хоць рабіць ёсьць што. У гэтых абставінах, напісаў Астроўскі, ён ня можа бязьдзейна сядзець і чакаць, а лічыць сваім абавязкам далейшае змаганьне супраць бальшавізму, і дзеля гэтага пакідае Менск і едзе далей на Ўсход, дзе працуе нямецкая вайсковая адміністрацыя. Я і Шавель перачыталі ліст і згодна сьцьвердзілі, што панямецку трэба напісаць змаганьне "гэгэн большэвізмус", а не "міт большэвізмус", як было напісана ў лісьце. Астроўскі ліст перапісаў і папрасіў мяне занесьці гэты ліст у Гэнеральны Камісарыят, пасьля таго, як адойдзе цягнік на Ўсход. Гэтак я і зрабіў. Праз пару гадзінаў у памешканьні зьявілася нямецкая паліцыя, шукаючы Астроўскага, схапілі толькі аўта, што было ў карыстаньні Шавеля і паехалі. Немцы пазьней расказвалі, што Кубэ чуць не ашалеў са злосьці, што нехта асьмеліўся яго крытыкаваць і гразіўся, што Астроўскага растраляе, як толькі яго зловяць. З таго часу, аж да сьмерці Кубэ, Астроўскі, калі заяжджаў у Менск, дык затрымліваўся вельмі коратка і паказваўся толькі некалькім асобам. Аўта Шавель атрымаў назад, калі вайсковая жандармерыя затрымала аўта на вуліцы і высадзіўшы на брук паліцыйнага афіцэра аддала аўта Шавелю.

Калі Астроўскі выехаў, дык у памешканьне ўвабраўся Язэп Найдзюк, які раней жыў з Тумашам, а пасьля з Іваноўскім [9]. Праз які месяц выехаў на Ўсход і Шавель. Ужо перад гэтым ён расчараваўся ў нямецкай палітыцы і паехаў у Бярэзіну, дзе начальнікам павету быў А. Сакалоў. Там вельмі многа пілі і Шавель ахвотна лаяў Немцаў у прысутнасьці іншых, пераважна паліцыі.

Пасьля выезду В. Шавеля з Менску, муж дачкі Астроўскага, Мікола Мінкевіч, прывёз у Менск свайго знаёмага калегу лекара з ковенскага ўнівэрсытэту, дзе апошні час вучыўся Мінкевіч. Лекар гэты меў прозьвішча Кутарга. Я знайшоў сабе кватэру на іншых сходах у гэтым самым доме. Спачатку жыў там з А. Беленісам, потым у канцы 1941 г. прывёз з Вільні жонку. Пазьней Беленіс выехаў у Баранавічы, а на ягонае мейсца ўвабраўся знаёмы яшчэ з Вільні В. К. З гэтым В. К. было многа прыгодаў. Яго Саветы пасьпелі ўзяць у савецкае войска і пасьпелі яго вывезьці ў вайсковы лягер пад Маскву, каб там падвучыць вайсковай справе у патрэбным лекару абсягу. Там ён жыў, у вольны час адведваў Маскву, тэатры, музэі. Быў там таксама, калі ўсе ўлады былі з Масквы ўцёкшыя і ўдзячнае насельніцтва займалася разьбіваньнем складаў і арганізацыяй пагромаў, асабліва сярод уцякаючых з Масквы на самаходах "хозяйственннков", гэткім назовам азначалі ў Саветах працаўнікоў, а яшчэ больш кіраўнікоў усялякіх гаспадарчых арганізацыяў, асабліва зьвязаных з харчамі.

У хуткім часе адважны ваяка К. трапіў у нямецкі палон і аказаўся ў эшалёне палонных везеных у Нямеччыну. Прымусовая турыстыка яму ня вельмі падабалася і праяжджаючы праз Летуву, яму ўдалося пераканаць канваіра-летувіса, што ён "броліс Летувіс" (брат Летувіс), бо ведаў летувіскую мову з ковенскага ўнівэрсытэту, і канваір у начы выпусьціў яго з вагону. Іншыя "броляй Летувяй" далі яму цывільную вопратку і ён шчасьліва дабраўся да Вільні. З Вільні ўжо больш легальна з пасьветкай Беларускага Камітэту прыехаў у Менск і тут з дапамогай Іваноўскага ўлегалізаваўся.

Сталаваліся ўсе разам у былым памешканьні Астроўскага, дзе ягоная асабістая гаспадыня сталася гаспадыняй нашага калгасу, да якога належалі: В. Іваноўскі, К. Дземідовіч-Дземідэцкі, В. К., я зжонкаю, Я. I Іайдзюк і Кутарга... З харчаваньнем у Менску было вельмі блага і кажны, на дадатак да калгаснай дыеты, стараўся яшчэ зьесьці нешта ў горадзе Іваноўскі і Дземідовіч у гарадзкой управе, К. і я з жонкай у сталоўцы Самапомачы, дзе давалі талерку поснай капусты і трохі цёртай бульбы з паловаю агурка. Я. Найдзюк у спэц сталоўцы (адпаведнік савецкага закрытага распрадзеліцеля), дзе старшыня Беларускай Самапомачы др. Ермачэнка, пры сваім стале падкормліваў выдатных дзеячоў. Кутарга ў шпіталі, ды таму бацька і матка падсылалі з Коўні, дзе становішча было лепшае.

Прыпамінаю, спатканьне Новага 1942 году ў В. Іваноўскага.

Іваноўскі на Новы Год сказаў кароткую прамову, пачынаючы з таго, што добра калі нехта патрапіць выдумаць порах, але калі нехта патрапіць выстраліць ужо зробленым, дык гэта таксама ня блага і прадэклямаваў прынагодны верш ці то Я. Коласа, ці то Я. Купалы.

Калі заціхла страляніна вітаньня Новага Году Немцамі, прыйшоў павіншаваць з Новым Годам немец, адміністратар дому. Іваноўскі вынес яму ў калідор на талерачцы кілішак гарэлкі і сэндвіч, падзякаваў і выправіў. Мне было вельмі прыемна гэта бачыць, бо нажаль часта наглядалася ў адносінах да Немцаў нізкапаклонніцтва, але Іваноўскі патрапіў захавацца адпаведна.

Калі быў даны дазвол на арганізацыю судоўніцтва, дык у самым Менску былі ўстаноўленыя чатыры міравыя суды. На чале іх былі судзьдзі: Грэчыха - добра гутарыў пабеларуску і беларускай мовы ня ўнікаў, Гуло - нейкі сваяк Якуба Коласа, быў толькі пасьля ўнівэрсытэту, Леўчук - таксама толькі што скончыўшы ўнівэрсытэт, сын начальніка Жыльлёвага аддзелу, быў вельмі добра адзеты з бранзалетамі і татуажам на руцэ, рабіў уражаньне, што быў прадстаўніком савецкай залатой моладзі. Беларускую мову ведаў, але ўжываў яе тады, калі мусіў.

Пасьля зьліквідаваньня Намесьніцтва, я ад лістапада 1941 да лютага 1942 г. быў адвакатам. Правёў некалькі справаў і за кажную з іх атрымаў вялікшы ганарар, чым пазьней за месяц працы ў судзе. Мне маё адвакацкае становішча цалком адказвала, але на мяне пачаўся ціск з беларускага боку, каб я ішоў у суд, каб узмоцніць там беларускі і юрыдычны бок. Ня вельмі хочучы, я атрымаў прызначэньне ў Менскі Акруговы суд, які мясьціўся на вуліцы Алеся Гаруна, у тым самым будынку, дзе мясьцілася Беларуская Самапомач.

На чале Акруговага суду быў пастаўлены М. Наваградзкі, гадоў хіба больш за 65, які быў скончыўшы Варшаўскі ўнівэрсытэт. Як праўнік быў не благі, але мала энэргічны і пасыўны да беларускай справы. Заступнікам ягоным быў менскі фольксдойч Мільлер, гадоў хіба больш за 70. Нямецкую мову ён пасьпеў амаль забыць, але беларускай не пасьпеў яшчэ навучыцца, дык гутарыў парасейску з некаторым дадаткам беларускіх словаў. Быў таксама з Варшаўскага ўнівэрсытэту. У сужыцьці быў не благі. Як аб праўніку, аб ім уражаньня ня вырабіў, бо ён мала займаўся юрыдычнымі справамі, а больш гаспадарчымі, - даставаньнем для судовага пэрсаналю спэцыяльных харчавых дадаткаў: па кіляграме дражджэй, па каровінай назе з капытам, па кіляграме патакі (бульбяны сыроп) і таму падобнае. Дрожджы ў тыя часы былі ў вялікім попыце, бо-ж бяз дрожджаў ня можна было выгнаць самагонкі. Аднойчы, з даручэньня Іваноўскага завёз для Беларускага Камітэту 120 кіляграмаў дражджэй.

Мільлер даволі хутка памёр і мейсца віцэ-старшыні заняў Калінічук - Украінец, які быў прыжаніўшыся да Беларускі. Быў таксама з Варшаўскага ўнівэрсытэту. Апрача пералічаных быў яшчэ судзьдзя Аркадзь Арэхва, аб якім ужо ўспамінаў. Найбольш характэрнай ягонай уласьцівасьцяй была здольнасьць з усімі пасварыцца. Трохі пазьней, быў прызначаны судзьдзёю наваградзкі адвакат Павал Сьвірыд. Ён на Менскім гарызонце быў зоркай, бо добра ведаў права і асабіста быў вельмі сымпатычны і культурны. Апрача гэтых былі яшчэ судзьдзі: Грыгаровіч, - яшчэ з царскага ўнівэрсытэту. Грыгаровіч лёгка прыпамінаў забытае і самае важнае, меў ахвоту пашыраць свае веды. Меў і загану, любіў праз меру выпіць і вонкава выглядаў вельмі апушчаны. Судзьдзя Бахановіч юрыдычнай асьветы ня меў, хоць пры Саветах быў юрысконсультам. Ведаў вельмі мала, а больш і не хацеў ведаць. Судзьдзя П. Санько - быў даволі здольным, але перашкаджала яму тое, што скончыў унівэрсытэт ужо пры Саветах і дзеля гэтага ў абавязваючых цяпер цывільных законах - тых што абавязвалі ў Польшчы на нашых землях (X том, частка першая Зводу Законаў Расейскай Імпэрыі) мала напачатку разьбіраўся, але падвучыўся. Год пазьней быў авансаваны з міравога суду судзьдзя Бранавіцкі, быў ён найбольш савецкім з цэлага суду.

Усе суды былі падпарадкаваныя юрыдычнаму аддзелу Гэнеральнага Камісарыяту Беларусі, які поўніў функцыю касацыйнай інстанцыі, у парадку нагляду. На чале юрыдычнага аддзелу стаяў др. Фрыдрых, ягоным памочнікам быў Ротэрмунд з балцкіх Немцаў.

Беларускія суды ўвесь час нямецкай акупацыі займаліся толькі цывільнымі справамі, - усё карнае судоўніцтва было ў нямецкіх руках у найлепшым выпадку, у горшым, судзьдзёй быў кажны нямецкі паліцыянт, незалежна ад ягонага назову. Ужо пад канец акупацыі міравым судом былі пераданыя драбнейшыя справы і рабіліся прыгатаваньні да перадачы ўсяго карнага судоўніцтва, дзе ня былі закранутыя нямецкія інтарэсы. З гэтай мэтай быў пераложаны нямецкі карны кадэкс з некаторымі зьменамі.

Яшчэ пакуль Р. Астроўскі быў у Менску, нехта прынёс яму знойдзеную ў руінах будынку НКВД кнігу: "Обвинительное заключение по делу белорусского национального центра". Кніга мела якіх 200 старонак машынапісу. На вокладцы быў надпіс "Совершенно секретно". У гэтай справе, як выглядала з акту абвінавачаньня, было больш сотні абвінавачаных, сярод іх амаль усе былыя вучні Віленскай Беларускай Гімназіі, якія ў свой час перайшлі граніцу ў Саветы. Абвінавачаньні былі вельмі фантастычныя. Падгатоўка збройнага паўстаньня супроць Саветаў у паразуменьні з польскай, нямецкай і японскай разьведкай, падрыхтоўваньне тэрарыстычных актаў супраць савецкіх "вождей", прыгатаўляньне да ўзрываў электроўняў, мастоў і г. д. Як прыпамінаю сярод абвінавачаных быў і энкавудыст, якога абвінавачвалі ў тым, што вядучы выклады для нейкай дывэрсыйнай групы, прадстаўляў антысавецкіх партызанаў у такім сьвятле, што ў слухачоў маглі паўстаць сымпатыі да антысавецкіх партызанаў. Пасьля выезду Астроўскага на Ўсход, кніга гэтая знаходзілася ў мяне і была ў 1942 годзе перадана зяцю Астроўскага - Мікалаю Мінкевічу, згодна з лістом Астроўскага.

Жыцьцё ў Менску было даволі манатоннае, хатняе, з увагі на забарону бываньня на вуліцы вечарам, - калі прыходзілі госьці, дык заставаліся з начлегам. Ня ўспомніў яшчэ, што жонка працавала ў Школьным Інспэктараце бібліятэкаркай, а апрача гэтага для праф. Іваноўскага перакладала з нямецкага вядомы падручнік арганічнай хіміі Големана, так мне здаецца, ды працавала над хімічнай тэрміналёгіяй. На чале Школьнага Інспэктарату быў кс. В. Гадлеўскі з беларускага боку, і фольксдойч Сівіца з нямецкага. Заступнікам Сівіцы быў фольксдойч з Латвіі - Штэрнбэрг, які калісьці вучыўся, а можа і скончыў беларускую гімназію ў Латвіі.

Наш калгас паменшаў: А. Беленіс выехаў у Баранавічы, Іваноўскі і Дземідовіч-Дэмідэцкі перайшлі на сваю гаспадарку, засталіся ў калгасе - Я. Найдзюк, В. К. і я з жонкаю. Спатыкаліся прынамсі два разы ў дзень: на абед і на вячэру. Забыўся ўспомніць, што належаў яшчэ сюды лекар Кутарга. Гэта быў чалавек цікавы, хоць і беларускага паходжаньня, але яго больш цягнула да Расейцаў. У мэдычнай галіне быў добра адукаваны, можа таму, што і бацька і маці былі лекарамі, але ў больш жыцьцёвых справах быў, як-бы ўстрыманы ў разьвіцьці, як гэта часамі бывае з тымі, паводля маіх нагляданьняў, хто падросшы не пакідаюць скаўтынгу. Да гэтага трэба дадаць, што быў ваюючым талстоўцам, з сэктанскай настойлівасьцю, прапагуючы непраціўленскія пагляды Л. Талстога. Ясна, з ім на гэтым грунце спрачаліся. Хадзіў у талстоўскім уніформе - кашулі па калены.

Жыхары дому ўзаемна вечарамі адведваліся, бо кажны пад'езд меў выхад на вуліцу і на панадворак, і ўвесь рух з пад'езду ў пад'езд адбываўся праз панадворак. У гэтым доме, апрача пералічаных, жыў яшчэ А. Арэхва, тры браты Касякі, Э. Будзька і нейкі час Часлаў Будзька, пакуль не падаўся на работы ў Нямеччыну, баючыся, каб кс. Гадлеўскі не разьлічыўся з ім пры помачы Немцаў за нейкае непаразумленьне, якое было між імі яшчэ ў Вільні. Дом № 4, на Ленінградзкай вуліцы быў добры ня толькі тым, што ў ім было цэнтральнае аграваньне, але і тым, што гэтае аграваньне працавала, бо ў доме жыло некалькі Немцаў. У беларускіх урадах памешканьні не ацяпляліся, і ўсе працавалі ў польтах.

Даволі часта, наш калгас адведвалі знаёмыя з Вільні, якія прыяжджалі ў Менск па гандлёвых справах, бо ў Менску многа што было таней, як у Вільні. Даволі часта прыяжджала З. Каўшанка, часамі Ф. Аляхновіч, пару разоў прыяжджала мая сястра з Радашкавічаў, разам з цёткаю Луцкевічаў, - Абрамовіч, якая пад нейкім іншым прозьвішчам працавала ў бацькі ў Радашкавічах, як перакладчыца, паказаўся раз і М. Маркевіч, які быў у свой час прызначаны аршанскім ваеводаю, але ўцёк адтуль пасьля некалькіх тыдняў. Раз быў аўтарскі вечар Валентына Таўлая (падаю гэта ў дадатак да ягонай біяграфіі). Таўлай жыў, як-бы ўсё ў мінулым і ў чытаных вершах усё ваяваў з польскімі ўладамі. Аднойчы, чытаў свой новы драматычны твор дырэктар Менскага тэатру Булгак. Стараньнямі праф. Іваноўскага, дырэктар Менскага тэатру Янка Краўчонак быў заменены пратэгаваным Іваноўскага - Булгакам. Драматычны твор Булгака быў жыўцом сьцягнуты з нейкага польскага аўтара напісаўшага п'есу для вясковага тэатру. Польская крыніца здрадзілася ў іменьні аднэй дзеючай асобы "Рыдзыха". Сваю думку ўдзельнікі выказалі, сярод іх быў Плашчынскі, брат паэты Пушчы.

Аднойчы лекар Кутарга запрасіў сваю знаёмую з гэтага-ж дому, якую ён стараўся навярнуць на талстоўскую веру. Дзеўка зьявілася з мамай і гітарай. Кутарга сказаў кароткую прамову аб ушляхотніваючым дзеяньні музыкі на душу, пасьля чаго паненка бойка прасьпявала нейкія цыганскія частушкі з прыпеўкай:

Всюду пудра, пудра, пудра,

А без пудры трудно жить,

А без пудры, как лахудры і г. д.

Апладысмэнты былі вельмі бурлівыя, але паненка больш не паказвалася.

Кутарга пачаў і Немцаў наварочваць на талстоўскую веру, але вялікага посьпеху ня меў і хутка быў арыштаваны. Паведамілі ягоных бацькоў у Коўні, хутка прыехала ягоная маці і пачалі хадзіць па ўладах СД, з аднаго боку ўгаварваючы Немцаў, што яе сын такі ўжо прыдуркаваты, адарваны ад рэальнасьці, а з другога боку шчодра раздаючы хабары. Прыяжджала яна некалькі разоў, каштавала ёй многа грошай і зьбіраліся ўжо талстоўца выпусьціць, як ён захварэў на тыф, так што месяц адляжаў у шпіталі, а тады атрымаў загад зараз-жа адсюль выяжджаць, і ніколі больш тут не паказвацца.

У той час, калі Кутарга быў арыштаваны, дайшла вестка да М. Мінкевіча, што Астроўскага ўжо няма ў Менску і што мэблі, якія былі ў памешканьні, ужываюцца цяпер іншымі асобамі. Гэтага гаспадарскае сэрца Мінкевіча не магло зьнесьці. Мінкевіч прыехаў у Менск, дастаў пад ці пры Чырвоным касьцеле склад і зьвёз туды свае мэблі. У пакоі Кутаргі вытрас з шуфлядаў пісьмовага стала ў кучу на падлогу ўсе паперы і дакумэнты Кутаргі. Кутаргіха прыехаўшы і знайшоўшы лекарскі дыплём сына ў кучы на падлозе была вельмі ўзбураная і ўсё паўтарала, што ў Коўні Мінкевіч быў такі, такі ласкавы, такі ветлівы, такі ўслужлівы.

8-га лютага 1942 г. быў савецкі налёт на Менск. Бомбаў накідалі даволі многа, але ў большасьці яны траплялі ў руіны. Да Ленінградзкай вуліцы не дацягнулі з двох бакоў. Насупроць, праз вуліцу, пабудавалі на страсе ўнівэрсытэцкага будынку памост для зэнітнай артылерыі. Наагул абстрэл расейскіх самалётаў быў не благі.

Прыйшлі весткі пра нейкія падзеі ў Бярэзіне, дзе старшынёю быў А. Сакалоў і ў яго гасьцяваў Ул. Шавель. Пра гэта я даведаўся год пазьней. Паводля рэляцыі А Сакалова выглядала ўсё так: Выпіўкі ў Бярэзіне было многа, а наколькі людзі часта любяць піць у кампаніі, дык была кампанія і там, што пераважна складалася з паліцыі. Выпівалі, наракалі, што Немцы дурныя і праўдападобна, дзеля сваёй дурноты вайну прайграюць. Гутаркі вёў пераважна Шавель, паліцыянты прыслухоўваліся, занадта ў гутаркі не ўступалі, начальству не пярэчылі і сваіх паглядаў не выказвалі, але відаць, што між сабою гутаркі вялі і дайшлі да перакананьня, што з Немцамі блага і трэба пакуль час пераходзіць на савецкі бок, каб аднак не прыходзіць з пустымі рукамі, пастанавілі забраць з сабою старшыню павету А. Сакалова, ягонага заступніка і Ул. Шавеля. Паліцыянты навязалі сувязь з партызанамі (партызанамі называліся дэсанты скінутыя Саветамі, якія прымусова забіралі мясцовае насельніцтва) і тыя плян адабрылі. Быў вызначаны ўжо дзень, калі гэта мела ўсё стацца. На пярэдадні гэтага дня да Шавеля і Сакалова зьявіўся адзін з паліцыянтаў, што прыймаў удзел у змове і расказаў пра ўвесь плян. Быў пастаўлены на ногі цэлы гарнізон і ўсе ўдзельнікі змовы былі арыштаваныя. Падчас праведзенага сьледзтва паліцыянты паказвалі, што захоўваліся так пад уплывам гутарак Сакалова і Шавеля. Удзельнікаў змовы Немцы павесілі на рынку, але і становішча Шавеля і Сакалова зрабілася вельмі няпэўным і выглядала, што Немцы чакаюць толькі на загад вышэйшай улады, каб іх арыштаваць. Ужо ня раз, перад выездам з Менску, Шавель гаварыў, што яму ўсё гэта надаела і, што ён хацеў-бы недзе змыцца ў лес і пераседзець вайну. Цяпер пад уплывам пагрозы арышту гэтая думка аднавілася. У. Шавель намовіў А. Сакалова і заступніка Сакалова (прозьвішча не памятаю) да ўцечкі ў лес і там, ці адседжвацца да канца вайны ці арганізаваць партызанскі аддзел, - з расказу Сакалова я ня вырабіў сабе яснага пагляду. Зрабілі згодна з плянам і недзе ў канцы сакавіка, спаліўшы ўсе дакумэнты пайшлі ў лес. Праз пару дзён аказалася аднак, што жыцьцё ў лесе не цалкам добра годзіцца са спандэлітам, што быў у Сакалова - было пастаноўлена, што Сакалоў аддзеліцца ад іх і будзе самастойна кіравацца на Менск. Сакалоў накіраваўся на Менск і з таго часу ўсялякі сьлед па Шавелю загінуў. У Менск Сакалоў накіраваўся ідучы недалёка ад дарогі, бо ў лесе было яшчэ многа сьнегу. У лесе яго заўважыў праяжджаўшы нямецкі патруль і затрымаў. Дакумэнтаў ніякіх ня было, выясьненьні мутныя і Сакалоў быў накіраваны ў нейкі паліцыйны цэнтр у Смаленску. Там яму ўдалося падаць вестку аб сабе Р. Астроўскаму, які быў у гэтым часе ў Смаленску, і Астроўскаму ўдалося вызваліць Сакалова з-пад арышту. Пазьней Сакалова ўзялі працаваць перакладчыкам у Смаленску, працаваў ён нешта год, паехаў на адпачынак у Вільню і больш у Смаленск не вярнуўся. Такая была вэрсія гэтай справы расказаная Сакаловым.

Вясною 1942 году, каля Менску было яшчэ адносна спакойна з савецкімі дэсантамі, і аднойчы я з I. Касяком выбраліся на ровэрах адведаць майго бацьку ў Радашкавічах. Даехалі туды, пабылі пару гадзінаў і пачалі варочацца. Едучы назад заехалі ў Заслаўе, там пераначавалі. Назаўтра вярнуліся ў Менск.

Гэтаю-ж вясною 1942 г. усіх Беларусаў, не выключаючы і старшыні гораду В. Іваноўскага, высялілі з дому на Ленінградзкай вуліцы. Іваноўскі знайшоў дамы на Ратамскай вуліцы, - цэлы пасёлак: два двусямейныя дамы і якіх дзесяць аднатыповых памешканьняў устаўленых пад простым кутом ад Ратамскай вуліцы і рынку. Адзін двусямейны дом заняў В. Іваноўскі, другі двусямейны дом заняў наш калгас. Адно памешканьне занялі мы (жонка і я) два пакоі, трэці пакой заняў малодшы К., бо старэйшы выехаў, а ў другой палове дому пасяліўся дырэктар Менскага музэю - Антон Шукелойць і Язэп Найдзюк, які працаваў у выдавецкім аддзеле Школьнага Інспэктарату, і цётка Гэлена Праляскоўская - гаспадыня нашага калгасу. Выехалі мы з Ленінградзкай вуліцы апошнія, бо жонка на працы раптоўна захварэла на люмбаго і адлежвалася ў хаце. Люмбаго было ў такой вострай форме, што калі я выклікаў шпітальнае аўта для перавозу хворай на новае памешканьне, дык спэцыялісты ня далі рады, дзеля адсутнасьці марфіны. Пераехалі на Ратамскую, праз які тыдзень пасьля ўсіх іншых. У іншых дамох на Ратамскай, апрача раней пералічаных жылі артысты, з якіх прыпамінаю Клаўса. У суседнім з намі доме жыў інжынер-тарфянік Голубеў, за ім далей жылі фон Зэйдліцы, бацькі прыяцелькі Іваноўскага, тады першы амант Менскага тэатру (пайшоў у савецкія партызаны ў Чэхіі).

У нашым пасёлку на Ратамскай было між дамамі трохі зямлі, якая была падзеленая пад гароды, апрача таго на прылягаючым рынкавым пляцы таксама былі выдзеленыя дзялянкі пад бульбу і я энэргічна заняўся гародам, што было вялікім падтрыманьнем у нашым паўгалодным жыцьці.

Недзе ў чэрвені выпаў вялікі град, паасобныя градзіны былі вялічынёю з яблык і з выглядам малінаў. І рад нарабіў многа дзірак у страсе складу дрэва, што быў на панадворку, але нам больш шкоды не зрабіў, хоць былі чуткі, што пазабіваў авечкі ў паблізкіх вёсках. Праходзячы праз пару дзён каля свайго былога памешканьня на Ленінградзкай вуліцы з прыемнасьцю налічыў у сваёй былой гасподзе сем выбітых шыбаў.

Летам зьезьдзілі на адпачынак у Вільню, - пасьля разьбітага Менску, запраўды, вока адпачывала ў Вільні.

Аднойчы ўвосені зайшоў у судовую канцылярыю, застаў там нейкага даволі плюгава выглядаючага тыпа, які нават не стараўся гаварыць пабеларуску, як гэта рабілі многія ў Менску. Паслухаўшы пару мінутаў гутаркі, я зразумеў, што гэта нейкі міравы судзьдзя з недалёкага мястэчка. Калі я зьвярнуў яму ўвагу, што для ўрадаўцаў у ўрадавых справах абавязвае беларуская мова, дык гэты тып вызываюча і далей парасейску сказаў мне, што наколькі яму ведама, Немцы ня любяць нацыяналістаў і парадзіў мне гэта прыняць пад увагу, гаворачы: "мой совет выйдет вам только на здоровье". Паколькі падобныя выпадкі здараліся ў мяне даволі часта, бо менчукоў у беларускую веру трэба было цягнуць за вушы, дык я аб гэтым хутка забыўся. Праз пару тыдняў мяне выклікалі ў юрыдычны аддзел Гэнеральнага Камісарыяту, да др. Фрыдрыха, які сказаў мне, што паводля атрыманых ім інфармацыяў, я зьяўляюся палякам, а не Беларусам, што наагул ён і сам перад гэтым даходзіў да вывадаў, што ў мяне польская псыхіка, а цяпер ён мае на гэта пацьвярджэньне зусім з другога боку. На маё запытаньне ў чым-жа, паводля яго выяўляецца мая польская псыхіка, др. Фрыдрых сказаў мне, што палякаў характэрызуе іхнае заўсёдняе незадаваленьне з існуючага стану і, што гэта самае ён заўважыў у мяне і прыпомніў, што калі больш месяца таму, паказваў мне і іншым судзьдзям праект некага нямецкага распараджаньня зьмяняючага цывільнае права ў Гэнеральным Камісарыяце, дык толькі аднаму мне гэтая зьмена не спадабалася, а ўсе іншыя не знаходзілі словаў пахвалы. Факт такі запраўды быў, калі я сказаў яму, што калі-б гэты праект быў уведзены ў краіну, дзе няма ніякай праўнай традыцыі, дык бязумоўна ён быў-бы вельмі добры, але на Беларусі, дзе існуе старая беларуская праўная традыцыя. З Фрыдрыхам, так да нічога канкрэтнага не дагаварыліся і кісла расталіся, - я выйшаў ад яго ў перакананьні, што ў найлепшым выпадку мяне звольняць з працы, а можа скончыцца яшчэ і горш.

Праз два тыдні Фрыдрых ізноў выклікаў мяне ў Гэн. Камісарыят і паведаміў, што пасьля праверкі інфармацыі, пра якія ён мне казаў, аказаліся непраўдзівыя і, што ён да мяне больш ніякіх пратэнзіяў ня мае, што ён вельмі цэніць маю веду, што мае надзею і г. д. Яшчэ праз тыдзень я даведаўся, што таго тыпа, якога я павучаў аб патрэбе ўжываньня беларускай мовы, Немцы злавілі ўначы за мястэчкам, са сьпіскамі паліцыі і важнейшых урадаўцаў, калі ён кіраваўся да лесу, і пасьля сьледзтва растралялі, за даваньне інфармацыяў савецкім дывэрсантам.

Толькі тады мне зрабілася яснай крыніца Фрыдрыхаўскай інфармацыі. Праз месяц Фрыдрых даручыў судзьдзі П. Сьвірыду і мне зрабіць праект кадэксу Цывільнага Паступаньня, узяўшы за падставу расейскі царскі кадэкс. Даючы нам гэтае заданьне Фрыдрых даў нам трохмесячнае звальненьне ад усялякіх іншых працаў у судзе. Даручаную працу мы выканалі ў вызначаным часе. Праект спорнай часткі кадэксу прыгатаваў я, а П. Сьвірыд прыгатаваў праект паступаныія ў няспорных справах. Абедзьве часткі мы супольна абгаварылі, унесьлі патрэбныя папраўкі і аддалі Фрыдрыху. Праз колькі часу Фрыдрых казаў, што нашая праца спаткалася; з добрай ацэнкай у вышэйшых уладаў.

Так дажылі да 1943 году. Жыцьцё далей манатоннае і галаднаватае. Часамі ігралі ў брыдж, часамі на брыдж прыходзіў Штэрнбэрг. ён многа часу прысьвячаў на нараканьні на нямецкую палітычную дурноту. Гаварыў усё вёльмі слушна, але ставіў слухачоў у прыкрае становішча, бо такіх, якія-б яму запярэчылі ў калгасе ня было, а пацьвярджаць слушнасьць ягоных выказваньняў, перад Немцам у ўніформе цывільнага кіраўніцтва са свастыкай на апаясцы на рукаве, таксама ня было як. З мясцовых заходзілі сёстры Каткавічанкі, I. Касяк, два браты Кушалі, - праз іх пазнаёміліся з Дзімітрам Сямёнавым, які вучыўся з імі ў школе, а пазьней працаваў у музэі. З замяйсцовых прыяжджалі Браты, А. Шантыр, Г. Багдановіч, які быў лекарам у Івянцы і многа іншых наведвальнікаў. Госьці пераважна прыяжджалі з самагонкай і закускай, бо на правінцыі жылі многа сыцей.

Летам 1943 году Немцы надумалі і праўна аформіць той факт, што савецкія калгасы ўсюды рассыпаліся адразу пасьля прыходу Немцаў, хоць Немцы гэтаму стараліся супрацьдзеяць, бо-ж кажнай дзяржаўнай уладзе выгадней мець, дачыненьні з нямногімі калгасамі, як сотнямі тысяч прыватных гаспадарак. Пагоджваючыся з заіснаваўшым фактычна станам Немцы хацелі афіцыйна ўвесьці прыватную ўласнасьць на зямлю і завесьці гіпатэчную сыстэму. Мела быць створана сетка гіпатэчных урадаў і для прыгатаваньня патрэбных працаўнікоў, увосені 1943 году быў арганізаваны тыднёвы курс у Менску, на далёкім прадмесьці, над Сьвіслачай. Я меў на гэтым курсе некалькі лекцыяў аб асновах гіпатэчнага права і аб вядзеньні гіпатэчных кнігаў. Думаю, што мае слухачы многа не навучыліся, бо і прадмет складаны, вымагаючы больш грунтоўных студыяў, і людзкі матэрыял не заўсёды меў дастатковае прыгатаваньне, ды і час выразна закароткі. Павінен сказаць толькі, што я прыгатаўляючыся да выкладаў, лепш пазнаў гіпатэчную праблему, бо і ў унівэрсытэце і ў судзе атрымаў толькі павярхоўную веду гэтага спэцыялізаванага прадмету. Апрача мяне выкладалі Фрыдрых, Ротэрмунд, Сьвірыд і Арэхва.

На «калгасным» ганку, Менск, 12.III.1943 г. Зьлева на права: Р. Галяк, Я. Каханоўская, Галена (цётка), Леанід Кароль, Дзіма Сямёнаў; 2-гі чарод: Л. Галяк, Ганна Іваноўшчанка, Язэп Найдзюк; 3-ці чарод: Ул. Кароль, А. Шукелойць і Лявон Луцкевіч .

На сваю руку, бяз нічыёга даручэньня пералажыў я Х-ты том, першую частку Зводу Законаў і апрацаваў слоўнік юрыдычнай тэрміналёгіі - беларуска-расейска-польскі.

Адчыніўся Акруговы суд у Баранавічах, старшынёю быў вызначаны П. Сьвірыд, які сваім заступнікам зрабіў Міхася Тулейку, які яшчэ нядаўна прыяжджаючы ў Менск падсьмейваўся з судоўніцтва. Тулейка належыў да асобаў самазадаволеных з сябе, з той працы, якую ў даным часе выконваюць. Ён быў адвакацкім аплікантам у Сьвірыда і судовай практыкі ня меў ніякай. П. Сьвірыд запрапанаваў мне ехаць у Баранавічы, але я сказаў яму, што маё мейсца ўжо занятае. Меў ахвоту паехаць А. Арэхва, але я пераканаў яго, што гэта было-б зусім не на мейсцы і ён, што рэдка з ім бывала, са мною згадзіўся.

Усе дамы ў Менску, якія ня былі прыватнай собскасьцяй пры Саветах, перайшлі пад адміністрацыю спэцыяльнай нямецкай арганізацыі. Аднойчы ў суд былі ўнесены гэтай арганізацыяй больш ста судовых аднатыповых справаў аб высяленьні дзеля неўнясеньня гасподняй платы. Справы былі вызначаныя на адно паседжаньне і рэфэрэнтам быў я. Разгледзеўшы гэтыя справы я сказаў старшыні суду, што гэтыя справы нам не падлягаюць, бо стараной у іх ёсьць нямецкая арганізацыя і, згодна з распараджаньнем аб арганізацыі беларускіх судоў, гэткія справы падлягаюць нямецкаму судоўніцтву. Старшыня суду Наваградзкі адказаў, што ён ведае, але, што Фрыдрых сказаў яму, каб мы гэтыя справы разгледзелі. Я адказаў, што разгледзець дык мы іх разгледзім, але вынік будзе ня той, што ён спадзяецца, а кілі Фрыдрых хоча, каб вынік быў памысны, дык хай дасьць пісьмовае распараджаньне. Фрыдрых ясна гэтага не зрабіў і суд згодна з маёй прапановай справу спыніў, як яму непадсудную. Справа была ясная, Немцы хацелі з нарушэньнем свайго закону, каб Беларусы павыкідалі Беларусаў з памешканьняў беларускімі рукімі.

Наступіў нарэшце багаты ў здарэньні 1944 год. Ужо самы пачатак даў прадсмак гэтага. Старым звычаем нашага калгасу, побач з 25 Сакавіком, Купальлем і Калядамі, сьвяткаваўся і Новы Год. Апрача сяброў калгасу, гэта значыць у гэтым часе дырэктара А. Шукелойця, новага калгасьніка Цьвячкоўскага, малодшага К., мае жонкі і мяне, быў прысутны на спатканьні 1944 году нехта з чыгуначнай аховы з Баранавіч. Звычайна ўваходныя дзьверы на панадворак былі зачыненыя і адчыняліся толькі пасьля сьцьверджаньня хто ідзе. Ужо пасьля прыходу Новага Году раптам пачуліся ў сенцах нечыя галосныя крокі, спадзяючыся найгоршага, гэта значыць нейкай дывэрсыйнай візыты, усе схамянуліся; ахоўнік з Баранавіч схапіўся за пісталет, Цьвячкоўскі пакінуў свой у сваім пакоі, я ў сваім памешканьні. Раптам дзьверы адчыняюцца і ўваходзяць Браты. Аказалася, што яны мелі прыехаць на спатканьне Новага Году, але цягнік спазьніўся на некалькі гадзінаў, калі хадзіць па вуліцы, нават тым, што былі ў тэатры, было запозна, дык ня хочучы сядзець цэлую ноч на станцыі, пакінулі там свой багаж, а самі прайшлі праз увесь горад, нікім не затрыманыя, ідучы сярэдзінай вуліцы, грукаючы ботамі і вітаючыся са спатканымі патрулямі "гайль Гітлер".

Пад вакном памешканьня Галякоў. Менск, 1944 г. З лева на права: А. Шантыр, У. Кушаль, Валя Баравік, Ант. Цьвічкоўскі, Галена Галяк, Ант. Шукелойць, Леанід Галяк; у вакне: Раіса Галяк і цётка (Марыя?).

Недзе ў студзені 1944 г. адбылася выяздная сэсія Менскага Акруговага суду, пад маім старшынствам у Вялейку і Глыбокае. Міравыя судзьдзі - Мікола Кунцэвіч у Вялейцы і Збышка ў Глыбокім, жылі бяз параўнаньня лепш, чым жылі ўсе ў Менску. Мікола Кунцэвіч быў таксама на пасадзе Першага судзьдзі Вялейскай акругі. Паседжаньні зацягваліся да пазна. У Вялейцы аднойчы, калі прыйшоў час на адчытаньне прысудаў - згасла электрыка і чыталі пры сьвеце лучынаў. Пасьля Вялейкі паехалі на некалькі дзён у Глыбокае і тады вярнуліся ў Менск. Падарожжа ў тыя часы было справай даўгой, складанай і часта небясьпечнай. Выехаўшы з Менску цягніком на Вільню, даяжджалася да Маладэчна, там трэба было сядзець цэлую ноч на станцыі (разбуранай), грэючыся час ад часу нямецкай вайсковай кавай, якой не шкадавалі і цывільным праяжджаючым, якую давалі ў пабудаваных за станцыяй бараках. У Вялейку цягнік адыходзіў раніцою. Падарожжа было небясьпечнае, бо савецкія дэсантнікі падкладалі над рэйкі міны, якія ўзрываліся, калі на іх наяжджаў цягнік. У небясьпечных мейсцах цягнік ішоў вельмі павольна, як правіла, перад паравозам ішлі дзьве пустыя плятформы, гэта, каб міны ўзрываліся пад імі, але часта міны ўзрываліся і пад вагонамі з людзьмі і хоць шкоды агранічваліся некалькімі раненымі ці забітымі, аднак рух на некалькі гадзінаў перарываўся. Едучы назад у Менск, на гэтай самай адчыненай плятформе, дзе і суд, аказаўся і адвакат Тэльмашэўскі з Вялейкі. Калі цягнік затрымаўся перад сэмафорам у Маладэчне, дык Тэльмашэўскі, ведаючы ўсе тамтэйшыя ходы, саскочыў з плятформы і праз нейкія гароды падаўся ў Маладэчна. Гэта было раньнім вечарам. Недзе каля поўначы аказаўся на станцыі і Тэльмашэўскі, ужо належна падпітым.

Тэльмашэўскі быў сынам віленскага капэльмайстра, скончыў права і аплікантуру і пачаў працаваць судзьдзёю. Падаваўся заўсёды за Паляка, і ўсё-б было добра, каб не любоў да гарэлкі. Едучы аднойчы цягніком, перад спадарожнікамі вельмі няпрыхільна адазваўся аб Полшчы, ейным урадзе і дурной палітыцы. Як наступства гэтага яму была зробленая дысцыплінарная справа і ён быў звольнены са становішча судзьдзі.

У хуткім часе аказалася патрэба для мяне ізноў быць у Вялейцы, але ўжо ў іншай справе.

У Радашкавічах, дзе мой бацька быў начальнікам павету, павятовым лекарам і кіраўніком шпіталю быў лекар Гладкі, і там-жа працавала лекарам ягоная жонка. Паходзіў Гладкі з Менску, меў там свой дамок за Сьвіслачай. Быў не благім хірургам і быў з маім бацькам у добрых адносінах. Аднойчы з нагоды сьвінабіцьця запрасіў майго бацьку і іншых на прыняцьце. Запрошаныя прыйшлі, выпілі, добра закусілі ды пайшлі да хатаў. У гэтую самую ноч лекар Гладкі са сваёй жонкай і дачкой Маргарытай далучыліся да савецкіх дэсантнікаў. Гладкі быў заўсёды вельмі антысавецка настроены, але ў гэтага пацука, пад уплывам падзеяў на савецка-нямецкім фронде паўстала думка, што нямецкі карабель топіцца і дзеля гэтага трэба зьмяняць фронт, пакуль ня позна. Каб выклікаць нямецкія рэпрэсіі і было зарганізаванае гэтае прыняцьце, каб стварыць у Немцаў уражаньне, што аб уцечцы да савецкіх дэсантнікаў ведаюць усе запрошаныя, таксама, як і Гладкі, спрыяюць Саветам. Правакацыя была шытая даволі белымі ніткамі, але тым ня менш Немцы пахапалі ўсіх прысутных на прыняцьці ў Гладкага і пасадзілі ў вастрог СД у Вялейцы. Даведаўшыся аб гэтай падзеі я парабіў некаторыя стараньні ў Менску праз др. В. Іваноўскага, а сам асабіста паехаў у Вялейку з інтэрвэнцыяй да начальніка СД у Вялейцы, Немца з Латвіі - Гравэ. Той паведаміў мяне аб тым у чым абвінавачаны бацька: папершае, гэта справа ўцечкі лекара Гладкага, - я як мог тлумачыў яму, што гэта-ж тыповая савецкая правакацыя, па-другое, абвінавачаньне было тое, што бацька перахоўваў Жыдоўку. Справа была ў тым, што ў бацькі працавала перакладчыцай сястра жонкі Антона Луцкевіча, якая ў запраўднасьці была Жыдоўкай, прозьвішчам Абрамовіч [10]. Яна была арыштаваная адначасова з бацькам. Я сказаў Гравэ, што я сам ведаў яе, ня раз спатыкаўся з ёю, калі заяжджаў да бацькі, але мне ніколі нават у галаву не прыйшло, што яна Жыдоўка, дык што-ж дзіўнага, што ня ведаў аб гэтым і бацька. Гутарка вялася з паўтары гадзіны, нарэшце Гравэ сказаў, што справа яшчэ не закончаная і маю інтэрвэнцыю ён возьме пад увагу. Я перадаў бацьку пачку з бялізнай і бохан хлеба і паехаў назад у Менск. М. Кунцэвіч перад маім выездам абяцаў, што будзе час-ад-часу падкідаць бацьку ежы.

Больш чым праз месяц СД паведаміла мяне, што я магу забраць бацьку з вастрогу, і што яго выпусьцяць пад маю апеку. Паехаў ізноў у Вялейку і там мне выпусьцілі бацьку барадатага, худога і вашывага. Ніякіх прадуктаў ён не атрымліваў, відаць Кунцэвіч аб гэтым забыўся, хоць з увагі на папярэднія адносіны майго бацькі да яго не павінен быў бы забыцца. Бацька сядзеў з Калодкам і Радзевічам. Справу ягонай перакладчыцы-Жыдоўкі выкрыў, як аказалася, агент СД. А. Прывёз бацьку ў Менск і пасяліў у сябе. Праз нейкі час бацька пачаў нудзіцца бяз працы, бо мець працу ў Менску яму было забаронена. Аднойчы бачучы, што бацька разглядае Х-ты том Зводу Законаў у мяне паўстала думка, ці не варта было-б зрабіць з яго судовага абаронцу. Бацьку гэтая думка таксама спадабалася, ён пачаў паважна вывучаць Х-ты том Зводу Законаў, засыпаў мяне пытаньнямі з гэтай галіны. Др. Фрыдрых, пагутарыўшы з маім бацькам, згадзіўся прызначыць яго судовым абаронцам у Іўе, куды бацька хутка і выехаў. Працаваў аднак бацька на сваім новым становішчы нядоўга, бо ў пачатку сакавіка я атрымаў ад др. Фрыдрыха паведамленьне, што бацька памёр. Я зараз-жа паехаў у Іўе. Даехаў да станцыі Гаўя, скуль калісьці хадзіла да Іўя вузкакалейка, цяпер аказалася, што заміж паравозікаў ужывалася конская цяга, ці людзкая цяга, праз паніханьне плятформы даўгімі жэрдкамі. Гэтыя новыя цягнікі хадзілі без раскладу, калі нешта трэба было Немцам прывезьці ці вывезьці. Гэтай мадэрнай плятформай мне ўдалося даехаць да Іўя. Там зайшоў да сваіх, дзе жыла бацькава сястра, яе дачка Ганна, што была замужам за прымаком Юзікам Федаровічам і іхныя дзеці (найстарэйшы - Кастусь, быў вывезены Саветамі). Юзіка самога ня было, паехаў у Ліду па бацьку. Аказалася, што бацька будучы па сваіх справах у Лідзе, ідучы па вуліцы раптоўна ўпаў і памёр. Целам заапекавалася Беларуская Самапомач і асабісты бацькаў знаёмы з Вільні, Яцкевіч. На другі дзень бацьку пахавалі на мясцовых могілках, побач з ягонай маці. У Іўі я ня быў з дзесяць гадоў і цяпер меў магчымасьць параўняць. Іўе наагул зьмянілася на лепшае, бо пасьля вялікага пажару было забаронена адбудоўвацца з дрэва і дзеля гэтага ўсе спаленыя хаты на вуліцах і рынку былі адбудаваныя як мураваныя з цэглы, пустакоў ці былі глінабітныя. Мястэчка атрымала паўгарадзкі выгляд. У Іўі было многа ўцекачоў з Магілёўшчыны і, ў каталіцкім Іўі, раптам аказалася праваслаўная царква, сьвятар якой хаваў майго бацьку. Паховіны гэтыя зрабілі вельмі добрае ўражаньне на маіх родных, бо як яны казалі, ксёндз ніколі на могілкі не хадзіў, а даводзіў толькі да апошняй хаты, а там узмахваў крапілам усьлед і варочаўся назад. Адзначылі таксама мае родныя, што хоць нешта ды можна было з багаслужбы зразумець. Іўе перад вайною было выключна каталіцкае мястэчка і з праваслаўнымі ніякага сутыку ня мела. Дзед мой Ян узяў за жонку праваслаўную з мястэчка Любчы над Нёмнам, і мая бабка была ў мясцовым насельніцтве адзіная праваслаўная ў Іўі. Будучы ў выключна каталіцкім асяродзьдзі бабка мая з часам сталася каталічкай, хоць ніякага націску на яе з боку дзеда ня было.

Ня гледзячы на тое, што ў Іўі, як і ў ваўсёй Лідчыне, паліцыя была яшчэ ў польскіх руках, аднак было ўжо і беларускае жыцьцё. Былі ў Іўі два ксяндзы - адзін Ільдэфонс Бобіч - Беларус, а другі ксёндз Пецюкевіч - Паляк. Гэты Пецюкевіч вучыўся ў Беларускай гімназіі, скончыў год пасьля мяне і выкіраваўся ў Палякі. Быў і іншы такі выпадак сярод скончыўшых Беларускую Гімназію. Палякам зрабіўся выхаванак кс. А. Станкевіча - Бабок.

На жыцьцё пад нямецкай акупацыяй мае родныя не наракалі, адно толькі наракалі, што перашкаджаюць жыць партызаны.

Назаўтра адвязьлі мяне канём на станцыю Гаўя і адтуль звычайным цягніком на Ліду. У Лідзе я хацеў пагутарыць з Яцкевічам аб акалічнасьцях сьмерці бацькі. Зайшоў да Яцкевіча, падзякаваў яму за апеку. Яцкевіч з касы выцягнуў грошы, што былі пры бацьку і дакумэнты. Грошаў было нямнога, трохі нямецкіх і 120 рублёў у золаце. Адну дзесятку я тут-жа падараваў Яцкевічу. У Лідзе атрымаў мэтрыку сьмерці бацькі.

Ідучы на станцыю заўважыў каля аднэй цырульні воз і людзей, што ўглядаліся ў воз і стараліся заглянуць у цырульню. Затрымаўся, пытаюся, што тут здарылася і мне сказалі, што ў цырульні знаходзяцца польскія партызаньі. Партызаны гэтыя ў Лідчыне знаходзіліся на нямецкім утрыманіьні, узамен за што яны не ваявалі з Немцамі, але павінны былі ваяваць з савецкімі дэсантнікамі. Гэтым яны магчыма з абавязку і займаліся, але найбольш ахвотна займаліся выразаньнем Беларусаў, якіх у Лідчыне з іх рук загінулі сотні. У выходзячай у Вільні, пад рэдакцыяй Ф. Аляхновіча беларускай газэце, др. Янка Станкевіч друкаваў цэлыя сьпіскі Беларусаў, што загінулі з польскіх рук у Лідчыне. З Лідчыны паходзіла лістоўка, якую я бачыў у Менску, выданая польскімі партызанамі, у якой заклікалася Палякаў да вырэзваньня Беларусаў у словах: "Паментай Поляку, жэ сьмерць каждэго Ўкраінца чы Бялорусіна пошэжа граніцэ Жэчыпосполітэй!,,

З Ліды бяз прыгодаў даехаў да Вільні, пабыў там два дні на Пюромоньце, адведаў у шпіталі бацьку жонкі, адведаў пару знаёмых і вярнуўся ў Менск. У Менску зрабіў натарыяльнае асьветчаньне ад свайго і сястры імя, што зракаюся ўсялякіх правоў да спадчыны па бацьку ў адносінах да зямельнага ўчастку (пляцу) ў Іўі на карысьць Ю. Федаровіча. Вясной трэба было пару разоў пайсьці на зямельныя работы па фартыфікацыі Менску. Адзін раз быў на аэрадроме, будаваў падземны схоў з бэляк у выкапаным катлаване. На аэрадроме былі выкапаная цэлая сыстэма акопаў. Іншы раз абкладаў, выкапаныя ўжо акопы фашынай за горадам у кірунку на Слуцк.

Вясной гэтага году я пачуў, што нешта не ўпарадку з вачыма. Вочы зрабіліся нейкімі чулымі на сьвятло і вельмі хутка мучаліся. Пайшоў у мясцовы шпіталь, там вельмі старанна аглядзелі і пацешылі, што з вачыма ўсё ў поўным нарадку. Ад іхнай пацехі аднак вочы не палепшалі, а хутчэй наадварот. Будучы пасьля хаўтураў бацькі ў Вільні, зайшоў да сваёй сталай акулісткі др. Мілеўскай. Тая доўга аглядала, тады сказала прыйсьці яшчэ заўтра і калі я зьявіўся мяне запытала з чым я п'ю гарбату. Калі я адказаў, што з сахарынай, дык Мілеўская сказала мне, што сахарына на вочы ня шкодзіць, аднак нястача цукру можа шкодзіць, і што ў мяне аслабленьне вачных мускулаў ад нястачы цукру. Парадзіла ўжываць хоць пару лыжак цукру ў дзень і гімнастыкаваць вочы, занурыць твар у міску з вадою і адчыняць і зачыняць у вадзе вочы. Дыягноза аказалася правільнай, бо лякарства - цукер куплены на чорным рынку, памагло ўжо праз тыдзень.

Вясною езьдзіла ў Вільню і жонка, бо памёр яе бацька Ўладзімір Лукашэвіч.

Неўзабаве даведаліся, што будзе сьвяткавацца 25 гадавіна ад заснаваньня Віленскай Беларускай Гімназіі. Скарысталі з гэтай нагоды адведаць Вільню, тым больш, што зрабілася нам лягчэй атрымаць прапускі на чыгунку (каб карыстаць з чыгункі трэба было мець нямецкі дазвол). У Менску аказаўся нейкі фольксдойч, прозьвішчам Ваксаў, хадзіў у нямецкім уніформе цывільнага кіраўніцтва і меў быць на чале нямецкага ўраду "Райхспрюфстэльле". Беларусы, што з ім супрацоўнічалі, мелі блянкеты чыгуначных дазволаў ужо з пячаткай, і ахвотна дзяліліся гэтымі дазволамі са сваімі знаёмымі. Што гэта была за арганізацыя "Райхспрюфстэльле" я да сягоньня не патрапіў дайсьці. Такі назоў не спатыкаецца ў намэнклятуры тых часоў. Добра паінфармаваныя Немцы таксама не маглі нічога аб гэтай арганізацыі сказаць, бо ніколі пра яе ня чулі. Як мне сягоньня выглядае, гэта была сьмелая афэра гэтага Ваксава, які, як я даведаўся многа пазьней, быў Жыдам і называўся Вакслер. Аб гэтым будзе яшчэ пазьней.

Сьвяткаваньне 25 угодкаў ад заснаваньня Віленскай Беларускай Гімназіі праводзілася вельмі ўрачыста, выступаў хор Менскага тэатру, адбылося ўзнагароджаньне "Крыжамі Заслугі" двох найстарэйшых настаўнікаў гімназіі - сп. Алёны Сакаловай-Лекант і кс. Адама Станкевіча. Узнагароды былі ўручаныя асабіста прэзыдэнтам БЦР Радаславам Астроўскім. Пікантнасьць гэтай сцэны ўзнагароджаньня патрапіць ацаніць толькі той хто ведае, як любіліся кс. Станкевіч з Астроўскім. Я ня ўспомніў у сваім часе, што ў гэтым-жа годзе, гэнеральным камісарам Беларусі, гэнералам паліцыі фон Готбэргам была пакліканая да жыцьця Беларуская Цэнтральная Рада і на чале яе быў пастаўлены выкліканы са Смаленску Радаслаў Астроўскі. Правы яе і абавязкі былі паданыя ў спэцыяльным дэкрэце выданым фон Готбэргам.

Астроўскі выступаў перавязаны праз плячо вялікай істужкай гэтага ордэну (назову і статуту гэты ардэн ня меў і не займеў і пазьней). Уваход Астроўскага быў папярэджаны зьяўленьнем старшага лейтэнанта А. Плескачэўскага, ад'ютанта прэзыдэнта, які папярэдзіў, што зараз увойдзе прэзыдэнт, і калі сказаў "прашу ўстаць", увайшоў Астроўскі вітаны гучнымі воплескамі. Пасьля абраду ўзнагароджаньня, адбыліся выступленьні Менскага хору, пераплятаныя выступленьнямі салістаў (адна выступіла з рэпартуарам трохі за свабодным з увагі на прысутнасьць каталіцкага біскупа). Пасьля выступаў прафэсыяналаў, адбыліся выступы мастацкай самадзейнасьці, вучні і вучаніцы выступалі з салёвымі нумарамі, - хто сьпяваў, хто іграў на фортэпіяне. Рабіла ўражаньне, што сабраліся ўнукі і ўнучкі да бабкі на імяніны, але бацькі былі задаволеныя, а іншыя муселі цярпець, бо што мелі рабіць. Шчасьліва вярнуліся ў Менск.

З вясною пачаліся даволі частыя налёты савецкіх самалётаў на Менск. Налёты былі невялікія, прылятала некалькі самалётаў, але затое вельмі даўгія, часамі аж да расьсьвету. Прыляцеўшыя самалёты кідалі то ў адным, то ў другім мейсцы па бомбе, рэдкія ў часе. Абарона была, ня ведаю на колькі добраю, але вельмі шумнаю. Я бачыў, як зьбілі адзін самалёт. Падчас аднаго з налётаў адна з бомбаў упала на наш пасёлак, разьбіла адну хату і цяжка параніла жонку Баравіка, стоража гэтых дамоў. Калі самалёты адляцелі, дык разьбітую хату прыйшлі грабіць уласаўцы. У нашай хаце, з тае стараны, дзе ўпала бомба, выляцелі ўсе шыбы (два вокны), але былі хутка ўстаўленыя з музэйных фондаў.

Пасьля аднаго з такіх налётаў, калі былі парваныя электрычныя правады, у нашым калгасе было некалькі начлежнікаў: Браты, А. Шантыр, Шырмянка і яшчэ нехта. Сьвятла ў хаце ня было і ўсе займаліся гутаркамі пасеўшы на канапу і на паложаную на падлозе для начлегу сьпінку ад канапы. У пэўным часе я выйшаў на панадворак, каб прагуляць нашага сабаку таксу. Як толькі выйшаў на ганак, дык пачуў крокі босых ног і зараз-жа з-за рогу паказаўся дырэктар Шукелойць з паднятымі рукамі, за ім Немец у паліцыйнай форме, а за ім другі ў цывільным. Немец папытаўся ці я гаспадар памешканьня, і калі я сказаў што але, дык загадаў весьці яго ў памешканьне. Увайшоўшы ў пакой і асьвяціўшы яго ліхтарыкам ды пабачыўшы цэлую грамаду людзей, Немцы дзікімі спужанымі галасамі пачалі крычэць, каб усе падымалі рукі ўверх. Усе прысутныя паднялі рукі і былі выведзеныя на панадворак, дзе было сьвятлей, і пастаўленыя тварамі дасьцяны. Немцы правялі хуткі допыт і спраўджаньне дакумэнтаў. Былі вельмі разчараванын, што прыехаўшыя былі з Баранавіч, а не з Вільні. Братоў і Шантыра забралі ў СД, але праз гадзіну яны вярнуліся. Пісталеты ім вярнулі, а мне сказалі прыйсьці заўтра. Заўтра аддалі мне пісталет і перапрасілі за клопат, гаворачы, што памыліліся.

У хуткім часе пераехаў Глеб Багдановіч, які быў прызначаны галоўным лекарам Беларускай Краёвай Абароны (мабілізацыя была праведзеная ў сакавіку) і пасяліўся ў пакоі, дзе перад гэтым быў малодшы К., які паехаў у Вільню. Пасьля сьмерці бацькі пераехала да нас у Менск, сястра з Радашкавічаў.

Я ад даўжэйшага часу ў Менску займаўся працай над юрыдычным слоўнікам беларуска-польска-расейскім, бо да гэтага часу нічога добрага ў гэтым кірунку ня было зроблена. Больш-менш у гэтым часе ён быў ужо гатовы. Аднойчы прыехаўшы з Баранаічаў Эдуард Будзька пабачыў слоўнік, перагледзеў яго і запрапанаваў, што яго выдасьць Баранавіцкая каапэратыва, дзе сабралася трохі грошай і яна хоча нешта з імі карыснае зрабіць. Ясна, я ахвотна згадзіўся. Нажаль аднак нічога з гэтага ня выйшла, бо калі вестка аб гэтым дайшла да старшыні Акруговага суду ў Баранавічах, - П. Сьвірыда, дык ён асьветчыў, ён якраз мае намер выдаць такі слоўнік. Слова датрымаў, і я ў хуткім часе атрымаў ягоны слоўнік - дзьве старонкі машынапісу.

На пачатку году др. Фрыдрых сказаў мне, што існуе патрэба заснаваньня і зарганізаваньня ў Менску Юрыдычнага Інстытуту для падрыхтоўкі праўнікаў і прасіў мяне прадставіць яму плян арганізацыі такога інстытуту, разьлічанага на чатыры гады. Такі плян я яму прадставіў. Др. Фрыдрых тады вызначыў мяне афіцыйна арганізатарам гэтага Інстытуту з тым, што пасьля заканчэньня ягонай арганізацыі, я меў быць ягоным кіраўніком. Вызначыў мне дадатковую аплату і крэдыт на сакратарку. Раз ці два былі паданыя абвесткі аб арганізацыі Інстытуту ў "Беларускай Газэце" з запрашэньнем кандыдатаў у Інстытут да рэгістрацыі. Было зарэгістравана некалькі дзесяткаў кандыдатаў, але праца хутка перарвалася дзеля выезду з Менску.

Аднойчы да мяне на працу прыйшла жонка каб са мной парадзіцца і расказаць мне пра адну справу. Яна ішла ў нейкай сваёй справе ў Гэнеральны Камісарыят. Палагодзіла сваю справу, спаткала на калідоры Аню К. з якой стаялі і гутарылі. Падыйшла да іх мундуровая немка-фольксдойчка Дымкоўская ці Домбкоўская, бо яе называлі і так і так, і адвёўшы жонку перадала ёй ключы ад свайго стала ў Школьным Інспэктараце, дзе яна мела для працы невялічкі пакой. У сувязі з нядаўным бамбардаваньнем столь працякала, рабочы стол быў засыпаны абваліўшымся тынкам, аграваньне і туалет ня дзейнічалі і яна перанеслася працаваць у Гэнеральны Камісарыят. Яна папрасіла жонку выняць з верхняй шуфляды з левага боку стала ўсё што там ёсьць і пры нагодзе перадаць ёй. Калі жонка адчыніла шуфляду і пабачыла што там ёсьць, дык схавала ў свой партфэль і прыйшла да мяне радзіцца, што рабіць, каб вырваць гэта з нямецкіх рук, куды нехта "ўслужлівы" перадаў. Партфэль занясьлі да хаты і ўсё было ціха.

Аднойчы ў Школьны Інспэктарат прыйшла сп-ня Дымкоўская і жонка шчыра сказала ёй, што нічога ёй ня зьверне, бо сама яна хіба разумее, якую вартасьць гэта мае для нас Беларусаў, а за зробленую ёй шкоду пацьвердзіць усё, што яна скажа Сівіцу ў сваю абарону. На гэтым разыйшліся і надалей усё было ціха, пакуль Сівіца не пачаў націскаць на Дымкоўскую, як пасоўваецца яе праца і яна ўсё-ж мусіла нешта сказаць. Сівіца шалеў, лаяў Дымкоўскую (ня ў вочы), "ах, та стара! Ах, она цось крэнці!" У адносінах-жа да жонкі сказаў: "в СД она вшыстко пове!" Калі перадаваў гэта ўсё нам Найдзюк у нашым калгасе, мы насьмяяліся, але і ўстрывожыліся, што-ж рабіць далей.

Пастанавілі занесьці прэзыдэнту БЦР, Радаславу Астроўскаму, - так было і зроблена. Астроўскі схаваў у свой стол і прасіў перадаць Дымкоўскай, што калі яна мае нейкую патрэбу, дык няхай прыйдзе да яго, але да Астроўскага яна не пайшла і СД жонку не турбавала. Так усё і засталося.

Пачаўся чэрвень, савецкія налёты былі амаль кажны дзень, і часамі Немцы не пасьпявалі з алярмам, і алярм быў адначасова з бомбамі. Аднойчы здарылася так, што раптам на панадворку зрабілася ясна, як у дзень, і толькі калі пачуліся першыя выбухі, пачаўся алярм. Лініяй акопаў акружылі цэнтр гораду і акопы гэтай лініі былі на пляцы, каля нашай хаты.

У канцы травеня Р. Астроўскі запрасіў да сябе Братоў, А. Шантыра, Глеба Багдановіча, Я. Найдзюка і мяне з жонкаю ды сказаў, што мае намер склікаць кангрэс Беларусаў, каб на ім можна было выказаць свае пагляды і пажаданьні, а з другога боку, каб атрымаць ад кангрэсу мандат на становішча БЦР. Усе прысутныя гэтую думку, як такую, падтрымалі, але высунулі таксама і свае засьцярогі. Між іншым прысутныя выказалі думку, што БЦР у сваім сучасным складзе ня ёсьць дастаткова рэпрэзэнтацыйнай, з увагі на належаньне да яе некаторых асобаў, якія ня толькі нікога, але што яшчэ горш і асабіста не рэпрэзэнтуюць нічога, а калі маюць галовы, дык толькі да справаў спэкуляцыйнага характару. Апрача гэтага былі выказаныя думкі, што калі Рада мае быць завязкам Ураду, дык павінна быць арганізацыйна перабудаваная і паасобныя радныя павінны належыць да розных фаховых аддзелаў. Закіды былі выказваныя вельмі гарача і Астроўскі абяцаў, што выказаныя думкі будуць прынятыя пад увагу і Рада будзе перабудаваная. Астроўскі сказаў, што ў гэтай перабудове я буду прызначаны радным БЦР. Пасьля гэтага Астроўскі сказаў, што ён хоча, каб я быў галоўным сакратаром кангрэсу. Я запытаўся ў яго, а хто-ж будзе старшынёю? Астроўскі адказаў, што старшынёю будзе Яўхім Кіпель. Тут узьнялася бура. Астроўскі свайго кандыдата не бараніў, але асьветчыў...

Чаму Астроўскі правёў з намі гэтую гутарку ня ведаю, відаць чамусьці лічыў, што пералічаныя асобы твораць нейкую групу. Праўда, усе прысутныя мелі наагул згодныя пагляды на становішча і ў ацэнцы людзей, але ніякай зарганізаванай групы не тварылі, а з Найдзюком даволі часта не згаджаліся, бо ягоная хадэцкасьць была часта прычынаю іншага падыходу і пагляду.

Наагул, усе вельмі блага арыентаваліся ў становішчы на фронце, хоць было ясна, што Саветы ўсё пасоўваюцца наперад. Перад самым ужо Кангрэсам часта чулася артылерыйская далёкая кананада, але гаварылі, што Немцы праводзяць вялікую акцыю супраць савецкіх дэсантнікаў і усе наагул прыймалі гэта, як праўду.

Беларуская Цэнтральная Рада, калі гэтак можна сказаць, першага набору складалася з наступных асобаў: першым віцэпрэзыдэнтам быў Мікола Шкялёнак, які прыехаў, каб заняць гэтае становішча, з Бэрліну; другім віцэпрэзыдэнтам быў Юры Сабалеўскі; далей былі радныя - Сьцяпан Калядка, Сымон Кандыбовіч, Сьцяпан Стаськевіч, Пётра Орса, В. Абрамава, Усевалад Родзька, Ганько, Аўген Калубовіч, Францішак Кушаль, К. Езавітаў і Астроўскі (не Радаслаў).

Кангрэс быў вызначаны на 27 чэрвеня 1944 году. Зьехалася вельмі многа, ня толькі прадстаўнікоў ад беларускага насельніцтва Гэнеральнай Акругі Беларусі, але і прадстаўнікоў з Гэнеральных Акругаў Летувы і Латвіі, а таксама з тэрыторыяў на Ўсходзе, што былі пад вайсковай адміністрацыяй. Кангрэс прайшоў у вялікім патрыятычным настроі. Пачаўся і скончыўся ў той самы дзень, згодна з праграмаю. Пратакол Кангрэсу (апублікаваны) праўдзіва перадае падзеі, за выняткам 182 толькі прамовы Я. Кіпеля, нібы ім сказанай, але ў запраўднасьці напісанай ім нейкіх пяць гадоў пазьней у Нямеччыне. Другім сакратаром Кангрэсу быў судзьдзя Менскага Акруговага суду - Бранавіцкі. Кангрэс адбыўся ў Менскім тэатры.

Тыдзень перад Кангрэсам, віцэстаршыня Менскага Акруговага суду - Калінічук, паехаў на вакацыі ў Вільню, дзе меў нейкіх сваякоў і перавёз у Вільню ўсе свае мэблі. Відаць, што лепш арыентаваўся ў становішчы на фронце, як большасьць.

На наступны дзень, пасьля Капгрэсу, 28 чэрвеня 1944 году, праходзячы каля будынку Гэнеральнага Камісарыяту, што мясьціўся ў будынку недалёка ад тэатру, пры Саветах тут зьмяшчаўся ЦК кампартыі, я заўважыў, што на адным унутраным панадворку гарыць вялікае вогнішча, а з вакон розных паверхаў выкідаюцца цэлымі зьвязкамі розныя, трэба думаць, урадавыя паперы. У адзін момант мне зрабілася ясна, што Немцы ўцякаюць з Менску. Я зараз-жа пайшоў у БЦР, якая была ў будынку ленінскай імя Пушкіна ці Пушкінскай імя Леніна бібліятэкі і дзе перад паўстаньнем БЦР быў Менскі Гэбітскамісарыят. Там быў поўны супакой і парадак. Адбыўшы ўсю абавязковую працэдуру, улучна з абшуканьнем і зданьнем зброі (варту ў БЦР трымаў беларускі аддзел СС), дайшоў да Астроўскага. Пытаюся ў яго ці мае яшчэ доўга намер тут сядзець? Адказвае: "А што такое?" Расказаў Астроўскаму тое, што бачыў у Гэн. Камісарыяце. Астроўскі схапіўся, сказаў мне чакаць у ягоным кабінэце, і хутка паехаў да нямецкіх уладаў. Праз паўгадзіны вярнуўся і абвесьціў усім працаўніком Рады, што калі хто хоча з Менску выяжджаць, дык павінен праз дзьве гадзіны быць з усімі сваімі рэчамі ў памешканьні БЦР.

Перад тым, як ісьці да хаты зьбірацца, я забег яшчэ ў суд, разьвітаўся са старшынёю Наваградзкім, які сказаў, што хвароба жонкі не дазваляе яму ўцякаць, хоць разумее, што яго спаткае. Разумеў, дык разумеў, але пэўна не спадзяваўся, што будзе ў Менску павешаны. З Менскага Акруговага суду выехаў яшчэ судзьдзя Волкаў, з міравых судзьдзяў Леўчук і Грэчыха, - рэшта пад рознымі прэтэкстамі засталася не дзеля таго, што былі сымпатыкамі саветызму, але дзеля таго, што ня верылі ў магчымасьць уцячы ад Саветаў. Доўгае прамываньне мазгоў зрабіла сваё. У жонкі і ў мяне ніякіх сумліваў што рабіць ня было, бо ўжо пасьля 2-га "вызваленьня" Саветамі, мы пастанавілі, што мы зробім усё магчымае, каб нас больш Саветы ня "вызвалялі". Калі я вярнуўся да хаты, дык там быў ужо Глеб Багдановіч, Антон Шантыр, Антон Шукелойць і Я. Найдзюк. Усе, за выняткам Найдзюка, мелі ехаць з Радаю, Найдзюк-жа выбраўся самастойна праз Вільню, дзе ў яго была жонка і дзеці. Свае зборы пачаў з перагляду ўсіх сваіх папераў і разлажэньня іх на дзьве групы: адна, што трэба ўзяць з сабою, другая, што трэба спаліць. Прызначаныя на спаленьне паперы ўсадзіў у печ і падпаліў, калі ўсё добра перагарэла, дык пабачыў, што спаліў ня тое, што трэба было, а наадварот, - тады спаліў і другую кучу. Нашая гаспадыня Марыя Барзабагатая сказала, што яна таксама не застаецца, а едзе з намі. Яна хутка выстаралася каня з возам для перавозу рэчаў. Узялі, што можна было ў так хуткім часе і паехалі на зборны пункт у БЦР., на другую гадзіну папаўдні. Там было ўжо многа людзей. Даведаліся, што яшчэ з гадзіну можна быць пэўнымі, што выезду ня будзе, таму скарысталі з гэтага, каб вярнуцца яшчэ раз на Ратамскую вул., ды ўзяць пакінутыя патрэбныя рэчы. Калі вярнуліся ў Раду, дык пабачылі, як аддзел вартаўнікоў СС злажыў свае рэчы на конны вазок і адыйшоў. Аховы ў Радзе больш ня было. Так у чаканьні надыйшоў і вечар. Разлажыліся да спаньня на падлозе ў голі. Спаньня праўда многа ня было, бо па-першае і няпрывычна спаць на падлозе, а па-другое, усю ноч лётала некалькі савецкіх самалётаў, дзесьці кідалі па бомбе, а па іх стралялі, і гэтак было да рассьвету. Усім, яшчэ папярэдняга дня, выдалі выстаўленыя нямецкімі ўладамі "ахоўныя лісты" "шуцбрыфэ", якія выдаваў Ю. Сабалеўскі і стараўся пры гэтым паказаць сваю ўладу. Каля дзесятай гадзіны пачалі перавозіць нас да цягніка, які стаяў у полі з усходняга боку Менску. Цягнік быў вельмі даўгі. У кнізе, ў ангельскай мове, выданай у Лёндане ў 1964 годзе напісанай В. Калюш "Біяграфічныя зацемкі аб прафэсары Радаславе Астроўскім" няправільна падана, што эвакуацыйны цягнік быў паданы раніцою наступнага дня пасьля Кангрэсу. На Кангрэсе аб эвакуацыі не гаварылася, дык скуль-жа маглі працаўнікі Рады даведацца, што для іх прыгатаваны цягнік ужо а 8-ай гадзіне раніцы? Такім чынам пагрузка ў цягнік была толькі раніцой 29-га чэрвеня 1944 году. У наш вагон, гэта значыць той у вагон, куды мы ўлезьлі нашым калгасам (Багдановіч, Шукелойць, Шантыр, мая жонка, сястра і я), пагрузіліся яшчэ трое Кушаляў, трое Кіпеляў, сям'я Шчагловых (Куліковічаў) трое Савёнкаў, цётка Барзабагатая, Ліманоўскі і яшчэ пара незнаёмых.

На месцы пагрузкі прастаялі амаль да вечара, а тады эшалён паволі пасунуўся. Эшалён складаўся з уцякачоў, як мы, юнакоў, трохі вайсковых на плятформах з аўтамі. Усе выгадна разлажыліся на падлозе. Эшалён мінуў Менскую станцыю, дзе на пэроне валялася многа валізкаў і раскіданых рэчаў. Выглядала так, што людзі пакідалі рэчы сядаючы ў цягнік. Пераехалі пасажырскую станцыю і затрымаліся на таварнай на цэлую ноч. Таварная станцыя была перапоўненая эшалёнамі. Уся ноч была неспакойная, бо некалькі разоў бамбілі і выглядала, што паважней як да гэтага часу. Некаторыя падчас налётаў хаваліся пад вагоны, іншыя шукалі далейшых сховішчаў. Да вельмі далёка бегаючых належаў Скурат, які падчас шуканьня сховішча ўваліўся ў яму з глінай, так як быў у зімовым футры. Мікола Шчаглоў падчас далейшага падарожжа апісаў ягоную прыгоду вершам.

Раніцою 30 чэрвеня відаць дайшла чарга і на наш эшалён, і мы паволі пасунуліся. Недзе каля паўдня былі ў Стоўпцах, там дасталі дзякуючы стараньням Ф. Кушаля трохі ежы, лепш сказаць, дзякуючы стараньням Н. Арсеньневай, якая бязупынна налягала на свайго мужа, каб той даставаў ежу. Гэтае накіраваньне на ежу не спынялася ўвесь час нашага падарожжа. Начавалі ноч у полі за Стоўпцамі. Наступны дзень больш стаялі, як ехалі. Стаялі ў полі, стаялі на станцыях і, як амаль пачынала цямнець даехалі да Баранавічаў. Баранавіцкая станцыя і ўсё навокал яе была вельмі збомбленая. На станцыі стаялі пагарэлыя эшалёны, як выглядала з пагарэлага і раскіданага барахла, эшалёны былі з уцекачамі. Настрой у сувязі з магчымасьцю далейшых налётаў вельмі трывожны. Некаторыя ўжо зьбіраліся ўцякаць далей ад станцыі, як паведамілі, што едзем далей. Запраўды паехалі, але недалёка, бо ўсяго кілямэтраў 10, а там эшалён стаў у глыбокім выкапе і затрымаўся на ўсю ноч. Як ужо добра сьцямнела, пачалі на галавою лётаць самалёты і нешта бамбілі ў розных кірунках ад цягніка, але ў вялікай адлегласьці. Гэтым разам усе заставаліся ў вагонах, выставіўшы толькі вартаўнікоў. У суседнім ад нас вагоне ехаў камендант эшалёну Ю. Сабалеўскі. Калі далёкія бамбёжкі спыніліся, Сабалеўскаму данясьлі, што падкрадаюцца партызаны. Усе, хто быў узброены, занялі мейсцы пры ваконцах і дзьвярох, тады Сабалеўскі распарадзіўся, што калі ён зробіць першы выстрал, дык хай усе тады страляюць. Чакаючы на першы стрэл Сабалеўскага ўсе ўглядаліся ў той адкос, выглядаючы партызанаў. Запраўды, на версе высокага адкосу, таго выкапу дзе стаяў цягнік, усе заўважылі на фоне неба сыльвэткі нейкіх асобаў, якія то падымаліся з травы, то ізноў хаваліся. Калі Сабалеўскі быў ужо гатовы пачаць страляніну, нехта добра прыгледзіўшыся сказаў: "гэта-ж япіскапы". Запраўды гэта былі япіскапы. Пры першых гуках далёкае бамбёжкі яны павыскаквалі з вагонаў і пахаваліся ў кусты. Калі налёт заціх, дык відаць ім зрабілася няпрыемна, што яны, як манахі, выказваюць большую дбаласьць пра сваё жыцьцё чым сьвецкія людзі, і яны пост фактум пачалі рабіць выгляд, што яны не ўцякалі, а проста выйшлі на сьвежае паветра памаліцца. На наступны дзень, каля паўдня, 3-га ліпеня даехалі да Ліды. У Лідзе высеў А. Шантыр і падаўся на Вільню, а эшалён нядоўга пастаяў і паехаў далей на Беласток. Мінулі станцыю Скрыбава, праехалі пару кілямэтраў і раптам пачулі, што цягнік пачаў раптоўна тармазіць, але ня роўна, а рыўкамі; амаль затрымаецца, а тады пасунецца ізноў, ізноў амаль затрымаецца, а тады ізноў пасунецца. Нехта высунуўся з вагона і сказаў: "Ну, тут нашаму доктару будзе работы". Цягнік нарэшце затрымаўся зусім, усе павыскаквалі з вагонаў са зброяй і пабачылі, што перад нашым вагонам засталося толькі тры цэлых вагоны, а ўсе, што былі перад гэтымі трыма, вагонаў якіх шэсьць і паравоз, былі ў ваднэй вялікай кучы, адны вагоны ўлезшыя ў сярэдзіну іншых, другія стаўшыя надыбы, іншыя павернутыя бокам. Навокал жытнія палі. Вайсковыя патрулі з кулямётамі пабеглі і заляглі ў жыце спадзяючыся нападу, але нападу ня было. Назьбіралі кучу посьцілак, падзерлі іх і Г. Багдановіч пачаў аглядаць тых, каму яшчэ гэты агляд быў патрэбны. Усіх пацярпеўшых, забітых і раненых было асобаў сорак. Ня было больш, бо пярэднія плятформы былі з аўтамі, а пад аўтамі былі людзі, але ня так многа, як у вагонах толькі злюдзьмі. Хутка прыляцеў самалёт, пакружыўся над эшалёнам і паляцеў. Трохі пазьней прыехалі самаходы і пазабіралі ўсіх раненых. Пад вечар да цягніка прычапілі ззаду паравоз і адцягнулі назад на станцыю Скрыбава. Там стаялі амаль цэлы наступны дзень, чакаючы пакуль паправяць лінію. Пад вечар паехалі далей. Праяжджаючы мейсца дзе цягнік наехаў на міну, пабачылі, што паразьбіваныя вагоны сьцягнутыя са шляху і ляжаць із двох бакоў дарогі. Праехалі яшчэ пару кілямэтраў і пачуліся выбухі, нехта кінуў пад вагон гранаты. У кірунку выбуху трохі пастралялі, але цягнік не затрымліваўся. На наступны дзень - 5-га ліпеня, затрымаліся ў Беластоку. Тут Ф. Кушаль пайшоў старацца харчоў і адстаў ад эшалёну, бо цягнік пайшоў далей без яго.

У Беластоку Сабалеўскі загадаў выгрузіць і пакінуць для мясцовага Беларускага Камітэту два вагоны абутку і вопраткі, якія везьлі два працаўнікі ЦГО (Цэнтральгандэльгэзэльшафт Ост) і якія тлумачыліся, што гэта яны везьлі для падзелу між уцекачоў.

У дарозе было многа гутарак з Яўхімам Кіпелям, які спачатку прычапіўся да мяне за тое, што мой сабака называўся Мік, часта жартам называлі яго Мікіта, і што гэта абражае ягоныя хрысьціянска-праваслаўныя пачуцьці, бо як выводзіў Кіпель гэта ёсьць скарот нейкага праваслаўнага імя, пры гэтым Кіпель даваў многа няпрошаных радаў, якія іменьні трэба даваць сабакам, - пераважна гэта былі ўсё ангельскія іменьні. Пасьля гэтага Кіпель узяўся за пераконваньне мяне, што Радаслаў Астроўскі гэта Паляк, на што ён мае дакуманты.

Пасьля Беластоку цягнік пайшоў хутчэй, мінулі Варшаву, дзе высеў К. Дземідовіч-Дэмідэцкі, тады паехалі на Торунь, пераехалі Віслу ў Марыенбургу, дзе з цягніка было відаць магутны, адрэстаўраваны крыжацкі замак і паехалі берагам затокі (Фрышгаф) на Кэнігсбэрг. У Кэнігсбэрг прыехалі вечарам 7-га ліпеня і начавалі ў вагонах.

ДАДАТКІ

Дадатак 1-шы. Беларуская Сялянска-Работніцкая Грамада

Пры выбарах у польскі парлямэнт у 1922 годзе ўвесь беларускі актыў, незалежна ад сваіх палітычных пераконаньняў, аб'яднаўся паміж сабою і ўвайшоў у блёк з іншымі нацыянальнымі меншасьцямі Польшчы, а іменна з украінцамі, немцамі і жыдамі, у выніку чаго паводля супольнага выбарнага сьпіску № 16 у польскі парлямэнт было выбраных 11 паслоў і 3-ох сэнатараў - Беларусаў.

У 1922-1924 гадох усе беларускія дэпутаты ў польскі парлямэнт, незалежна ад сваіх палітычных паглядаў уваходзілі ў склад адзінага Беларускага Пасольскага Клюбу, сябры якога з парлямэнтарнай трыбуны дружна баранілі правоў беларускага народу ў Польшчы, патрабуючы ад польскага ўраду дакладнага выкананьня польскай канстытуцыі з 1921 году, якая гарантавала нацыянальным меншасьцям у Польшчы свабоду культуры, навукі і рэлігіі.

Дзеля таго аднак, што польская палітыка рабіла стаўку на дэнацыяналізацыю нацыянальных меншасьцяў, што са свайго боку выклікала абвастрэньне змаганьня, частка сяброў Беларускага Пасольскага Клюбу пераходзіць у вострую апазыцыю да ўраду і ў чэрвені 1924 году ствараюць новую палітычную партыю - Беларускую Сялянска-Работніцкую Грамаду. Парлямэнтарысты, сябры Грамады, выступаюць з Беларускага Пасольскага Клюбу і ствараюць асобны парлямэнтарны клюб.

У склад парлямэнтарнага клюбу Грамады ўвайшлі паслы: Браніслаў Тарашкевіч, які стаўся старшынёю клюбу, Юры Сабалеўскі, Сымон Рак-Міхайлоўскі, Пётра Мятла і Павал Валошын.

У Беларускім Пасольскім Клюбе засталіся безпартыйныя і група Беларускай Хрысьціянскай Дэмакратыі, на чале ксяндзом Адамам Станкевічам.

Праз нейкі час паслы Васіль Рагуля і Фабіян Ярчміч утварылі новую палітычную партыю - Беларускі Сялянскі Саюз, але з Беларускага Пасольскага Клюбу ня выступілі.

Заснаваньне Грамады і пераход у апазыцыю да ўраду было спаткана беларускім насельніцтвам прыхільна.

Польскі парлямэнт, 31-га ліпеня 1924 году, прыняў закон аб мовах навучаньня ў школах, паводля якога нацыянальныя меншасьці Польшчы - беларусы, украінцы, немцы і жыды мелі права на адчыненьне дзяржаўных школаў з моваю выкладаньня данай нацыянальнасьці, калі знаходзілася дастатковая колькасьць бацькоў, якія гэтага вымагалі. Трэба зазначыць, што гэты закон прайшоў галасамі палякаў, бо прадстаўнікі нацыянальных меншасьцяў галасавалі супраць гэтага закону, як не ідучага.

Дзеючы на падставе новага закону насельніцтва Заходняй Беларусі падало польскім уладам больш як 12 000 патрабаваньняў на адчыненьне беларускіх школаў. Польшчы аднак гэты закон быў патрэбны не на тое, каб адчыняць беларускія школы, але па тое, каб задэманстраваць сваю лібэральнасьць у вачох замежнай грамадзкай думкі і дзеля гэтага ў 1924-1925 школьным годзе ні водная беларуская школа адчыненай ня была.

У выніку абвастрэньня польска-беларускіх адносінаў, вясною 1926 г. на паседжаньні цэнтральнага камітэту Грамады, у складзе: Б. Тарашкевіча, Радаслава Астроўскага, Ю. Сабалеўскага, С. Рака-Міхайлоўскага, П. Мятлы, П. Валошына і М. Бурсэвіча, было пастаноўлена безадкладна прыступіць да арганізацыі сеткі гурткоў Грамады, а таксама павятовых і акруговых камітэтаў партыі. Была апублікаваная праграма Беларускай Сялянска-Работніцкай Грамады, якая не адбягала ад праграмаў іншых сацыялістычных партыяў, і было зазначана, што партыя імкнецца да асягненьня мэтаў праграмы згодна з абавязваючымі законамі. Пасьля апублікаваньня праграмы і падачы адрысу сакратарыяту - Вільня, вуліца Вялікая 30, пачалі прыходзіць дэклярацыі аб прыняцьці ў партыю. У першым тыдні прыйшло больш 5000 дэклярацыяў, а да канца 1926 году налічвалася больш як 100 000 сяброў Грамады.

Такі раптоўны разрост Грамады зьвярнуў на сябе ўвагу польскай адміністрацыі, а таксама Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі ды ўраду БССР.

Заінтэрасаваньне Кампартыі да Грамады было выклікана між іншым і тым, што ў грамадаўскай прэсе часта друкаваліся артыкулы з рэзкай крытыкай палітыкі Масквы ў адносінах ла БССР, і гэтыя нападкі на імпэрыялістычную палітыку вельмі не падабаліся Маскве. Не падабалася таксама тое, што Грамада хоць і мела сацыялістычную праграму, дык адначасова нэгатыўна адносілася да камуністычнай партыі.

Дзеля пералічаных прычынаў, у ліпені 1926 году Б. Тарашкевіч атрымаў ліст ад камісара асьветы ў Менску - Усевалода Ігнатоўскага з прапановаю зьехацца ў Соппот, каля Данцыга (Гданьска), на канфарэнцыю, дзеля абгаварэньня розных пытаньняў.

Б. Тарашкевіч прапанову У. Ігнатоўскага прыняў, і канфарэнцыя была вызначаная на 24-27 жніўня ў г. Лянгфур.

На канфарэнцыю прыбылі з Менску: камісар асьветы У. Ігнатоўскі, сябра камінтэрну Корчык-Лагіновіч, беларус; сябра камінтэрну інжынер Робэрт; прадстаўнік менскага ОГПУ Славінскі, паляк; прадстаўнік камсамолу Заходняй Беларусі Паўлік, беларус з БССР; і шаржэ да фэр савецкага пасольства ў Варшаве Ульянаў, беларус.

З Вільні прыехалі: старшыня Грамады Б. Тарашкевіч і сябры Цэнтральнага Камітэту Грамады - дэпутаты парляманту П. Мятла і II. Валошын; дырэктар Віленскай Беларускай гімназіі Р. Астроўскі са сваім заступнікам з Таварыства Беларускай школы С.; і прадстаўнік Беларускага Студэнцкага Саюзу М.

Перад афіцыйным спатканьнем дэлегацыяў, Б. Тарашкевіч і Р. Астроўскі здолелі прыватна спаткацца з У. Ігнатоўскім. На гэтым спатканьні У. Ігнатоўскі паінфармаваў аб запраўдным становішчы ў БССР. Становішча гэтае, паводля У. Ігнатоўскага было вельмі благое. Падцьвярджаючы вялікія дасягненьні на культурным фронце, Ігнатоўскі наракаў на палітычную атмасфэру і сталую нязносную інгэрэнцыю Масквы ў ваўсе найбольш важныя галіны дзяржаўнага жыцьця. Ігнатоўскі дзякаваў за дапамогу аказаную прэсай Заходняй Беларусі ў справе пашырэньня тэрыторыі БССР. На разьвітаньне Ігнатоўскі папярэдзіў, што іхным заданьнем ёсьць зьвязаць Грамаду з камуністычнай партыяй і парадзіў у гэтай справе не паддавацца.

Канфэрэрэнцыя адбылася 26 жніўня 1926 году ў горадзе Лянгфурце. Кажная старана была прадстаўлена 6-ю асобамі.

Корчык з БССР адзначыў, што ў працы Грамады маюцца непажаданыя адхіленьні ад гэнеральнай лініі пралетарыяту, бязпамылкова вызначаныя камуністычнай партыяй.

У. Ігнатоўскі пералічыў асягненьні БССР у культурнай і эканамічнай галіне. Памылкі зробленыя Грамадою Ігнатоўскі выясьніў недасьветчанасьцю кіраўніцтва і выразіў надзею, што ў будучыні будзе асягнутая поўная гармонія між Грамадою і камуністычнай партыяй.

Ад Грамады выступіў Р. Астроўскі. Р. Астроўскі выясьніў, што Грамада гэта не грамадзкая арганізацыя, а палітычная партыя са сваёю праграмаю і статутам. Тое, што ў змаганьні шляхі Грамады часамі пакрываюцца са шляхамі іншых партыяў, нават такіх, як Польская Сацыялістычная партыя ці Незалежная Сялянская партыя, яшчэ не гаворыць аб злучэньні гэтых партыяў. Калі Грамадзе будзе па шляху з камуністычнай партыяй, дык у тых выпадках можна ісьці разам, а ў іншых выпадках шляхі Грамады і Кампартыі могуць разыходзіцца. Трэба таксама ўзяць пад увагу, што сярод Беларусаў камуністычная партыя ня цешыцца аўтарытэтам, як партыя варожая беларускаму вызвольнаму руху. Калі-б Грамада падпарадкавалася камуністычнай партыі, дык гэтым яна-б самаліквідавалася, да таго-ж трэба не забывацца, што Грамада мае 100000 сяброў, а камуністычная партыя на Зах. Беларусі ўсяго 1000. Дзеля паданых прычынаў можа быць гутарка толькі аб узгадненьні дзейнасьці, там дзе гэта магчыма.

Вывады Р. Астроўскага выразна не спадабаліся ўсходняй дэлегацыі і Б. Тарашкевіч пастараўся давесьці да кампрамісу. Прызнаючы слушнасьць вывадам Р. Астроўскага, Б. Тарашкевіч выступаў аднак з думкаю, што застаючыся незалежнай партыяй, Грамада аднак павінна мець цесны кантакт з камуністычнай партыяй. На прапанову П. Валошына такім зьвязным стаўся Б. Тарашкевіч.

Пасьля канфэрэнцыі заходнія дэлегаты выражалі думку, што вынікі гэтай канфэрэнцыі не да спадобы Маскве, і ў сувязі з гэтым цяпер трэба чакаць нейкай правакацыі.

Грамада пры канцы 1926 году налічвала 121000 сяброў і пачынаючы ад кастрычніка 1926 году пачынае спатыкацца ў сваёй працы з перашкодамі з боку польскай адміністрацыі. У гэтым самым часе пачалі надыходзіць весткі, што ў сябры Грамады пачынаюць запісвацца сябры камуністычнай партыі і сваімі выступленьнямі правакуюць польскія ўлады да рэпрэсыяў супраць Грамады. З другога боку такога самага роду правакацыямі пачынаюць займацца агенты польскай тайнай паліцыі, што з гэтай мэтай сталіся сябрамі Грамады.

У ноч з 14 на 15 студзеня 1927 году Цэнтральны Камітэт Грамады быў арыштаваны, за выняткам Ю. Сабалеўскага, які ўцёк у Нямеччыну. Апрача Цэнтральнага Камітэту было арыштавана 3000 сяброў Грамады, і Грамада была польскімі ўладамі абвешчаная нелегальнай арганізацыяй. Польскі парлямэнт выдаў сваіх сяброў, пазбаўляючы іх парлямэнтарнага іммунітэту.

На чале містэрства юстыцыі стаяў у той час Александар Мэйштовіч, а самую справу супраць Грамады праводзіў пракурор Віленскага Акруговага суду Пжылускі. Бяспасрэдна вінавачнікамі былі віцэпракуроры Віленскага Акруговага суду Колапскі і Краўзэ.

Судовы працэс Грамады ў Віленскім Акруговым судзе пачаўся 23 лютага 1928 году, а закончыўся 22 травеня 1928 году.

Склад суду быў наступны: старшыня - Овсянко, судзьдзі - Едзевіч і Борэйко, запасны судзьдзя - Бжозоўскі.

Абаронцамі падсудных былі: адв. К. Петрусевіч, які бараніў Р. Астроўскага, Антона Луцкевіча і Шнаркевіча; адв. Сьмяроўскі, які бараніў Б. Тарашкевіча і іншых паслоў сойму; адв. Кжыжаноўскі, які бараніў А. Каўша; адв. Дурач ды іншыя.

У часе працэсу былі дапытаныя 596 сьветкаў абвінавачаньня і каля 600 сьветкаў абароны. 95 працэнтаў сьветкаў пракуратуры гэта былі паліцыянты. З усіх абвінавачаных 19 было апраўданых, сярод іх Р. Астроўскі іА. Луцкевіч. Усіх абвінавачаных было 56.

37 абвінавачаных былі прыгавораны да розных тэрмінаў зьняволеньня ад 3-ох да 12-ці гадоў. Усе паслы парлямэнту атрымалі па 12 гадоў.

Прыгавар быў абжалаваны і Апэляцыйны суд у Вільні зьменшыў кары зьняволеньня на палову і апраўдаў яшчэ 7 абвінавачаных.

Прыгавар управамоцніўся і засуджаныя пачалі адбываць кару.

У жніўні 1930 году аднак увесь Цэнтральны Камітэт Грамады быў звольнены, хоць усе іншыя засуджаныя надалей адбывалі кару. Вытварылася няпрыемная сытуацыя, бо былі звольненыя толькі тыя, што былі засуджаныя на вялікшыя кары, звальненьне адбылося спосабам, што прыгавар заставаўся ў сіле, як заставалася ў сіле пазбаўленьне правоў. Створанае палажэньне выкарысталі камуністы і намовілі былых паслоў да выезду ў Савецкі Саюз. Увосені 1930 году С. Рак-Міхайлоўскі, П. Мятла, П. Валошын і сакратар Грамады М. Бурсэвіч разам з сем'ямі выехалі ў Менск.

Б. Тарашкевіч выехаў нелегальна ў Нямеччыну. Праз нейкі час праяжджаючы з Нямеччыны ў Данцыг, праз гэтак званы польскі калідор, быў бяспраўна арыштаваны палякамі і затым супраць ягонай волі выменены польскім урадам на звольненага ў гэтым часе з Салаўкоў Ф. Аляхновіча.

Пару гадоў пазьней усе выехаўшыя ў БССР былі арыштаваныя і абвінавачаныя ў імкненьні адарваць БССР ад Савецкага Саюзу і сасланыя ў савецкія канцэнтрацыйныя лягеры, дзе ўсе загінулі.

Як ведама, палякі гэтых самых асобаў абвінавачвалі і засудзілі за імкненьне адарваць Заходнюю Беларусь ад Польшчы і далучыць да БССР.

Дадатак 2-гі. Куды Ідзеш Беларускі Студэнце?

Сіла і зачаньне якога-небудзь народу залежыць ад ступені яго культурнага разьвіцьця, адною з мерак якога ёсьць, параўнаўча, колькасны і якасны стан інтэлігенцыі. Найбольшую ролю ў тварэньні інтэлігенцыі адаграе студэнства, будучы цесна зьвязананае безьліччу розных інтарэсаў са сваім народам, скрысталізаваўшыся з лятэнтнае масы ў індывідумаў, стае нарэшце арганізатарам палітычнага, культурнага і гаспадарчага жыцьця народу. Аднак, зроджаная інтэлігенцыя ў сутнасьці не складае асобнае сацыяльнае групы, а разьліваецца па існуючых сацыяльных клясах, выклікае іх да жыцьця, калі яны не праявілі яшчэ сваёй чыннасьці. У гэтым палягае сацыяльна-гістарычнас заданьнс студэнства, у гэтым хаваецца і сэнс яго існаваньня. Дзеля гэтага, якос ёсьць студэнства, гэткая будзе і інтэлігенцыя, гэткія будзе мсць адзнакі культурнасьці і народ, да якога яна належыць. Чым вышэйшае інтэлектуальнае разьвіцьцё здабудзе студэнства, тым больш ёсьць шансаў на тое, што вышэй падымецца і культурны ўзровень народу.

I мы ўзыйшлі на шлях фармаваньня свае інтэлігенцыі. Да кшталтаваньня яе з студэнскае грамады ў значнай меры спрычыняецца рознае патранацтва, ідэйная або матэрыяльная залежнасьць ад акрэсьленых групаў, або і зусім урэшце самастойны, узьнік пэўных ідэялягічных групаў-кірункаў. Разам з тым, з усёю стыхійнасьцю праяўляецца засада: у арганізаванасьці сіла.

Сяньня на віленскім бруку існуюць дзьве студэнцкія беларускія арганізацыі: Беларускі Студэнцкі Саюз і Карпарацыя «Скарынія». Калі першая арганізацыя - кангламарат розных асобаў, мо нават і групаў, яшчэ ня зусім самаакрэсьленых, дык другая - Карпарацыя «Скарынія», як больш рухавая, дысцыплінаваная, ужо належным чынам пастаралася выявіць сваё аблічча. Калі ў адносінах да першае могуць быць надзеі, што яна яшчэ чымсь абродзіцца, што з яе можа вырасьці і новае, няма мейсца гэтаму ў адношаньні да другой; тая ўжо закончыла свой кругабег усебаковага фармаваньня.

«Скарынія» - зусім новае зьявішча на нашым студэнцкім груньце, як па форме, гэтак і па зьмесьце. Яна, перадусім, заснаваная скланай градацыяй - няроўнасьці ў адносінах да сваіх сяброў, пры абсалютным ігнараваньні ў сваіх радох жаноцкага элемэнту, што ясна сьветчыць аб антыдэмакратычным характары гэтае арганізацыі. Вонкавыя аксцэсуары карпарацыі - шпагі, сьцягі, шырокія стужкі праз грудзі, кшталтам «свадебных генералов» іг. д. - зьяўляецца як-бы дапаўненьнем іх антыдэмакратычнасьці. Карпарацыя стаіць у поўнай супярэчнасьці з беларускім рухам, які толькі пры ўмовах зьдзейсьненьня шырокага дэмакратызму (палітычнай дэмакратыі) зможа моцна стаць на ўласныя ногі, і памысна разьвівацца далей.

Згодна з «вееннем» часу ідэялогі карпарацыі цьвердзяць, што ў нас «сёньня ўсё мусіць сьціхнуць», як-бы знарок забываючыся аб тым, што і так ужо сьціхла. «Трэба, - кажуць, - мабілізаваць нашыя культурныя сілы!» Сяньня адна беларуская школа, адзін беларускі матурыст - гэта больш, чымся найдалей ідучы палітычны максымалізм. Гэта значыць, прапануецца ўсім удзельнікам беларускага руху заткнуць вушы, зачыніць вочы на ўсё, што навокал нас дзеіць, сьціснуць зубы і намагацца ўтрымаць «хоць адну школу», каб там «культываваць моцныя нэрвы». Што-ж, маем яшчэ дзьве гімназіі, «на адну заўсёды хопіць». Прапануецца нам адмовіцца ад усяго, што зьяўляецца кажанга жывога арганізму адзнакаю, ад самаабароны, ад палітычнае барацьбы. Тут уяўляецца ня толькі поўная ўгадоўшчына, але і поўнае ігнараваньне сутнасьці беларускага адраджэнскага руху... Ігнараваньне апошняга - самагубства руху. Зусім нармальным ёсьць і той факт, што ўгадоўшчына ня можа здабыцца ні на што большае, як толькі запэўненьне ў ляяльнасьці да дзяржавы.

Усе гэтыя «пэрлы» скарынінцы чэрпаюць, бязумоўна, не са сваіх інтэлектуальных скарбніцаў, гэтым яны абдораны ў вялікай меры сваімі шэфамі, стаўпамі карпарацыі. Сваёю маўклівасьцю «духовыя бацькі» толькі сьцьвярджаюць слушнасьць засадаў сваіх «гадунцоў». Дый яны, урэшце, нічога ня могуць інакш і рабіць, бо карпарацыя з цела, косьці і крыві, іх дзіцё, вынік іхнай 25-гадовай «шлюбнай» працы-сужыцьця з беларускім рухам. Карпарацыя - новая зьмена «ідэйных правадыроў» беларускага руху, філістраў «Скарыніі».

Але мы ня можам прызнаць, што патэнтаваныя з давён-даўна «ідэйныя правадыры», ёсьць узапраўды ідэйнымі правадырамі. Узапраўдныя ідэйныя правадыры народу ніколі ня выракаліся раз прагалошаных сваіх засадаў, ідэалаў, а ў змаганьні за зьдзейсьненьне іх нават і гінулі. У нас, за вельмі часта, са зьменай палітычнай каньюктуры, лёгка зьмяняліся і ідэалы «правадыроў». Яны зь лёгкім сэрцам і душой кідалі свае старыя перакананьні і хапаліся за новыя, зусім выпадковыя. Адсутнасьць акрэсьленых засадаў сацыяльна-палітычнай працы, «старых барацьбітоў за беларускую справу», парадзіла іх апартунізм і была галоўнай прычынай непаводзінаў у разьвіцьці беларускага руху.

У выніку мэтадаў грамадзкае працы нашых «ідэйных старых барацьбітоў...» (а сьледам за імі маніцца ісьці і спадкаберніца іх «Новая Варта») мы маем тое, што сяньня варожаю сілаю зьнішчаныя амаль усе канкрэтныя здабыткі напорыстага ўздыму вызвольна-адраджэнскага руху беларускіх працоўных грамадаў, мы вярнуліся ізноў на свае старыя папялішчы з часу перад 1905 годам.

Бязумоўна, можна яшчэ ў хвіліны ўрачыстасьці прыкрывацца тогай барацьбітоў за незалежніцкія ідэалы, тогай змагароў за патаптаныя правы беларускага народу, але запэўненьням іх ужо больш нІхто ня дасьць веры! Рух шырокіх беларускіх масаў ужо выйшаў з-пад зачараванасьці іхнага правадырства, праходзе міма іх, і, з пэўнасьцю можна сказаць, не патрабуе над сабою іх апекі. Скідаючы з сілаю гэтую апеку і разьвітваючыся з старой зачараванасьцю, ёсьць надзея, што беларускі рух гэтым самым стане на шлях свайго нармальнага разьвіцьця і хутчэй зможа наблізіць час рэалізацыі сваіх ідэалаў.

Аўген Аніська [11].

«Золак». Орган маладой сацыялістычнай думкі. Вільня, 1933 г. № 1.

[1] М. Доўнар-Запольскі. «Асновы дзяржаўнасьці Беларусі». Выданьне на расейскай, нямецкай і ангельскай мовах. Менск, 1919 год.

[2] Дело Б. Коверды..., Парыж, 1928, В-ва «Возрожденіе», НРС за 11-8-56.

[3] У. А. Палуян. Беларуская Сялянска-Рабочая Грамада. Мінск, НіТ., 1967.

[4] У БССР забаронена і ня друкуецца. Рэд.

[5] Альбомы забраныя ў 1940 годзе і вывезеныя Саветамі ў Ленінград.

[6] (Новая Варта) - Novaja Varta - часапіс Бел. Студэнцкай Карпарацыі «Скарынія». Рэд К. Глінскі. Вільня, 1932-33, нумары 1-4.

[7] Сярод бел. грамадзянства ў Вільні «Цэнтрасаюз» называлі «Цэнтра-сабак».

[8] «Родны Край» - беларуская тыднёвая газэта. Выдаваў М. Шыла з удзелам М. Касьцевіча і Сулімы-Самойлы, Вільня, 1929-31.

[9] Як казаў Найдзюк, пад Іваноўскім гарыць і ён ня хоча жыць разам зь ім у адным памешканьні. Паўтараў гэта ён многа разоў, бо мы разам працавалі ў Школьным Інспэктараце і разам вельмі часта хадзілі на працу, або з працы. Як пазьней даведалася ад самога Іваноўскага ў сувязі з адным няпрыхільным рапартам на яго нямецкім уладам, якраз кс. В. Гадлеўскі (Вінцэсь, як яго прыватна называў праф. Іваноўскі), лічачы яго Палякам рабіў усе магчымыя захады яго пазбыцца і як зазначыў Іваноўскі, якраз першы сярод многіх іншых. Тады мне зрабілася зразумелым, чаму Найдзюк усё паўтараў, што пад Іваноўскім гарыць, бо паўтараў гэта са слоў кс. Гадлсўскага. - Р. Г.

[10] Пасьля сьмерці першай жонкі А. Луцкевіча, Абрамовіч была фактычна жонкай Луцкевіча і маткай застаўшыхся дзяцей.

[11] А. Аніська - рэдактар «Золаку» належыў да дзейных беларусаў Вільні. Памёр дзесь у 1960-ых гадох у бальніцы ІІІчэціна ад сухотаў. Рэд.

[12] Маракоў і Фр. Аляхновіч забітыя палякамі, таксама як і соткі нашых сялянаў у Заходняй Беларусі. Рэд.

Top

Меню:

Успаміны

Змест