Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Рукапісны варыянт аўтабіяграфіі Алеся Змагара (Яцэвіча) захоўваецца ў архіве БІНіМа (Нью-Ёрк). Ведамыя, прынамсі, яшчэ два варыянты аўтабіяграфіі Алеся Змагара: адзін друкаваўся ў часапісе "Летапіс жыцьця беларускай эміграцыі", чэрвень і ліпень 1985; другі − у кнізе А. Змагара "Мае ўспаміны" (Выдавецтва Беларускага Вызвольнага Фронту, ЗША, 1985 г.)
Перад тым, як пачаць апісваць свой жыцьцяпіс, я мушу коратка спыніцца на радаслоўнай маіх дзядоў, якія мелі вялікі ўплыў на ўсё маё жыцьцё. Прадзед майго бацькі, які пасьля першага падзелу Рэчы Паспалітай (Польшчы й Вялікага Княства Літоўскага) быў моцна пакрыўджаны маскалямі, ратуючы сваё жыцьцё, падаўся ў Запарожскую Сеч. Валодаючы надзвычайнай сілаю, ён хутка здабыў сярод запарожцаў вялікую пашану. Ды нядоўга яму давялося красавацца сярод запарожцаў. Цераз пару гадоў маскоўская царыца Кацярына выкарыстала нагоду й зруйнавала Запарожскую Сеч. І павандравалі запарожцы на Кубань пад чэчэнскія кулі. Там нарадзіўся мой прадзед і вырас моцны, як дуб. Ваяваў з туркамі, быў у Пэрсіі ды, вярнуўшыся на Кубань, не паладзіў з атаманам, стаўленікам і вялікім халуём маскоўскага цара, і выехаў на Беларусь у Слуцкае Палесьсе, у дрыгву якога не дасягала нага маскаля. Празь які час мой дзед, Тарас Яцэвіч, купіў у засьценку Збудзішчы Грэскай воласьці 100 дзесяцін зямлі. Ён быў такі самы асілак, як і ягоныя дзяды, з дубінаю хадзіў на мядзьведзя й ненавідзеў маскалёў. Быў ён спрытным коньнікам і пачаў вучыць мяне коннай язьдзе, калі мне было толькі 4 гады. Не забыцца ягоных слоў: «Будзе й тут бяда, і табе гэта прыдасца. Калі вырасьцеш, падавайся на Кубань. Там ёсьць беларускія станіцы. А калі й там будзе бяда, то валі ў Чэчню. У чэчэнскі аул ні адзін маскаль ня ступіць».
Што датычыцца майго дзеда па мацеры, то хоць ён і не валодаў такою неймавернаю сілаю, як дзяды па бацьку, але ён быў таленавіты красамоўца - баечнік. Апавядаў ён вельмі цікавыя байкі, часта пераплятаючы з гістарычнымі слаўнымі падзеямі Вялікага Княства Літоўскага.
«Ведайце, дзеткі, - казаў ён, - што мы ня рускія. Мы й не беларусы. Мы - ліцьвіны. Наша слаўнае калісь магутнае Вялікае Княства Літоўскае заваявалі маскалі, назвалі сябе рускімі, а нам далі назоў "беларусы" дзеля падабенства з рускімі. Не забудзьце гэтага, як вырасьцеце. Любеце волю».
Нарадзіўся я ў 1903 г. у вёсцы Цараўцы Слуцкага ўезду ў сям'і вясковага хвэльчара. У 4 гады быў аддадзены да бабкі ў засьценак Збудзішчы Грэскай воласьці. Там дзед Хведар апавядаў цікавыя байкі, а дзед Тарас вучыў верхавой язьдзе, што мне вельмі падабалася, і ў 10 гадоў я зь лёгкасьцю скакаў цераз канавы, кусты й нават цераз невысокія жэрдачныя платы, што мне потым, як быў у казачым войску, вельмі прыдалося. Маючы 8 гадоў, паступіў у народную трохклясавую пачатковую школу, якую ня скончыў, бо ў 10 гадоў бацька аддаў мяне ў падрыхтоўчую клясу Слуцкае клясычнае гімназіі. Вучыўся я вельмі добра, любіў чытаць розныя прыгодніцкія апавяданьні, асабліва забароненыя для гімназістаў, пра Ната Пінкертона, Ніка Картэра, Шэрлака Холмса, Тэхаскага Жака і іншых. Асабліва мне падабаўся герой Дзікага Захаду, галава племені сіўксаў Віці Бэр. У міжчасе бацька навучыў мяне плаваць, і я лёгка пераплываў Случ. У 1915 г., падчас калядных вакацыяў, мы мелі заданьне апісаць іх. Заміж аднаго лістка я напісаў цэлы сшытак, красачна абмаляваўшы беларускія Каляды на Случчыне. Успомніў я і «зорку», і «казу», і «мядзьведзя з жоравам», і "цыгана з кабылаю", і калядныя пачастункі, і гаданьне пад Новы Год. Апісваў я па-руску, але песьні й гутаркі пісаў па-беларуску. Мой сшытак зараз-жа быў перададзены інспэктару гімназіі А. А. Вазьнясенскаму, і на другі дзень я быў вызваны ў ягоны габінэт. Зайшоў са страхам, бо думаў, што будзе гутарка пра забароненую літаратуру. Але ён мяне адразу супакоіў, аддаў мой сшытак, зрабіўшы свае заўвагі, пахваліў ды парадзіў чытаць Лермантава й Пушкіна, дадаўшы, што зь мяне можа выйсьці добры пісьменьнік.
Перад рэвалюцыяй абшарнікі пачалі прадаваць свае маёнткі, і мой бацька купіў 24 дзесяціны. Заняліся сельскай гаспадаркаю.
Радасна сустрэлі апавяшчэньне 25 Сакавіка - Дня Незалежнасьці. Гімназісты выдалі першы свой часапіс "Прамень" і зьмясьцілі мой першы верш "Прамень".
У Слуцку на чале з Жаўрыдам працуе Камітэт. Войскі чужынцаў - немцаў, палякаў, чырвоных маскалёў, − руйнуючы беларускія сялібы, перакачваюцца па нашай бацькаўшчыне. Баронячыся ад чужынцаў, беларусы хапаюцца за зброю, а ў 1920 г. уся Случчына паўстала супраць крывавай навалы маскоўскіх чырвоных катаў і зацята абаранялася ў няроўнай барацьбе. Бацька з аддзелам у 80 стралкоў апэраваў у тылу чырвоных, зьнішчыў іхны карны аддзел Цыганкова ды, ранены, трапіў у палон. Я і іншыя юнакі былі ў разьведцы. Бацьку і іншых, узятых у палон, расстралялі, а мне пашчасьціла ўцячы. Трапіў да "зялёных". Каля мяжы новапаўсталае Польшчы я й мой сябра Ільлюк Кобер былі злоўлены й трапілі ў Слуцкую вязьніцу. Амаль год нас там катавалі. Паспытаў я й жудасны халодны карцар (2 тыдні прабыў у цёмных лёхах вязьніцы), але, як вялі на расстрэл, зноў меў шчасьце ўцячы. Зноў - да "зялёных". Былы камандзір аднаго з аддзелаў балахоўцаў Якаў Трухан радзіць мне і Ільлюку Коберу паступіць у Беларускі Дзяржаўны Ўнівэрсытэт.
Спачатку я арганізаваў у Цараўцах гурток СБМ, а потым у 1924 г. зрабіў фікцыйны падзел маёмасьці зь сям'ёю ды перадаў належныя мне 4 дзесяціны зямлі ў Цараўскую воласьць, за што атрымаў паперы, што я пралятар і ня маю ніякае ўласнасьці, а Ільлюк дастаў паперы, што ён - батрак.
Я здаў іспыты на "выдатна", Ільлюк-жа, ня маючы закончаных 4 клясаў, нічога ня здаў, але як батрак быў прыняты ўмоўна, што зь цягам часу іспыты здасьць, а мяне не прынялі, бо хоць пралятар, але ня меў спраўкі аб працы. Наступнага году я такую даведку дастаў і паступіў у БДУ. І то з дапамогаю Ільлюка, які пасьпеў пралезьці ў камсамол. Атрымаў стыпэндыю - 17 рублёў у месяц, зь якіх 12 вылічвалі на абеды, адзін на выпіску газэты "Правда" або "Известия", адзін - на МОПР і інш., 4 рублі выдавалі на рукі для закупу хлеба, солі, цукру ці паперы або алоўка. Лазьня і інтэрнат былі бясплатныя. Жыў упрогаладзь. Летнімі вакацыямі пайшоў на чорную работу − капаць канавы. Акрамя грошай, атрымаў даведку як чарнарабочы ды заадно й характарыстыку аб сумленным выкананьні работы.
У 1927 г. шырока разгарнулася нацдэмаўская праца й пачаліся арышты. Із студэнтаў БДУ першаю ахвяраю быў вельмі здольны студэнт 2-га курсу літаратурна-лінгвістычнага аддзелу сябра Крывіцкі.
Насоўвалася пагроза арышту, а таму раней напісаныя каля паўтысячы вершаў з тэматыкай − Бацькаўшчына, Слуцкае Змаганьне, каханьне - давялося схаваць, каб потым пры нагодзе перадаць для друку за мяжу.
Уключаюся ў нацдэмаўскую краязнаўчую працу, прымаю актыўны ўдзел у выступах "Сіняе Блюзы", навязваю сувязь з былымі слуцкімі паўстанцамі ды, каб мець рабочыя дакумэнты, іду на будаўнічыя працы, спачатку - абутковай хвабрыкі, а потым Унівэрсытэцкага гарадка. Дома не начую.
Маючы характарыстыкі з будаўнічых работ як "ударнік", у 1929 г. паступіў на працу ў мэханічны аддзел вагона-рамонтнага заводу "Полымя Рэвалюцыі", адкуль, каб мець дакумэнт сярэдняй школы, паступіў на 2-і курс электратэхнічнага аддзелу Вячэрняга Рабочага Ўнівэрсытэту, куды прымалі выключна рабочых. Цяпер, маючы ў кішэні два харошыя дакумэнты з фотаздымкамі (школьны сьведчыў аб маім пралятарскім паходжаньні, а завадзкі даваў права бясплатна ехаць прыгарадным поездам), я адчуваў сябе больш-менш бясьпечна на выпадак уцёкаў зь Менску.
У 1930 г. адбылося раскулачваньне хутаранцаў, арыштавалі матку, брата Валодзю, сясьцёр Ліду й Любу й выслалі за Урал, пачалі шукаць мяне. Не знайшоўшы дома, пакінулі картку, каб я зьявіўся ў НКВД. Прачытаўшы раніцаю вызаў, я доўга не марудзіў, сеў на прыгарадны цягнік, ад'ехаў ад Менску ды купіў білет да Батуму, бліжэй да турэцкай мяжы. У Харкаве была перасадка. Чакаць трэба было да ночы. Перад адыходам цягніка была аблава, і я выратаваўся толькі дзякуючы бяспрытульнікам, якія выключылі сьвятло й церазь невялічкую бакоўку вылезьлі ў вакно й дапамаглі пралезьці мне. Назаўтра даехаў да Ўладзікаўказа, вылез з вагона й вырашыў ісьці пешкі па Ваенна-Грузінскай дарозе да Тыфлісу. Прайшоў 110 кілямэтраў, вельмі змарыўся, пару дзён адпачываў у парку, даехаў да Батуму, перабрацца за мяжу не ўдалося, успомніў дзедаву параду, вярнуўся на Кубань у Краснадар, потым у Ціхарэцкую, дзе паступіў на працу на паравоза-рамонтны завод ды як кубанскі казак завербаваўся на працу ў Данбас (у гэты час на Кубані быў голад), а потым 11 студзеня 1932 г. трапіў як курсант-аднагадзічнік у 34-ы Растоўскі Кавалерыйскі полк 6-й Чангарскай дывізіі, адкуль, як сярэдні камандзір запасу, 19 лістапада 1932 г. дэмабілізаваўся.
Паехаў у Менск. Праходжу паўз будынак НКВД. Вартавыя салютуюць мне. Бачна, кубанская папаха й камандзірская хворма маюць нейкі ўплыў. Пасьмялеў і вырашыў паехаць на Случчыну, зірнуць на свой хутар. Прыехаў. Будынкаў ужо не было, а выскачыўшы з-за куста чырвонаармеец адказырнуў маёй камандзірскай хворме, запытаў пропуск ды сказаў, што без дазволу хадзіць пабочным асобам тут забаронена, бо гэта ваенны палігон. Я хутка варочаюся назад у Менск.
У пошуках настаўніцкае працы зьвяртаюся ў Менскі Гарадзкі Аддзел Народнай Асьветы. Не памагла й вайсковая хворма, бо назаўтра сказалі, што працы ня маюць. Не знайшлося працы, нават часовай, і па "лікбезу". Па знаёмству трапіў на мясакамбінат, дзе арганізаваў спачатку групу, а потым цэлую школу з трыма настаўнікамі па ліквідацыі непісьменнасьці. А плата за працу йшла не ад ГарАНА, а ад Наркамату харчовай прамысловасьці.
У 1934 г., не жадаючы мець бліжэйшага знаёмства з НКВД, выяжджаю ў Кіеў. На маё шчасьце, у гэты час у Кіеве адчыняюцца дзевяцімесячныя Ўсесаюзныя курсы сьпіртавое прамысловасьці з аддзелам хімікаў, куды я, дзякуючы дакумэнту з Рабочага Ўнівэрсытэту, лёгка ўладкоўваюся. У прыгожых лябараторыях Кіеўскага цукровага інстытуту на Саломенцы курсанты вывучалі хімію й мікрабіялёгію.
Ледзь пасьпеў скончыць курсы, як атрымаў позву ў НКВД. Палажыўшы яе назад у паштовую скрынку, я тэрмінова пакінуў Кіеў. Зноў Менск. Па знаёмству − праца ў якасьці зьменнага інжынэра на дражджавым заводзе. Адначасна - асьпірантура. Дацэнт.
31 жніўня 1937 г. прызначаны дырэктарам 14-й сярэдняй школы дарослых, адначасна працую ў завочным сэктары Менскага пэдвучылішчы, а таксама ў Інстытуце гаспадарнікаў.
Зноў позва ў НКВД і ўцёкі на Каўказ, а там - Нальчык. 24 чэрвеня 1938 г. - Бячайскі перавал, зварот назад у Менск, рэгістрацыя ў ваенкамаце, дванаццацідзённы практычны збор, а ў хуткім часе - шасьцідзесяцідзённы вучэбны збор КУКЗ у Новачаркаску, пасьля якіх, атрымаўшы званьне сотніка, дэмабілізаваўся як камандзір запасу. Сувязі з школамі ня трачу й належную мне зарплату, як настаўніку, атрымліваю таксама са школ.
16 сьнежня 1940 г. зноў мабілізаваны й накіраваны ў 69 Аддзельны Разьведбатальён. Зноў дэмабілізаваны, але ў хуткім часе ў студзені 1941 г. зноў прызваны й накіраваны ў 145 Казачы полк 4-й Данской Казачай дывізіі. У маёй сотні былі чэчэнцы, інгушы, лезгіны ды іншыя каўказкія інародцы, якія люта ненавідзелі маскоўскіх парабаціцеляў і царскіх, і савецкіх часоў.
28 жніўня 1941 г. я зноў у Менску. Намесьнік Менскае акругі Р. Астроўскі прапануе мне вельмі выгадную гаспадарча-харчовую працу ў Менску. Я адмаўляюся. Тады накіроўвае ў Смалявіцкі раён дапамагчы старшыні Пятровічу арганізаваць раённую Ўправу.
29 верасьня 1941 г. еду на працу раённага школьнага інспэктара ў Радашкавіцкі раён, дзе адчыняю 50 народных школаў і гімназію. Паколькі немцы дазвалялі адчыніць толькі адну гімназію на акругу, дык дыпляматычна была астаўлена адна гімназія ў Радашкавічах як гімназія Вялейскай акругі, а тры іншыя (у Ракаве, Гарадку і ў Алёхнавічах) перайменаваныя ў Агульна-адукацыйныя курсы з гімназіяльнаю праграмаю. Разам з гэтым адчыняю Завочныя настаўніцкія курсы.
29 кастрычніка 1941 г. адчыняю Беларускую народную школу ў Раёўцы Ільлянскага павету.
17 лістапада 1941 г. Галоўны інспэктарат накіроўвае мяне на пасаду акруговага школьнага інспэктара ў Вялейку, ад чаго я адмовіўся і атрымаў вымову.
25 жніўня 1942 г. Галоўны інспэктарат накіроўвае мяне на пасаду акруговага школьнага інспэктара ў Ліду, я адмаўляюся, тады прызначаюць спачатку Н. Мядзейку, а потым - палкоўніка М. Дзямідава. Я еду ў Васіліскі павет на месца інспэктара, замардаванага польскімі тэрарыстамі, і ўключаюся ў школьную й нацыянальную працу.
1 сакавіка 1943 г. атрымліваю прызначэньне ў якасьці школьнага інспэктара на Жалудоцкі павет, дзе польскія тэрарысты таксама замардавалі школьнага інспэктара, ягонага сакратара й старшыню павету.
У жніўні 1943 г. працую ў якасьці кіраўніка акруговых настаўніцкіх курсаў ў Лідзе ды дапамагаю палкоўніку М. Дзямідаву арганізаваць Беларускую самаахову ў Лідзе.
3-га сьнежня 1943 г. прымаю справы яшчэ й Шчучынскага школьнага інспэктарату ды пераяжджаю ў Скрыбава.
У вольны час пішу вершы ды часам газэтныя артыкулы. Арганізую ўшанаваньне нашых нацыянальных і рэлігійных сьвятаў, гурткі дэклямацыі, хор і рэфэраты.
27 чэрвеня 1944 г. быў дэлегатам ад Лідзкае акругі на Другім Усебеларускім Кангрэсе.
Хутка насоўваюцца на Менск чырвоныя маскалі. Беларуская Цэнтральная Рада выяжджае. У Скрыбаве Лідзкай акругі падарвалі іхны цягнік. На шчасьце, вагон БЦР застаўся цэлы. Наведваю сяброў БЦР ды атрымліваю "шутцбрыф". Маючы на руках такі важны дакумэнт, захопліваю таварны вагон ды пачынаю пераносіць свае пакункі, асабліва з кнігамі. Адначасна ўладжваю ў вагон віцебскага вэтэрынара з кароваю ды сям'ю са Смаленшчыны, таксама з кароваю. Забягаю ў Мажэйкаўскі, паўкілямэтра ад Скрыбава, спіртзавод ды, на ўсялякі выпадак, набіраю біклажку сьпірту.
Прапусьціўшы цягнікі зь Менску й Ліды, наш цягнік са Скрыбава адыходзіў астатнім і мог трапіць у рукі чырвоных, што мы цяжка перажывалі. Едзем па маршруту на Вільню. Вільня ўжо захоплена ворагам. Паварочваем на Варшаву. Не жадаючы ехаць у Нямеччыну, выладоўваемся, не даяжджаючы Варшавы, у Скрудзе. Наведваюся ў Беларускі Камітэт у Варшаве, там сустракаю былога аднакурсьніка па БДзУ Плашчынскага. Аднойчы, вярнуўшыся з Варшавы, даведаўся, што савецкія партызаны, спаткаўшы Смаленца, пыталі, ці не нацдэм я й ці ня ўдзельнік Другога Ўсебеларускага Кангрэсу. Тагды-ж уначы перабіраемся ў Варшаву, адкуль немцы вязуць нас у Ліцманштат.
Уцякаем у пусты вагон іншага цягніка й трапляем у Петрыкаў, а потым у Чэнстахоў. Цягнік ідзе ў Чэхаславакію, куды і я хачу, але немцы адчапілі наш вагон, і мы трапляем у лягер зь сем'ямі ўкраінскіх паліцаяў і цэлым статкам кароў. Жывецца вельмі добра, бо мяса й малочных прадуктаў дастаткова. Праз колькі месяцаў напраўляюць мяне на працу ў якасьці бухгалтара на ваенную фабрыку, а жонку - у "люфт-вафэ". Зноў уцёкі. Непрыемнасьці з жандармэрыяй. Заступніцтва нейкай знатнай нацысткі, і мы − у Вене. Тут-жа і атаман Штоўхань.
14 жніўня 1944 г. трапляем у лягер Штрасгоф. Кругом калючы дрот і вартавыя. Пару глыткоў сьпірту, і я прапушчаны за вароты. Даведваюся ўнівэрсытэту, рэгіструюся як навуковец, атрымліваю прадуктовыя карткі, раблю закупы й варочаюся назад. Вартавы атрымлівае пару сігарэт.
29 жніўня пераяжджаю ў Дзюрхгангслягер.
18 верасьня маю накіраваньне ў Грац на працу па славістыцы ва ўнівэрсытэце. Я рыхтуюся. Да мяне падышла якаясь славутая на ўсю Польшчу гадалка й выгадала мне сьмерць падчас паездкі. Паездку адкладаю на суткі й застаюся жывы, бо цягнік быў ушчэнт разбамбардаваны ангельскай авіяцыяй.
Пераяжджаю ў іншы лягер, зь якога на дзень выпускаюць, каб самі шукалі сабе работы, але кормяць добра, і работы ніхто не шукае. Аднойчы зьявіліся эсэсаўцы, каб усіх нас арыштаваць і паслаць на фронт капаць акопы. За дзьверы нікога не выпускаюць. Чарка сьпірту адчыніла мне дзьверы. Зьяўляюся да беларускай арганізацыі, каб дапамаглі нам у нашай бядзе. Тэлефануюць. Адказваюць, што нічым дапамагчы ня могуць. Еду ў штаб казакаў. Тыя хутка акружаюць наш лягер, кольбамі вінтовак адчыняюць дзьверы і ўсіх вызваляюць з-пад стражы.
12 кастрычніка 1944 г. я на прыватнай кватэры ў Швадорфе, Вена. Маючы дакумэнты школьнага інспэктара беларускіх школ на Беларусі, іду да дырэктара ваеннай фабрыкі з прапановаю адчыніць пры фабрыцы дзіцячую беларускую школу. За тыдзень было ўсё арганізавана, і школа пачала працаваць.
23 кастрычніка 1944 г. паведамляю ў Бэрлін БЦР.
25 кастрычніка 1944 г. атрымліваю з БЦР ад кіраўніка аддзелу прапаганды, прэсы й культуры Аўгена Калубовіча ўпаўнаважаньне для адчыненьня ў Вене беларускай пачатковай школы. Адчыняю яшчэ тры школы й прызначаю настаўнікамі паэта Алеся Салаўя, мастака Пятра Мірановіча й былую настаўніцу Радашкавіцкага павету Паплаўскую.
9 сьнежня 1944 г. школьны рэфэрэнт БЦР доктар А. Орса высылае мне другі дакумэнт.
Час ідзе, і насоўваецца з Югаславіі савецкае войска. Мінула 2 месяцы, а настаўніцкай зарплаты не атрымалі. Асінскі й Кіт зь Вены выехалі, а разам зь імі, пэўна, і настаўніцкая зарплата, а мы яе чакаем. У стале запіска, каб я прыняў іхныя справы. Раптам заскочыў зьвязны прэзыдэнта Астроўскага лейтэнант Анатоль Плескачэўскі. "Уцякайце, - прапануе, - хутка рускія зоймуць Вену". - "Ня маем за што ехаць, чакаем на зарплату". - "Вам выслана". - "Не атрымалі". - "Чакайце. Еду да прэзыдэнта. Заўтра вярнуся". І, дзякуй яму, назаўтра мы атрымалі грошы.
Цягнікі перапоўнены. Трэба ўцякаць пешкі. Я, Алесь Салавей і нашы жонкі ўпрагліся ў каляску з нашымі рэчамі. Па дарозе заскочыў у канцылярыю Нацыянальнай Нямецкай Рабочай партыі, бяру "маршбэфэль" з дазволам праезду з каляскаю на Аахэн, а адтуль − на далейшы праезд. Патрэбу запісу далейшага праезду я вытлумачыў таму, што, пакуль мы даедзем да Аахэну, там будзе ўжо варожае войска.
Дарога ў цэнтар Вены забіта хурманкамі. Дарога ўлева на поле свабодная. Жандары. Паказаў пропуск. Прапусьцілі, але папярэдзілі, што ў тым кірунку рухаецца рускае войска зь Югаславіі, і трэба сьпяшацца. Едзем усю ноч. Справа ад дарогі гараць аўстрыйскія сялібы, зьлева - канава й кустарнік. Назаўтра даведаліся, што амаль поруч з намі, 200-300 мэтраў зьлева, рухалася савецкае войска. Карыстаючыся іхнаю перадышкаю, мы перасеклі дарогу й накіраваліся на Бадэн, мяркуючы папасьці на поўдзень да казакаў. Не ўдалося, і мы павярнулі на Пёльтэн, а потым на Рыд (Верхняя Аўстрыя). Спыняемся ў Кірхгайме. Амэрыканцы.
12 чэрвеня 1945 г. з дазволу амэрыканскай вайсковай улады арганізую Беларускі Камітэт Непаваротцаў і шмат каго ратую ад прымусовай высылкі на Радзіму або ад сьмерці. Зьвязваюся з кіраўніком Беларускага Камітэту ў Зальцбургу сп. Уладзімерам Гуцькам, дапамагаю ўкраінцам арганізаваць Украінскі Камітэт у Рыдзе, навязваю лучнасьць са старшынёй Беларускага Камітэту ў Лінцы пастарам Янам Пятроўскім, арганізую беларускую школку, хор, чытаю рэфэраты, пішу вершы й раман "Случчына ў вагні".
1946 г. Канчаю 1-ую квадру рамана, выдаю апрацаваны вершам казачны абразок "Рэпка". Праводжу нацыянальную працу, як і раней.
1947 г. Выдаю апавяданьне "Случчакі", у Рыдзе пры ІРО канчаю курсы й здаю экзамен на майстра па вырабу лялек, перапісваюся зь Лявонам Рыдлеўскім, былым слуцкім паўстанцам, ды пасылаю скаргу аж у Жэневу на апанаванае маскалямі лягернае кіраўніцтва за адмову запісаць у анкеце маю нацыянальнасьць - беларус. Адчыняю ў лягеры беларускую дзяцінную школу.
1948 г. Рыхтуюся да выезду ў Францыю.
23 травеня 1949 г. у лягеры "Жывэт", на мяжы з Бэльгіяй.
2 ліпеня 1949 г. падпісваю кантракт на сельскагаспадарчыя працы ў мільянэркі − фармаркі Дуршон Івон у вёсцы Сантэны, правінцыі Сайн-Уаз. Кожнае нядзелі еду ў Парыж на беларускія сходкі. У хуткім часе мяне абіраюць на старшыню Беларускай сэкцыі Французкага Хрысьціянскага Саюзу, і я зноў уключаюся ў актыўную нацыянальную працу.
Быў прыняты ў сябры Рады БНР. Выконваю абавязкі першага сакратара Рады БНР, кіраўніка Французкай сэкцыі Рады, арганізоўваю пры Сындыкаце з дапамогаю артыста Аўгена Кавалеўскага беларускі драматычны гурток, хор, гурток народных скокаў, дэклямацыі, уваходжу ў рэдкалегію часапісу "Баявая Ускалось", чытаю рэфэраты, адкрываю беларускую школку.
1-га сакавіка 1951 г. пераяжджаю на працу да Профіта ў Вінант пар Жуар.
Пачынаюцца мае непаразуменьні з прэзыдэнтам БНР Абрамчыкам. Я, былы прыхільнік БАПЦ, радзіў Абрамчыку аднавіць яе, але не рабіць зь яе палітычнага прыдатку ягонага палітыканства. Дый палітычнай эміграцыяй ён лічыў толькі чырвоных, а нашу эміграцыю лічыў калябарантамі, у той час як я лічыў усіх тых, хто вырваўся з чырвоных кіпцюроў ад сьмерці й трапіў за мяжу, палітычнымі эмігрантамі. Па сваіх паглядах ён быў "ружовы". Не чырвоны (інтэрнацыянальны), а ружовы (нацыянальны камуніст), а я быў антыкамуніст, нацыянал- дэмакратычны анархіст, праціўнік усялякае дыктатуры.
У Парыжы я пазнаёміўся зь вельмі здольным студэнтам гістарычных навук Сарбонскага ўнівэрсытэту Янкам Філістовічам, кіраўніком беларускай моладзі.
1952 г. Працую ў якасьці першага мэтрдатэля ў палацы буйнога мільянэра Мэтэталя (Шато дэ Пэроз). Пішу апавяданьні й вершы.
1-га лютага 1953 г. залічаны ў склад сяброў Беларускага Вызвольнага Руху й прыпісаны да афіцэрскага корпусу. Пасада - культрэфэрэнт пры штабе БВР.
Рыхтуюся да эміграцыі ў Злучаныя Штаты Амэрыкі, працую мэтрдатэлем, у вольны час пішу раман "Случчына ў вагні".
Увесь час майго перабываньня ў Францыі супрацоўнічаю з часапісам "Моладзь". Быў неафіцыйным рэдактарам газэты "За Волю", але, пасьля таго, як абрамчыкавая цэнзура не прапусьціла маіх артыкулаў "Лістапад" і "За незалежнасьць Беларусі", я ад удзелу адмовіўся. Напісаны ў 1952 г. верш "Да згоды", паслаў у бэнээраўскую й бэцээраўскую прэсу, але ні адна зь іх майго верша не надрукавала, тагды паслаў Хмары, і той надрукаваў. Прапанову Абрамчыку і Астроўскаму прыйсьці да паразуменьня ды спачатку чаргавацца прэзыдэнцтвам і віцэ-прэзыдэнцтвам, а свае Рады злучыць у адну Раду, якая з часам і абярэ сабе прэзыдэнта Рады, Абрамчык катэгарычна адкінуў.
Перад ад'ездам у ЗША мяне наведаў сьвятар Фінкоўскі, ведамы мне яшчэ зь Беларусі, калі пад Менскам ірваліся бомбы, а ён адважна адкрываў цэрквы, правіў Богаслужбы ды масава хрысьціў дзяцей і дарослых.
1 сакавіка 1956 г. у Нью-Ёрку (ЗША). Ад беларусаў прыгожа сустрэла мяне юначка Галіна Ганчарэнка.
2-га сакавіка я ў Клевеландзе, дзе на мяне чакаў сябра Аўген Каханоўскі. Ён вельмі дакладна азнаёміў з жыцьцём у Амэрыцы.
Уключаюся ў нацыянальную працу, выступаю на сходцы Аб'яднаньня Беларускіх Нацыянал-Дэмакратаў (АБНД), затым на сходцы аддзелу БАЗА. Еду ў Саўт Рывэр.
У Нью-Ёрку сустракаюся з М. Паньковым, І. Плашчынскім, Н. Мядзейкай і Паплаўскай.
Запрошаны старшынёй Нацыянальнай Беларускай Рады Мікалаем Дзямідавым, еду ў Чыкага, знаёмлюся з жонкай былога сакратара беларускага ўраду Варонкавай, са Змагаром-Чарапуком, зь якім моцна падружыўся, ды з другімі актывістамі старой эміграцыі. Выступаю па радыё. Лена Кузьміцкая й Валя Ламакава зачытваюць "Шляхі Беларускага Вызвольнага Змаганьня", на сцэне Лена з Валяй танцуюць "Лявоніху".
Запрошаны Хмараю ў Таронта на ўшанаваньне ўгодкаў Слуцкага паўстаньня, выступаю з успамінамі.
У Клевеландзе падтрымліваю сьвятара Крыта ў ягонай абароне праваслаўя ад вуніяцтва.
У 1962 г. выдаю зборнік вершаў "Да згоды". Выступаю з рэфэратамі на сходах. Працую ў БВР.
У 1963 г. працую настаўнікам у беларускай суботняй школе. Пішу драматычныя п'ескі "25 Сакавік", "Купала", "Коляды" для арганізаванага знанаю беларускаю сьпявачкаю Ірай Калядою драматычнага гуртка, а для школкі - "Калядныя сьняжынкі", "Школьныя хібы" й шэраг вершаў.
У 1965 г. выдаю кнігу "Вызвольныя Шляхі" й газэту "Незалежная Беларусь".
У 1967 г. выдаю кніжку "Лесавікі".
У 1973 г. працягваю выдаваць газэту "Незалежная Беларусь" і выдаю кніжку "Пражэктар". Падрыхтаваны да друку: "Па крывых каляінах" - апавяданьні, "Кветка шчасьця" - драматычныя творы, "Жыве Беларусь" - вершы, "Пад чаромхай" - вершы, "Край дзіваў, песьні й красы" - 1-ая квадра рамана "Случчына ў вагні".
У 1978 г. пераяжджаю ў Флёрыду, купляю хату, канчаю пісаць раман "Случчына ў вагні" ды працягваю нацыянальную працу, выступаю ў школах для іншанацыянальных студэнтаў з рэфэратамі пра Беларусь, выступаю ў Дзень Паняволеных Народаў, а таксама выкарыстаў радыё "Вольны Кабул" для прызыву беларускіх жаўнераў не зьнішчаць адважных афганскіх патрыётаў у іхнай барацьбе за вызваленьне Афганістану.
Пішу ў беларускія газэты "Беларускі Голас" і "Беларускі Час", а таксама ў казацкія часапісы "Казачье Слово" й "Казачья Жизнь".
Што да майго сямейнага жыцьця, то на Бацькаўшчыне я меў блізкіх прыяцелек, але афіцыйна жаніцца ня мог, каб не нараджаць іх на небясьпечныя спатканьні з НКВД. Жаніўся я падчас нямецкай акупацыі. Быў шчасьлівы. Жонка Валя дапамагала мне ў нацыянальнай працы як на бацькаўшчыне, так і ў Аўстрыі, Францыі і ў ЗША, аж пакуль у 1957 г. не адышла ад мяне. Празь які час я зноў пачаў выступаць з рэфэратамі, а для дапамогі, асабліва ў сьпевах па-беларуску, пачаў запрашаць студэнтак - японак, кітаянак, в'етнамак, мэксіканак, пэруанак, калумбіек, гватэмалак ды іншых з Паўдзённай Амэрыкі, якіх я навучаў пець па-беларуску за два тыдні. Выступы нашы карысталіся надзвычайным посьпехам. Асаблівым посьпехам адзначыўся выступ прыгожае маладое японкі, апранутай у народнае беларускае адзеньне, у ролі багіні Шчодры.
Цяпер маю клопат, каб выдаць мае падрыхтаваныя да друку творы.
26 красавіка 1984 году
Дарагі Янка Золак!
З твайго ліста даведаўся, што ты быў моцна хворы. Спачуваю, вельмі спачуваю. Цешуся, што ты паправіўся й прыступіў да творчай працы. Я таксама не зусім здаровы, маю цукрыцу, а зь ёю й розныя клопаты. Дзякую, што не забываеш. Як толькі я атрымаў твой ліст з просьбаю надаслаць мой жыцьцяпіс, я зараз-жа пачаў расшукваць сярод тысячы розных папераў дакумэнты, атрыманыя падчас савецкага панаваньня, потым - нямецкай акупацыі, перабываньня ў Аўстрыі, Францыі й нарэшце - у ЗША. Гэта заняло шмат часу, але 22 чэрвеня я закончыў пісаць свой жыцьцяпіс і выслаў табе. Па атрыманьні - паведамі мне. Мушу дадаць, што ў жыцьцяпіс я, на вялікі жаль, забыў запісаць вельмі важную падзею, а менавіта:
7 студзеня 1972 г. я атрымаў амэрыканскае грамадзянства.
У школах, падчас вывучэньня ангельскай мовы, чытаў рэфэраты пра ўшанаваньне амэрыканцамі сваіх нацыянальных сьвятаў, пра жанчын ЗША, а таксама - пра Вызвольнае Змаганьне Беларускага Народу й Каханьне, якія ўвайшлі ў падрыхтаваны да друку збор твораў Аляксандра Яцэвіча.
У 1958 г. дырэкцыя ўнівэрсытэту ў Індыяне запрасіла на працу навучаць ваенных расейскай мове, але ад выезду з Клевеленду я адмовіўся.
Некалькі слоў і пра маё інтымнае жыцьцё, пра мае сымпатыі, пачынаючы зь дзяцінства:
1917 г. - Валя Квяткоўская, гімназістка Слуцкае жаночае гімназіі.
1918 г. - Стаська, уцякачка з Варшавы. 1919 г. - Саша Дубовік. 1920 г. - гімназістка Зіна. 1921 г. - Алеся Бірулянка. 1923 г. - Луша Люцко.
1932 г. - Насьця Самусевіч. 1933 г. - Соня Шварц. 1934 г. - Дуся, курсантка па хіміі. 1939 г. - данская казачка ў Новачаркаску. 1940 г. - Эма Васілеўская. 1941 г. - Насьця Пыск. 1942 г. - Зіна Яблонская. 1943 г. - Ядзя Мазуркевіч. 1944 г. - Валя Кеда, настаўніца, зь якою ажаніўся і якая пакінула мяне ў 1957 г. у ЗША. 1962 г. - Казя з Заходняй Беларусі. 1963 г. - Кармэн, гішпанка. 1964 г. - Адэлаіда, кубінка. 1965 г. - Зулема, гандураска. 1966 г. - Эр іл Маз, турчанка; Гелена Сабляк, здольная маладая артыстка, харватка; Блянка Герэра, сальвадорка. 1967 г. - Ван Джу Парк, карэянка. 1968 г. - Надзея, лебанонка; Дзіна Альбарноз, пэруанка; Жозэфіна, гватэмалка; Той Сатайятгам, тайланка. 1969 г. - Марыя Мэнэндэя, гватэмалка. 1970 г. - Маргарыта Марквіна Рохо, мэксыканка. 1971 г. - Рай Сэрда, нікарагуанка. 1972г. - Набока Кунімац, японка; Ганасана Ясуко, японка. 1973 г. - Адэлаіда дэ ля Пуэрто, кубінка. 1974 г. - Мірыам Рывэра, пуэртарыканка; Шын, карэянка. 1975 г. - Шарон Ковэр, амэрыканка; Янг Пун, карэянка. 1976 г. - Амэлія Мэлэндэз, гандураска, другая жонка. 1982 - Юстына, філіпінка. Вось тыя, якія падчас мае апатыі да жыцьця ўздымалі мой настрой і ўлівалі натхненьне да далейшай творчай працы.
Твой Алесь Змагар
20 сакавіка 1986 году
Віншую зь векапомным днём 25-га Сакавіка ды жадаю здароўя й вытрываласьці ў далейшай працы для дабра Беларускаму народу<...>.
Наконт жаніцьбы, думаю, што трэба. Тагды й нацыянальная праца пойдзе спарней. Цяпер-жа, калі я што-небудзь цікавае й напішу, то пад уплывам якое-небудзь каханкі (гёрл-фрэнд), якія наведваюць мяне й надаюць натхненьня. Бязь іх-жа няма ахвоты ня толькі пісаць, але й жыць.
Ведзьмы я не спаткаю, бо яны адразу адпадаюць ад мяне. Чалавек я цьвёрды, і кіраваць мною каму-небудзь немагчыма. Кожную параду або прапанову ці то жонкі, ці каго іншага я спакойна выслухоўваю, дзякую, але выконваю толькі тагды, калі яна падпадае пад мае думкі. Супярэчыць-жа мне зь першага дня ніякая жонка ня будзе, аб чым яна будзе ведаць яшчэ да прыходу ў маю хату... Што рабіць і як рабіць я ўкажу адразу, і не я павінен жыць зь ёю, а яна са мною. Так што я жанімства не баюся, а трэба прысьпешыць, бо хутка надыдзе й старасьць. Як-ніяк маю 83 гады й на фізычнай працы ў агародзе пачынаю адчуваць, што слабею. Дый кіраўніцтва БВР хачу перадаць камусь другому, прычым ахвіцэру з рангам не ніжэй капітана, які знаёмы з выведам і контр-выведам.
Трымайся.
Твой Алесь