Папярэдняя старонка: Metriciana T. 1.

Канцылярыя Вялiкага Княства Лiтоўскага 


Дадана: 26-06-2011,
Крыніца: Менск 2001.



Алесь ГРУША

Службовы склад i структура канцылярыi Вялiкага Княства Лiтоўскага 40-х гадоў XV -- першай паловы XVI ст.

Abstract: Aleś HRUŠA. The Employees and Structure of Chancery of the Grand Duchy of Lithuania in the 40 th Years 15 th - First Half of 16 th Centuries // METRICIANA: Dasledavanni i materyjały Metryki Vialikaha Kniastva Litouskaha. Vol. I (ATHENAEUM: Commentarii Historiae et Culturae. 1 (3) - 2001).


The author has analysed structure and principles of organization of Chancery of the Grand Duchy of Lithuania in the 40 th Years 15 - First Half of 16 Centuries; has defined functional duties of Employees of Chancery: the chancellor, highest clerk (highest secretary, secret secretary), senior clerk, clerk (pisar), scribe (d'yak). The author names names of the employees, which in different time executed various posts in Chancery of the GDL.


Даследаванне службовага складу i структуры канцылярыi ВКЛ 40-х гг. XV - першай паловы XVI ст. - адзiн з этапаў i раздзелаў вывучэння ўстановы ў цэлым. Комплексных глыбокiх прац па гэтай праблеме няма - ёсць толькi асобныя даныя, змешчаныя ў працах С. Пташыцкага, М. Любаўскага, Ю. Бардаха, К. Пяткевiча [1], Э. Банёнiса, Т. Топалавай, Р. Фiркавiчуса, А. Рыбакова. Гэтыя даныя выкладзены пераважна ў даволi агульнай форме i самi па сабе часта дыскусiйныя. Канстатуецца наяўнасць у штаце канцылярыi канцлера, найвышэйшых пiсараў цi сакратароў, пiсараў i сакратароў, дзякаў [2]. Адзначаецца, што адначасова было некалькi пiсараў i некалькi дзякаў [3] i што iснавалi пiсары «рускiя», лацiнскiя, татарскiя i арабскiя [4]. Сцвярджаецца, што пiсары складалi праекты дакументаў, дзякi перапiсвалi iх чыставы варыянт i ўносiлi гатовыя дакументы ў кнiгi Метрыкi [5]. У апошнiм выпадку зусiм не ўлiчваецца магчымасць эвалюцыi службовых абавязкаў гэтых дзвюх катэгорый работнiкаў канцылярыi.

Зрэшты, некаторыя з даных заслугоўваюць адмысловай увагi. Так, Ю. Бардах адзначыў, што пад час падарожжа гаспадара, асаблiва пад час доўгага яго знаходжання ў Польшчы, калi пры iм не было канцлера, пiсар «рускi» i лацiнскi набывалi самастойнасць. Вучоны ўвёў у навуковы ўжытак адзiн важны дакумент кнiгi Метрыкi 224, датаваны ў кнiзе 1524 г. - дата арыгiнала 1525 г. [6]; гэтай даты мы i будзем прытрымлiвацца ў далейшым, - у якiм гаворыцца аб гаспадарскай рэвiзii ў канцылярыi. У вынiку гэтай рэвiзii было выяўлена шмат лiстоў (дакументаў), падрыхтаваных «без воли и росказанья господарского»; пiсары, што рыхтавалi iх, былi пазбаўлены сваiх пасад (больш падрабязна аб змесце гэтага дакумента i думках гiсторыка аб сувязi гэтых звестак з рэальнымi падзеямi мы спынiмся нiжэй).

Т. Топалава адзначыла, што ў перыяд ад'ездаў вялiкага князя ў Польшчу канцылярыя расколвалася на дзве часткi: вялiкакняжацкую i канцлерскую, якую ўзначальваў канцлер [7].

Не вызначаны поўны службовы склад канцылярыi, не ўстаноўлены службовы статус пасад i сацыяльны статус тых асоб, якiя iх займлi, недастаткова раскрыты функцыi работнiкаў канцылярыi i эвалюцыя гэтых функцый. Рашэнню гэтых праблем, у прыватнасцi, i прысвечана наша даследаванне.

Нашы крынiцы - даныя Метрыкi ВКЛ, шэраг апублiкаваных i неапублiкаваных дакументаў, што не ўвайшлi ў яе склад. Каштоўнасць Метрыкi як крынiцы заключаюцца ў тым, што яна параўнальна раўнамерна прадстаўляе ўвесь вывучаемы перыяд.

Карысным дапаможным сродкам для рашэння розных статыстычных задач з'яўляюцца спiсы пiсараў i дзякаў: у першую чаргу Ю. Вольфа i, асаблiва - Г. Люлевiча [8], найбольш поўны, з дакладным (да года, месяца, дня) абазначэннем крайнiх дат iх дзейнасцi. Гэта праца не пазбаўлена метадалагiчных супярэчнасцяў (за аснову крайнiх дат дзейнасцi адных пiсараў бярэцца пiсарская скрэпа без тэрмiна «пiсар», «cакратар» у формуле; iншых - толькi звесткi з адпаведным абазначэннем). Ёсць недакладнасцi iдэнтыфiкацыi (дзве розныя асобы прыняты за адну, i, наадварот, адна асоба - за дзве); хiбы, што звязаны з выкарыстаннем пазнейшых - XVIII ст. - копiй Метрыкi (транслiтараваных) з памылковым узнаўленнем тэкста (пiсар Моля замест Люля). Цалкам вiдавочна, што звесткi гэтых спiсаў будуць папаўняцца i ўдакладняцца. Намi ўстаноўлена больш за дзесятак iншых дзякаў (пiсараў), удакладнены, у прыватнасцi, з улiкам нашых методык, даты каля 30 вядомых.

Службовы склад канцылярыi

Аснову штата канцылярыi ВКЛ складаў канцлер, найвышэйшы i старэйшы пiсары, пiсары i дзякi.

Канцлер - кiраўнiк канцылярыi, у распараджэннi якога знаходзiўся ўвесь штат установы [9]. Праз канцлера вялiкi князь перадаваў усе магчымыя загады адносна дзейнасцi канцылярыі: аб правiльным напiсаннi тытула вялiкага князя маскоўскага [10], «содранни» лiстоў, што не мелi законную сiлу [11], выдачы розных копiй [12]. Канцлер павiнен быў «пилне стереч» выкананне гаспадарскiх загадаў [13]. Найвышэйшы пiсар - намеснiк канцлера пры вялiкiм князі. Першыя звесткi аб iм знаходзiм пад 1476 III 14. Гэта - Якуб [14]. У 1499 V 3 найвышэйшым пiсарам названы Федка Рыгоравiч [15]; 1501 XI 3, г. зн. яшчэ пры жыццi Федкi Рыгоравiча [16] - Федка Янушкавiч [17]. Не выключана, што абодва Федкi не валодалi лацiнскай мовай i таму для лацiнскага аддзела канцылярыi (гл. нiжэй) быў уведзены свой найвышэйшы пiсар. У такой ролi за 1501 III 31 фiгуруе лацiнскi пiсар Эразм Цёлак [18], калi, канешне, такiм чынам штучна не павышаўся статус апошняга як пасла (у гэты час Э. Цёлак знаходзiўся з дыпламатычнай мiсiяй ў Рыме). Найвышэйшы пiсар - гэта, верагодна, тое ж самае, што i найвышэйшы сакратар ( «таемны пiсар» [19]), якiм становiцца прыблiзна ў 1505 г. [20] Iван Сямёнавiч Сапега. Апошнi захоўвае за сабой найвышэйшае сакратарства да смерцi ў 1517 г. Хто быў найвышэйшым пiсарам у 1517 - 1519 гг., цi iснавала такая пасада наогул, невядома. З 1520 г. - гэта той пiсар, якi з'яўляўся адначасова i земскiм падскарбiем. Так названы, хаця даволi няпэўна, пад 1528 г. Мiхайла Богуш-Багавiцiновiч [21]. Сувязь найвышэйшага пiсарства з пасадай пiсара-земскага падскарбiя вiдавочная. Наступнiк М. Богуша-Багавiцiновiча на гэтай пасадзе Iван Гарнастай пасля смерцi канцлера А. М. Гаштольда з 1539 па 1546 гг. (?) з'яўляецца спраўцай канцылярыi [22]. Першым падкацлерам - эвалюцыйным прадуктам найвышэйшага пiсара - стаў у 1566 гг. Астафей Багданавiч Валовiч - таксама пiсар i земскi падскарбi.

Тэрмiн «старэйшы пiсар» не зафiксаваны крынiцамi. Тым не менш наяўнасць такой катэгорыi пiсараў не выклікае сумнення. Яна дзейнiчала з 90-х гг. XV ст. па 1517 г. З пачатку 90-х гг. па 1498-1499 гг. пры Федку Рыгоравiчу старэйшым пiсарам быў Iван Яцкавiч Уладыка; у 1505-1516 гг. пры I. С. Сапезе - М. Богуш-Багавiцiновiч. Не iснавала старэйшых пiсараў толькi прыкладна ў 1500 - 1505 гг. пры найвышэйшым пiсарстве Федкi Янушкавiча.

Становiшча i статус старэйшага пiсара I. Я. Уладыкi блiзкае да становiшча i статуса пiсара найвышэйшага. У тым выпадку, калi гутарка ішла аб вымушанай падмене найвышэйшага пiсара iншым пiсарам, у загалоўках кнiг Метрыкi адзначаецца прычына, па якой гэта падмена адбылася. Напрыклад: «Как пан Федко з Вилни поехал, я, Янушко, при великом кн(я)зи остал...»; «При Богуши, маршалку и писари, как пан воевода витебскии, пан Сопега (г. зн. I. С. Сапега - А. Г.) ездил до Литвы ...» [23]. I. Я. Уладыка дзейнiчае самастойна: «Пры Ивашку Владыце», «То справа пры Ивану Яцковичу Владыце...» [24].

Пры I. С. Сапезе старэйшы пiсар - давераная асоба, намеснiк найвышэйшага пiсара (сакратара), якi замяшчаў апошняга ў час яго адсутнасцi: «Справа Богушом Боговитиновичом, маршалком и писарем, как пан воевода витебскии, пан Иван (г. зн. I. С. Сапега - А. Г.) ездил от к. е. м. до Великого княз[ства] Литовского, в Кракове, м(е)с(е)ца августа 19 ден, индикт 15»; «Справа Богуша, маршалка и писаря г(о)с(по)д(а)ря к. е. м., у Вилни, коли ездил пан воевода подляшскии, маршалко и секретар, пан Иван Сопега до Лифлянт в посельстве от к. е. м., м(е)с(е)ца марта 2 д(е)нь, индик 2» [25]. Але таксама: «Справа почалася при Богуши, писари, у Смоленску, м(е)с(е)ца сень[тября] 8 д(е)нь, индикт 12, на Матки Божъи последнее день» [26]. У 1508 г. Iван Сямёнавiч Сапега знаходзiўся ў паcольстве ў Маскве [27]. Вiдавочна, яно прыпадала менавiта на гэты час. Сапегу замяшчае тут толькi М. Богуш-Багавiцiновiч, а не Рыгор Iсаевiч Грамыка, Копаць Васiлевiч, Федка Мiхайлавiч Святоша, Iван Багданавiч Сапега, Богухвал Дзмiтравiч i Iван Гарнастай, пiсары адпаведна з 1503, 1506, 1507, 1507, 1511, 1513 гг.

Для характарыстыкi статуса найвышэйшых i старэйшых пiсараў адзначым, што пераважна толькi гэтая катэгорыя работнiкаў канцылярыi ў 1494-1497 i 1507-1509 гг. бярэ ўдзел у аднаасобным цi сумесным з iншымi службовымi асобамi прыняццi справаздач («личбы») ў арандатараў дзяржаўных даходаў: мытнiкаў, ключнiкаў, васкаўнiчых [28].Ёсць толькi адзiн факт правядзення такога ўлiку дзякам: Занькам Iванавiчам у 1495 [29]. Толькi найвышэйшыя i старэйшыя пiсары ў 80-90-х XV ст. збiраюць нядоiмкi з данiн, саму данiну, срэбшчыну з насельнiцтва Задзвiнскiх і Падняпроўскiх валасцей. Калi меркаваць па загалоўках кнiг Метрыкi, то можна заўважыць, што пасольскую дакументацыю ў 1512-1516 гг. выдае толькi старэйшы пiсар М. Богуш -Багавiціновiч, якi пры гэтым замяшчае найвышэйшага пiсара I. С. Сапегу.

Пiсары i дзякi вядомыя ўжо з часоў вялiкага князя Вiтаўта. Першыя з вядомых дзякаў пры Казiмiры - Васiль Любiч (1448 верасень - 1449 жнiўня 31 - iнд. 12) [30] i Iванка (1449 г. -- iнд. 13 -- кастрычнiка 29) [31].

Другая палова XV ст. - этап, калi ў дачыненнi да пiсараў i дзякаў канчаткова зацвердзiлася адпаведная тэрмiналогiя. Толькi ў адным выпадку ў 40-50-х гг. XV ст. пiсар Iван Кушлейка падпiсаўся як «дзяк» [32]. У 80 - х гг. XV ст. тэрмiн «пiсар» часам выкарыстоўваецца ў якасцi агульнага наймення ўласна пiсараў i дзякаў. У XVI ст. так называюць амаль выключна ўласна пiсараў.

Пiсарства - гэта пасада існавала ўжо ў сярэдзiне XV ст. За 40-50 гг. гэтага стагоддзя вядома 12 пiсараў (па меншай меры тых асоб, якiя падпiсвалi дакументы), з iх 6 (Мiкалай з Блашэвiч, Пузыр, I. Кушлейка, Логвiн, Сапега, Якуб) рыхтуюць дакументы сiстэматычна.

У першай чвэрцi XVI ст. на пасаду пiсара назначаюць афiцыйна. I. Гарнастай атрымаў пiсарства «до живота», на што меў i спецыяльны прывiлей [33]. Першы падпiсаны дакумент I. Гарнастая як пiсара датуецца 1513 VII 15 [34]. З пiсарства здымаюць (гл. нiжэй). Большасць жа дзякаў - гэта дваране, якiя выконвалi даручэннi ў канцылярыi. У «Пописе дворян всих к. е. м. у Великом князстве» 1512 г. знаходзiм Андрэя, Грышана i яго брата Федку, Крыўца, Саву [35]. Усё гэта дзякi. Андрэй - гэта або Андрэй Мiкалаевiч, або Андрэй Мiлашавiч. Крывец - Алехна Фёдаравiч Крывец. Грышан i Фёдар - Грышка i Фёдар Iванавiчы. Адносна Грышана ў «Пописе» адзначана: «Гришан на 3 конех. А имене выслугу, и брат его Федко, маеть в Городне, 10 ч(о)л(о)в(е)ков» [36]. Iх выслуга ў Гарадзенскiм павеце - сёльцы масквiчоў Астафея i Iвана Мяшчорын: «Остафъево а Мещеринов», якiя дасталiся iм у 1508 г. [37] Андрэй, Крывец, Сава так i абазначаны ў «Пописе» - «дзяк». Адна i тая ж асоба ў крынiцах магла называцца то як дзяк, то як дваранiн [38] (гл. Таблiцу).


Т а б л i ц а. Суадносiны найменняў «дзяк»-«дваранiн»*

Мiтка Дзянiсавiч Садзiлаў (Садзловіч)

№

Дата**

Назва***

1

2

3

1

[1507 I 30-V 21]

ДЗ

2

1508 X 07

ДЗ

3

1511 II 13

Д

4

1511 VII 23

Д

5

1514 II 05

ДЗ

6

1514 II 08

ДЗ

7

1514 II 09

ДЗ

8

1514 II 20

ДЗ

9

1514 V 05

ДЗ

10

1515 III 13

ДЗ

Федка Iванавiч

1

2

3

11

1507 VIII 06

ДЗ

12

1508 III 24

ДЗ

13

1508 III 30

ДЗ

14

1508 IV 08

ДЗ

15

1509 I 20

ДЗ

16

1509 V 15

ДЗ

17

1509 XII

ДЗ

18

1509 XII 14

ДЗ

19

1510 III 08

ДЗ

20

[1512]

Д-ДЗ

21

1514 III 03

ДЗ

22

1514 VI 22

Д

23

1518 III 05

ДЗ

Грышка Iванавiч

1

2

3

24

1508 III 24

ДЗ

25

1509 XII 14

ДЗ

26

[1512]

Д-ДЗ

Васка Пятровiч (Заройскi)

1

2

3

27

1508 V 26

ДЗ

28

1509 X 23

ДЗ

29

[1509]

ДЗ

30

1510 XI 07

ДЗ

31

1510 XII 22

ДЗ

32

[1512]

ДЗ

33

1514 VI 14

Д

34

1518 II 21

ДЗ

35

[1518 XII 22-23]

Д

Алехна Фёдаравiч Крывец

1

2

3

36

[1512]

Д-ДЗ

37

1519 I 04

Д

38

1522 VIII 08

ДЗ

39

1522 XII 05

ДЗ

40

[1525 II-III]

Д

41

1525 IV 04

Д

42

1526 III 26

Д

43

1526 VI 26

Д

44

1526 VII 07

Д

45

1526 X 14

Д

46

1528 V

ДЗ

Андрэй Мацкавiч

1

2

3

47

1522 VIII 30

Д

48

1523 IX 28

Д

49

[1524 III-IV]

Д

50

1524 VIII 10

ДЗ

51

[1524 IX]

Д

52

1525 XII 09

Д

53

[1526 VIII]

Д

54

1527 IX 30

Д

55

1529 VI 05

ДЗ

56

1530 VI 20

Зг. ДЗ

57

1530 VI 20

П двароў Жамойцкай зямлi

58

1531 I 21

ДЗ

59

1531 XI 20

Зг. Д

60

1533 III 07

ДЗ

61

[1533]

ДЗ

Леў Пацей-Цiшкевiч

1

2

3

62

1542 II 27

Д

63

1545 IV 12

ДЗ

64

1545 VI 04

ДЗ

65

1545 VI 15

ДЗ

66

1545 VII 21

ДЗ

67

1545 VIII 05

ДЗ

68

1545 VIII 21

ДЗ

69

1545 IX 02

ДЗ

70

1547 II 17

ДЗ

71

1547 IV 25

ДЗ

72

1547 IX 07

ДЗ

73

1547 X [ каля 29 ]

ДЗ

74

1547 XI 08

Д

*1) LM -8. Р. 399; 2) ibidem. Р. 285; 3) ibidem. Р. 434; 4) Метрыка, спр. 9, арк. 136 адв.; 5) тамсама, арк. 267- проста Мiтка; 6) тамсама, арк. 205 адв. - проста Мiтка; 7) тамсама, арк. 182 - проста Мiтка; 8) тамсама, арк. 115- проста Мiтка; гл. Бережков Н. Г. 9­ая книга Записей Литовской метрики (далей - Бережков. 9-ая книга) // Исследования по истории Литовской метрики: Сб. науч. трудов. М., 1989. Ч. 1. С. 40; 9) Метрыка, спр. 9, арк. 247- проста Мiтка; 10) тамсама, арк. 142 - проста Мiтка; 11) Русская историческая библиотека (далей - РИБ. Т. 20). СПб., 1903. Т. 20. Сл. 568; 12) LM - 8. Р. 251; 13) ibidem, р. 251; 14) ibidem, р. 252 - проста Федка; 15) ibidem, р. 150; 16) ibidem, р. 413- проста Федка; 17) ibidem, р. 418 - проста Федка; 18) ibidem, р. 336; 19) ibidem, р. 423; 20) ibidem, р. 163 - проста Федка; 21) Метрыка, спр. 9, арк. 268 -проста Федка; 22) Archiwum ksia ü at Lubartowiczów Sanguszków w Slawucie / Wydane przez Gorczaka B. (далей - AS. Т. 3). Lwów. 1890. T. 3: 1432­1534. S. 116; гэты ж дакумент 1514 VII 22 ( Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России (далей - АЮЗР). СПб., 1863. Т. 1: 1361­1598 С. 47); 23) Wolff. S. 265; UCWKL. S. 125 - проста Федка; 24) LM-8. Р. 251; 25) ibidem, р. 336; 26) ibidem, р. 163 - проста Грышан; 27) ibidem, р. 259; 28) ibidem, р. 416 - проста Васка; 29) ibidem, р. 315 - проста Васка; 30) РИБ. Т. 20. Сл. 644-645; 31) LM - 8. Р. 392; 32) ibidem. P. 165; 33) Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 10 ( 1440 ­ 1523 ). Uzrašymų knyga 10 / Par. Banionis E. ir Baliulis A. (далей - LM-10). Vilnius, 1997. Р. 88; 34) АЮЗР. С. 59; 35) РИБ. Т. 20. Сл. 1268; 36) LM-8. Р. 163 - проста Крывец; 37) РИБ. Т. 20. Сл. 1290; 38) Метрыка, спр. 12, арк. 117 адв.; 39) тамсама, арк. 152 адв.; 40) тамсама, спр. 14, арк. 264 адв.; 41) тамсама, спр. 12, арк. 322 адв.; 42) тамсама, спр. 14, арк. 215 адв.; 43) тамсама, арк. 52; 44) тамсама, арк. 223; 45) тамсама, арк. 314 адв.; 46) Русская историческая библиотека (далей - РИБ. Т. 33). Петроград, 1915. Т. 33. Сл. 14; 47) Метрыка, спр. 12, арк. 123; 48) тамсама, арк. 216 адв.; 49) Метрыка, спр. 14, арк. 109; 50) UCWKL. S. 127; 51) Метрыка, спр. 14, арк. 165 адв.; 52) тамсама, арк. 200 адв.; 53) тамсама, арк. 299 адв.; 54) тамсама, спр. 7, арк. 977; 55) тамсама, арк. 984; 56) тамсама, арк. 1075; 57) тамсама; 58) тамсама, спр. 17, арк. 147 адв.; 59) тамсама, спр. 15, арк. 124; 60) тамсама, арк. 137; апубл: Социально-политическая борьба народных масс Белоруссии. Конец XIV в.- 1648 г. / Сост. Копысский З. Ю., Мараш Я. Н., Голенченко Г. Я., Лойко П. О., Спиридонов М. Ф., Бравер Е. Л., Козловская Э. Л. Мн., 1988. Т. 1. С. 29 (памылк. - 1532); 61) Метрыка, спр. 15, арк. 154 адв., 157 адв., 158 адв.; 62) Archiwum ksia ü ą t Sanguszków w Slawucie / Wydane przez Gorczaka B. (далей - AS. Т. 4). Lwów. 1890. T. 4: 1535­1547. S. 308; 63) Метрыка, спр. 561, арк. 4, 4 адв., 5; 64) тамсама, арк. 2 адв.; 65) тамсама, арк. 18; 66) тамсама, арк. 83; 67) тамсама, арк. 98 - ад першай асобы; 68) тамсама, арк. 105 адв. - па пiсарскай скрэпе (тамсама, арк. 126 адв.); 69) тамсама, арк. 114 адв. - па пiсарскай скрэпе (арк. 126 адв.); 70) Метрыка, спр. 29, арк. 113 адв.; 71) тамсама, арк. 136; 72) тамсама, арк. 140; 73) AS. Т. 4. S. 560; 74) Метрыка, спр. 31, арк. 171.


** памылк. - памылкова; *** Д - дваранiн; ДЗ - дзяк; П - пiсар; Д-ДЗ - дзяк у «Попiсе» дваран 1512 г.; Зг. - згаданы.


Пасадай дзячыства было, відаць, толькі для тых дзякаў, што выйшлі з асабістых канцылярый і не з'яўлялiся дваранамі, а таксама для некаторых прадстаўнікоў таго разраду дзякаў, якiя займалi, вiдавочна, больш высокае становiшча ў канцылярыi, i называліся пісарамi (Iгнат Мiкiцiнiч, Нiкольскi Васiлевiч Паўлавiча).

Пiсар - рэалія сацыяльна-эканамiчная. Служба пiсара, як зрэшты, i ўcякая iншая гаспадарская служба ў апараце кiравання і суда, была звязана з пастаяннымi асабiстымi выдаткамi. Наступным чынам патрацiўся, напрыклад, пiсар Мiхайла Васiлевiч Свiнюшскi, будучы з дыпламатычным даручэннем у Крымскiм ханстве, вiдавочна, у 1519 г. : «... как есмо шлючи его (г. зн. М. В. Свінюшскага - А. Г.) на службу нашу к Орде Перекопскои, на истраву дали ему одно сто коп грошеи и он, деи, будучи там на тои нашои службе, в Орде, немало своих властных речеи роздал на нашы потребы для нашого доброго а земского, а к тому еще, идучи к нам с Орды с тыми великими послы ц(а)р(е)выми, стравовал их своими пенезми, почон от границы Литовское через Коруну Полскую, аж к нам до Торуня, а тот наш дворенин Грива, которого есмо напротивко тым послом послали были с пенезми, з ними ся розминул, и было тых всих татар с тыми послы шестьдесят ч(о)л(о)в(е)ков, на што ж, деи, он немало своих п(е)н(е)зеи выдал» [39]. Наяўнасць такiх выдаткаў адлюстравалася нават у фармулiстыцы прывiлеяў i пацвярджэнняў: «ино мы... за его к нам верную и знамените накладную службу...»; «ино мы для его к нам верных а пильных служоб, иж он ... служачи нам стале у вере ся заховал и накладу на наши службы наложити не жаловал... »; «иж вбачивши есмо верную, а пилную, и справедливую, николи не вмешканую службу... которую ж ся он брату н(а)шому... и к нам, яко к п(а)ном дедичным, цнотливе и накладне ся оказал...» і г. д. Гэтыя «наклады» ў далейшым шчодра пакрывалiся гаспадаром шляхам зямельных дараванняў i прадастаўлення розных даходных пасад. Названы ўжо М. В. Свiнюшскi выпрасiў для свайго бацькi Васiля Яўлашкавiча ў вялiкага князя ў якасцi кампенсацыi за свой наклад у Ардзе ў 1519 г. (?) епiскапства Луцкае або Валадзiмерскае, «которая се напервеи отворит» [40]. У любым выпадку пiсарская служба патрабавала ад самога пiсара на першых этапах пэўнага эканамiчнага стану.

У сувязi з гэтым трэба спынiцца на вось якiм моманце. Магчыма, што наданне пісарам некаторых дадатковых нязначных пасад - дзяржаў-намесніцтваў, гарадніцтваў, ключніцтваў - у некаторых выпадках мела характар вылучэння спецыяльных крыніц даходаў, якія шлі, ў тым лiку, i на ўтрыманне і забеспячэнне пісарскай пасады. Як «кармленне» -- адно са сродкаў забеспячэння пiсараў за службу дапускае магчымасць разглядаць дзяржавы-намеснiцтвы В. Мянжынскi [41]. Так, па «чаламбіццю» Станiслаў Якубавiч Скоп атрымаў Скерстамонскую воласць (1523 г.) [42], а Павел Войцехавiч Нарушэвіч - Жыжмарскую (1524 г.) [43]. На думку К. Пяткевіча некаторыя з валасцей маглi быць звязаны з канцылярыяй [44]. Маецца на ўвазе, што даходы з iх мелі характар менавіта такіх спецыяльных крыніц. Сапраўды, Жыжмары, напрыклад, на працягу 20 год, з 1494 па 1514 гг., без перапынку даставалася выключна пісарам: Янушку - 1494; Федку Янушкавічу - 1495-1499; I. С. Сапегу - 1500-1507; М. Богушу-Багавіціновічу - 1508-1509; Копцю Васілевічу - 1510-1514. Аднак часцей за ўсё пісары набывалі згаданыя пасады ў водкуп за прадастаўленне пэўных грашовых сум. М. Богуш-Багавіціновіч атрымаў троцкае гараднічае ў 1506 г. за 100 коп шырокіх грошай, а затым яшчэ за 70 чарлёных залатых, Даўгі ў 1508 г. - за 1000 залатых, у далейшым - за 600 коп грошай, Камянец у 1518 г. - за 1000 коп грошай [45]; Р. I. Грамыка распараджаўся віленскім ключом з 1508 г. (?) за 48 коп і 10 грошай, Свіслаччу з 1518 г. - за 600 коп грошай [46]. Характэрна, што гэтыя пасады пiсары набывалi ўжо па праходжанню пэўнага тэрмiну, калi iмi быў назапашаны пэўны капiтал на гаспадарскай службе. Немалаважна i тое, што з каля 60 дзякаў за вывучаемы перыяд вядома толькi 2, якiя займалi якiя-небудзь iншыя пасады: Занька Iванавiч - вiленскае гараднiчае, М. Богуш-Багавiцiновiч - пералайскае намеснiцтва (вядома таксама, што дзяк (у крынiцах - пiсар) Нiкольскi Васiлевiч трымаў Чачэрск [47]). Асобныя дзякi зусiм не мелi маёнткаў, як напрыклад, Мiтка Дзянiсавiч Садзiлаў (Садзiловiч) i Сава [48]. Службовую падтрымку на нейкiх этапах Садзiлаў атрымлiваў з «лежанья» ў Дарсунiшках (1507 г.) [49].

I канцлер, i найвышэйшы i старэйшы пiсар, пiсар - службовыя асобы канцылярыi. Толькi iм належала права падпiсваць выходную дакументацыю. Дзяк такiх паўнамоцтваў не меў.

Гаспадарскiмi ўрадамi пiсараў i дзякаў (тэрмiн урад - пасада - ў дачыненнi да дзяка ўмоўны; гл. вышэй) штат канцылярыi тым не меньш не абмяжоўваўся. Дакумент за 1540 IX 4 ад iмя вялiкага князя падпiсваў тады яшчэ пiсар вялiкай княгiнi Боны Валерыян Пратасавiч Сушкоўскi [50]. Будучы пiсарам вялiкай княгiнi Сушкоўскi названы аднаго разу - 1542 XI 6 - сакратаром i рэферэндарыем вялiкага князя [51]. У гаспадарскай канцылярыi выкарыстоўвалася праца i прыватных пiсарскiх дзякаў i канцлерскiх пiсараў: дзякаў: Матыса (у крынiцах -- пiсара) i Б. В. Пратасавiча - пiсара М. В. Свiнюшскага; пiсараў канцлераў: Андрэя Стэцкавiча Сапоцькi [52] - Мiкалая Мiкалаевiча Радзiвiла, Марцiна Тура - А. М. Гаштольда, А. Б. Валовiча - Яна Юр'евiча Глябовiча. Аб'ём працы дзякаў у асабiстых пiсарскiх «канцылярыях» наўрад цi быў вялiкiм. I таму, трэба меркаваць, што iх асноўнае прызначэнне - дапамога пiсарам па канцылярыi гаспадарскай. Вядомы i наступныя пiсарскiя дзякi, аб дзейнасцi якiх у гаспадарскай канцылярыi звестак няма, але адносна чаго можна здагадвацца: Герман [53] - Багдана Сямёнавiча Сапегi, Яцка [54] - Федкi Рыгоравiча, Iвашка Злоцкi Хамiнiч [55] (у будучым дзяк гаспадарскi) - Федкi Янушкавiча, Васка Iсакавiч [56] - I. С. Сапегi, Камянецкi Мiхайлавiч [57], Яцка [58] (магчыма, дзяк скарбовы) - М. Богуша-Багавiцiновiча, Сасiн Васкавiч (магчыма, дзяк скарбовы) - I. Гарнастая [59], Юрый [60] - С. Я. Скопа. Адначасова складваецца ўражанне, што для гэтай мэты быў прызначаны па крайней меры адзін з пiсараў канцлера. У 1530 г. якiсьці пісар А. М. Гаштольда, імя якога не названа, «мешкал» пры канцылярыі [61]. Вельмі верагодна, што гэта М. Тур, які па смерці свайго патрона (канцлера А. М. Гаштольда), будучы толькi берасцейскiм войскiм, яшчэ заставаўся ў канцылярыі і склаў адну з «кніг» копій Метрыкi (Метрыка 24). Прыцягвалiся да працы ва ўстанове i ўрады неканцылярыйскiя. У 1511 г. лiсты капiраваў у «кнiгi» Метрыкi 9 i выдаваў падскарбi Iвахна [62]. Незразумела, праўда, цi гэты Iвахна - падскарбi (дворны) гаспадара, поўнае iмя якога Iван Андрэевiч Солтан, цi канцлера М. М. Радзiвiла - таксама Iвахна [63] (верагодней за ўсё, апошнi). Пiсарскiя дзякi i канцлерскiя пiсары па сваіх функцыях i службовым статусе нічым не адрозніваліся ад дзякаў гаспадарскiх [64]. Крынiцы гавораць аб даволi працяглай дзейнасцi некаторых з гэтага лiку асоб.

Структура канцылярыi

1 . Дыферыенцыяцыя канцылярыi па сферах дзейнасцi была выражана слаба i iснавала нядоўга. Вышэй, характаразуючы статус найвышэйшых i старэйшых пiсараў, мы адзначалi, што толькi пераважна iм у 1494-1497 i 1507-1509 гг. належыла права прымаць справаздачы з мытнiкаў, ключнікаў, васкаўнiчых. Толькi яны ў 80-90-х гг. збiралі нядоiмкi з данiн, саму данiну, срэбшчыну з насельнiцтва Задзвiнскiх i Падняпроўскiх валасцей, а ў 1512-1516 гг. толькi найвышэйшыя i старэйшыя пiсары адказвалi за падрыхтоўку пасольскай дакументацыi. Э. Банёнiс выявiў, што для сувязя з пэўным дзяржавам выкарыстоўвалiся толькi пэўныя групы пiсараў [65]. Нiякай iншай градацыi па сферах дзейнасцi ўнутры канцылярыi не iснавала.

Гiсторыкi слушна адзначаюць шматмоўнасць канцылярыi, адкуль выходзiлi афiцыйныя дакументы на «рускай», таксама на лацiнскай, татарскай, iтальянскай; неафiцыйныя - на яўрэйскай мовах [66]. Ю. Бардах выявiў звестку за 1524 г. аб выкарыстаннi ў канцылярыi Жыгiмонта I Старога польскай мовы [67]. У кнiзе Метрыцы 14 змешчаны дакумент канцылярыi ВКЛ (?) на польскай мове прыкладна за 1527 г. [68]

Да 40-х гг. XVI ст. канцылярыя характаразуецца функцыянаваннем у ёй двух моўных аддзелаў: «рускага» («рускай канцылярыi» [69]) i лацiнскага («лацiнскай канцылярыi»). Iснавала дастаткова шматлiкая група спажыўцоў лацiнамоўных дакументаў унутры дзяржавы: насельнiцтва Падляшша, каталiцкая царква i яе афiцыйныя прадстаўнiкi. Некаторыя з прадстаўнiкоў шляхты старалiся атрымлiваць вялiкакняжацкiя прывiлеi i пацвярджэннi, якiя абавязкова былi напiсаны па-лацiнску, напрыклад, найвышэйшы сакратар I. С. Сапега ў другой палове свайго жыцця. Кожны з аддзелаў меў свой уласны штат, якi складаўся адпаведна з «рускiх» i лацiнскiх пiсараў цi сакратароў [70]. Калi гутарка ішла аб падрыхтоўцы дакументаў, якiя прыносiлi асабiсты даход, памiж пiсарамi iснаваў строгi падзел працы. За 1441-1540 гг. мы не знойдзем ніводнага выпадку, калі б лацінамоўныя прывілеi, пацвярджэннi, «выракi» [71] i інш. змацоўваў сваім подпісам «рускі» пісар, і, наадварот. Толькi канцлер i найвышэйшы сакратар (пiсар) карысталiся прэрагатывай падрыхтоўкi дакументаў адначасова на дзвюх гэтых мовах. Праўда, запіс аднаго з дакументаў за 40-50-х гг. XV ст. кнiгi Метрыкi 3 дадзены на «рускай» мове, хоць і значыцца за подпісам Мікалая [72], г. зн. лацiнскага пiсара Мікалая з Блашэвіч [73]. Аднак такі запіс мог быць зроблены і з лiста на лацiнскай мове. Лацiнскiя пiсары рыхтавалi iдэнтычныя па вiдах i разнавiднасцях дакументы, што i «рускiя»; сшыткi з лацiнамоўнымi дакументамi брашуравалiся ў адны i тыя ж «кнiгi» са сшыткамi з дакументамi «рускамоўнымi». Праца лацiнскiх i «рускiх» пiсараў праходзiла, вiдаць, у адным i тым жа будынку канцылярыi, якi ў Вiльнi размяшчаўcя на Замкавай вулiцы, недалёка ад касцёла Святога Яна [74].

Да рэгламентацыi штата пiсараў - «рускiх» у 1516, лацiнскiх - 1522/23 гг. (гл. нiжэй) агульная колькасць першых перавышала колькасць другiх у два разы. У першай палове 40-х гг. XVI ст. падзел канцылярыi на «рускi» i лацiнскi аддзелы лiквiдуецца. Ужо з красавiка 1541 па май 1542 г., будучы гаспадарскiм лацiнскiм пiсарам (сакратаром), Венцлаў Мiкалаевiч фактычна з'яўляецца пiсарам паноў-рад i выпускае дакументы, якiя выходзяць ад iх iмя, на «рускай» мове. Копii апошнiх склалi кнiгу Метрыкi 27 [75]. Верагодна, Венцлаву ж належала i храналагiчна папярэдняя, за лiстапад 1540 - красавiк 1541 гг., cа складам аналагiчных па паходжанню «рускiх» дакументаў кнiга Метрыкi 229 [76]. Адначасова ён падпiсвае «рускамоўныя» дакументы вялiкага князя. Вядомы два такiх дакументы з датамi: першы - 1541 III 24 [77]; другi - 1541 IV 1 [78]. У якасцi падмены Венцлаў Мiкалаевiч рыхтуе дакументы па-«руску» ў жнiўнi 1543 г. [79], а ў маi - вераснi 1544 гг. «рускiя» лiсты падпiсвае i лацiнскi пiсар П. В. Нарушэвiч [80]. Ёсць звесткi, што ў пачатку 40-х гг. «рускi» пiсар М. В. Свiнюшскi даручыў напiсаць лiст «по латине» свайму служэбнiку - лацiнскаму пiсару Матысу [81]. З 1545 г. пiсар В. П. Сушкоўскi сiтэматычна выпускае дакументы ад iмя вялiкага князя як на «рускай», так i лацiнскай мовах. У той жа час i пазней некаторыя старыя пiсары традыцыйна носяць найменне «лацiнскiх» (С. Я. Скоп) [82].

Крынiцы ведаюць татарскiх i арабскiх пiсараў. Назва гэтых пiсараў адлюстроўвае накiрунак iх дзейнасцi. Гэты - удзел у дыпламатычных зносiнах з краiнамi Усходу [83], у першую чаргу, з Крымскiм ханствам. Аднак гаварыць аб асобнай «татарскай» цi «арабскай канцылярыях» наўрад цi магчыма [84]. Пасланнi ў гэтыя краiны рыхтуюцца, наколькi гэта дазваляюць гаварыць загалоўкi асобных дакументаў i iх серый у кнiгах Метрыкi (пасланнi не змацоўвалiся пiсарскiм подпiсам), «рускiмi» пiсарамi цi пад iх кiраўнiцтвам на «рускай» мове [85]. Магчыма, некаторыя з татарскiх i арабскiх пiсараў i бралi ўдзел у складаннi праектаў дакументаў, але адсутнасць iх iмён у загалоўках сведчыць аб неафiцыйным характары iх пасад. Асноўны вiд працы гэтых пiсараў, на нашу думку - пераклад пасланняў, прычым, ў некаторых выпадках, будучы з дыпламатычнай мiсiяй, прама ў месцы прызначэння [86]. Iх службовы статус быў iдэнтычны статусу дзякаў. Аднак у адрозненнi ад апошнiх рост па службе татарскiх i арабскiх пiсараў забяспечваўся толькi ў сiстэме мясцовага этнiчнага самакiравання.

Калi меркаваць па тых жа загалоўках, то можна заўважыць, што пасольскую дакументацыю ў 1512-1516 гг. выдае толькi старэйшы пiсар М. Богуш-Багавiцiновiч, якi пры гэтым замяшчае найвышэйшага сакратара I. С. Сапегу [87].


2. Агульнае кiраўнiцтва канцылярыi ўзначальваў канцлер. У яго кампетэнцыю ўваходзiла, у тым лiку, прызначэнне падмены аднаго пiсара iншым [88]. Да 1458 г. яму ж належала i рэальнае кiраўнiцтва ўстановай. У 1458 г. канцлер становiцца адначасова i вiленскiм ваяводам. У сiлу заняцця гэтай пасады, а таксама будучы прыцягнуты, як прадстаўнiк «преднейшей» цi «найвышшай» рады, да рашэння агульнадзяржаўных спраў, ён фактычна адхіляецца ад рэальнага кiраўнiцтва канцылярыяй. Мала таго, у той час як вялiкi князь, будучы таксама i каралём польскiм, выязджае ў Польшчу, адкуль ажыццяўляе вышэйшую ўладу праз тых жа пiсараў, якiя суправаждалi яго, канцлер-вiленскi ваявода застаецца ў ВКЛ у якасцi намеснiка. Рэальнае кiраўнiцтва ўстановай пераходзiць да найвышэйшага пiсара, а калi дапусцiць, што iх у канцы XV - пачатку XVI стст. было двое, адзiн - для «рускай», другi - для лацiнскай канцылярыi, то да iх калегii. Менавiта прызначэнне канцлера на пасаду вiленскага ваяводы i абумовiла, на нашу думку, неабходнасць увядзення найвышэйшага пiсарства.

Найвышэйшы пiсар (сакратар) нясе адказнасць за дзейнасць канцылярыi. Калi ў сакавiку 1514 г. там былi страчаны купчыя лiсты В. Ю. Насiлоўскага, якiя былi здадзены для падрыхтоўкi на iх падставе гаспадарскiх пацвярджэнняў, то гэтую страту пацвярджаў найвышэйшы сакратар I. С. Сапега [89]. Найвышэйшы сакратар робiць даклад вялiкаму князю па атрыманай карэспандэнцыi. Будучы з гаспадаром у Кракаве ў канцы 1509 - пачатку 1510 гг., I. С. Сапега дакладваў яму адказ гародзенскага старосты Станiслава Пятровiча на гаспадарскi запыт, цi не будзе «шкодно» наданне ў Гародзенскiм павеце дзяку Андрэю Мiлашавiчу чатырох чалавек «оребников» i адной пустой зямлi [90]. У сваю чаргу, у адсутнасць найвышэйшага пiсара (сакратара) функцыi апошняга выконвае пiсар старэйшы. Дачыненне найвышэйшага i старэйшага пiсараў да «справы», г. зн. тут да падрыхтоўкi метрычных копiй, а таксама тэкстаў дакументаў у загалоўках да серый дакументаў у кнiгах Метрыкi ў 90-х гг. XV ст. - першым дзесяцiгоддзі XVI ст. выражалася прыназоўнiкам «пры» («справа пры тым-та пiсары »), якi ў гэтым выпадку абазначаў кiраўнiцтва, нагляд [91].

На пiсараў i дзякаў спадалi пераважна функцыi выканаўцаў. Пiсар зацвярджаў фармуляр i змест дакумента ў працэсе прасоўвання яго па канцылярыi (да перадачы канцлеру i вялiкаму князю). Спосабам такога зацвярджэння было змацаванне дакумента подпiсам. Да 1520-х гг. у асноўным пiсар непасрэдна складаў праекты лiстоў. Вядома, што ўласнаручна пiсаў лiст мiтрапалiту пiсар I. Гарнастай [92]. Практыка складання праектаў дакументаў пiсарамi знайшла адлюстраванне ў тэрмiналогii формул iмiтацый пiсарскiх скрэп у кнiгах Метрыкi ВКЛ: « Пiсаў (пiсар) такі-та [93]». Тут «пiсаць» - cкладаць праект, а не проста перапiсваць [94]. Ёсць i такiя формулы: « пiсаў пан (пiсар) такі-та [95]». Тэрмiн «пан» яўна выйшаў з-пад пяра дзяка, а яму не было патрэбы перабольшваць долю i характар творчасцi пiсара.

Абавязкi дзякаў зводзiлiся галоўным чынам да перапiскi розных папер: чыставiкоў дакументаў, а гатовых дакументаў - у «кнiгi» Метрыкi; множання дакументаў i г. д. Сапраўды, почырк тэкстаў арыгiнальных лiстоў адрознiваецца ад почырка пiсарскай скрэпы [96]. Аб удзеле дзякаў у капiраваннi дакументаў у кнiгi ёсць прамыя звесткi крынiц. Дзяк Мiтка - М. Д. Садзiлаў - у 1514-1516 гг. уносiць дакументы ў «кнiгi» Метрыкi 9 («То справа пана Громычина ж, которая почалася в тые книги писати за Митка, дьяка, лета Божего тисяча пятсот пятого-на-десять, м(е)с(е)ца мар(та) 13 д(е)нь, индикт 4» i г. д. [97]). На «рэiстры» пiша дакументы ў 1511 - 1513 гг., адкуль яны пераносяцца ў тыя ж «кнiгi» Метрыкi 9, А. С. Сапоцька - дзяк канцлера М. М. Радзiвiла ( «Тые листы справа пана Богушова Б(о)говитиновича, оуписаны з реистров Сопотковых, которыи Сопотко привез з Ляхов» i г. д. [98]). Дзякi як, напрыклад, Богухвал Дзмiтравiч, таксама складаюць тэксты прасцейшых па структуры дакументаў: квiтоў на выдачу жалаванняў [99]. Перапiска папер застаецца адным з вiдаў працы дзякаў i ў далейшым. «Кнiгi» Метрыкi 24 рыхтуе былы пiсар канцлера А. М. Гаштольда М. Тур [100].

Такое размеркаванне службовых абавязкаў памiж пiсарамi i дзякамi, вiдавочна, iснавала ўжо ў сярэдзiне XV ст. Нi Iванка, нi iншыя дзякi гэтага часу - Павел, Гарбач, Белы, вiдавочна, Алёшка - у адрозненнi, напрыклад, ад I. Кушлейкi, Якуба, Мiкiты, якiх крынiцы ведаюць як пiсараў, не падпiсвалi дакументаў.

Размежавання працы па вiдах дзейнасцi сярод пiсараў не было. Не iснавала такога размежавання i сярод дзякаў. Адзiн i той жа дзяк мог афармляць чыставiкi дакументаў, запiсваць iх у кнiгi Метрыкi. Пры гэтым, праўда, выдаваў гатовыя дакументы той дзяк якi ўпiсваў яго ў Метрыку.

Колькасць пiсараў была дастаткова вялiкай: магла даходзiць адначасова да 13 чалавек, i не была рэгламентавана, што было прадыктавана часткова параўнальна слабой прадукцыйнасцю (пiсары у асноўным самi падрыхтоўвалi праекты дакументаў; гл. вышэй); часткова неабходнасцю ўтрымлiваць рэзерв у той час як частка пiсараў, дакладней толькi тых жа «рускiх», высылался для збору нядоiмак («недополнков») i срэбшчыны - адмысловага падатку на ўтрыманне наёмных войск - ў Задзвiнскiя i Падняпроўскiя воласцi (гэта працэдура называлася «уездам») [101]. Наогул, пры наборы пiсараў улады мала клапацiлiся аб рацыянальных суадносiнах iх колькасцi i рэальнага аб'ёму працы i кiравалiся хутчэй iнтарэсам канкрэтнага дня, а не перспектывамi iх выкарыстання ў будучым. Да 14 сягала лiчба дзякаў.

У першым-другiм дзесяцiгоддзях выспяваюць умовы для скарачэння штату канцылярыi. У 1511 г. пiсарскiя «уезды» па скаргах жыхароў на злоўжываннi былi лiквiдаваны [102]. Пiсары захавалi там свае даходы, але за збор i дастаўку iх i недаімкаў адказваюць з гэтага часу самi валашчане. Такiм чынам, з'явiлiся ўмовы для скарачэння штату пiсараў. Але самае галоўнае, што ў першым-другiм дзесяцiгоддзях XVI ст. у асяроддзi пiсараў паглыбляецца маёмная дыферэнцыяцыя. Аб гэтым можа сведчыць iмклiвы рост удзельнай вагi пiсараў, якiя адначасова былi намеснiкамi-дзяржаўцамi, ключнiкамi, гараднiчымi [103]. Найбольш забяспечаныя з iх маглi ўтрымлiваць уласных дзякаў, а выкарыстанне апошнiх у гаспадарскай канцылярыi давала магчымасць павысiць, калi выражацца сучаснай мовай, прадукцыйнасць працы. Нязначная група пiсараў была здольная замянiць сваiх «бурснiкаў»- калег i ўзяць на сябе ўсю iх працу. Пры ўсiм гэтым кiраўнiцтва канцылярыi не лiчыла мэтазгодным утрымлiваць разрослы пiсарскi штат, якi патрабаваў пастаянных выдаткаў са скарбу, не кажучы ўжо пра стымуляванне i ўзнагароды шляхам зямельных раздач. Зразумела i тое, што пры такой колькасцi пiсараў у iх асяроддзi расла колькасць i павялiчвалiся маштабы злоўжыванняў.

У 1515-1516 г. прыпыняюць выпуск дакументаў 5 з 8 пiсараў: Р. I. Грамыка, Ф. М. Святоша, I. Б. Сапега i Богухвал Дзмiтравiч, I. Гарнастай [104]. Iх апошнiя дакументы датаваныя адпаведна 1 чэрвенем 1515 г. [105], 13 сакавiком [106], 7 сакавiком [107], 17 студзенем [108], 24 студзеня 1516 [109]. Прыпыненне дзейнасцi гэтых пiсараў папярэднiчала iх звальненню. Р. I. Грамыка, Ф. М. Святоша ў якасцi пiсараў апошнi раз выступаюць ў маi 1516 г. [110], I. Б. Сапега - 2 мая 1516 г. [111] За 29 сакавiка, 1 i 5 красавiка, красавiк 1517 г., чэрвень 1518 г. ў 5 выпадках запар Р. I. Грамыка фiгуруе выключна як вiленскi ключнiк цi вiленскi ключнiк i свiслацкi дзяржаўца [112]. З 1520 г. ён зноў - пiсар [113]. Аднак, гэта толькi ганаровае званне, якое не было звязана з выкананнем пэўных абавязкаў. За час свайго пісарства 1520-1531 гг. ён не падпiсаў ніводнага лiста. Р. I. Грамыка, у адрозненне ад iншых пiсараў не суправаждаў гаспадара ў яго выездах у Польшчу. Калі летам 1524 г. вялiкi князь знаходзіўся ў Польшчы, то Грамыка - у ВКЛ: у Маладзечне, дзе як сведка прысутнічаў пры падпісанні аднаго прыватнаправавога дакумента [114]. З 19 чэрвеня 1516 па 1521 гг. Ф. М. Святоша 8 раз у крынiцах назван без абазначэння пасады [115]; з 1524 г. ён - гаспадарскi дваранін [116]. I. Б. Сапега з 1517 г. (?) - ваявода віцебскі [117]; Богухвал Дзмітравіч з 1524 г - намеснік краснасельскi [118], а ў 1524-1525 гг. пiсар пасольскай службы ў Маскве. I. Гарнастай у снежнi 1518 г. - дваранiн [119] i паўторна пiсар толькi з 1522 г.

Першы раз Святоша сустракаецца ў крынiцах без пасады 19 чэрвеня 1516 г. Прыкладна ў гэты час - май-чэрвень 1516 г. - пасады страцiлi, вiдавочна, i iншыя названыя пiсары [120].

У канцылярыi застаецца толькi двое, найбольш заможных, «рускiх» пiсараў: М. Богуш-Багавiцiновiч i Копаць Васiлевiч. Згодна з «Попiсам» войска ВКЛ 1528 г. першы павiнен быў выстаўляць (з разлiку 1 конь з 8 службаў) 64 коней, другi - 38, у той жа час I. Гарнастай, трэцi на той час «рускi» пiсар (без застаўных маёнткаў), i былы пiсар Р. I. Грамыка - па 10. [121] Сумесна яны працуюць з чэрвеня 1516 г. Калi сферы дзейнасцi пiсараў былi вызначаны, тады стала магчымым i рэгламентаваць iх колькасць. Колькасць пiсараў для «рускай» канцылярыi - 2 чалавекi - застаецца нязменнай да 1522 г., г. зн. на працягу 6 год (яшчэ адзiн «рускi» пiсар М. В. Свiнюшскi ў гэты час дакументы не пiсаў).

Скарачэнню падвергся ў гэты час не толькi вышэйшы выканаўчы апарат канцылярыi - пiсары, аднак, i нiжэйшы - дзякi. З 1495 г. па 1516 г. у якасцi пiсара i дзяка мы сустракаем Iгната Мiкiцiнiча. У 1518 г. ён ужо проста гаспадарскi зямянiн [122].

Звальненне мае характар адначасовай акцыi. Наогул пазбаўленне пасады - мера надзвычай радыкальная. Вялiкi князь вельмi адказна ставiўся да раздачы пасад, якiя звычайна давалiся «до живота» цi да прадастаўлення больш высокай, i таму ўладам неабходна было знайсцi даволi абгрунтаваную для звальнення нагоду. I такая нагода знайшлася. У адной крынiцы за 1525 г., з якой быў знаёмы Ю. Бардах, чытаем аб меўшай у канцылярыi месца гаспадарскай рэвiзii («обыску»), у вынiку якой было знойдзена нямала лiстоў, што былi «справованы» без «воли и росказанья господарского». Як вынiкае са зместу крынiцы, па гэтых лiстах шэраг асоб атрымала «людзей i землi». Пiсары, якiя падрыхтоўвалi гэтыя дакументы, былi зняты са сваiх пасад («с уряду есмо преложили»), а «люди и земли», што былi дадзены на iх падставе - канфiскаваны [123]. Дата рэвiзii не паведамляецца. Ю. Бардах гiпатэтычна паставiў яе ў сувязь са з'яўленнем у канцылярыi тэксту пiсарскай прысягi, якую з пэўнай доляй верагоднасцi аднёс да 1522 г., а тым магчымым пiсарам, якi мог быць пазбаўлены пасады, назваў на падставе даных Ю. Вольфа М. В. Свiнюшскага [124]. Па гэтых даных М. В. Свiнюшскi быў пiсарам у 1512-1521 гг., а потым знiк на дзесяць год, каб зноў з'явiцца ў той жа якасцi ў 1531-1543 гг. Тым не менш як пiсар М. В. Свiнюшскi сустракаецца i ў 1523, а таксама i ў 1524, 1525, 1527, 1529 гг [125].

Для таго, каб даказаць, што рэвiзiя, аб якой сведчыць крынiца 1525 г., адбылася вясной-летам 1516, а не ў якi iншы час, i, значыць, папярэднiчала звальненню пiсараў, прывядзём наступныя аргументы.

Па-першае. Дакументы, што былi выдадзены незаконна цi ў сiлу нейкiх прычын, не мелi юрыдычныю сiлу, дасылалiся ў канцылярыю, дзе «сдирались», «cкажались», «усмерчались», «оборочались внивеч» [126]. Як практычна гэта ажыццяўлялася дазваляюць гаварыць крынiцы. Яны надрывалiся, разрывалiся на дзве, тры, чатыры разы, надразалiся ў трох, чатырох, пяцi, сямi, а то i дзевяцi месцах. Аналагiчны лёс павiнен быў спасцiгнуць i iх копii ў кнiгах Метрыкi (у тым выпадку, калi яны там, безумоўна, прысутнiчалi), якiя мелi аднолькавую сiлу з iх арыгiналамі. На падставе гэтых копiй аднаўлялiся згубленыя цi пашкоджаныя арыгiналы, выдавалiся пацверджаннi i розныя даведкi. Iдэальным спосабам «скожения» копiй кнiг Метрыкi з'явiлася б iх выключэнне з гэтых кнiг. Значыць, неабходна знайсцi такую кнiгу Метрыкi, дакументы якой не выходзiлi за межы 1516 г. i якая б мела сляды перапрацоўкi. I такая кнiга iснуе. Гэта 9-я кнiга Метрыкi. М. Беражкоў прысвяцiў ёй спецыяльнае даследаванне. Прааналiзаваўшы магчымыя шляхi яе ўзнiкнення, ён прыйшоў да высновы, што кнiга мае характар нейкай ранняй перапрацоўкі (не пазней другога дзесяцiгоддзя XVI ст.) [127]. Не меньш важная дата самых познiх дакумента кнiгi - май 1516 г. [128] Вiдавочна, што арыгiнал 9-й кнiгi змяшчаў копii дакументаў, што былi выдадзены «без воли и росказанья господарского». Пасля рэвiзii гэтыя копii былi выняты, а тыя, што засталiся, нанава перапiсаны i ўтварылi сабой новую кнiгу, г.зн. уласна кнiгу Метрыкi 9. Гэта часткова мы i ўкладваем у змест «пераапрацоўкi» 9-й кнiгi Метрыкi.

Па-другое. Адной з адмiнiстрацыйных мераў, якiя былi прыняты ў вынiку гаспадарскай рэвiзii, згодна з крынiцай 1525 г., з'яўлялася канфiскацыя маёмасцi, што была атрымана на падставе незаконна выдадзеных лiстоў. Канфiскацыя, а затым, як правiла, i далейшая яе раздача павiнны былi мець месца неўзабаве пасля рэвiзii. Факты такiх раздач у 1516 г. вядомыя. У гэтым годзе розным асобам дасталiся: Кусцiчы (Навагародскi павет), дзве службы падданых у Ахановiчах (Навагародскi павет), тры чалавекi i сенажацi (крынiцай не лакалiзавана; калi меркаваць па адрасату «увяжчага» лiста - вялёнскi намеснiк Iван Андрэевiч Солтан, гэта - Вялёнская воласць). Усе згаданыя ўладаннi належалi пiсару, дакладней, на той час ужо былому пiсару Ф. М. Святошу [129]. Як вынiкае з крынiц, Кусцiчы Святоша «держал з данины» гаспадарскай i «справедливе... выслужил» [130], затое людзей у Ахановiчах «забрал был за себе» (!) [131]. Характэрна, што самая першая раздача мела месца 1516 г. чэрвеня 19. Вiдавочна, што людзей у Ахановiчах Ф. М. Святоша сапраўды запiсаў сам на сябе, будучы ў змове з iншымi пiсарамi, страта ж Кусцiчаў, трох чалавек i сенажацяў была вынiкам прыняцця больш жорсткiх у дачыненнi да Ф. М. Святошы мер (нельга выключаць, што гэтыя землi i людзi былi нейкiм чынам звязаныя з ажыццяўленнем Святошам пiсарскай службы). У вынiку гэтых жа мер, трэба думаць, Ф. М. Святоша страцiў i Перавальскае намеснiцтва, якое дасталася пiсару Копцю Васiлевiчу (у якасцi перавальскага намеснiка Копаць выступае ўжо з 1516 VIII 1 [132]),таксама «Святошынскi дварэц» у Пераломскай пушчы ў Стабiнках, уласнiкам якога з 1522 г. становiцца той жа Копаць [133]. Факт раздачы ўладанняў Ф. М. Святошы пабудзiў К. Пяткевiча нават выказаць меркаванне, што гэта раздача адбылася ўжо пасля смерцi Ф. М. Святошы, а той Святоша, якi вядомы па крынiцах 20-х гадоў XVI ст. - ягоны сын [134]. Але той Святоша, якога мы ведаем да 1516 г. i пазнейшы - адна i тая ж асоба. Вышэй ужо гаварылася, што ў 1516 г. ён сустракаецца без абазначэння пасады, а з 1524 г. вядомы як гаспадарскi дваранiн. Святошу - пiсара, проста пана, дваранiна - звалi аднолькава: Федка або Фёдар Мiхайлавiч [135]. Дарэчы, апошнi раз жывы Ф. М. Святоша згадваецца не ў 1529 г., як гэта сведчаць матэрыялы Ю. Вольфа, а ў 1533 г. [136]

У святле прыведзеных фактаў верагодна, што пiсарская прысяга, тэкст якой знаходзiцца ў Метрыцы 224, сярод дакументаў 20-х гг. XVI ст., была ўведзена менавiта ў 1516 г. Адзiн з яе пунктаў забараняў пiсарам пiсаць лiсты па «росказанью» iншых асоб, апрача гаспадара i канцлера [137]. Факт «росказанья» гаспадара i канцлера ў выдачы дакументаў, а значыць, i асабiстага знаёмства са зместам апошнiх, выражаўся ў iх подпiсе. Да чэрвеня 1516 г. такi подпiс - з'ява рэдкая. Наадварот, выключная рэдкасць - лiсты без гаспадарскага цi канцлерскага подпiсу, якiя выходзiлi з канцылярыi з чэрвеня 1516 г. па 1521-1522 гг., г. зн. да заканчэння канцлерства М. М. Радзiвiла. Частата выкарыстання подпiсу гаспадара i канцлера памяншаецца з прыходам на пасаду канцлера А. М. Гаштольда (1522), што можа сведчыць аб перадачы пiсарам пэўнай долi самастойнасцi (гл. нiжэй).

Скарачэнню i рэгламентацыi падвергся i лацiнскi аддзел канцылярыi. Гэта свайго роду другi этап рэарганiзацыi (пачалася ў 1516 г.; гл. вышэй), якi прыблiзна датуецца 1522-1523 гг., г. зн. канцлерствам А. М. Гаштольда. Прыкладна ў гэты час (быць можа, у красавiку-снежнi 1522 г., калi гаспадар разам з пiсарамi знаходзiўся ў Вiльнi [138]) былі прызначаны двое новых лацiнскiх пiсараў: Станiслаў Якубавiч Скоп [139] i Мiкалай Вяжгайла [140]. З гэтага часу на працягу 20-х гг. XVI ст. яны сумесна з трэцiм пiсарам Лаўрынам Медзылескiм адказваюць за выпуск лацiнамоўных дакументаў. Вiдавочна, прыступаючы да працы ў 1522-1523 гг., усе яны атрымалi чарговае афiцыйнае прадпiсанне, якое было ўзноўлена ў адным з дакументаў Метрыкi праз пэўны час. У 1532 г. у сувязi з выдачай падчарцы Юрыя Яцкавiча Зеляпугi Багданавай Ганны, па ўсяму вiдаць, т. зв. «завочнага» лiста, г. зн. такога лiста, якiя выходзiў па аднабаковаму прадстаўленню без праверкi фактычнага становiшча справы [141], вялiкi князь нагадваў: «Ино веджо мы давно заказали в канцелярии н(а)шои, абы листы латинскии без ведома и подписи руки н(а)шое не были выдаваны» [142].

Для зняцця з пасад лацiнскiх пiсараў кiраўнiцтва канцылярыi не знайшло адпаведнай нагоды, як гэта мела месца з «рускiмi» пiсарамi. Асобныя старыя лацiнскiя пiсары - П. В. Нарушэвiч, А. Закрэўскi - проста выцiскаюцца з уласна канцылярыйскай працы. Вядома толькi, што ў 1524 г. П. В. Нарушэвiч пiсаў i запячатваў прывiлей Янушу Касцевiчу «на Ковно» [143]. У далейшым ён, а таксама А. Закрэўскi, носячы найменне пiсараў, дзейнiчаюць па-за канцылярыяй i выконваюць даручэннi iнвентарызатараў прыватных маёнткаў (П. В. Нарушэвiч [144]), судовых пасрэднiкаў (А. Закрэўскi [145]). У 1534 г. П. В. Нарушэвiч прызначаецца прыёмшчыкам срэбшчыны [146]. Апошнi раз А. Закрэўскi пры пасадзе згаданы ў крынiцы за 1532 VI 6 [147]. Першы раз без яе - 1533 X 8 [148]. Зрэшты, у адрозненне ад П. В. Нарушэвiча, пакуль не ўдалося ўстанавiць нiводнага дакумента за подпiсам А. Закрэўскага.

Рэарганiзацыя канцылярыi 1516-1522/23 гг. такім чынам прывяла да дыферэнцыяцыi пiсарскага апарату. Першапачаткова ўсе пiсары былi вядучымi, г. зн. рэгулярна ўдзельнiчалi у выкананнi асноўных функцый канцылярыi: дакументацыйным забеспячэннi i аператыўнай арганiзацыi дзейнасцi гаспадара. У вынiку рэарганiзацыi вылучаецца група пiсараў, якiя былi задзейнічаны пераважна ў пабочных сферах (у скарбе, у меньшай ступені -- пасольскай службе). Гэтая група папаўнялася i склала свайго роду рэзервовы штат установы, працаўнікі якого сталi часова падмяняць вядучых пiсараў у час iх адсутнасцi (Павел Войцахавiч Нарушэвiч, Андрэй Закрэўскi (?), Станiслаў Якубавiч Скоп (?); на нейкiх этапах - Венцлаў Мiкалаевiч Янавiча, Ян з Даманова (Даманоўскi - ?, Леў Пацей-Цiшкевiч).


3. Матэрыяльныя магчымасцi пiсара, выкарыстанне iмi ў канцылярыi ўласных дзякаў, з'явiлiся ўмовай для далейшых зменаў унутры канцылярыi.

З 1520-х гг. найвышэйшым пiсарам становiцца той пiсар, якi з'яўляўся адначасова i земскiм падскарбiем (такiм чынам улады адначасова стварылi пасаду кiраўнiка «канцылярыi» скарбу). У сiлу заняцця iм пасады земскага падскарбiя аб'ём яго працы ў канцылярыi рэзка змяншаецца. Колькасць дакументаў найвышэйшага пiсара М. Богуша-Багавiцiновiча складае 1/7 у параўнанi з колькасцю дакументаў кожнага з двух iншых пiсараў канцылярыi: Копця Васiлевiча i I. Гарнастая, тады яшчэ толькi пiсара [149]. З пачатку 1520 г. па канец 1530 г. прыкладна з 8 год i 4 месяцаў, якiя правёў вялiкi князь у Польшчы, М. Богуш-Багавiцiновiч знаходзiўся там толькi прыблiзна 11 месяцаў; яго наступнiк па пiсарству-земскаму падскарбству i, вiдаць, найвышэйшаму пiсарству I. Гарнастай з пачатку 1531 г. па сакавiк 1544 г. з больш за 7 год знаходжання вялiкага князя ў Польшчы - каля 9 месяцаў [150]. Мала таго, ў сувязi з асаблiвым асабiстым да яго даверам з боку гаспадара [151], I. Гарнастай становiцца паўнапраўным членам паноў-рад. Улады тым не меньш не iмкнулiся бюракратызаваць установу i ўводзiць новыя кiруючыя пасады. У сiлу гэтага пiсар бярэ на сябе функцыi рэальнага кiраўнiка i арганiзатара ўстановы.

Ён праводзiць падрыхтоўку судовых пасяджэнняў па icках, якiя перадавалiся на гаспадарскi суд, рассылаючы павесткi-«позвы», а на падставе «выракаў» - арганiзуе працу па абнародаванню судовых рашэнняў, у прыватнасцi, камандзiруючы для ўвядзення ў маёнткi спецыяльна прыстаўленых пры канцылярыi дваранаў. Ускосныя даныя аб апошнiм вiдзе дзейнасцi пiсараў змяшчаюцца ў кнiгах Метрыкi ў паведамленнях аб фактах выдачы «завочных» лiстоў. Хоць пры гэтам толькi адзначаецца месца, адкуль выдавалiся гэтыя лiсты i камандзiравалiся дваране: канцылярыя; а то i проста гаворыцца, што тая-сяя асоба, «вкрасивши реч», «выправила», «одержала», «побрала», «упросила» i г. д. лiст («...то пак он заочне, реч свою украсившы перед к. е. м., на лист свои судовыи одержал собе с канцляреи е. м. лист увяжчии з дворенином, и увезалсе он в тои суме в ыменье»; «... за их судом одержал собе лист увяжчии с канцляреи г(о)с(по)д(а)рское и дворенина и в тои суме увезалсе в ыменье»; «...приехавши заочне с тыми листы судовыми, листы от нас на тую землю одержал» ; «...и она подле того прывилья брала собе листы в нас до местца нашог(о)» iнш. [152]), аднак за ўсiм гэтым яўна хаваюцца вынiкi самастойнай дзейнасцi пiсара.

Апошнi атрымлiвае дадатковыя паўнамоцтвы. В. П. Сушкоўскi ў некаторых выпадках самастойна (без адпаведнага загаду вялiкага князя i канцлера) ў 1546-1547 гг. ўпiсвае ў кнiгi Метрыкi 30 i 29 «вызнаннi», «апавяданнi», «пiльнасцi»; выдае «выпiсы», што знайшло адлюстраванне ў шаблонных формулах: « Поведил передо мною, Валеряном, яко врядом канцлереи е. к. м., дворенин к. е. м. Ян Гаико ... а так, я тое оповеданье Гаиково у кн(и)ги е. к. м. канцлереиские записати велел»; « Пришедши до мене, до Валерыяна, яко до вряду а канцляреи е. к. м., обличне, пан... а жид городенскии... поведил и вызнал... а так, я тое доброволное а очевистое вызнанье их казал у книги записати» [153].

З'яўленне ў пiсара новых функцый прывяло да пераразмеркавання працы ў канцылярыi i да перадачы такога вiду дзейнасцi як складанне праектаў дакументаў дзякам. Апошняя iмiтацыя пiсарскай скрэпы Метрыкi з тэрмiнам «пiсаў» датуецца 1527 г. [154] З 30-х гг. з'яўляюцца i першыя прамыя звесткi аб складаннi праектаў дзякамi. Каля 1536 г. пiсар М. В. Свiнюшскi, будучы на сваiм рабочым месцы, распарадзiўся ( «казал» ) «справити» гаспадарскую «комисею» для дваранiна ( былога дзяка i пiсара канцлера М. М. Радзiвiла ) А. С. Сапоцькi [155]. Каму было адрасавана гэтае распараджэнне, зразумела: дзяку i, магчыма, пiсарскаму. Прыблiзна ў 1542 г. той жа М. В. Свiнюшскi, «к собе прызвавшы» свайго пiсара Матыса, «казал» яму напiсаць гаспадарскi лiст. Ва ўсякiм выпадку так вынiкае з паказанняў апошняга на судзе [156]. Несумненна, дзяк па распараджэнню пiсара В. П. Сушкоўскага фiксуе «вызнаннi», «апавяданнi», «пiльнасцi» прыватных асоб, што выразiлася ў тэрмiнах «казал», «велел» (гл. вышэй). Пiсар канцлера Я. Ю. Глябовiча А. Б. Валовiч у 1546 - 1547 гг. капiруе дакументы, якiя сам i «справуе», аб чым гаворыць пачатковы запiс кнiгi Метрыкi 31: «Мэтрыка велможного пана е. м. пана Яна Юревича Глебовича, воеводы виленского, канцлера Великого князства Литовского, в которую привилья, листы, данины и потверженья г(о)с(по)д(а)ра к. и в. кн. Жикгимонта Августа вписаны. Справовано и писано через писара е. м. (г. зн. віленскага ваяводы і канцлера Я. Ю. Глябовіча - А. Г.) урожоного Остафъя Богдановича Воловича, лета по нарожени Божем тисеча пятсот сорок шостого, м(е)с(е)ца ноябра семыи ден, индикта 5» [157]. Пiсар пры гэтым толькi кантралюе правiльнасць афармлння лiста i змацоўвае яго подпiсам. [158].

З 30-х гг. можна заўважыць рэзкае павелiчэнне аб'ёму «выракаў», дакладней iх нарацыйнай часткi. Павялічэнне аб ёма дакументаў заўважыла Т. Топалава, вывучаючы дакументы кнiгi Метрыкi 17 за 1530-1536 гг. (гэта кніга прадстаўлена дакументамі ў асноўным дагаворна-заканадаўчага і распарадчага характару) [159]. Усё гэта можа служыць прыкметай удзелу дзякаў у складаннi праектаў дакументаў.

Вiдавочна, што з канца 20-30-х гг. XVI ст. складанне дакументаў становiцца адной з асноўных функцый дзякаў. Дакументы, што «справовал» А. Б. Валовiч Кнiгi Метрыкi 31 складаюць амаль 1/2 частку ад дакументаў за той жа час Кнiгi Метрыкi 29, без улiку «вызнанняў» i iнш. апошняй, якiя запісвалі дзякi (гл. вышэй). У той жа час няма сумненняў у тым, што функцыi дзякаў пiсара кнiг 29 i 30 В. П. Сушкоўскага не абмяжоўвалiся толькi запiсваннем «вызнанняў» i iнш., iх праца выкарыстоўвалася i для падрыхтоўкi шэрагу iншых дакументаў.

Навыкi дзякаў давалi iм магчымасць замяшчаць пiсараў у час адсутнасцi апошнiх, г. зн. фактычна выконваюць iх абавязкi. У 1540-1541 гг. судовую дакументацыю па загаду спраўцы канцылярыi I. Гарнастая «справовал» дзяк Мiхайла Васiлевiча Свінюшскага Бенядзікт Васiлевiч Пратасовіча [160]. Па смерцi М. В. Свiнюшскага ў 1543 г. дакументы пiсалi (i падпiсвалi) Мацей Война i Богуш Заройскi - таксама, вiдавочна, дзякi. Безумоўна, усё гэта не азначае, што ўсе дакументы «справовал» дзяк. Некаторыя складалiся самiм пiсарам, напрыклад, тыя, якi выходзiлi з закрытых пасяджэнняў гаспадара i паноў-рады (напр.: асобныя дыпламатычныя iнструкцыi, пасланнi), куды дзякi ў адрозненне ад пiсара - «раднага прысяжнага пiсара» (так названы ў 1541 г. М. В. Свiнюшскi [161]; апошнi прысягу, уступаючы «на врад свои писарство нам (г. з. гаспадару - А. Г.) вчинил») - не дапускалiся. Па-за закрытымі пасяджэннямі гаспадара i паноў-рад гэты падзел працы быў абумоўлены не пэўнымi прафесiйнымi прынцыпамi, а ў кожным выпадку канкрэтнымi магчымасцямi пiсара i дзяка [162].

Наогул, мы лiчым, што дзякi сталi прыцягвацца да складання праектаў дакументаў яшчэ ў XV ст. Удзел iх у гэтым вiдзе дзейнасцi мог мець на мэце наступную задачу: свайго роду прафесійнай падрыхтоўкі дзякаў да пісарскай службы. З дзякаў пачыналi сваю кар'еру пiсары I. С. Сапега, М. Богуш-Багавіціновіч, Р. I. Грамыка, Ф. М. Святоша, М. В. Свінюшскі, I. Гарнастай. На гэтай дзейнасцi маглi спецыялiзавацца тыя дзякi, якiя ў крынiцах больш-меньш рэгулярна называлiся пiсарамi: Iгнат Мікіцініч, Нікольскi Васілевіч. Сапраўды, калi разглядаць складанне праектаў як атрыбут, уласцiвы толькi пiсарам, i працай, якая патрабавала нейкiх выключных ведаў i навыкаў, тады ўзнiкне пытанне, калi i якiм чынам паспяваў набыць iх той пiсар, якi ўжо «справуе» дакументы, як напрыклад, I. С. Сапега, М. Богуш-Багавiцiновiч, Ф. М. Святоша, хаця год таму назад яшчэ значыцца ў крынiцах як дзякі. Бяспрэчна, складанне праектаў патрабавала пэўнага ўзроўню падрыхтоўкi. Але чаму дзякi не маглi набыць яго пад час сваёй службы, часта вельмi працяглай: ад 5 да 10 год, цi нават 22 (Iгнат Мiкiцiнiч) i 28 год (Тункель). А калi такая падрыхтоўка iснавала, па якой прычыне не выкарыстоўвалася. Трэба мець на ўвазе i тое, што асобныя дзякі - Грышка Аляксеевіч, Васка Пятровiч (Заройскi), Еська Iванавіч - мелі вопыт працы ў якасці пісараў у прыватных канцылярыях.

Відавочна з 20-30-х гг. XVI ст. фарміруецца групы дзякаў якія спецыялізавалася на выкананні пэўных відаў дзейнасці падрыхтоўцы праектаў дакументаў вядзенні кніг Метрыкі. З аднаго дакумента за 1542 г. [163] становіцца вядома што апячатванне зыходных дакуметаў ажыццяўляў канцлерскі пісар (М. Тур). Але гэтая спецыялізацыя ў разглядаемы час так і не выльецца ва ўтварэнне спецыяльных пасадаў.

З 20-х гг. XVI ст. улады iмкнуцца ўтрымлiваць стабiльную i акрэсленую колькасць пiсараў. У 1522 г. у дапамогу двум «рускiм» пiсарам - М. Богушу-Багавiцiновiчу i Копцю Васiлевiчу - прызначаецца адноўлены на пасадзе I. Гарнастай. Такiм чынам, колькасць вядучых «рускiх» пiсараў дасягнула 3 чалавек. Гэтае павелiчэнне было абумоўлена, вiдавочна, аднаўленнем практыкi «ўездаў», звесткi аб якiх змяшчаюцца ў дакументах за 1524-1525 гг. [164] i заняццем адным з пiсараў - М. Богушам-Багавiцiновiчам - пасады земскага падскарбiя. У канцы 1530 г. Богуш памiрае. Яго замяняе М. В. Свiнюшскi. Па смерцi Копця Васiлевiча ў маi 1531 г. i да 1543 г. колькасць вядучых «рускiх» пiсараў, як i за 1516-1522 гг. абмяжоўваецца толькi двума -- I. Гарнастаем i М. В. Свiнюшскiм.

У лiпенi 1543 г. старога «рускага» пісара М. В. Свiнюшскага падмяняе М. Война (дзяк - ?) [165]. У жнiўнi 1543 г. М. В. Свiнюшскi, цi па стану здароўя, а быць можа i па прычыне смерцi, выбывае з працы канцылярыi. У жнiўнi гэтага года дакументы сумесна з I. Гарнастаем пiша Венцлаў Мiкалаевiч [166], у лiстападзе 1543-сакавiку 1544 гг. - Б. Заройскi (дзяк-?) [167], маi - вераснi 1544 гг. - П. В. Нарушэвiч [168]. Тут Венцлаў Мiкалаевiч i П. В. Нарушэвiч выкарыстоўваюцца толькi ў якасцi рэзервовай падмены.

Выпуск лацiнамоўных дакументаў М. Вяжгайла заканчвае ў 1529 г. [169] i неўзабаве перастае быць сакратаром, Л. Медзылескi - у 1528 г. [170] (памёр да 1529 XI 15 [171]); С. Я. Скоп - у 1527 г. [172]. Апошнi тройчы: прыкладна ў жнiўнi 1526 - жнiўнi 1527 гг., вераснi 1527 г., жнiўнi 1528 г., пасылаўся для правядзення перапiсаў у Жамойцкую зямлю [173]. У 1529 г. ён атрымаў права збiраць кунiцы там жа [174], стаў называцца сакратаром кунiчным цi сакратаром лацiнскiм кунiчным зямлi Жамойцкай [175] i з гэтага часу, ва ўсякiм выпадку да 1550 г. дакументы не рыхтуе, г. зн. не з'яўляецца пiсарам вядучым.

Хто з пiсараў вёў працу лацiнскай канцылярыi з 1529 па 1534 гг. невядома; у другой палове 1530-х гг. - Ян з Даманова i Венцлаў Мiкалаевiч. Першы яшчэ канцлер вiленскага бiскупа Яна 1536 I 28 [176]. Сакратар гаспадарскi - 1540 III 18 [177]. Венцлаў Мiкалаевiч ужо не з'яўляўся пiсарам А. М. Гаштольда 1533 XII 9 [178]. Першы раз як гаспадарскi сакратар - 1534 XI 16 [179]. Сумесна Венцлаў Мiкалаевiч i Ян з Даманова працуюць i ў пачатку 40-х гг. XVI ст. За 1541-1542 гг. у кнiгах Метрыкi знаходзяцца 4 iх дакументы на лацiнскай мове [180].

З 1545 г. па 1549 г., г. зн. пасля лiквiдацыi моўных аддзелаў, абявязкi вядучых пiсараў ажыццяўляюць толькi I. Гарнастай i В. П. Сушкоўскi. Апошняга падмяняюць у маi 1547 г. - Венцлаў Мiкалаевiч i маi 1548 г. - Л. Пацей-Цiшкевiч [181]. Дакументы за подпiсам Яна з Даманова за гэты час адсутнiчаюць. 2 вядучых пiсары, якiмi распараджалася канцылярыя з другой паловы 40-х гг. XVI ст. - гэта мiнiмум, на якi маглi пайсцi ўлады, паколькi падпiсваць дакументы, якiя зацвярджалi асабiстыя маёмныя правы, пiсар сам на сябе не мог.

За 1516-1550 гг. крынiцы фiксуюць наяўнасць усяго толькi 15 дзякаў (за 1471-1515 гг. iх вядома каля 50). Вiдавочна, многiя з дзякаў у гэты час выступаюць у дакументах пад найменнем «дваранiн». У той жа час гэта лiчба дастаткова знамянальная, калi ўлiчваць, што частка працы гаспадарскiх дзякаў з другога дзесяцiгоддзя XVI ст. стала перадавацца да уласных пiсарскiх дзякаў.

Напрыканцы спынiмся на такiм моманце. Можна дапусцiць услед за Т. Топалавай, што ў перыяд ад'ездаў вялiкага князя ў Польшчу канцылярыя расколвалася на дзве часткi: вялiкакняжацкую i канцлерскую (яе ўзначальваў канцлер) [182]. Аднак апошняя не мела фармальнага статусу. У сувязi з гэтым варта прывесцi змест аднаго дакумента. Прыблiзна ў 1530 г. да гаспадара, якi ў той час знаходзiўся ў Польшчы, звярнуўся рудамiнскi харужы Томас Якубавiч з просьбай пацвердзiць гаспадарскую данiну на землi ў Крэўскiм павеце, прывiлей на якія разам з iншымi лiстамi згарэў пад час пажару ў Вiльнi. Пацвярджэнне павiнна было ажыццявiцца на падставе копiй дакументаў, якiя захоўвалiся ў кнiгах Метрыкi («канцлереиских»). Неабходных кнiг пры гаспадары не было i таму «списки» (копii альбо даведку аб наяўнасцi дакументаў) Томас Якубавiч вымушаны быў даставiць з Вiльнi (?) «под печатю пана воеводы е. м.», г. зн. канцлера [183]. Такiм чынам, «списки» з канцлерскай (вiленскай) канцылярыi выдавалiса за ўласнай пячаткай канцлера, а не пячаткай ВКЛ. Прычым адзiн з дублiкатаў апошняй пад час выездаў гаспадара за межы ВКЛ знаходзiлася, трэба думаць, на руках найвышэйшых пiсара або пiсараў. Як вынiкае з гэтага дакумента, адным з вiдаў дзейнасцi вiленскай канцылярыi з'яўлялася выдача копiй з кнiг Метрыкi цi даведак аб наяўнасцi копiй па просьбе прыватных асоб. Аб паходжаннi штату гэтай канцылярыi можна толькi здагадвацца: яго складалi, вiдавочна, прыватныя канцлерскiя пiсары, колькасць якiх даходзiла да 5 i болей.


[1] Pietkiewicz K. Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Aleksandra Jagiellończyka: Studia nad dziejami państwa i spoleczeństwa na przelomie XV i XVI wieku ( далей - Pietkiewicz). Poznań, 1995. S. 13-42.

[2] Описание книг и актов Литовской Метрики / Сост. Пташицкий С. Л. (далей - Пташицкий). СПб., 1887. С. 5; Любавский М. К. Литовско­русский сейм: Опыт по истории учреждения в связи с внутренним строем и внешнею жизнью государства (далей - Любавский. Сейм). М., 1900. С. 384 -386, 389-394; Топалова Т. А. Задачи изучения истории великокняжеской канцелярии Жигимонта I Старого периода канцлерства О. М. Гаштольда: (по материалам книг­копий Литовской Метрики, 1522­1539 гг. ) (далей - Топалова) // Вопросы историографии и иточниковедения дооктябрьского периода: Сб. статей. М., 1992. С. 13-14.

[3] Пташицкий. С. 5.

[4] Любавский. Сейм. Прим. С. 393-394; Фиркавичюс Р. Татарские и арабские писари в канцелярии Великого княжества Литовского (далей - Фиркавичюс) // Литовская метрика: Тезисы докладов межреспубликанской научной конференции. Апрель 1988 г. (далей - ЛМ. Тезисы). Вильнюc, 1988. С. 47.

[5] Пташицкий. С. 5; Любавский. Сейм. С. 389-391 (М. К. Любаўскi вызначаў падзел працы памiж пiсарамi i дзякамi ў ходзе назiранняў за прасоўваннем дакумента па канцылярыi); Bardach J. О praktyсе kancelarii litewskiej za Zygmunta I Starego (далей - Bardach) // Іdem. Studia z ustroju i prawa Wiеlkiego Księstwa Litewskiego XIV ­ XVII wieku. Warszawa, 1970. S. 363; Топалова. С. 13-14; Рыбакоў А. Арганiзацыя справаводства ў Вялiкiм княстве Лiтоўскiм у канцы XV­XVII стст. // М. М. Улашчык i праблемы беларускай гiстарыяграфii, крынiцазнаўства i археаграфii (да 90 ­ х угодкаў вучонага): Матэрыялы навуковай канферэнцыi. Мн., 1997. С. 239.

[6] Katalog dokume n tów pergaminowych Biblioteki Czartoryskich w Krakówie. Cz. II: Dokumenty z lat 1506­1828 / Oprac. Tomaszewicz J. Kraków, 1991. S. 32.

[7] Топалова. С. 15, 21, 22.

[8] Wolff J. Senatorowie i dygnitarze Wiеlkiego księstwa Litewskiego 1386 ­ 1795 (далей - Wolff). Kraków, 1885. S. 254-267 ; Urz ędnicy centralni і dostojn іcy W іelk іego ks іęstwa L іtewsk іego XIV ­XVIII w іeku . Sp іsy / Oprac. Lulewіcz H., Rachuba A. (далей - UCWKL). Kórnіk, 1994. S. 120-128.

[9] Аб першых канцлерах пры вялiкiм князі Казiмiры гл.: Pietkiewicz. S. 16-18.

[10] НГАБ. КМФ-18, воп. 1 (далей-Метрыка), спр. 15, арк. 182 адв.

[11] Тамсама, спр. 15, арк. 143 адв.; тамсама, спр. 27, арк. 94 адв. (спраўца канцлярыі I. Гарнастай) (1541 г.).

[12] Тамсама, спр. 29, арк. 52 (спраўца канцлярыі I. Гарнастай) (1546 г.).

[13] Тамсама, спр. 15, арк. 182 адв.

[14] Архив Юго ­ Западной России. Киев, 1887. Ч. 1. Т. 7. С. 200; UCWKL. S. 121.

[15] Описание документов и бумаг, хранящихся в Московском архиве Министерства Юстиции (далей - ОДИБ). М., 1915. Кн. 21.С. 401; Pietkiewicz. S. 20.

[16] Апошняя згадка 1502 VII 26 ( Метрыка, спр. 6, арк. 414; UCWKL. S. 123). Памёр да 1503 V 22 ( Метрыка, спр. 6, арк. 467; Русская историческая библиотека (далей - РИБ. Т. 27). СПб., 1910. Т. 27. Сл. 854; UCWKL. S.123).

[17] Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileńskiej / Wyd. Fijałek J., Semkowicz W. (далей - KDKW). Kraków, 1948. S. 620; Pietkewicz. S. 21.

[18] KDKW. S. 567; Pietkewicz. S. 26-27.

[19] Малиновский И. А. Рада Великого княжества Литовского в связи с боярской думой древней России (1492-1569) (далей - Малиновский). Томск, 1914. Ч. 2. Вып. 2. С. 28.

[20] Апошнi раз як сакратар 1504 XI 24 ( Акты Литовской Метрики / Изд. Леонтович Ф. И. (далей - АЛМ). Варшава, 1897. Т. 1. Вып. 2. С. 147); першы раз як сакратар найвышэйшы 1505 XII 04 (тамсама. С. 168). UCWKL - 1504 V 30 (?) ( UCWKL. S. 181).

[21] Метрыка, спр. 13, арк. 41.

[22] Любавский. Сейм. Прим. С. 410-411; Малиновский. С. 51; UCWKL. S. 52.

[23] Метрыка, спр. 6, арк. 145 (1496 г.); гл. таксама загаловак храналагiчна паралельных «кнiг» пасольстваў (па вызначэнню М. Беражкова - Бережков Н. Г. Литовская Метрика как исторический источник (далей - Бережков. Литовская Метрика). М.-Л., 1946. Ч. 1. О первоначальном составе книг Литовской Метрики по 1522 год. С. 147) ( Метрыка, спр. 5, арк. 189; апубл.: Lietuvos Metrika (1427 ­ 1506). Knyga Nr. 5. Uzrašym ų knyga 5 / Par. Banionis E. (далей - LM-5). Vilnius, 1993. Р. 112); Метрыка, спр. 8, арк. 135 адв.; апубл.: Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 8 (1499 ­ 1514). Uzrašymų knyga 8 / Par. Baliulis A., Firkovičius R., Antanavičius D. (далей - LM-8). Vilnius, 1995. Р. 163 (1512 VIII 19)); гл таксама загаловак фрагмента храналагiчна паралельных «кнiг адпраў» з блiзкай храналагiчнай датай (ibidem. P. 459, 1512 VIII 13).

[24] Метрыка, спр. 5, арк. 176 адв., 212; апубл.: LM-5. Р. 97 ( 1495 XII 22 ), 137 ( 1498 VII 27 ).

[25] Метрыка, cпр. 7, арк. 413 (1512 VIII 19), 507 (1514 III 02).

[26] Тамсама, спр. 8, арк. 120; апубл.: LM-8. Р. 147 (1508 IX 08); гл. таксама загалоўкi храналагiчна паралельных «кнiг»: «кнiг данiн» i «кнiг адпраў» (па вызначэнню М. Беражкова - Бережков. Литовская Метрика. С. 141, 146) з блiзкiмi папярэдняму храналагiчнымi датамi ( LM-8. Р. 279, 1508 IX 20; 403, 1508 IX 08).

[27] Сборник Русского Императорского исторического общества (далей - СИРИО. Т. 35). СПб., 1882. Т. 35. С. 486.

[28] Метрыка, спр. 6, арк. 329 (1494 VIII 9); апубл.: Акты Литовско ­ русского государства. Вып. 1: 1390­1529 / Изд. Довнар­Запольский М. В. (далей - АЛРГ) // Чтения в Императорском обществе истории и древностей Российских при Московском университете. 1899 г. М., 1899. Кн. 4 (191). С. 59-60; Метрыка, спр. 6, арк. 329 (1495 II 7); апубл.: АЛРГ. С. 59; Любавский. Сейм. С. 401; Метрыка, спр. 6, арк. 564 (1496 VII); тамсама, арк. 340 (1496 VIII 20); апубл.: АЛРГ. С. 72-73; Любавский. Сейм. С. 402; Метрыка, спр. 6, арк. 340 (1496 IX 28); апубл.: АЛРГ. С. 77-78 (памылкова - верасня 27); Любавский. Сейм. С. 402; Метрыка, спр. 6, арк. 345 (1496 IX - 1497 VIII 31 (iнд. 15)); апубл.: АЛРГ. С. 79; Любавский. Сейм. С. 402; Метрыка, спр. 6, арк. 344 (прыблiзна 1497 г.); апубл.: АЛРГ. С. 80; Любавский. Сейм. С. 402; LM-8. Р. 133 (1507 г.); апубл.: АЛРГ. С. 121; Любавский. Сейм. С. 402; LM-8. Р. 147 (1508 IX 8); LM - 8. Р. 146 (прыблiзна 1508 г.); Ibidem. Р. 148 (1509 I 15) i iнш.

[29] Тамсама, спр. 6, арк. 330; апубл.: АЛРГ. С. 60; Любавский. Сейм. С. 401.

[30] Тамсама, сл. 85; Бережков. Литовская Метрика. Прим. С. 164.

[31] РИБ. Т. 27. Сл. 112.

[32] Тамсама. Сл. 5.

[33] Метрыка, спр. 28, арк. 36.

[34] Менжинский В. С. Книга записей Литовской Метрики №13 как источник по истории землевладения в Белоруссии в первой половине XVI века (далей - Менжинский) // Исследования по источниковедению истории СССР XIII- XVIII вв.: Сб. статей. М., 1986. С. 115. Табл. 1.

[35] LM - 8. Р. 163-164.

[36] Ibidem, р. 163.

[37] Ibidem, р. 251.

[38] I. Сулкоўска-Курасёва адзначыла цякучасць мяжы памiж каралеўскамi дваранамi i пiсарамi канцылярыi Польшчы XV-пачатку XVI ст. ( Su l kowska ­ Kurasiowa I. Polska kancelaria królewska w latach 1447­1506. Wroclaw; Warszawa; Kraków, 1967. Kom. S. 26). Ю. Бардах заўважыў, што дзякi былi дваранамi ( Bardach. S. 363).

[39] Метрыка, спр. 10, арк. 68 адв.-69; апубл.: LM-10. Р. 82 (1520).

[40] Метрыка, спр. 10, арк. 69; апубл.: LM-10. Р. 82.

[41] Менжинский. С. 100.

[42] Метрыка, спр. 12, арк. 205.

[43] Тамсама, арк. 284.

[44] Pietkiewicz. S. 30.

[45] LM-8. Р. 332; Любавский. Сейм. С. 204; Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 11 (1518 ­ 1523). Įrašų knyga 11 / Par. Dubonis A. (далей - LM - 11). Vilnius, 1997. Р. 51-52; Любавский. Сейм. С. 210.

[46] LM - 8. Р. 326; LM - 10. Р. 42; Любавский. Сейм. С. 210-211.

[47] LM - 8. P. 313.

[48] Ibidem, р. 164, 399.

[49] Ibidem, р. 399.

[50] Метрыка, спр. 24, арк. 103.

[51] Тамсама, спр. 22, арк. 50.

[52] 1512 - дзяк ( Метрыка, спр. 7, арк. 1100); 1516 - пiсар, намеснiк саражаскi ( РИБ. Т. 20. Сл. 1156).

[53] St r yjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Zmódzka i wszystkiej Rusi. Warszawa, 1846. T. 2. S. 309 (згаданы 1499).

[54] Метрыка, спр. 6, арк. 281; спр. 12, арк. 207 адв.; спр. 7, арк. 1258 (1499).

[55] Тамсама, спр. 6, арк. 387 (1501).

[56] РИБ. Т. 27. Сл. 801 (1500).

[57] Метрыка, спр. 6, арк. 504 (1506).

[58] Тамсама, спр. 14, арк. 53 (1526).

[59] Тамсама, спр. 19, арк. 272 (1536).

[60] РИБ. Т. 20. Сл. 1369 (1519).

[61] Метрыка, спр. 17, арк. 139.

[62] Тамсама, спр. 9, арк. 163 адв., 167 адв., 169, 170 адв.

[63] РИБ. Т. 20. Сл. 1179 (каля 1514). К. Пяткевiч беспадстаўна лiчыць Iвахну дзякам i адносiць яго дзейнасць прыблiзна да 1514-1516 гг. ( Pietkiewicz K. Księga 9 wpisów (записей) Metryki Litewskiej, układ i zawartość, oraz jej kontynuacja do roku 1518 z Archiwum Radziwiłłowskiego (далей - Pietkewicz. Księga 9 wpisów (записей)) // Lietuvos Metrika. 1991- 1996 met ų tyrin ė jimai. Vilnius, 1998. Р. 15, 16).

[64] У сiлу гэтага ў далейшым мы будзем называць у некаторых выпадках прыватных дзякаў i пiсараў, якiя служылi ў вялiкакняжацкай канцылярыi, дзякамi.

[65] Банёнис Э. Писари дипломатической службы в канцелярии ВКЛ в начале XVI в. // Материалы межреспубликанской конференции по источниковедению и историографии народов прибалтийских республик Союза ССР. Источниковедение. Вильнюс. 1978. С. 34-35.

[66] Банёнис Э. Д. Посольская служба Великого княжества Литовского (сер. XV в. ­1569 г.) (далей - Банёнис): Автореф. дис. ...канд. ист. наук. Вильнюс, 1982. С. 18.

[67] Bardach. S. 377-378.

[68] Метрыка, спр. 14, арк. 75 адв.-76 (загаловак: «Na pamięć, ktоrzy robili y robiа budy w powieciech dworоw krуlewskich: Wilki[e]yskiego, Wieleńskiego, Skiersthomonskeigo»).

[69] Lazutka S., Valikonytė I., Kirkienė G., Karpavicienė J. Įvadas // Lietuvos Metrika (1522 ­ 1530). 4­oji Teismų bylų knyga (XVI a. pabaigos kopija) / Par.: tekstus ­ Lazutka S., Valikonytė I., Kirkienė G., Gudavicius E., Karpavicienė J., Viskantaitė S.; dalykų žodyną­rodyklę ­ Valikonytė I., Lazutka S., Karpavicienė J.; asmenvardžių rodyklę ­Šlimienė N., Ilarienė I., Viskantaitė S.; vietovardžių rodyklę ­ Steponavicienė L., Ilarienė I., Viskantaitė S. (далей - LM-224). Vilnius, 1997. Р. X.

[70] Любавский. Сейм. С. 389. Iншай думкi аб статусе сакратароў прытрымлiваецца А. Рыбакоў ( Рыбаков А. Е. Общее делопроизводство в центральном аппарате государственного управления Великого княжества Литовского в XVI в. Автореф. дис… канд. ист. наук. Мн., 1999. С. 11-12).

[71] Аб найменнях разнавiднасцяў дакументаў гл.: Методические рекомендации по изданию и описанию Литовской Метрики / Сост.: Хорошкевич А. Л., Каштанов С. М. Вильнюс, 1985. С. 20-41.

[72] РИБ. Т. 27. Сл. 57.

[73] UCWKL. S. 120.

[74] Немировский Е. Л. Франциск Скорина: Жизнь и деятельность белорусского просветителя. Мн., 1990. С. 410.

[75] Метрыка, спр. 27, арк. 40.

[76] Тамсама, спр. 229.

[77] AS. Т. 4. S. 281.

[78] Метрыка, спр. 24, арк. 142 адв.

[79] AS. Т. 4. S. 364-368.

[80] Ibidem, s. 383, 384, 386, 388, 394, 395, 397; Метрыка, спр. 24, арк. 255, 268

[81] Метрыка, спр. 231, арк. 202 адв.-203 адв. (1542 г.).

[82] Тамсама, спр. 29, арк. 4 адв. (1546 г.); спр. 31, арк. 118 адв. (1547 г.). Характэна, што ў некаторых дакументах В. П. Сушкоўскi вядомы як «пiсар i сакратар» («secretarius et notarius») (тамсама, спр. 31, арк. 185 адв. (1548 г.), 233 (1548 г.), 245 (1547 г.) i iнш.).

[83] Фиркавичюс. С. 47.

[84] Гл. таксама: Kosman M. Kancelaria wielkiego księcia Witolda // Studia Zródl oznawcze. 1969. Т. 14. S. 102-103.

[85] ОДИБ. С. 106-122, 124, 126-132; Метрыка, спр. 7, арк. 1003, 1005, 1019, 1026, 1029.

[86]«И потом толмач ваш Мортуза приехал от вас (г. зн. ад вялiкага князя лiтоўскага - А. Г.) и за печатю лист принес. И я тот лист дал есми слузе вашому, писарю татарскому Обрагиму, и он переписал по-татарски» ( Метрыка, спр. 8, арк. 94 адв.; апубл.: LM-8. Р. 123; [1508 г.]).

[87] ОДИБ. С. 105, 109, 113.

[88] Метрыка, спр. 231, арк. 22 (1540 г.): «По выеханью пана Михаила (г. зн. пiсара Мiхайла Васiлевiча Свiнюшскага - А. Г.), писара, державцы упитского, з Вильни до Волыни, тыи речы за росказаньем пана Горностая, подскарбего, справованы и вписываны через дъяка его (г. зн. Мiхайла Васiлевiча Свiнюшскага - А. Г.) Бенедыкта (Васiлевiча Пратасавiча - А. Г.)». Тут I. Гарнастай - спраўца канцылярыi (гл. вышэй).

[89] Метрыка, спр. 9, арк. 208-208 адв.

[90] LM - 8. Р. 342.

[91] LM - 5. Р. 55 (1492 г.), 97 (1495 г.), 137 (1498 г.); LM - 8. Р. 147 (1508 г.), 163 (1512 г.), 279 (1508 г.), 326 (1509 г.) i iнш. Так выражалася дачыненне да гэтых вiдаў працы i канцлера ( Метрыка, спр. 7, арк. 1093, 1511 г.; спр. 12, арк. 105; 1522 г.; LM-224. Р. 41).

[92] 1517 г.: «Ино пан Иван Горностай, писарь господарьский сам, своею рукою, до митрополита е. м. тот лист Ваську Паньковичу написал ...» ( Акты, относящиеся к истории Западной России (далей - АЗР). СПб., 1848. Т. 2: 1506­1544. С. 122). Праўда, тут мы маем справу з неафiцыйнай абстаноўкай, па-за канцылярыяй.

[93] 1449 г. ( РИБ. Т. 27. Сл. 18, 20, 53, 62, 90), 1450 г. (тамсама, сл. 24,75, 85), 1449 (?) -1458 гг. (тамсама, сл. 27); 1454 г. (тамсама, сл. 6), 1463 г. (?) (тамсама, сл. 60), каля 1465 г. (тамсама, сл. 27), 1471 г. (тамсама, сл. 25), 1502 г. ( Метрыка, спр. 6, арк. 414), 1505 г. (тамсама, арк. 470, 482), 1506 г. (тамсама, арк. 496), 1510 г. ( LM-8. Р. 368-370, 393), 1511 г. (ibidem, р. 433; РИБ. Т. 20. Сл. 750 - «записывал», 1197), 1512 г. ( LM-8. Р. 462), 1513 г. ( Метрыка, спр. 9, арк. 73 адв.), 1514 г. ( LM-10. Р. 89; АЮЗР. С. 46), 1517 г. ( LM-11. Р. 54), 1518 г. ( LM - 10. Р. 33, 35-38, 41; LM - 11. Р. 53), 1520 г. ( LM - 10. Р. 62, 72-74, 77-79, 82, 84), 1521 г. (ibidem, р. 85, 90-91, 94-95); 1522 г. (ibidem, р. 97, 101), 1525 г. ( Scarb i ec diplomatów... / Oprac. Danilowicz I. Wilno, 1862. T. 2. S. 298), 1526 г. ( Метрыка, спр. 14, арк. 216 адв.) i iнш.

[94] Менавiта праз тэрмiн «пiсаў» абазначалi свой удзел у складаннi дакументаў пiсары (дзякi), якiя ў сiлу нiзкага эканамiчнага i сацыяльнага статусу наўрад цi выкарыстоўвал пры гэтым i чужую працу, напр.: «дьяк у Виленском месте», «попов сын... служебника Светого Миколы» Федка ( Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 25 (1387 ­ 1546). Uzrašym ų knyga 25 / Par. Antanavičius D. ir Baliulis A. (далей - LM-25). Vilnius, 1998. Р. 271; [1503 г.]); «намеснiк» пiсара М. Богуша-Багавiцiновiча В. Жукоўскi ( Метрыка, спр. 22, арк. 17; 1517 г.); гаспадарскi дзяк В. П. Заройскi ( АЮЗР. С. 59; 1518 г.); служэбнiк намеснiка троцкага пана Гермагена Iванавiча Аляксей Iванавiч ( Метрыка, спр. 229, арк. 76 адв.; 1541 г.).

[95] 1513 г. ( Метрыка, спр. 9, арк. 73 адв.), 1520 г. ( LM-10. Р. 72), 1521 г. (ibidem. Р. 85, 94), 1527 г. ( Метрыка, спр. 14, арк. 60 адв.).

[96] Пар., напр., НГАБ. Ф. 694, воп. 4, спр. 750, арк. 3 адв., 5; спр. 1336, арк. 2, 5, 6, 11, 13, 15, 16, 18-21; спр. 1048, арк. 3, 6 i iнш.

[97] Метрыка, спр. 9, арк. 115, 142, 182, 205 адв., 247, 267. К. Пяткевiч памылкова адносiць дзейнасць дзяка Мiткi да 1511 г. ( Pietk iewicz. Księga 9 wpisów (записей). S. 15-16).

[98] Метрыка, спр. 9, арк. 57, 101, 180, 204, 244, 266.

[99] LM - 8. Р. 422 (1510 г.).

[100] «Тые справы почалися писати в книги по смерти велможного пана Олбрахта Мартиновича Кгаштолта, воеводы виленьског(о), канцлера Великог(о) князства Литовского, з росказанья к. е. м. через воиского берестеиского Мартина Тура, лета Божог(о) 1540, м(е)с(е)ца февраля 10 день, индикта третегонадцать» ( Метрыка, спр. 24, арк. 35; 1540 г.); «Того ж году, прыехавшы к. е. м. до Вилни, м(есе)ца мая двадцатыи день, тые справы почалися вписыват у книги через Мартина Тура, воиског(о) берестеиского (тамсама, арк. 62; 1540 г.).

[101] LM-8, р. 454; LM-5, р. 295; Любавский М. К. Областное деление и местное управление Литовско­русского государства ко времени издания Первого Литовского статута (далей - Любавский. Областное деление). М., 1892. С. 342-343; гл. тамсама: Довнар-Запольский М. В. Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах. Киев, 1901. С. 255.

[102] LM-8. Р. 454-455.

[103] У 1440-1499 гг. з больш 20 пiсараў свецкага звання пасады (купленыя-?; гл. вышэй) намеснiкаў-дзяржаўцаў, ключнiкаў займалi толькi 9 чалавек (з iх 5 - у 90-х гг. XV ст.). У 1500-1516 гг. (таксама i гараднiчых) - 8 з 12-14 пiсараў. У 1509 г. пiсар М. Богуш-Багавiцiновiч - земскi падскарбiй часова, з 1520 г. - пастаянна па канец жыцця. Больш за тое, М. Богуш-Багавiцiновiч з 1510 г., М. М. Рачкевiч з 1514 г., I. Б. Сапега з 1515 г. - гаспадарскiя маршалкi.

[104] Яшчэ раней прыпынiў падрыхтоўку дакументаў найвышэйшы сакратар I. С. Сапега: яго апошнi дакумент датаваны 1514 II 08 ( Метрыка, спр. 9, арк. 83). Праўда, яшчэ ў сакавiку 1514 г. ён «ездил» «до Лифлянт» (тамсама, спр. 7, арк. 507). У 1514 г., 1516-1517 гг. I. С. Сапега -- сведка выдачы (падрыхтоўкi) шэрагу гаспадарскiх дакументаў ( Метрыка, спр. 9, арк. 161 адв., 162, 212, 221 адв., 254 адв., 273; АГАД. Архiў Радзiвiлаў, спр. 2, № 69/10 (далей- Архiў Радзiвiлаў), арк. 317, 361, 363, 389, 404, 413, 416 i iнш.).

[105] Метрыка, спр. 9, арк. 145 адв.; памылк. iнд. 4 ( Бережков. 9-ая книга. С. 40).

[106] Метрыка, спр. 9, арк. 187.

[107] Тамсама, арк. 223.

[108] ОДИБ. С. 441.

[109] Метрыка, спр. 9, арк. 236 адв.

[110] РИБ. Т. 20. Сл. 350, 375.

[111] UCWKL. S. 124.

[112] РИБ. Т. 20. Сл. 451, 459, 467, 486, 1229.

[113] AS. T. 3. S. 200.

[114] Два спiсы аднаго i таго ж дакумента ў Метрыцы 25 датаваны: першы - 1520 г., iнд. 12, чэрвеня 5, другi - 1523 г., iнд. 12, лiпеня 5 ( LM-25. Р. 93, 235). Год дадзены намi па iндыкту.

[115] 1516 VI 19 ( Архiў Радзiвiлаў, арк. 389); 1516 VII 25 (тамсама, арк. 317), 1516 XII 27 (тамсама, арк. 351); 1519 IV 6 (РИБ. Т. 20. Сл. 1327), 1519 IV 6 (тамсама, сл. 1328), 1519 IV 15 (тамсама, сл. 1330); [1519 V] (тамсама, сл. 1335); 1519 VI 15 ( LM-11. Р. 85).

[116] Метрыка, спр. 14, арк. 99 адв. ([1524 г.]), 274 адв. ([1525 IV]); спр. 12, арк. 437 адв. (1526 X 18).

[117] Wolff. S. 86.

[118] Метрыка, спр. 14, арк. 85 адв.

[119] РИБ. Т. 20. Сл. 1263.

[120] 1517 IX 10 ( АЗР. С. 122) Р. I. Грамыка i I. Гарнастай названы пiсарамi рэтраспектыўна.

[121] РИБ. Т. 33. Сл. 10.

[122] LM - 10. Р. 34.

[123] LM-224. Р. 153.

[124] Bardach. S. 364.

[125] LM-224. Р. 80, 83, 86, 134; Метрыка, спр. 14, арк. 252 адв., 273, 274; AS. T. 3. S. 275, 302, 316; Архив Юго ­ Западной России. Киев, 1907. Ч. 8. Т. 4. С. 374.

[126] Bardach. S. 359.

[127] Бережков Н. Г. Литовская метрика. С. 19, 69-70; ён жа. 9-ая книга. С. 32, 54-63. К. Пяткевiч, наогул, не прыводзiць высноў М. Беражкова ( Pietk іewicz. Księga 9 wpisów (записей).

[128] Бережков. 9-ая книга. С. 44.

[129] Архiў Радзiвiлаў, арк. 389, 317, 351; Pietkiewicz K. Metryka Litewska ­ księga wpisów za lata 1516­1518 (далей - Pietkiewicz. Metryka Litewska) // Lituano­Slavica Poznaniensia Studia Historica. 1994. Т. VI. S. 167, 172, 177.

[130] Архiў Радзвiлаў, арк. 389.

[131] Тамсама, арк. 317.

[132] Метрыка, спр. 7, арк. 1248.

[133] Тамсама, арк. 1250 (без цiтлы - «Стошынскi»); тамсама, спр.12, арк. 143 адв.

[134] Pietkiewicz. Metryka Litewska. Kom. S. 191.

[135] LM - 8. Р. 197 (1507 IV 21); РИБ. Т. 20. Сл. 642 (1510 X 06), 774 (1511 IX 21), 90 (1514 IV 05); 1327 (1519 IV 06), 1328 (1519 IV 06), 1330 (1519 IV 15); LM-11. Р. 85 (1519 VI 15); Метрыка, спр. 229, арк. 75 адв. (1541 I 05); спр. 12, арк. 278 адв. (1524 VIII 18), 279 (1524 VIII 19), 437 адв. (1526 X 18); спр. 14, арк. 212 ([1526 II]).

[136] Метрыка, спр. 227, арк. 39 (1533 X 15). Iнiцыятыва скарачэння штату канцылярыi зыходзiла яўна ад канцлера М. М. Радзiвiла. Асабiсты ў гэтым яго ўдзел не выклiкае сумнення. Кнiга Метрыкi за 1516-1518 гг., калi верыць загалоўку, была распачата не па загаду («росказаню») гаспадара, як звычайна, а канцлера М. М. Радзiвiла ( Pietkiewicz. Metryka Litewska. S. 165). Характэрна i тое, што звальненне пiсараў адбылося тады, калi вялiкi князь з пiсарскiм апаратам знаходзiўся ў Вiльнi, г. зн. у прысутнасцi канцлера ( Бережков Н. Г. Итинерарий великих князей литовских по материалам Литовской Метрики (1481-1530) (далей - Бережков. Итинерарий) // Археографический ежегодник за 1961 год. М., 1962. С. 199).

[137] LM - 8. Р. 59.

[138] Бережков. Итинерарий. С. 200.

[139] Метрыка, спр. 12, арк. 537 адв.; UCWKL. S. 127.

[140] Метрыка, спр. 12, арк. 218; UCWKL. S. 127.

[141] Bardach. S. 353.

[142] Метрыка, спр. 17, арк. 213.

[143] Тамсама, спр. 14, арк. 92-92 адв., 113-113 адв.

[144] Тамсама, спр. 15, арк. 94 адв.

[145] Тамсама, спр. 12, арк. 212 адв.-213 (1523); Беларускi Архiў (далей - БА). Мн., 1928. Т. 2: XV­XVI стст. С. 23 (1530), 88 (1532).

[146] Любавский. Сейм. С. 265.

[147] БА. С. 88.

[148] Метрыка, спр. 227, арк. 30.

[149] Падлiчана па: Метрыка, спр. 12, 14, 224.

[150] Устаноўлена па: Метрыка, спр. 7, 10, 11-15, 17, 19, 20-22, 24, 25, 28, 224, 226, 227, 231; АЮЗР; AS. Т. 3-4; Сборник Русского Императорского исторического общества (далей - СИРИО. Т. 59). СПб., 1887. Т. 59.

[151] Любавский. Сейм. 410. Прим. 410-411. Але М. К. Любаўскi памыляецца, калi гаворыць, што падскарбiй земскi, будучы адначасова пiсарам, стаў часцей бываць пры гаспадары. Усё - наадварот (тамсама. Прим. 411).

[152] Метрыка, спр. 14, арк. 63 (1527), 125 ([1524 г.]); 320 (1527 г.); спр. 15, арк. 47 адв. ([1528 г.]); LM-224. Р. 61 (1522 г.); спр. 231, арк. 144 (1541 г.); 216 (1542 г.); Метрыка, спр. 231, арк. 29 (1541 г.), 90-90 адв. (1541 г.) i iнш.

[153]Тамсама, спр. 30, арк. 36 адв.-37, 72 адв.-73, 113 адв., 165-165 адв., 183 адв.-184; спр. 29, арк. 62 адв.-63 адв., 87-89 адв., 121 адв.-122, 130-130 адв., 138, 142 адв., 147-147 адв.

[154] Тамсама, спр. 14, арк. 60 адв.

[155] Тамсама, спр. 19, арк. 211 адв.; апупл.: AS. Т. 4. S. 40-41.

[156] Метрыка, спр. 231, арк. 203.

[157] Тамсама, спр. 31, арк. XXXI.

[158] Такi ж падзел працы памi ж дзякамi, з аднаго боку, i пад'ячымi, з другога, iснаваў у прыказах Рускай дзяржавы ў XVII ст. (гл. Черепнин Л. В. Русская палеография. М., 1956. С. 290; Ерошкин Н. П. История государственных учреждений дореволюционной России. М., 1983. С. 64).

[159] Топалова. С. 20.

[160] Метрыка, спр. 231, арк. 22 (1540 г.).

[161] Тамсама, арк. 56 адв., 58.

[162] Цiкава, што ў 1494, 1503,1522, 1526 гг. пiсары (Федка, I. С. Сапега, I. Гарнастай, М. Богуш-Багавiцiновiч) самi пiшуць «перамiрныя» i «даканчальныя граматы» ( СИРИО. Т. 35. С. 142, 398, 635, 729), а ў 1536 i 1542 гг. яны толькi «сядзяць у грамат», а пiшуць iх дзякi («пад'ячыя»): 1536 г.: «А князь великий (Iван Васiлевiч - А. Г.) велел сидети у грамот дьяком своим, Меншему Путятину да Федору Мишурину; а писали грамоты... великого князя грамоту писал подъячей Микула Иванов сын, а королеву грамоту писал Угрим, подъячей королев» ( СИРИО. Т. 59. С. 105); 1542 г. : «И поехали послы за город, Ян да Никодим... а писар (г. зн. М. М. Андрашэвiч - А. Г.) остался на дворе писати грамот перемирных, а великого князя диаки сидели с ними вмете у грамот... а королеву грамоту писал подиачей королев Остафей Остафьев сын Мартошев... (Тамсама, с. 166).

[163] Метрыка, спр. 231, арк. 202 адв. -- 203 адв.

[164] Тамсама, спр. 14, арк. 249 адв. - 250.

[165] AS. Т. 4. S. 359.

[166] Ibidem. S. 364-368.

[167] Ibidem. S. 373, 375, 376; Метрыка, спр. 24, арк. 250.

[168] AS. Т. 4. S. 383, 384, 386, 388, 394, 395, 397; Метрыка, спр. 24, арк. 255, 268.

[169] LM - 224. Р. 386.

[170] Ibidem. Р. 275.

[171] Метрыка, спр. 15, арк. 254 адв.

[172] Тамсама, спр. 13, арк. 39 адв.

[173] Тамсама, спр. 7, арк. 977; апубл.: АЗР. С. 182-184; Метрыка, спр. 15, арк. 59-60; апубл.: Любавский. Областное деление. Прилож. С. XLV-XLVII; гл. тамсама: Довнар-Запольский. М. В. Очерки по организации западно-русского крестьянства в XVI веке. К., 1905. С. 162-163; Пичета В. И. Аграрная реформа Сигизмунда-Августа в Литовско-русском государстве. М., 1958. С. 109-111.

[174] LM - 224. Р. 340.

[175] Метрыка, спр. 19, арк. 125 (1536 II 26); спр. 23, арк. 95 адв. (1539 V 06).

[176] Тамсама, спр. 19, арк. 83.

[177] UCWKL. S. 128.

[178] Менавiта так трэба разумець гэту фразу:«А што первеи тог(о) ручыл был по неи Вентспав, на оныи час будучы у пана воеводы е. м. виленского писанъем ...» ( Метрыка, спр. 227, арк. 87).

[179] Метрыка, спр. 227, арк. 156 адв.; UCWKL - 1535 I 06 ( UCWKL. S. 127).

[180] Метрыка, спр. 24, арк. 189 адв., 196, 206 адв., 223 адв.

[181] Тамсама, спр. 31, арк. 89, 89 адв., 90, 98 адв., 104 адв., 208, 209, 210, 213 адв., 214, 220 адв.

[182] Топалова. С. 15, 21, 22.

[183] Метрыка, спр. 15, арк. 246.

 
Top
[Home] [Maps] [Ziemia lidzka] [Наша Cлова] [Лідскі летапісец]
Web-master: Leon
© Pawet 1999-2009
PaWetCMS® by NOX