Папярэдняя старонка: Metriciana T. 1.

Дадана: 26-06-2011,
Крыніца: Менск 2001.

Валеры МЯНЖЫНСКІ. Пацвярджальны прывiлей гораду Менску на Магдэбургскае права

Abstract: Valery MIANŽYNSKI. Confirmation of the Privilege to Miensk (Minsk) city on the Magdeburg Low // METRICIANA: Dasledavanni i materyjały Metryki Vialikaha Kniastva Litouskaha. Vol. I (ATHENAEUM: Commentarii Historiae et Culturae. 1 (3) - 2001).

Першыя прывiлеi на магдэбургскае права з'явiлiся на Беларусi ўжо ў канцы ХIY - пачатку ХY ст. (Берасце, Гародня, Слуцк). У 1499 г. прывiлей на самакiраванне па нямецкаму магдэбургскаму праву атрымаў Менск. Аднак пад час пажару ў Менскiм замку прывiлей i iншыя «лiсты» на вольнасцi гораду згарэлi. Мяшчане былi вымушаны звярнуцца да вялiкага князя за пацвярджэннем, у вынiку атрымалi адноўлены прывiлей на магдэбургскае права, датаваны 1552 г.

Прывiлей захоўваецца ў складзе кнiгi запiсаў Метрыкi ВКЛ № 28 ў РДАСА (Ф. 389, спр. 28, арк. 115 адв. - 117 адв.) Кнiга № 28 з'яўляецца копiяй канца ХYI ст., прывiлей таксама, арыгiнал яго не збярогся.

Дакумент размешчаны на пяцi лiстах фармата 30,2 х 19 см па 29 радкоў на старонцы. Чарнiлы чорна-карычневая. Напiсаны разборлiвым кiрылiчным скорапiсам старабеларускага справаводства ХYI ст. на паперы з вадзяным знакам Габданк (гл. малюнак). Ён i блiзкiя да яго знакi датуюцца 1567-1600 гг. [i]

Выява вадзянога знака на паперы прывiлея г. Менску на Магдэбургскае права 1552 г.

У 1591 г. горад атрымаў яшчэ адзiн пацвярджальны прывiлей ад караля польскага Жыгiмонта IV Ваза на магдэбургскае права з наданнем герба на гарадскую пячатку 2, якi ўключае прывiлей 1552 г.. Апошнi ўпершыню апублiкаваны ў 1-м томе «Актов Южной и Западной России» вядомым гiсторыкам М. I. Кастамаравым 3. Параўнанне тэкстаў усiх трох згаданых вышэй дакументаў дае падставу заключыць, што апошнiя два з'яўляюцца рознымi спiсамi першаснага прывiлея г.Менску на магдэбургскае права ад 1499 г.. Па фармуляру дакументы адрознiваюцца пачатковым i заключным пратаколам. Так, публiкуемы намi прывiлей 1552 г., мае iнвакацыю - «…Во ймя̉ Божье ста нся.» i арэнгу - формулу агульнага характару «Ижъ где бы вчи нки лю дские, которые з обы|чаевъ хрестия нскихъ ко нчають се, чере з тве рдость листо в ку вечности | не приведены, могли бы потомъ с памя̉ти лю дское старостью выхо|дити.» Гэтых элементаў не ўтрымлiвае другi пацвярджальны прывiлей, надрукаваны ў АЮЗР. Затое там даецца поўная iнтытуляцыя (у нас скарочана), а ў заключнай частцы фармуляра пасля звестак аб пячатцы прыводзiцца пералiк прысутных Паноў Рады - 18 асоб (у нас адсутнiчае). Асноўная частка фармуляра абодвух дакументаў амаль iдэнтычная. Некаторыя найбольш iстотныя археаграфiчныя разыходжаннi ў напiсаннi слоў адзначаны ў заўвагах. Свае асаблiвасцi ў пабудове фармуляра мае дакумент 1499 г.: iншая iнвакацыя, пашыраная арэнга, iнакш выглядае пачатак нарацыi, другiя асобы iнтытуляцыi i заключнай часткi пратакола.

Нягледзячы на адрозненнi ў фармуляры, усе тры дакументы вельмi блiзкiя па зместу асноўнай часткі тэкста, дзе iдзе гаворка пра наданне магдэбургскага права. Прывiлей 1499 г. можна раскласцi на 19 артыкулаў. Кожны артыкул сведчыць аб асобнай вольнасцi цi павiннасцi, напрыклад: на вызваленне ад падвод, на важнiцу i капнiцу, на засяленне пустых месцаў, на выпас жывёлы, аб неабходнасцi даваць штогадовы падатак - чынш карчомны на вялiкага князя i iнш.. Прывiлей 1552 г. змяшчае 18 артыкулаў (пры публiкацыi выдзелены асобнымi абзацамi). Яны iдуць у такой жа паслядоўнасцi, як i ў прывiлеi 1499 г.. У дакуменце адсутнiчае артыкул, у якiм паведамляецца пра абавязак горада плацiць вялiкаму князю на Вялiкдзень падатак у 60 коп грошаў. Цiкава, што ў артыкуле пра мыта прывiлея 1552 г. - «тежъ мыто н(а)шо ме нское и с промытою мають мытники н(а)ши | де ржати, которым коли продадимъ, во впокои подле давного о|бычая» дабаўлены словы …"которым коли продадимъ"…, якiх няма ў прывiлеi 1499 г. Другiя 17 артыкулаў прывiлея 1499 г. i 1552 г. аднолькавага зместу.

Пры публiкацыi дакумента ўжыты наступныя археаграфiчныя прыёмы: тэкст дакумента падзелены на абзацы ў адпаведнасцi са зместам i фармулярам; знакi прыпынку расстаўлены па сучасных правiлах пунктуацыi; прозвiшчы, iмёны i геаграфiчныя назвы напiсаны з вялiкай лiтары; цвёрды знак захаваны ўсюды; дата, пазначаная лiтарамi, перадаецца арабскiмi лiчбамi; вынасныя лiтары i склады ўстаўлены ў радок i набраны курсiвам; скарачэннi лiтар у словах узяты ў круглыя дужкi, устаўкi ад аўтара - у квадратныя дужкi; вынасная лiтара (паерык) у выглядзе «ѕ» перададзена літарай «й» i набрана курсiвам; лiтары «е» i «я», як маючыя двайную варыянтнасць, у выпадку iх графiкi -- «є» i пазначалiся кропкай уверсе. Межы радкоў рукапiсу пазначаны адной вертыкальнай рыскай «|», межы аркушаў дакумента паказаны дзвюма вертыкальнымi рыскамi «||». Абазначэнне нумару аркуша ў дакуменце даецца ў тэксце ў квадратных дужках курсiвам. Кустоды -- першае слова наступнага аркуша, напiсанае ў правым нiжнiм вуглу папярэдняга аркуша (на а.115 адв. - «пре дковъ», на а.116 адв. - «ковшемъ») -- апускаюцца. Легенда прыведзена ў канцы дакумента.

1552 г. [28 снежня]. В iльня. - Прыв iлей кар. поль., вял. кн. л iт. Жыг iмонта Аўгуста г. Менску i мяшчанам на Магдэбургскае права i на iншыя мног iя вольнасц i, iм пацверджаныя ў сувяз i са стратай у агн i пры замку Менск iм прыв iлеяў , iм здаўна нададзеных.

Привиле й мясту и всимъ мещаномъ ме нскимъ | на право ма йде мбу рское и на и ншие многие вольности, | имъ поновеные, за згоре не м при замъку Ме нскомъ листовъ | и привилее в на оборону и вольности, о т прėдко в его к(о)р(олевское) м(и)л(о) сти | имъ наданы х. |

Жикгимо нт Августъ и дале й… . |

Во ймя̉ Божье ста нся̉.

Ижъ где бы вчи нки лю дские, которые з обы|чаевъ хрестия нскихъ ко нчають се, чере з тве рдость листо в ку вечности | не приведены, могли бы потомъ с памя̉ти лю дское старостью выхо|дити. А прото мы, Жикгимо нт Августъ и дале й, чинимъ знамени|то симъ н(а)шимъ листомъ, хто на него посмотрить або чтучи его у|слышить, нинешнимъ и напотомъ будучимъ, кому будеть потре б | того ведати.

Били намъ чоломъ вси мещане места н(а)шого Ме нского | и поведели пере д нами, ижъ о т пре дковъ н(а)шихъ короле й и великихъ кн(я)зе й | ихъ м(и)л(о) сти надано и опатрено было тое место н(а)шо Менское чере з листы | и привилия и х м(и)л(о) сти правомъ неме цкимъ ма йтба рскимъ 4, и во йтовъство, | и иные многие речи были имъ тамъ наданы и вольности на листе х | ихъ м(и)л(о) сти описаны, которыхъ ани завжды за тыми листы | || [116] предковъ н(а)шихъ ихъ м(и)л(о) сти добровольне уживали и в праве неме цкомъ во дле | вставы и наданья̉ ихъ м(и)л(о) сти ся̉ справовали.

Нижли тые вси листы | и привилея ихъ на оборону и волности ихъ о т предковъ н(а)шихъ имъ пода|ные в замъку н(а)шомъ Ме нскомъ у схованью были зложоны, то пакъ кгды | з Божьего допуще ня̉ тотъ замокъ н(а)шъ Ме нски й недавныхъ часо в згорелъ, то г|ды тые вси листы и х тамъ зостали и огнемъ погорели. А они для то г[о] | ни при чомъ застали и до на с, г(о) с(по)д(а)ра, в томъ ся̉ втекли, абыхмо воли пре дко в | н(а)шихъ иначе й не о дменили и знову имъ листомъ н(а)шимъ то потве рдили и | вмоцнили.

А такъ, кгдыжъ они за наданьемъ пре дковъ н(а)ши х тое во л|ности и вставы ихъ м(и)л(о) сти вживали, листы и привилья̉ ихъ у себе мели, которые з Божьего допущенья в замку Ме нскомъ погорели, мы, не хоте|чи воли и постановенья пре дков н(а)шихъ ихъ м(и)л(о) сти иначе й о тменити | и тому месту и по дданымъ н(а)шимъ тамошнимъ ме нскимъ, которого | тымъ знищенья и втиску уделати 5, и хотечи за щастливого пано|ванья н(а)шого вси права и вольности хрестия нские ро зширити и ихъ | прибавити, о т пре дковъ н(а)шихъ славное памяти ихъ м(и)л(о) сти наданые | потвердити и вмо цнити, тыхъ по дданыхъ н(а)шихъ меща н ме нскихъ | при тыхъ всихъ вольностья̉ х, о т короле й и великихъ кн(я)зе й ихъ м(и)л(о) сти имъ | наданыхъ, ихъ зоставили и тымъ листомъ н(а)шимъ зоставуемъ.

И | наперве й вы ймуемъ тое место н(а)шо Ме нскъ с права лито вского и руского, которое, коли тамъ будетъ де ржано, у право неме цкое ма йтба рское пе|ременя̉е м. И на вечные ч(а)сы уставля̉емъ и даемъ имъ знову обыча й по д|лугъ того права ма йтба рского, зупольное ря̉женое 6 и всю вставу, о тдаля̉|ючи того места вси вставы и обыча й 7 права посполитого земъ|ского.

А прото подлугъ того то права ма йтба рского в месте выше й|реченомъ Ме нскомъ во йтовство водле пе ршого наданья̉ уставля̉е м | и тымъ листомъ н(а)шимъ тое во йтовство надаемъ, записуючи во йто|ви нинешнимъ и всимъ, потомъ на его местъцу будучимъ, трети й п(е)н(я)зь | ото всихъ судо в и ви н судовы х. Тежъ придаемъ к тому во йто вству | || [116 адв.] две клетки 8 месны х с платомъ ихъ, а иные кле тки вси и платъ з нихъ маеть бы т[ь] на ратушъ 9 ку пожитъку мес тскому. Такежъ придаемъ в мо ц во йто вскую и две | ко рчме вольныхъ с платомъ ихъ с чоты рма копами гроше й.

Тежъ хочемъ, | абы вси, в томъ то речо нномъ месте Менскомъ мешкаючи, на которомъ коли | ме стцу права того ма йтба рского поживали, и ему во всихъ реча х повинъни были, | и в каждомъ деле послу шни были. И тые вси люди вы ймуемъ, о т права город|ского и боя рского о тдаляемъ ихъ и вечне вызволя̉емъ всихъ того места лю|де й о т судо в и о т моцė й вси х воево д, и пано в, и старостъ, намес тнико в, суде й и всихъ | вря дниковъ всего Великого кн(я)зьства Литовского. Такъ, ижъ пере д ними, | о которыхъ кольвекъ речахъ будуть позвани, на праве не будуть | повинъни 10 стояти, ани имъ о тповедати, але естли з ни х хто кому | будеть чимъ виноватъ, маеть имъ справедливость статися̉ пере дъ во йтомъ ихъ, и бу рмистры, и ря дцы. А естли во йтъ а любо бу рми|стры будуть се ведети несправедливы, тогды о тую ре ч маю т | позваны быти пере д на с самы х и имъ о тповедати, которыхъ мае м | тымъ жė правомъ судити.

Тėжъ вызволяемъ ихъ о т подво д, 11-которыхъ и пере д тымъ посполито даивали ^-11, ино вжо напотомъ | на потребу н(а)шу земъскую подводы маю т давати, коли увидять | подводны й листъ, сыкнетомъ 12 н(а)шимъ запечатованы й.

Такежъ вы|зволя̉емъ ихъ о т сторожи, которую ж к нашо й потребе только мають | давати.

Тėжъ, кроме вилневцов, ни оди н купец иного места не бу|деть моцы меть инако куповати и продавати, толко по д тою мерою, | в томъ листе на дому выписаною. Напе рве й воски штукою, або по полу|бе рковеску 13, соболи, куницы и тхори по сороку, белъку и го рноста8, ласицу | и норицу по полъ третяста, попе л а смолу лаштомъ 14. 15-А то не мають | куповати в лесе х, ани в боре х, ани в селе х, только на месте ^-15. 16-Тėжъ маю т | продавати сукна ^-16 поставомъ 17, солъ лаштомъ, пере ц, имъбе р, микда|лы 18 и и ншие зелья̉ простые в каме н 19, шафра н 20, мушкаты, гво здики, | кветъ мушкатовы й, кга лкга н 21, цė ктва р 22 и инъшие зелья̉, фики 23, розы нки, | || [117] ковшемъ 24, вино какое кольве к и пиво неме цкое, и и ншое питье чужое бо чкою | целою, секири 25, ножи и и ншие речи тако вские тахромъ або в тузи н 26, железо, | олово, ме д[ь], цы н[к], мосязъ 27 и и ншие речи таковские цетнаремъ. Тые купъцы | чужие не будуть смети по д мерою ме ншою, ани продавати, ани куповати, | только якъ наве рху выписано. А естли бы котори й своею смелостью ина|чей вчини л, тогды тую куплю до комори н(а)шое во йть на на с возметь.

Допущаемъ тėжъ в томъ месте н(а)шомъ мети ложницу 28 и тėжъ капни|цу 29, и ве с[ь] воскъ, тамъ жо растоплены й, печатью ихъ мають знаменова|ти, и с того вжитъки ку посполитому доброму мають заховати.

Полецаемъ такежъ во йту и бу рмистромъ, на тотъ час будучимъ, вси | местъца пустые в месте и вкругъ 30 места и поля̉ н(а)ши ку осаженью, | розмноженью люде й. Нижли што пашня̉ н(а)ша городовая̉, в тые поля̉ | мещаномъ не вступоватися̉.

Даемъ тėжъ доброволе нство | всимъ мещаномъ подле давного обычая брати дерево на будова не | домо в ихъ и тėжъ на кухню в боре х и в лесе х за три мили около места в на|шихъ боре х и в лесе х и в пущахъ, окроме бортного дерева, которого жъ | рушати не смеють.

Такеж, где пере д тымъ скотъ сво й быдло | они пасывали 31, и ныне добровольно имъ бе з кождого нагабанья̉ | тамъ же паствити.

Мають тежъ збудовати лазню посполи|тую ку пожитъку мес тцъкому, где местъцо оберуть подобное. |

И тежъ на ме стцу го дном мають справити ратушъ, по д которымъ | же будуть мети крамъницы и клетьки хлебные и комору постры|галную. И тамъ же, на ратуши, мають мети бо чку ме рную и медницу | изъ знаменьемъ ме стскимъ, с которы х же рече й вси вжитъки во йтъ из бур|мистры ку ме стцъко й оправе ховати будуть.

Мають быти в ме|сте пе рворече нномъ двана дцать ря дскихъ, которие жъ ря дцы з во йто м | посполито мають обирати промежку себе на кажды й го д дву | бу рмистро в, которы х же руками обаполне з во йтомъ поспольство | мае т ряжено быти.

Хотимъ тėжъ, ижъбы тое место н(а)шо 32-цы нши, [c] | || [117 адв.] корчмы ^-32 в кожды й го д подле стародавного обычая супольна намъ | давало, по давному.

Таке ж, коли положимъ серебъщизну н(а)шу великую и ма|лую по всимъ городомъ н(а)шимъ, и местомъ, и волостемъ в н(а)шомъ па н|стве Великомъ кн(я)зьстве Литовскомъ, 33-а на тое н(а)шо место ^-33 маю т намъ серебъщизну давати такъ 34-якъ и иные ^-34 места н(а)ши бе з кождое вы|мовы.

Тежъ мыто н(а)шо ме нское и с промытою мають мытники н(а)ши | де ржати, которым коли продадимъ, во впокои подле давного о|бычая.

Такежъ 35-дозвол8емъ имъ ку ме стцъкому пожитъку ^-35 млы н збу|довати на ме стцу подобномъ на рėцė 36-на Свислочи ^-36, а сторого млыну, ко|торы й же ку замъку прислухае ть, не мають опустити, 37-абы пла т его супо лне | бы л ^-37.

Таке жъ тому месту н(а)шому Ме нскому даемъ и записуемъ и дозволя̉е мъ супо лне 38 | тым ся̉ правомъ ма йтба рскимъ суди ти и ря̉дити, а на до все то мы боль|шое право собе заставляемъ.

А надъ всихъ тыхъ рече й сведе цства и | лепъшую мо цность печать н(а)шу казали есмо привесити к тому н(а)шому | листу.

Писа н у Вильни, по д ле т(о) Бо ж(ьего) наро ж(енья) 1552 39. |

[ РДАСА, Ф. 389, воп. 1, спр. 28, арк. 115 адв. - 117 адв. Коп iя канца Х VI ст.]

---

 

Top