Папярэдняя старонка: Metriciana T. 1.

Дадана: 26-06-2011,
Крыніца: Менск 2001.

Валеры МЯНЖЫНСКІ. Пачатак комплекснай публiкацыі Метрыкi ВКЛ на Украiне (выданне Кнігі № 220 Валынскай Метрыкі за 1652-1673 гг.)

Світлана АБРОСИМОВА. Археографічний "Ренесанс" Метрики Великого Князівства Литовського

Алег ДЗЯРНОВІЧ. Працяг польскіх публікацыяў матэрыялаў Метрыкі ВКЛ

Валеры МЯНЖЫНСКІ. Пачатак комплекснай публiкацыі Метрыкi ВКЛ на Украiне (выданне Кнігі № 220 Валынскай Метрыкі за 1652-1673 гг.)

Пам'ятки історії Східної Європи. Джерела ХV- XVII ст. Том V. Руська (Волинська) Метрика. Книга за 1652-1673 рр. Підготував до друку Петро Кулаковський. Острог - Варшава - Москва, 1999.

Abstract: Valery MIANŽYNSKI. Beginning of the Complex Publication of the GDL Metrica in Ukraine (Edition of the Book 220 of the Volyn Metrica: 1652-1673) // METRICIANA: Dasledavanni i materyjały Metryki Vialikaha Kniastva Litouskaha. Vol. I (ATHENAEUM: Commentarii Historiae et Culturae. 1 (3) - 2001).

Выданне матэрыялаў Метрыкi ў краiнах, што iснуюць на тэрыторыi былога ВКЛ мае ўжо двухвяковую традыцыю. Аднак першыя цалкам апублікаваныя кнiгi Метрыкi выйшлі ў свет у Санкт-Пецярбургу ў 1903, 1910, 1915 гг., у Юрьеве ў 1914 г. Заўважым, што яны з'явiлiся ў серыі " Р усская И стор и ческая Библиотека" [1]. Гэтая папулярная ў гiсторыкаў серыя ў Беларусi найперш вядома менавiта тым, што там апублiкаваны шэраг кнiг Метрыкi. Затым у Менску ў 1928 г. была апублікавана 16 кніга запісаў [2]. Потым у Варшаве ў 1987 і 1989 гг. выйшлі кніга сігілат і кніга рэестраў падымнага Віленскага ваяводства [3]. З 1993 па 1999 гг. 12 кнiг Метрыкi выдадзена ў Вiльні [4]. Кнiгi Метрыкi ВКЛ за ХVП ст. да гэтага часу яшчэ не выдавалiся. I вось нарэшце ў 1999 г. выйшла першая кнiга Метрыкi на Украiне. У 2000 г. адноўлена выданне Метрыкi ў Беларусi [5].

Не будзе перабольшваннем сказаць, што кожная новая публікацыя кнiгі Метрыкi ВКЛ -- гэта прыкметная падзея для гiсторыкаў, археографаў i крынiцазнаўцаў, зацiкаўленых чытачоў. Выхад з друку кнiгi Валынскай Метрыкi ВКЛ № 220 - свята ўкраiнскай археаграфii. Публікацыя кнігі Метрыкі № 220 кладзе пачатак кнiжнага (суцэльнага паактавага) выдання Метрыкi ВКЛ на Ўкраiне.

Наогул, 1999 г. стаўся плённым для Метрыкiяны. У Лiтве пабачылi свет дзве кнiжкi Метрыкi ВКЛ. Гэта кнiга за 1533-1535 гг. № 227 (8-я судных спраў), падрыхтаваная кафедрай Старажытнай гiсторыi i гiсторыi сярэднiх вякоў Вiльнюскага унiверсiтэта i кнiга № 530 за 1566-1572 гг. (8-я публiчных спраў), апрацаваная супрацоўнікамі Аддзела археаграфii Iнстытута гiсторыi Лiтвы [6]. Амаль адначасова з'явiлася кнiга № 220 Рускай (Валынскай) Метрыкі за 1652-1673 гг. на Ўкраiне. Яна рыхтавалася да друку пры Астрожскiм аддзяленнi Iнстытута ўкраiнскай археаграфii i крынiцазнаўства iм. М. Грушэўскага НАН Украiны.

Ужо ў другой палове 1980-х гг. гэта кніга мелася быць падрыхтаванай ў рамках міжнароднага эдыцыйнага праекта, рабочы план якога быў падпісаны Польскай Акадэміяй навук і Акадэміяй навук СССР у снежні 1980 г. К сярэдзіне 1990-х гг. кніга № 220, адпаведна выдавецкім планам, павінна была з'явіцца ў друку, але з прычыны фінансавых цяжкасцей выйшла толькі ў 1999 г., дзякуючы супрацоўніцтву Астрожскай Акадэміі і Гістарычнага інстытута Варшаўскага універсітэта.

Як згадвалася вышэй, кніга № 220 належыць да Валыскай Метрыкі (далей - ВМ). Такая назва замацавалася за кампактнай групай Кнiг запiсаў, якiя адносяцца выключна да Ўкраiнскiх зямель. Цяпер захоўваюцца ў складзе калекцыi Метрыкi ВКЛ ў РДАСА ў Маскве (фонд № 389). ВМ ўяўляе сабой комплекс з 30 кнiг за 1569-1673 гг., якiя ўтрымлiваюць дакументы пераважна па чатырох украiнскiх ваяводствах: Валынскаму, Брацлаўскаму, Кiеўскаму i Чарнiгаўскаму (РДАСА, Ф. 389, воп. 1, адз. з. 191-220). Кнiга № 220 завяршае серыю ВМ. На думку ўкраінскіх даследчыкаў Метрыкі ВКЛ ВМ, нягледзячы на фармальную прыналежнасць да Кароннай Метрыкі, з'яўляецца арганічнай часткай Літоўскай Метрыкі [7]. Сапраўды, ВМ звязаная з Кароннай Метрыкай ходам гістарычных падзеяў (інкарпарацыя ўкраінскіх зямель у склад Кароны Польскай у 1569 г.), усё ж два астатніх стагоддзі мае супольную архіўную гісторыю з Літоўскай Метрыкай.

Кнiга № 220 выдадзена ў серыi "Monumenta histotica res gestas Europae orientalis illustrantia. Fontes XV-XVII saec. Памятники истории Восточной Европы. Источники XV-XVII вв." у томе V. Серыя была запачаткавана вясной 1994 г. Рэдактар серыі доктар Еранім Граля. Апублікаваная кніга з'яўляецца першым укладам украінскай археаграфіі у гэтую серыю і ўвогуле ў Метрыкіяну.

Кнігу № 220 ВМ распачынае ўступ Ераніма Гралі ў перакладзе на ўкраінскую мову (с. 7-9). Ім адзначана колькасць кніг Метрыкі ВКЛ, якія ўжо выйшлі да гэтага часу. Між іншым згадана, што кніга № 220 паводле планаў Інстытута ўкраінскай археаграфіі і крыніцазнаўства ім. М.С.Грушэўскага НАН Украіны павінна была з'явіцца ў друку некалькімі гадамі раней, але гэтаму перашкодзілі "об'ективні труднощі" [8].

На старонках 10-28 размешчана ўступнае слова аўтара - Пятра Кулакоўскага пад назвай " Руська (Вол и нська) метріка у третій чверті XVII ст.". Складальнік дае кароткае тлумачэнне прычын з'яўлення асобнай серыі кніг ВМ, аналізуе матэрыялы, што ўтрымліваюць кнігі (адзначае іх запіса-дэкрэтавы характар), падкрэслівае, што кнігі выйшлі з Рускай - Валынскай канцылярыі. Затым аўтар падрабязна апісвае жыццёвы шлях і кар'еру пісараў Яна Бедэрмана і Стэфана Ганкевіча, якія стваралі рукапіс кнігі № 220, прасочвае ітынэрарый кнігі, праводзіць яе знешняе апісанне (памеры рукапісу, папера, почыркі, пагінацыя, філіграні, мова тэкстаў, храналогія, стан зберажэння, выкарыстанне даследчыкамі), разглядае інфарматыўныя мажлівасці дакументаў кнігі. Напрыканцы коратка выкладзены прынцыпы перадачы тэкстаў дакументаў як кірылічных, так і польскамоўных, пералічаны і сцісла патлумачаны элементы навукова-даведачнага апарата.

Тэкст рукапісу кнігі № 220 займае старонкі 31-503 (на с. 29 яму папярэднічае аўтарскі загаловак " Руська (Волинська) метрика Книга за 1652-1673 рр." Тэкст падрыхтаваны на высокім археаграфічным узроўні, у адпаведнасці з сучаснымі патрабаваннямі. Усяго налічваецца 208 дакументаў. Бальшыня актаў кнігі напісана лацінскім пісьмом. З іх пераважная колькасць польскамоўных (190 актаў), спарадычна сустракаюцца лацінамоўныя №№ 37-38, 40, 52, 97, 179-180, 199, 204 і толькі дзевяць кірылічных №№ 1-7, 57, 125, па вызначэнню складальніка напісаны стараўкраінскай мовай. Згодна з сучаснай архіўнай нумарацыяй апошні дакумент рукапісу № 208 размешчаны на аркушах 281-281 адв. Услед за ім з аркуша 283 (с. 504 кнігі) пачынаецца арыгінальны рэестр Index eorum quae hoc continen[tu]r libro ab anno 1652 ad 73 напісаны пераважна на польскай мове. Звычайна ў кнігах Метрыкі ВКЛ за XVI ст. рэестры змяшчаліся перад тэкстамі рукапісу. Усяго тэкст рукапісу разам з арыгінальным рэестрам займаюць 80 % ад аб'ёму кнігі Валынскай Метрыкі № 220.

Карысным для чытачоў будзе навукова-даведачны апарат (с. 516-589), які складае 12 % аб'ёму ўсёй кнігі. Імянны, геаграфічны і прадметны паказальнікі абслугоўваюць толькі тэксты дакументаў і паклікаюцца на сучасную архіўную "алоўкавую" нумарацыю. Усе тры паказальнікі пададзены як лацінскім, так і кірылічным алфавітам. Асноўныя "першыя" пазіцыі ў кожным паказальніку захаваны так, як яны напісаны ў рукапісе, паказаны вынасныя і архаічныя літары. Тлумачэнні ад складальніка даюцца на польскай і ўкраінскай мовах. Навукова-даведачны апарат мае некалькі спісаў скарачэнняў, выдзеленых адпаведна іх прызначэнню: тэкставыя, выдавецка-архіўныя, умоўныя. Завяршае публікацыю пералік дакументаў ад складальніка (с. 590-606). Ён ідэнтычны загалоўкам актаў рукапісу і рэестру. Дададзены толькі звесткі аб даце і месцы выдачы дакумента.

Безумоўна моцным бокам дадзенай публікацыі з'яўляецца тое, што тэкст рукапісу падрыхтаваны паводле сучасных напрацовак украінскай археаграфіі з улікам існуючых эдыцыйных традыцый у галіне выдання рознамоўных крыніц. Нельга не адзначыць умелае выкарыстанне аўтарам магчымасцей кампутарнай тэхнікі, напрыклад, пры перадачы архаічных літар, якія выключаны з ужытку ў сучасных алфавітах, і іншае. Кірылічныя дакументы кнігі (усяго 9) апрацаваны на аснове "Методічних рекомендацій по передачі текстів документів ХVI-XVIII ст." У. Ядлінскай і В. Страшко з улікам памяткі навукова-метадычнай нарады 1990 г., што адбылася ў Кіеве [9]. Са слоў складальніка, тэксты дакументаў перадаваліся з максімальным набліжэннем да арыгінала, зберагаліся не існуючыя цяпер літары "є" "ω" "ъ". Вынасныя літары ўстаўляліся ў радок і пазначаліся курсівам, лігатуры раскрываліся, але скарачэнні пад цітламі не раскрываліся, сам знак цітла не паказваўся. Для раскрыцця скарачэнняў пад цітламі складзены асобны паказальнік " Перелік слів під тітлами" (с. 584). Польскамоўныя дакументы, іх у кнізе абсалютная большасць - 190 актаў, таксама перадаваліся з набліжэннем да арыгінала, у адпаведнасці з Выдавецкай інструкцыяй для гістарычных крыніц ад XVI да паловы XIX ст. ад 1953 г. [10] (больш падрабязна аб асаблівасцях транслітэрацыі літар гэтых дакументаў гл. на с. 23 Уводзін складальніка кнігі). Тэксты дакументаў на лацінскай мове (усяго 9) пададзены згодна з іх напісаннем у рукапісе. Асаблівасцю структурнага афармлення тэкстаў гэтай публікацыі з'яўляецца тое, што палеаграфічныя заўвагі размешчаны не пастароначна пад радком, а пасля дакументаў і носяць выключна тэкстуальны характар. А археаграфічная легенда, наадварот, месціцца не ў канцы дакумента, а адразу пасля яго загалоўка і бярэцца ў квадратныя дужкі. Змест легенды досыць інфарматыўны, бо ўключае: пералік вядомых складальніку рэгестаў-узгадак дакумента ў вопісе С. К. Ганкевіча 1673 г., каталогавых вопісах, сігілатах, іншых запісаў акта, а таксама згадкі аб публікацыі дакумента ці сеймавага рашэння аб яго выданні.

На заканчэнне віншуем усіх хто спрыяў падрыхтоўцы і выхаду з друку гэтай публікацыі, асабліва П. М. Кулакоўскага, які прайшоў гераічны шлях, цярпліва і самаахвярна вёў гэту працу яшчэ з канца 80-х гадоў, да паспяховага завяршэння яе ў 1999 г.Спадзяёмся, што выхад першай кнігі Метрыкі ў Астрожскім аддзяленні Інстытута ўкраінскай археаграфіі і крыніцазнаўства дасць штуршок далейшай плённай працы па выданню гэтай унікальнай і каштоўнай крыніцы на Украіне.

Світлана АБРОСИМОВА. Археографічний "Ренесанс" Метрики Великого Князівства Литовського

Метрыка Вялікага Княства Літоўскага. Кніга 28 (1522-1552 гг.). Кніга запісаў 28 / Падрыхтоўка тэкстаў да друку і навуковы апарат: Валеры Мянжынскі, Уладзімір Свяжынскі - Менск: ATHENÆUM, 2000. - 312 с.: іл. 8 (Калекцыя "Помнікі", Том І)

Abstract: Svitlana ABROSIMOVA. "Revival" of Study and Publication of the Metrica of the Grand Duchy of Lithuania // METRICIANA: Dasledavanni i materyjały Metryki Vialikaha Kniastva Litouskaha. Vol. I (ATHENAEUM: Commentarii Historiae et Culturae. 1 (3) - 2001).

Динамічність та глибина історичних досліджень залежать від ступеня розробки джерельної бази історичної науки, що, у свою чергу, передбачає введення до наукового обігу нових джерел, передусім писемних, шляхом одиничних, тематичних та ін. публікацій. Найбільшу ефективність мають саме серійні публікації комплексних пам'яток писемності, що дозволяють дослідувачам повніше уявити інформаційний потенціал та структуру документального комплексу, генетичний зв'язок кожного документа з усім комплексом.

Значну археографічну (публікаторську) традицію має документальний комплекс "Метрика Великого князівства Литовського" (МВКЛ), що являє собою архів канцелярії ВКЛ. Цінність цього високоінформативного, з широким хронологічним, географічним, тематичним та видовим діапазонами, документального комплексу здобула широку апробацію в історіографії [11]. МВКЛ інтенсивно вводили в ареал своїх досліджень вчені Литви, Білорусі, України, Росіі, Польщі, США та ін. Апогей археографічного вивчення МВКЛ припадає на 2 пол. ХІХ ст.

Нове піднесення в археографії й загалом - у вивченні цього джерела відбулося наприкінці 1970-х рр., коли було розроблено міжнародну програму видання МВКЛ [12]. Реалізації даної програми сприяли міжнародні конференції, що відбулися у Вільнюсі й були спеціально присвячені питанням вивчення та видання МВКЛ [13]. Сформувалися осередки дослідження цієї пам'ятки у Польщі, Литві, Біларусі, Росії, Україні. МВКЛ стала об'єктом дисертаційних досліджень (Е. Баніоніс, С. Думін, В. Менжинський та ін.). Етапом в археографічному дослідженні МВКЛ вважаємо розробку методичних рекомендацій щодо видання МВКЛ, що здійснили Г. Хорошкевич та С. Каштанов [14].

Сьогодні пріоритет в археографічному дослідженні МВКЛ належить литовським вченим, які протягом останнього десятиріччя здійснили фундаментальне серійне видання декількох книг МВКЛ. Окрім того, Інститут історії Литви видає спеціальний бюлетень "Новини Литовської метрики", який знайомить наукове співтовариство з дослідженнями у царині МВКЛ [15] [5].

Знаковою подїєю у "метриканістиці" стало видання книги записів 28 МВКЛ, що його здійснили білоруські вчені, перш за все активний дослідник-метрикант Валерій Менжинський, який добре відомий в колі метрикантів. Він є автором дисертаційного дослідження та низки наукових статей, що присвячені дослідженню МВКЛ. Саме завдяки його високопрофесійній наполегливій копіткій праци побачило світ це видання. Окрім того, у трудоміській роботі щодо упорядкування науково-довідкового апарату видання взяв участь Володимир Свежинський. Як відзначили видавці, ця публікація відроджує білоруську традицію видання МВКЛ.

Поява книги стала можливою завдяки співпраці білоруських дослідувачів і приватної видавничої ініціативи, передусім завдяки координаторові проекту видання - Олегу Дзярновичу.

Наклад видання - 500 примірників - зразу ж перетворив цю книгу на бібліографічну рідкість. Книга МВКЛ № 28 містить 161 документ за 1522-1552 рр., переважна більшість з яких припадає на 1541-1551 рр.

Чималий науково-довідковий аппарат складається зі вступу, іменного, географічного, предметного покажчиків, словника архаічних термінів, списку скорочень, хронологічного покажчика документів. Таблиці співвідношення нових і старих шифрів книги, розміра та змісту надписів на ярликах корінця оправи, археографічного покажчика (попередніх публікацій) документів книги № 28, списку ілюстрацій окремих аркушів оригіналу. Вступна стаття та зміст подано білоруською, російською, англійською та литовською мовами, причому зміст російською та білоруською мовами репрезентований у "поширеному варіанті", тобто з реєстром заголовків документів книги № 28, що значно підвищує інформаційну віддачу видання.

У вступі надається зовнішня джерелознавча та палеографічна характеристика книги № 28: ії склад, структура, хронологічна та географічна класифікація документів, детальна характеристика оправи, почерку, пагінації й внутрішньої текстової нумерації. Проте відзначимо, що при характеристиці формату книги упорядник вказує її розмір (в см), але ж варто було б подати формат оригінального кодекса у долях аркуша (у градусах), а також репрезентувати філігранологічний аналіз паперу оригінала.

Археографічна частина вступу вміщує характеристику принципів передачі кириличного тексту, структуру видання, специфіку кожного покажчика. Іменний і географічний відзначаються високою інформативністю, скрупульозно враховують варіативність відтворення в тексті кожної іменної та географічної реалії. У географічному покажчику здобуло віддзеркалення й сучасне розташування населених пунктів. Вражає вельми детальний предметний покажчик, який містить усі повнозначні слова, термінологічні словосполучення та конкретизуючі означення. Цей покажчик є наслідком великої копіткої праці упорядника.

Високому археографічному рівню видання відповідає й дизайн книги, її художнє оздоблення, що виконане Андрієм Федорченком. Чіткий чорно-білий аван-титул й кольорова оправа в орнаментальному аканті з елементами геральдики (герб ВКЛ "Погонь") чудово гармонують з архітектонікою і змістом книги.

Важко переоцінити науково-практичне значення даного видання, що є гідним продовженням, а точніше - відродженням археографічних традицій МВКЛ в Білорусі, й безумовно активізує конкретно-історичні, джерелознавчі та археографічні дослідження не тільки в Білорусі, але також в Литві, Україні, Росії, Польщі, тобто в тих державах, документи з історії яких містяться в опублікованій книжці МВКЛ № 28.

Лишається сподіватися на те, що це видання стане надбанням широкої наукової громадськості й здобуде практичну віддачу шляхом введення у "канву" дослідницького дискурсу, причому не тільки наук історичного циклу, але й взагалі гуманітаристики.

Колективу, що підготував і здійснив видання цієї книги, хочеться побажати подальшої успішної реалізації проекта видання книг МВКЛ. Подібні видання свідчать про якісно новий етап у розвитку історичної науки, у створенні археографічної бази для істориків, джерелознавців, лінгвістів, правознавців тощо, для усіх, хто цікавиться історією. Знаменно, що саме ця книга, виконана на високому науковому і поліграфічному рівні, відкрила нову видавничу серію в Білорусі "Помнікі".

Безумовно, що поява цієї книги стане стимулом щодо видання книг МВКЛ в інших центрах, де досліджується ця пам'ятка. Зокрема останнім часом активізувалася робота щодо видання книг МВКЛ в Інституті археографії та джерелознавства Національної Академії Наук України (м. Київ), де підготувані до видання книги МВКЛ №№ 22 та 23. В Острозі й Дніпропетровську провадяться дослідження книг Руської (Волинської) метрики, Все це є свідченням ренесансу, який переживає сьогодні метриканістика.

Алег ДЗЯРНОВІЧ. Працяг польскіх публікацыяў матэрыялаў Метрыкі ВКЛ

Metryka Litewska. Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wojewódstwo brzeskie litewskie 1667-1690 r. Opracował A. Rachuba. Warszawa: Neriton, Instytut Historii PAN, 2000. 227 str. + 1 mapa.

Abstract: Aleh DZIARNOVIČ. Continuation of the Polish Publications of Materials of the GDL Metrica // METRICIANA: Dasledavanni i materyjały Metryki Vialikaha Kniastva Litouskaha. Vol. I (ATHENAEUM: Commentarii Historiae et Culturae. 1 (3) - 2001).

Мне ўжо прыходзілася сустракацца ў Беларусі з меркаваннем, што Анджэй Рахуба паступова адышоў ад тэматыкі Метрыкі ВКЛ і не плануе болей да выдання кніжак з гэтае серыі. І сапраўды, з моманту выданні ім "Кнігі сігілят" [i] прайшло 13 гадоў, а пасля публікацыі Рэестраў падымнага падатку Віленскага ваяводства [ii] - 11 гадоў. Трэба адзначыць, што тыя кніжкі, апроч усяго іншага, выконвалі і сімвалічную функцыю, бо маніфеставалі рэальнае аднаўленне традыцыі публікацыі матэрыялаў Метрыкі ВКЛ. Пасля таго, як у 1978 г. быў сфармуляваны міжнародны праект [iii], а ў 1980 г. падпісаны рабочы план выдання Метрыкі, кнігі Анджэя Рахубы сталіся першым плёнам гэтага праекту. Наступная кніга, уласна з фонда "Метрыка ВКЛ", з'явілася ўжо ў 1993 г. і было гэта фундаментальнае і стаўшае цяпер бібліяграфічнаю рэдкасцю выданне незабыўнага Эгідыюса Банёніса [iv]. Потым на працягу 1990-х у Вільні выйшла яшчэ 11 кніжак Метрыкі ВКЛ; у 1999-2000 гг. нарэшце з'явіліся першыя падрыхтаваныя ва Украіне і ў Беларусі выданні. Дзевяностыя гады ўспрымаліся як перапынак у справе выдання Метрыкі ў Польшчы. І вось 2000 г. стаў годам працягу эдыцыі Метрыкі Анджэем Рахубам. Гэтым разам былі апублікаваныя Рэестры падымнага падатку ваяводства Берасцейска-літоўскага 1667-1690 гг.

Структура кнігі традыцыйная для падобных выданняў: Уводзіны, Спіс скарачэнняў, Тэкст крыніцаў, Індэкс асобаў, Індэкс геаграфічных назваў. Тэкст крыніцаў улучае ў сябе Рэестры 1667 г. і 1690 г. па Берасцейскаму павету (хоць у крыніцах гэтыя дакументы значацца як Рэестры ваяводства), а паколькі было немагчыма знайсці Рэестр 1690 для Пінскага павету, то апублікаваны толькі Рэестр, які быў спраўджаны ў 1673 г. У сувязі з гэтым аўтар піша пра пэўныя змены ў выдавецкай канцэпцыі, параўноўваючы цяперашняе выданне з выданнем Рэестраў Віленскага ваяводства, дзе былі змешчаныя матэрыялы толькі 1690 г. Звесткі 1667 г. уважаюцца за больш поўныя і менш сфальшаваныя, чым звесткі 1690 г., але параўнанне інфармацыі 1667 і 1690 гг. дазваляе прасачыць змены сярод землеўладальнікаў і іх маёмаснага стану. Гэта ёсць тым больш важным, што др. пал. XVII ст. прызнаецца часам паскоранай канцэнтрацыі зямельнай маёмасці ў руках магнатэрыі з адначасовай масавай паўпэрызацыяй дробных землеўладальнікаў.

Рэестры падымнага падатку (абюраты) уяўляюць сабою спецыфічны тып крыніцаў, асабліва важных для такіх дысцыплінаў як гістарычная дэмаграфія і генеалогія, а таксама для гісторыі населеных пунктаў. Фенаменальнае вынішчэнне краю ў выніку войнаў, якія адбываліся ад 1648 г. з ворагамі ўнутранымі ды знешнімі, велізарная пазыка Рэчы Паспалітай перад войскам (каля 14 млн. залатых) змусілі ўрад адразу ж пасля заканчэння вайны з Расіяй у 1667 г. увесці новы высокі падатак і распачаць перапіс усіх падаткаплацельшчыкаў, якія вызначаліся ад дыму (дому). Вось гэтая інфармацыя перапісу і складае змест Рэестраў падымнага, якія апрацоўвае Анджэй Рахуба. Тэксты, апублікаваныя ў анатуемым выданні, не маюць характару аднароднага і знаходзяцца ў розных архіўных зборах. Рэестр Берасцейскага ваяводства 1667 г. Рэестр Пінскага павету захоўваюцца ў віленскім Гістарычным Архіве Літоўскай Дзяржавы (Lietuvos Valstybės Istorijos Archyvas, LVIA) ў фондзе "Старажытныя акты", а Рэестр Берасцейскага ваявадства 1690 г. - у варшаўскім Галоўным Архіве Старажытных Актаў (Archiwum Główne Akt Dawnych, AGAD) у "Архіве Радзівілаў". Такім чынам, найноўшае выданне Анджэя Рахубы зноў правакуе дыскусію пра Метрыку ВКЛ у "вузкім" і "пашыраным" сэнсе слова.

Традыцыйна пад Метрыкаю ВКЛ разумеюць тую калекцыю копіяў дакументаў, якая ўласна ўтварае сёння Фонд № 389 Расійскага Дзяржаўнага Архіву Старажытных Актаў (РГАДА), а таксама тыя архіўныя адзінкі, што гістарычна ўваходзілі ў склад гэтае калекцыі. Але, зыходзячы з таго, што Метрыка -- гэта архіў канцылярыі вялікага князя, у апошнія дзесяцігоддзі сярод даследчыкаў робіцца папулярным аднясенне да Метрыкі ўвогуле ўсіх матэрыялаў гаспадарскай канцылярыі. Трэба меркаваць, што Анджэй Рахуба разумее Метрыку менавіта ў такім, "пашыраным" сэнсе слова.

Яшчэ адное вонкавае ўражанне ад апошняга тому, падрыхтаванага А. Рахубам - тэкст гістарычных каментараў пераважае па аб'ёму тэкст самой крыніцы. Рэестры падымнага - гэта спісы паселішчаў ды імёнаў з пэўнымі статыстычнымі звесткамі. А. Рахуба да вельмі шмат якіх персаналіяў (праз спасылкі ўнізе кожнай старонкі) падае біяграфічныя звесткі - даты жыцця (па магчымасці), калі тая ці іншая асоба займала тую ці іншую пасаду, якімі маёнткамі валодала. Гэта каласальны аб'ём інфармацыі і працы! Такія каментары былі магчымыя толькі таму, што А. Рахуба "курыруе" праект па ўкладанню спісаў службоўцаў Вялікага Княства Літоўскага ў рамках яшчэ больш грандыёзнага праекту "Службоўцы даўняй Рэчы Паспалітай XII-XVIII ст." З удзелам А. Рахубы ўжо выйшлі два тамы па Вялікаму Княству - пра службоўцаў цэнтральнага апарату і саноўнікаў ВКЛ [v] і пра інфлянцкіх службоўцаў [vi]. Таксама А. Рахуба ва ўводзінах да выдання Рэестраў падымнага Берасцейскага ваяводства шмат увагі надаў уласна падымнаму падатку - ягонаму паходжанню, спосабу збірання і вартасці.

Заканчваючы нашую анатацыю трэба ўзгадаць пра наклад выдання, а ён складае 300 асобнікаў. Можна было б сказаць, што такі наклад замалы для спецыялістаў у нашых краінах, а таксама для кола цікаўных да Метрыкі, якое паступова пашыраецца. Але такімі ёсць фінансавыя рэаліі, што датацыі польскага Камітэту навуковых даследаванняў хапіла менавіта на гэты наклад. Таму, адсылаючы да ідэі міжнароднага навуковага супрацоўніцтва ў справе выдання Метрыкі ВКЛ, сфармуляванай у канцы 1970-х гадоў, варта казаць пра тое, што аднаўленнем духу супрацоўніцтва было б стварэнне сістэмы даступнасці выданняў Метрыкі розных краінаў даследчыкам, якія займаюцца Метрыкаю і жывуць у розных кутках Вялікага Княства Літоўскага ды па-за ягонымі межамі.

---

 

Top