Папярэдняя старонка: Metriciana T. 1.

Дадана: 26-06-2011,
Крыніца: Менск 2001.

Алег ДЗЯРНОВІЧ. Прапановы па стварэнню Электроннага архіву Метрыкі ВКЛ

Алег ДЗЯРНОВІЧ. Кніга № 28 Метрыкі ВКЛ на кампакт-дыску

Алег ДЗЯРНОВІЧ. Прапановы па стварэнню Электроннага архіву Метрыкі ВКЛ

Abstract: Aleh DZIARNOVIČ. The Proposition of Creation of Electronic Archive of the GDL Metrica // METRICIANA: Dasledavanni i materyjały Metryki Vialikaha Kniastva Litouskaha. Vol. I (ATHENAEUM: Commentarii Historiae et Culturae. 1 (3) - 2001).

Пасля таго, як у 1978 г. быў сфармуляваны міжнародны праект па даследаванню і выданню Метрыкі Вялікага Княства Літоўскага (Літоўскай Метрыкі) [1], а ў 1980 г. падпісаны рабочы план выдання Метрыкі, выйшла 12 кнігаў у Літве [2], 3 - у Польшчы [3], па адной - ва Украіне [4] і ў Беларусі [5]. Прароблены немалы аб'ём працы, але наперадзе яшчэ непараўнаўча большы. Уласна фонд № 389 пад назваю «Літоўская Метрыка» Расійскага Дзяржаўнага Архіву Старажытных Актаў (РГАДА) утрымлівае 662 адзінкі захоўвання, а трэба дадаць яшчэ іншыя (спадарожныя) матэрыялы Канцылярыі вялікага князя літоўскага, якія так ці інакш тычацца Метрыкі ВКЛ. Гэтыя матэрыялы знаходзяцца ў архівах ды сховішчах Польшчы, Расіі, Літвы, Украіны.

Яшчэ не ўведзеныя ў навуковы ўжытак усе кнігі Метрыкі ВКЛ, а ўжо працуюць механізмы самаабмежавання. Наклады многіх апублікаваных кнігаў Метрыкі ВКЛ зусім не дастатковыя (часам 500 асобнікаў), а камунікацыя ўскладненая, так што нават метрыканты розных краінаў не маюць магчымасці мець у сябе ўсе гэтыя выданні ці нават мець да іх доступ. Не цалкам забяспечаныя выданнямі Метрыкі ВКЛ і Нацыянальныя, навуковыя і ўніверсітэцкія бібліятэкі краінаў Цэнтральнай і Усходняй Еўропы.

Між тым Метрыка ВКЛ застаецца унікальным корпусам крыніцаў па гісторыі ўсяго нашага рэгіёну Еўропы. Паступова, з навуковым засваеннем корпусу матэрыялаў Метрыкі ВКЛ, будзе ўзрастаць і попыт на інфармацыю з Метрыкі, якую змогуць больш шырока выкарыстоўваць гісторыкі, выкладчыкі, краязнаўцы… Такім чынам, праблемы з доступам да кніжных версіяў Метрыкі будуць толькі нарастаць. У гэтай сітуацыі верагодным развязаннем інфармацыйнага канфлікту паміж навуковым засваеннем матэрыялаў і іхняй даступнасцю можа стаць стварэнне Электроннага архіву Метрыкі ВКЛ.

На сёння стварэнне Электроннага архіву не можа апярэжваць падрыхтоўку кнігаў Метрыкі ВКЛ да выдання ў традыцыйным папяровым варыянце. Электронны архіў уключаў бы ў сябе ўсе падрыхтаваныя кнігі Метрыкі ВКЛ з утварэннем агульнага пашуковага апарату (напрыклад, паводле геаграфічнага, імяннога і прадметнага паказальнікаў). Знешнім сведчаннем існавання архіву было б стварэнне сеткі спецыяльных сайтаў ў Інтэрнэце, дзе была б рэпрэзэнтаваная інфармацыя пра ўсю актуальную працу над Метрыкаю ВКЛ у розных краінах (бібліяграфія, інстытуцыі, даследчыкі, кантактная інфармацыя), а ў перспектыве і меўся б выхад на ўвесь масіў інфармацыі Электроннага архіву - на электронныя версіі апублікаваных кнігаў Метрыкі ВКЛ.

Гаворка вядзецца не пра акумуляцыю ў нейкім адным цэнтры ўсіх здабыткаў, а пра стварэнне сістэмы ўзаемазвязаных сайтаў (магчыма тых, якія ўжо існуюць) інстытуцыяў, што стала працуюць над Метрыкаю ВКЛ [6]. Гэтыя інстытуцыі змяшчалі б на сваіх сайтах электронныя версіі сваіх выданняў ды падавалі б звесткі пра праект усяго Электроннага архіву Метрыкі ВКЛ і давалі б лінкі на адпаведныя сайты. Агульныя звесткі пра праект таксама змесціць на сваім сайце мінскі Цэнтр Athenaeum.

Апроч таго, трэба падумаць пра выданне электронных версіяў кнігаў Метрыкі ВКЛ на кампакт-дысках. Гэта зрабіла б больш даступнай інфармацыю для бібліятэкаў і ўніверсітэтаў, дзе ёсць зацікаўленасць у Метрыцы ВКЛ. Апроч таго, тэхналогія выпуску кампакт-дыскаў зручная тым, што іх можна "дадрукоўваць" па меры патрэбы, што значна складаней рабіць з класічнымі кнігамі на паперы. Як першы крок Цэнтр Athenaeum, услед за выданнем Кнігі Метрыкі ВКЛ № 28, выпусціў кампакт-дыск з тэкстам гэтай кнігі [7].

Натуральна, функцыянаванне падобнай сістэмы патрабуе згоды усіх даследчыкаў, хто працуе над Метрыкаю ВКЛ. Пытанне, якое можа ўзнікнуць - гэта зазначэнне аўтарскіх правоў. Усе гэтыя тэмы патрабуюць абмеркавання паміж метрыкантамі і іхнім адміністрацыйным кіраўніцтвам, тым больш ведаючы кансерватызм гісторыкаў адносна новых інфармацыйных тэхналогіяў. Падобна, што гэтаму абмеркаванню можа быць прысвечаная асобная канферэнцыя.

Трэба адзначыць, што мінскі Цэнтр Athenaeum ужо пачаў інфармацыйную дзейнасць па пашырэнню ідэі Электроннага архіву Метрыкі ВКЛ. Адпаведны тэкст з'явіўся ў беларускай прэсе [8]. Інфармацыя пра ідэю Электроннага архіву пашыраецца ва Ўкраіне [9]. На гэты момант ідэя Электроннага архіву абмяркоўваецца сярод беларускіх і літоўскіх метрыкантаў. У якасці трыбуны для абмеркавання праблемаў стварэння Электроннага архіву Метрыкі ВКЛ рэдакцыя альманаху " METRICIANA" гатовая прапанаваць ягоныя старонкі.

Дадатак 1

Кнігі Метрыкі ВКЛ, выдадзеныя ў Літоўскай рэспубліцы

(выданні падаюцца паводле сучаснай валавай нумарацыі Кнігаў Метрыкі ВКЛ):

1. Lietuvos Metrika -- Lithuanian Metrica -- Литовская Метрика . Kn. 1 (1 380 -15 84 ): Užrašymų kn. 1 / Parengė Algirdas Baliulis ir Romualdas Firkovičius. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidykla, 1998.

2. Lietuvos Metrika -- Lithuanian Metrica -- Литовская Метрика . Kn. 3 (1 44 0 -1 49 8 ): Užrašymų kn. 3 / Parengė Lina Anužytė ir Algirdas Baliulis. Vilnius: Žara, 1998.

3. Lietuvos Metrika -- Lithuanian Metrica -- Литовская Метрика . Kn. 5 (1427-1506): Užrašymų kn. 5 / Parengė Egidijus Banionis. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidykla, 1993.

4. Lietuvos Metrika -- Lithuanian Metrica -- Литовская Метрика. Kn. 8 (1499-1514): U ž ra š ym ų kn. 8 / Parengė Algirdas Baliulis, Romualdas Firkovičius, Darius Antanavičius. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidykla, 1995.

5. Lietuvos Metrika -- Lithuanian Metrica -- Литовская Метрика . Kn. 10 (1 44 0 -1 523 ): Užrašymų kn. 10 / Parengė Egidijus Banionis ir Algirdas Baliulis. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 1997.

6. Lietuvos Metrika -- Lithuanian Metrica -- Литовская Метрика . Kn. 11 (1 518 -1 523 ): Užrašymų kn. 11 / Parengė Artūras Dubonis. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 1997.

7. Lietuvos Metrika -- Lithuanian Metrica -- Литовская Метрика. Kn. 25 (1387-1546): U ž ra š ym ų kn. 25 / Parengė Darius Antanavičius ir Algirdas Baliulis. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidykla, 1998.

8. Lietuvos Metrika . Кn . 224 (1522-1530): 4-oji Teism ų byl ų knyga / S. Lazutka, I. Valikonytė ir kt. Vilnius: Vilniaus Universitetas, 1997.

9. Lietuvos Metrika . Кn . 225 (1528-1547): 6-oji Teism ų byl ų knyga / S. Lazutka, I. Valikonytė ir kt. Vilnius: Vilniaus Universitetas, 1995.

10. Lietuvos Metrika . Kn . 227 (1533-1535): 8-oji Teism ų byl ų knyga / I. Valikonytė, S. Lazutka ir kt. Vilnius: Vilniaus Universitetas, 1999.

11. Lietuvos Metrika -- Lithuanian Metrica -- Литовская Метрика. Kn. 530 (1566 -- 1572): Viešųjų reikalų knyga 8 / Parengė Darius Baronas ir Liudas Jovaiša. Vilnius: Žara, 1999.

12. Lietuvos Metrika -- Lithuanian Metrica -- Литовская Метрика. Kn. 564 (1553 -- 1567): Viešųjų reikalų knyga 7 / Parengė Algirdas Baliulis. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidykla, 1996.

Дадатак 2

(падрыхтаваны разам з Валерыем Мянжынскім)

Інстытуцыі і асяродкі, дзе вядзецца праца па даследаванню і выданню Метрыкі ВКЛ

Беларусь:

1. Інстытут гісторыі Нацыянальнай Акадэміі навук Беларусі (Мінск).

2. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі (Мінск).

3. Цэнтр Athenaeum (Мінск).

Літва:

1. Інстытут гісторыі Літвы (Вільня).

2. Віленскі ўніверсітэт.

Польшча:

1. Інстытут гісторыі Польскай Акадэміі навук (Варшава) (Instytut Historii, Polska Akademia Nauk).

2. Універсітэт імя А. Міцкевіча ў Познані (Uniwersytet im A. Mickiewicza w Poznaniu).

3. Галоўны Архіў Старажытных Актаў у Варшаве (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie).

Расія:

1. Інстытут Расійскай гісторыі Расійскай Акадэміі навук (Масква) (даследчыцкі асяродак).

2. Расійскі Дзяржаўны Архіў Старажытных Актаў (Масква).

Украіна:

1. Універсітэт "Астрожская Акадэмія" (Астрог).

2. Днепрапятроўскі Нацыянальны Універсітэт.

3. Інстытут украінскай археаграфіі і крыніцазнаўства імя М. Грушэўскага НАН Украіны (Кіеў, Львоў, Астрог).

Алег ДЗЯРНОВІЧ. Кніга № 28 Метрыкі ВКЛ на кампакт-дыску

Abstract: Aleh DZIARNOVIČ. The Book 28 of the GDL Metrica on a Compact Disc // METRICIANA: Dasledavanni i materyjały Metryki Vialikaha Kniastva Litouskaha. Vol. I (ATHENAEUM: Commentarii Historiae et Culturae. 1 (3) - 2001).

У кастрычніку 2000 г. Цэнтр Athenaeum выпусціў кампакт-дыск з электроннай версіяй тэксту Кнігі № 28 Метрыкі ВКЛ. Гэтая падзея стала чарговым крокам у рэалізацыі абяцанай праграмы дзейнасці, сфармуляванай тады, як толькі Athenaeum далучаўся да праекту даследавання і выдання Метрыкі ВКЛ [10].

Кніга запісаў № 28 Метрыкі ВКЛ была падрыхтаваная да друку ў Інстытуце гісторыі Нацыянальнай Акадэміі навук Беларусі ў выніку шматгадовай працы гісторыка і метрыканта Валерыя Мянжынскага. На важным этапе падрыхтоўкі кнігі да друку далучыўся лінгвіст і метрыкант Уладзімір Свяжынскі. Выхад у свет Кнігі № 28 Метрыкі ВКЛ адбыўся дзякуючы шчасліваму супрацоўніцтву недзяржаўнай і дзяржаўнай інстытуцыяў Беларусі, а менавіта Цэнтру Athenaeum і Інстытута гісторыі НАН Беларусі. Вельмі вялікая заслуга ў справе выдання кнігі - навуковая і грамадская настойлівасць аўтараў. Электронная версія Кнігі № 28, як і уся сістэма інтэрфейсу, была падрыхтаваная Алесем Жынкіным.

Аздабленне вокладкі кампакт-дыску выкананае ў тым ж візуальным шэрагу, што і кнігі: асноўныя колеры - чорны, "залаты" і "срэбны"; выкарыстаныя рэненсасовыя і мадэрновыя элементы аздаблення кнігі (тычыцца найперш арнаментальнай рамкі); змешчаныя распрацаваны для выдавецкай серыі Цэнтру Athenaeum "Метрыка ВКЛ" знак-лігатура "МВКЛ", а таксама герб Вялікага Княства Літоўскага "Пагоня" малюнку гарадзенскага майстры XVI ст. Эразма Коміна [11]. Распрацоўшчык дызайну выдавецкай серыі "Метрыка ВКЛ" - мастак Андрэй Фядорчанка (пры ўдзеле Алеся Жынкіна).

Патрабаванні да канфігурацыі (System Requirements):

Для працы з CD " Метрыка Вялікага Княства Літоўскага. Кніга 28 (1522--1552 гг.)" (далей -- CD "Metryka_28") неабходнае наступнае кампутарнае забеспячэнне:

-- PC 386 (minimum), 486, Pentium, Pentium Pro (recommended);

-- Microsoft Windows 3.1, Microsoft Windows for Workgroups, Microsoft Windows 95;

-- Microsoft Windows NT 3.5.1 or 4.0;

-- 4 MB RAM (minimum);

-- 5 MB hard disk space, plus 7 MB additional temporary disk space available during installation Adobe Acrobat Reader v. 3.01 for Windows.

Праца з тэкстам кнігі:

Для працы над кнігаю патрэбна наяўнасць праграмы Adobe Acrobat Reader for Windows версій 3.0 - 4.0. Калі гэтая праграма ёсць у PC, то можна адразу праглядаць Кнігу № 28 Метрыку. Для гэтага СD "МETRYKA_28" устаўляецца у CD-ROM і двойчы клікаецца па аднаму з наступных файлаў:

n калі Вы хочаце праглядаць Кнігу Метрыкі са зместам у беларускай мове, выберыце файл LM_28_BY.pdf;

n калі Вы хочаце праглядаць Кнігу Метрыкі са зместам у ангельскай мове, выберыце файл LM_28_E.pdf.

Калі ў Вашым PC адсутнічае праграма Adobe Acrobat Reader for Windows, Вам неабходна яе інсталяваць. Можна выкарыстаць Adobe Acrobat Reader for Windows версіі 3.01, запісанай на CD "Metryka_28". Дзеля гэтага запусціце праграму Aread31.exe і выконвайце патрабаванні па інсталяцыі Adobe Acrobat Reader.

Практыка паказала, што найбольш зручнай для працы з тэкстам кнігі ёсць версія 4.0 праграмы Adobe Acrobat Reader for Windows. Але распрацоўшчыкі электроннай версіі Кнігі № 28 Метрыкі ВКЛ змясцілі на сваім CD версію 3.0 праграмы Adobe Acrobat Reader for Windows, зыходзячы з праблематыкі аўтарскіх правоў. Версія 3.0 з'яўляецца агульнадаступнай, а версію 4.0 трэба было б набываць у кампаніі-распрацоўшчыка, што значна б ускладніла выпуск даступнай электроннай версіі кнігі № 28 Метрыкі ВКЛ.

Але мусім папярэдзіць, што на некаторых больш ранніх версіях персанальных кампутараў пры карыстанні версіяй 3.0 праграмы Adobe Acrobat Reader for Windows пошукавы апарат старонак можа пераводзіць на старонку роўна на 1 нумар меншы, чым Вы задаеце (напрыклад, пры заданні перайсці на старонку 43 Вы трапляеце на старонку 42). А на старонцы 277 (Contents) можа выпадаць літара F.

Для зручнасці прагляду тэксту Кнігі № 28 Метрыкі ВКЛ можна выкарыстоўваць магчымасці праграмы Adobe Acrobat Reader for Windows. Вось найважнейшыя з іх:

Ctr+5 -- перайсці на старонку па выбару;

Ctr+2 -- перайсці на папярэднюю старонку (можна выкарыстоўваць таксама PageUp альбо курсор уверх);

Ctr+3 -- перайсці на наступную старонку (можна выкарыстоўваць таксама PageDown альбо курсор уніз);

Ctr+1 -- перайсці на першую старонку;

Ctr+4 -- перайсці на апошнюю старонку;

Сtr+K -- старонка на ўсю шырыню вакна;

Ctr+J -- старонка на ўсё вакно;

Ctr+H -- старонка ў натуральную велічыню;

Ctr+Shift+L -- старонка на ўвесь экран;

Ctr+6 -- паказаць толькі старонку;

Ctr+7 -- паказаць старонку і змест;

Сtr+P -- друк на паперу;

Ctr+Shift+M -- паказаць меню Adobe Acrobat Reader;

Ctr+Shift+B -- паказаць інструменты Adobe Acrobat Reader.

Трэба адзначыць, што пры «загрузцы» CD "Metryka_28" меню і інструменты Adobe Acrobat Reader устанаўліваюцца не аўтаматычна, а паводле жадання - іх трэба выклікаць пры дапамозе адпаведных клавішаў (гл. вышэй).

Даволі падрабязная інструкцыя для працы з CD "Metryka--28" па-беларуску і па-ангельску змешчаная адпаведна ў файлах README--B.txt i README--E.txt. Таксама і змест кнігі ў вакне Adobe Acrobat Reader змешчаны (паводле выбару) па-беларуску і па-ангельску.

Такім чынам, на CD "Metryka--28" змешчаныя наступныя структурныя элементы:

Aread31.exe - Adobe Acrobat Reader v. 3.01 for Windows;

LM_28_BY.pdf - Кніга № 28 Метрыкі ВКЛ са зместам у беларускай мове;

LM_28_E.pdf - Кніга № 28 Метрыкі ВКЛ са зместам у ангельскай мове;

README_B.txt - інструкцыя ў беларускай мове па працы з CD "Metryka--28";

README_Е.txt - інструкцыя ў ангельскай мове па працы з CD "Metryka--28".

Тэкст Кнігі № 28 Метрыкі ВКЛ на кампакт-дыску змяшчае ў сабе ўсе часткі кнігі, якая была выдадзеная ў папяровым варыянце таксама ў 2000 г. - Уводзіны (па беларуску, па расійску, па ангельску, па літоўску), ілюстрацыі (рэпрадукцыі 8 аркушаў архіўнага арыгіналу), Справы Кнігі № 28 Метрыкі ВКЛ (разам з рэестрам 1597 г.), Навукова-даведачны аппарат (Спіс скарачэнняў; Імянны, Геаграфічны і Прадметны паказальнікі; Слоўнік; Табліцы).

Пашырэнне інфармацыі пра CD "Метрыка Вялікага Княства Літоўскага. Кніга 28 ":

Выпуск CD "Metryka--28" разглядаецца прадстаўнікамі Цэнтру Athenaeum і аўтарамі кнігі як першы практычны крок у рэалізацыі праекту Электроннага архіву Метрыкі ВКЛ [12]. Таму тут асобую значнасць набывае інфармаванне метрыкантаў і грамадскасці пра выхад CD, а таксама пра ідэю самога Электроннага архіву.

Прэзэнтацыя (першая публічная дэманстрацыя) CD "Metryka--28" адбылася 18-21 кастрычніка 2000 г. у Днепрапятроўскім Нацыянальным Універсітэце на Міжнароднай навуковай канферэнцыі "Гістарычнае крыніцазнаўства ў інфармацыйным грамадстве". Дэманстрацыю правёў аўтар кнігі № 28 Метрыкі ВКЛ Валеры Мянжынскі.

Выхад на кампакт-дыску адной з кнігаў Метрыкі ВКЛ прыцягнуў увагу і беларускай прэсы - інфармацыя была пашыраная агенствам "БелаПАН", пра гэта паведаміла нават рэкламная газета "Ва-банкъ" [13], нататку пра выпуск CD была апублікаваная ў беларускім укладышы расійскай газеты «Известия» [14]. Трэба адзначыць, што з апублікаваных у друку матэрыялаў найбольш кваліфікаваная інфармацыя была пададзеная ў мінскай рэкламнай газеце "Ва-банкъ" з накладам 209.000 асобнікаў.

Напрамкі далейшай працы:

Аўтары праекту CD "Metryka--28" мяркуюць, што ў гэтым кампакт-дыску яшчэ не былі рэалізаваныя ўсе ідэі, якія ўкладваюцца імі ў паняцце Электроннага архіву. Далейшай і вельмі сур'ёзнай працы праграміста патрабуе ўдасканаленне пошукавага апарату - пошук паводле імя, тапоніма, альбо тэрміна. Асобная тэма - гэта спалучэнне выпушчанага кампакт-дыску і тых кампакт-дыскаў з тэкстамі іншых Кнігаў Метрыкі ВКЛ, якія будуць выходзіць надалей. Пажадана, каб прынцыпы працы з рознымі кампакт-дыскамі былі ўсё ж агульнымі. Тым больш пэўнай уніфікацыі запатрабуе стварэнне сеткі сайтаў у INTERNET.

Як адну з задачаў аўтары праекту CD "Metryka--28" ставілі пераадоленне пэўнай інэртнасці гісторыкаў перад абліччам сучасных інфармацыйных тэхналогіяў. Агульны рэсурс кампакт-дыску - 650 МБ, Кніга № 28 Метрыкі ВКЛ разам з праграмаю Adobe Acrobat Reader v. 3.01 for Windows займаюць на кампакт-дыску толькі 12,5 МБ. Так што на гэтым кампакт-дыску маглі б з'явіцца тэксты і іншых падрыхтаваных Кнігаў Метрыкі ВКЛ. Тут важна было давесці да беларускіх гісторыкаў, што публікацыя праз электронную версію таксама ёсць публікацыяй кнігі. Тым больш, што ў Беларусі ўжо дзейнічае Закон аб электронных носьбітах інфармацыі і на іх таксама распаўсюджваецца аўтарскае права.

---

 

Top