Папярэдняя старонка: Metriciana T. 2.

Дадана: 26-06-2011,
Крыніца: Менск 2003.

Анна Л. ХОРОШКЕВИЧ. К ИЗУЧЕНИЮ ДИПЛОМАТИКИ ВЕЛИКОГО КНЯЖЕСТВА ЛИТОВСКОГО И ВНУТРЕННЕЙ И ВНЕШНЕЙ ПОЛИТИКИ СИГИЗМУНДА II АВГУСТА В ПЕРВЫЕ ГОДЫ ЛИВОНСКОЙ ВОЙНЫ («УВЯЖЧИЕ ЛИСТЫ» КНИГИ ЗАПИСЕЙ 44 ЛИТОВСКОЙ МЕТРИКИ)

Алесь ГРУША. "ЛІСТЫ" І "ЎВЯЖЧЫЯ" КНІГІ МЕТРЫКІ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА 44 (1559-1566)

Анна Л. ХОРОШКЕВИЧ. К ИЗУЧЕНИЮ ДИПЛОМАТИКИ ВЕЛИКОГО КНЯЖЕСТВА ЛИТОВСКОГО И ВНУТРЕННЕЙ И ВНЕШНЕЙ ПОЛИТИКИ СИГИЗМУНДА II АВГУСТА В ПЕРВЫЕ ГОДЫ ЛИВОНСКОЙ ВОЙНЫ («УВЯЖЧИЕ ЛИСТЫ» КНИГИ ЗАПИСЕЙ 44 ЛИТОВСКОЙ МЕТРИКИ)

Abstract: Anna L. KHOROSHKEVICH. K izucheniyu diplomatiki Velikogo Knyazhestva Litovskogo i vneshney i vnutrenney politiki Sigismunda II Avgusta v pervye gody Livonskoy voyny ("uvyazhchie listy" Knigi zapisey 44 Litovsoy Metriki) [To Study of the Diplomatics of the Grand Duchy of Lithuania both Internal and Foreign Policy of Sigismund II Augustus per the First Years of the Livonian War (The "Introductory Letters" / "Uviažčyja Listy" of the Book of Inscriptions No 44 of the Lithuanian Metrica)] // METRICIANA: Daśledavańni i materyjały Metryki Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Vol. II (ATHENAEUM: Commentarii Historiae et Culturae. VIII, 2003). P. 57-62.

Ввод в научный оборот 44-ой Книги записей Литовской Метрики [1] в серии "Беларуская гістарычная бібліятэка" - это не только новый шаг в развитии белорусской археографии [2], это и новый уровень изучения дипломатики Великого Княжества Литовского. Пусть составитель этого тома - А. И. Груша и не ставил перед собой специальной цели дипломатического исследования документов этой книги, однако избранный им метод публикации вынудил его серьёзно заниматься классификацией находящихся в книге материалов и адэкватного определения тех или иных разновидностей материалов в заголовках документов. Последуем же за публикатором.

Среди указателей есть один очень скромный, но чрезвычайно важный. Это указатель разновидностей документов (с. 166), он составлен в соответствии с современными научными заголовками документов, принадлежащими А. И. Груше. В самой книге-копии также имеются заголовки. К сожалению, в своём Введении издатель не остановился на вопросе классификации материалов Метрики, ограничившись лишь краткими замечаниями относительно времени составления заголовков, большую часть которых он справедливо относит к концу XVI в. Исключения, по его мнению, составляют заголовки четырёх документов - №№ 30, 37, 39, 70, поскольку содержат избыточную - по сравнению с текстом - информацию, а именно - дату или имя адресата.

А. И. Груша выделил 17 разновидностей документов, которые он и попытался распределить в соответствии с предложенной им классификацией (это откупной, известительный, известительно окружной, данный уставной, заставной = закладной, подтвердительный, льготный, ввязчий, «лист», «вырок», «глейтовный», запись, инструкция, привилей, реестр, «устава»). Нельзя сказать, чтобы Груша вполне успешно справился с задачей подобного подсчёта и распределения. В указателе насчитывается 126 позиций, тогда как в самой книге всего 106 документов. Некоторые из них оказались занесёнными в две разновидности: «листы» и их подвиды (известительный окружной, данный уставной, ввязчий). На примере последней разновидности попытаемся рассмотреть, почему так случилось.

Документ № 1 относится к 25 июля 1561 г.

Заголовок текста:

Заголовок конца XVI в.	Заголовок 2001 г.
Листъ, писаный до старосты зелборского, пана Миколая Талвоша, князю Ивану Крошинскому на мыжу Акнисту при границы ифлянтъской	«Лист» вял. кн. літ., кар. пол. Жыгімонта [II] Аўгуста да зельборскага і ленаварскага с-ты, п. Мікалая Тальвошы аб дараванні ўпіцкаму дз-цу кн. Івану Цімафеевічу Крошынскаму мызы Акністы пры Інфлянцкай мяжы, і ўвяжчы на ўвядзенне Крошынскага ва ўладанне

В самом тексте документа чётко выделяются интитуляция, инскрипция, наррация, диспозиция и конечный протокол. Составитель заголовка конца XVI в., находившийся в великокняжеской канцелярии, не счёл целесообразным указывать имени и титула короля, внёс в соответствии с традициями своего времени отсутствовавшее в самом документе слово лист, но сохранил имя адресата, пожалованного землёй лица, точное указание о мызе и её расположении, чрезвычайно актуальное и в условиях 1561 г., и в конце XVI в. Однако составитель заголовка опустил и важнейшую часть документа - распоряжение короля о передаче кн. И. Т. Крошинскому земли с определением её границ и об "увязанье" в новое владение.

А. И. Груша попытался раскрыть полностью содержание документа. В его заголовке король получил имя и титул, расширен в соответствии с текстом документа титул исполнителя королевского распоряжения. Вид документа определён в соответствии с заголовком конца XVI в. и текстом акта до двух - "лист" (подчёркиваем - в кавычках) и увяжчы-ввязчий. Насколько правомерно последнее действие - разделение единого документа на две разновидности - "лист" и "увяжчы"?

Вернёмся к тексту документа. В нём нет ни одного самоназвания документа, присутствуют лишь глаголы: один в прошедшем времени («дали есмо»), что указывает на действие, предшествовавшее имевшему место 25 июля 1561 г. написанию распоряжения зельборскому и ленневарденскому державце, и несколько глаголов в повелительном наклонении («ты бы ведал…, подал и завел… увезал»). Именно последние глаголы и выражают смысл и цель написания документа № 1. В связи с этим представляется неправомерным употребление двух терминов-существительных для определения розновидности документа № 1. Можно было бы облегчить конструкцию заголовка, опустив часть выделенных курсивом слов в заголовке А. И. Груши: "Увяжчы ліст… Жыгімонта [II] Аўгуста да зельборскага і ленаварскага с-ты, п. Мікалая Тальвошы аб дараванні ўпіцкаму дз-цы кн. Івану Цімафеевічу Крошынскаму мызы Акністы пры Інфлянцкай мяжы".

Процедура дарования земли происходила по-разному. Согласно документу № 1 король сам распоряжался этим. Согласно документу № 2 от 3 ноября 1561 г. землю в указанном королем размере (двух волок "оселых" и 1 пустой) должен был найти и выделить пинский и кобринский староста Станислав Андреевич Довойна. При этом король велел обеспечивать в течении года сына боярского Воина Захарьича и его слугу продовольствием (зерном, солодом, крупами, мясом и деньгами на покупку свежего мяса и рыбы), а также их лошадей - сеном зимой, а летом - покосом (пашей ?). А. И. Груша предваряет текст документа аналогичным заголовком (дополнение - "аб забеспячэнні яго «живностью» на год"), в котором отчасти пропадает специфика ситуации - беглец из России попадает в льготные условия, ибо ему и его слуге выделяется содержание по довольно высоким годовым нормам, "доколе он на тои оселости своеи мешкане поставит". В диспозиции документа встречаем ту же условно-повелительную форму глагола: "штобы еси… обравъши у волости Кобрыньскои [три волоки] дал и завел… и в то его увезал, дал бы… живъность". Думается, эта разновидность может быть названа "листом данным, увязчим и льготным".

Третий тип пожалования - по инициативе ("челобитью") получателя найденной этим последним земли, представлен следующим документом № 3 от 8 февраля 1562 г. В наррации идёт речь о челобитьи мстиславского пушкаря на "пляц… с огородом", принадлежавшим мстиславскому мещанину. На этот раз королевская данина оформляется в момент создания опубликованного под № 3 документа: "… мы… есмо дали, и сим листом нашим даем". Сочетание в одной фразе прошедшего времени - "дали" и настоящего "даем" одного и того же глагола свидетельствует о том, что устное согласие короля предшествовало оформлению его в письменной форме. В инскрипции появляется глагол "приказуем.. тое дворище и огород дати" без внесения "плату с моръкгов местъских". Пожалуй, этот документ можно назвать "приказом рогачевскому державце о выделении пушкарю согласно его челобитью дворища с огородом на условии исполнения пушкарской службы".

Четвёртый документ книги от 5 февраля 1562 г. - данный и ввязчий господарскому слуге село Лопеницы взамен за продовольствие и деньги, которые слуга ранее получал из казны. На этот раз инициатором выступает сама казна, которой к февралю 1562 г. пришлось сокращать свои натуральные и денежные расходы - именно цели экономии и побудили выделить одному из слуг село Лопеницы.

Война Захарьич явно пользовался расположением короля. 28 февраля 1562 г. Сигизмунд II Август отдал приказ («приказуемъ») тому же Довойне "обрати волоку оселую, дати [Войне Захарьичу]… завести и увязати" (документ № 5), притом без отмены "живности" и кормовых денег, как это было в случае с Василием Чаплиным (документ № 4). Эта разновидность может быть названа "приказом-даниной и ввязчим листом".

Королевский приказ встречаем и в документе № 63 от 3 ноября 1562 г. "Приказ" адресован каменецкому старосте Г. И. Горностаю, который должен "завести" (т. е. отделить), "подать" и "увезать" дьяку И. Б. Кругельскому 4 волоки и 1 морг в Каменецкой волости. Решение об этом было принято королём до отправки настоящего приказа, при этом с предварительной консультацией ревизоров, которые оценили землю как "кгрунът середний". Думается, и этот документ можно назвать точно таким же образом, как и № 5.

Инициатором дарования земли в документе № 80 от 13 августа 1563 г. выступил боярин Новогородской земли Пётр Григорьевич, обратившийся с челобитьем к королю о получении трёх волок пустой земли на условиях конной службы. Однако окончательное решение по этому поводу должен был принять сам новогородский воевода, который должен был удостовериться в наличии такой земли, а в случае несоответствия просьбы челобитника реальности найти взамен 3-х указанных другие 3 волоки пустой земли. Этот "приказ короля воеводе… о данине и ввезанье в землю боярина… по его челобитью".

1563 г. принёс чувствительные изменения не только в международном положении и престиже Великого Княжества Литовского, но и в социальных отношениях внутри самого государства. Многие полоцкие землевладельцы потеряли свои прежние владения и вынуждены были обратиться к королю с просьбой о предоставлении им новых земель за пределами Полоцкой земли. Среди них было трое Костюшковичей - Андрей, Максим и Игнат, бившие челом королю о пожаловании их "хлебокормлением" (документ № 83). Любопытно возрождение последнего термина - "хлебокоръмленик", весьма древнего по мнению М. Н. Тихомирова. Король распорядился выделить им село в Могилёвской волости с землёй 2 х 8 вёрст, тремя дымами и двумя с половиной службами. Точность указания размеров села, его населения и платы за все повинности явно указывает, что в поисках источника "хлебокормления" полоцких бояр участвовали "скарб" и ревизоры. Неслучайно в документе употреблён глагол "давать" в прошедшем и настоящем времени: "дали есмо им и сим листом нашим даем". На долю могилёвского державцы Остафья Воловича приходилась служебно-вспомогательная роль: "тое село… подати и в то их увезати". Это "данина-ввязанье в хлебокормление села… до освобождения земель полоцких бояр… по приказу короля в соответствии с их челобитьем".

Все вышеперечисленные документы А. И. Груша зачислил в две разновидности - "листов" и "увяжчих". Некоторые аналогичные документы остались лишь в качестве "увяжчих". Между тем дипломатический состав чисто "увяжчих" (по А. И. Груше) ничем не отличается от "листов" и "увяжчих".

состав док-та / № док-та	№ 22	№ 25	№ 79	№ 94
Заголовок публикатора	увяжчий	увяжчий	увяжчий	"лист" и увяжчий
Интитуляция	Жигимонт [Август]	Жигимонт Август	Жигимонт Август	Жигимонт Август
Адресат	дворянин	дворянин	дворянин	державца василишский
Наррацио	дали [монастыръ]	дали [три волоки земли]	бил чоломъ; дали [три волоки земли]	дали [волоки оселые]
Диспозиция	"приказуемъ… ажъбы… увезалъ"	"приказуемъ… ажъбы… увезалъ" + "в моцъ и держанье… подалъ"	"приказуемъ, ажъбы еси… подалъ и… увезалъ"	"приказуемъ…ажъбы … далъ и… увезалъ. А мы то ему листомъ нашимъ потвердити роскажемъ"
Место, дата	Место, дата	Место, дата	Место, дата	Место, дата

Таким образом, «листы» и увяжчие отличаются от чистых увяжчих лишь адресатом - исполнителем распоряжения короля. Первые направлялись королём к представителю верховной власти, вторые - королевским дворянам, вероятно, во втором случае речь шла о землях, принадлежавших к королевскому и великокняжескому домену. Впрочем, это предположение нуждается в проверке.

Ввязчие листы использовались в случаях распределения или перераспределения земель. Даже те немногие 13 ввязчих свидетельствуют о пополнении, иногда временном, привилегированного сословия землевладельцев в связи с переходом на службу беглецов из Москвы, отмеченном уже в 1561 г., когда стали заметны сдвиги во внутренней политике Российского царства и первые признаки приближающейся опричнины. С другой стороны, внешнеполитические неудачи, в частности, потеря Полоцка 15 февраля 1563 г. обострила земельный вопрос в Великом Княжестве Литовском, когда часть полоцких землевладельцев потеряла свои отчинные земли. Таковы краткие итоги рассмотрения ввязчих, находящихся в составе Книги записей 44 Литовской Метрики.

Важно подчеркнуть, что систематический дипломатический анализ документов этой и других Книг записей может пролить новый свет не только на характер делопроизводства в этом государстве, но и на коренные вопросы истории его развития в годы Ливонской войны. Но это - задача будущих исследований, которые с выходом в свет 44-й Книги записей, равно как и других, будет проводить значительно легче.

Атрымана рэдакцыяй 30. І.2003

Алесь ГРУША. "ЛІСТЫ" І "ЎВЯЖЧЫЯ" КНІГІ МЕТРЫКІ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА 44 (1559-1566)

(з нагоды артыкула Ганны Л. Харашкевіч "Да вывучэння дыпламатыкі Вялікага Княства Літоўскага ды ўнутраная і знешняя палітыка Жыгімонта ІІ Аўгуста ў першыя гады Лівонскай вайны ("увяжчыя лісты" Кнігі запісаў 44 Літоўскай метрыкі)")

Abstract: Aleś HRUŠA. "Listy" i "ŭviažčyja listy" Knuhi Metryki Vialikaha Kniastva Litoŭskaha 44 (1559-1566) (z nahody artykuła Hanny L. Charaškievič "K izucheniyu diplomatiki Velikogo Knyazhestva Litovskogo i vneshney i vnutrenney politiki Sigismunda II Avgusta v pervye gody Livonskoy voyny") [The "Sheets" / "Listy" and the "Introductory Letters" / "Uviažčyja Listy" of the Book No 44 of the Metrica of the Grand Duchy of Lithuania, 1559-1566 (In Connection with the Article of Anna L. Khoroshkevich " To Study of the Diplomatics of the Grand Duchy of Lithuania both Internal and Foreign Policy of Sigismund II Augustus per the First Years of the Livonian War")] // METRICIANA: Daśledavańni i materyjay Metryki Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Vol. II (ATHENAEUM: Commentarii Historiae et Culturae. VIII, 2003). P. 63-69.

Разам з артыкулам Г. Л. Харашкевіч (назва якога прыведзена ў загалоўку) у рэдакцыю альманаха прыйшла і прапанова даследчыцы, якая была адрасавана да нас, адказаць на яе заўвагі. Разумеючы важнасць праблемы не толькі для дыпламатыкі, але і археаграфіі, мы, натуральна, не маглі адмовіцца ад гэтай прапановы.

Адразу папярэдзім, што з моманту выхаду кнігі Метрыкі Вялікага Княства Літоўскага 44 [3] нашы погляды падвергліся пэўным зменам. Цяпер мы інакш бы вызначылі разнавіднасць некаторых дакументаў Метрыкі 44, назвалі іх, склалі загалоўкі. У пэўнай ступені эвалюцыя нашых поглядаў закранула "лісты" і "увяжчыя". Таму мы спачатку спынімся на тых прынцыпах, якімі кіраваліся пры складанні загалоўкаў у працэсе падрыхтоўкі кнігі, затым выкажам цяперашнія ўяўленні і з іх пункту гледжання разгледзім заўвагі Г. Л. Харашкевіч. Паколькі з заўвагамі даследчыцы чытач можа пазнаёміцца на старонках таго ж выпуску альманаха, мы пяройдзем адразу да разгляду праблемы.

Да ліку "лістоў" (гэты тэрмін заключаецца ў двукоссі) мы адносілі (і адносім цяпер) дакументы паведамляльнага (тут і далей у тых выпадках, якія асобна не агаворваюцца, "паведамленню" адпавядае рускае "уведомление") і распараджальнага характару. У асобную падразнавіднасць "лістоў" мы вылучылі дакументы, суб'ектам інскрыпцыі якіх з'яўляюцца намеснікі вялікага князя на месцах: намеснікі-дзяржаўцы, старосты і ваяводы, і ў якіх гаворыцца аб дараванні зямель і сялян трэцім асобам. Гэта падразнавіднасць не атрымала ў нас спецыяльнага наймення, а агульнай назвай "ліста" дадзенай падразнавіднасці - назавем яго для зручнасці выкарыстання - "ліста" аб дараванні, - з'яўляецца таксама: "ліст". Функцыя "лістоў" аб дараванні заключаецца ў паведамленні намеснікам аб тых зменах, якія адбываюцца на тэрыторыі падведамасных ім акругаў (аб дараванні зямель і сялян). Паведамляльная частка дадзеных "лістоў", якая з пункту гледжання ўнутранай формы адпавядае нарацыі, часта заканчваецца формулай "ты бы о том ведал", што выразна падкрэслівае гэту іх функцыю [4]. Аднак паведамленне - толькі адна задача "лістоў" аб дараванні. Другая іх задача - перадаць непасрэднаму адрасату загад аб распараджэнні "увязать", г. зн. увесці ва ўладанне землямі і сялянамі атрымальніка даравання. Дзве гэтыя часткі - і паведамляльная, і распараджальная - разглядаліся намі як самастойныя па сваім значэнні. Такім чынам, "лісты" аб дараванні, як мы лічылі, выконвалі двайную функцыю, адсюль двайны іх характар - паведамляльны і распараджальны - і двайное абазначэнне: "ліст"...увяжчы..." (№ 1, 2, 4, 5, 63, 80, 94). Уводзячы другую разнавіднасць: "увяжчы", мы кіраваліся таксама і імкненнем уключыць у загаловак дадатковую інфармацыю, якая адлюстравана ў змесце дакумента: юрыдычны аўтар апошняга загадвае ўвесці ва ўладанне атрымальніка даравання [5].

У апошні час мы схіляемся да думкі, што ў "лістах" аб дараванні паведамляльная функцыя прэваліруе над распараджальнай. Гэта пацвярджаюць, у прыватнасці, назіранні над унутранай формай асобных - не толькі скарочаных, але і разгорнутых - варыянтаў "лістоў" аб дараванні, у якіх дыспазіцыя наогул адсутнічае [6]. Часта дыспазіцыя замяняецца на паведамленне ("сообщение" па-руску) аб увядзенні атрымальніка даравання ва ўладанне службовымі асобамі з цэнтра: дваранамі, дзякамі і інш. [7], ці на гэта паведамленне і санкцыю [8]. Ёсць і ўскосны аргумент на карысць таго, што ў "лістах" аб дараванні трэба бачыць больш паведамляльныя дакументы, чым распараджальныя. Г. Л. Харашкевіч звярнула ўвагу на наяўнасць у № 3 формулы "...и сим листом нашим даем". № 3, такім чынам, мае дзве інскрыпцыі: першая - назавем яе ўмоўна да падбору лепшага тэрміну - непасрэдная, якая ідзе пасля інтытуляцыі і суб'ектам якой з'яўляецца службовая асоба, да якой накіроўваецца дакумент: "Державцы рогачевскому князю Богдану Васильевичу Соломирицкому", другая - таксама ўмоўная па абазначэнню - прамая, якая ідзе пасля нарацыі і ў якасці ўскоснага суб'екта якой фігуруе атрымальнік даравання і фактычны ўладальнік дакумента: "...и сим листом нашим даем". Наяўнасць у № 3 прамой інскрыпцыі дазваляе бачыць у ім роўны па юрыдычнай сіле таму дакументу, які прадстаўляў яго прамому адрасату тое ці іншае дараванне, г. зн. прывілею. У гэтай сувязі, відавочна, не выпадкова В. Варонін, публікуючы "ліст", які змяшчаў дараванне путным слугам, назваў яго прывілеем [9]. Вывучэнне больш-менш разгорнутых загалоўкаў, якія былі складзены да дакументаў Метрыкі ВКЛ XV-XVI ў канцы XVI - пачатку XVII ст., паказвае, што прывілеямі складальнікі гэтых загалоўкаў называлі амаль выключна толькі тыя дакументы, якія афармлялі дараванні, але не мелі непасрэднай інскрыпцыі, і ў якіх пасля інтытуляцыі ішла прамульгацыя. Наадварот, дакументы аб дараванні з непасрэднай інскрыпцыяй заўжды маюць найменне "ліст". Прыклады дыферэнцыяцыі "ліста" і прывілея па наяўнасці ці адсутнасці непасрэднай інскрыпцыі можна знайсці амаль што ў любой кнізе Метрыкі XV-XVI стст. тыпу кнігі-данін. Значыць, з пункту гледжання працэдуры даравання і ўступлення ва ўладанне "ліст" патрабаваў прадстаўлення яго мясцовым уладам, што як бы зніжала яго статус. Дакументы, якія падлягалі прадстаўленню, варта было б аднесці да "прадстаўленчых" "лістоў", хаця, відавочна, яны займаюць прамежкавае становішча паміж "лістамі" і прывілеямі. Для нас важна іншае: у адну з задач прадстаўлення "ліста" аб дараванні мясцовым уладам уваходзіла паведамленне гэтых улад аб дараванні.

З улікам новых уяўленняў аб характары "лістоў" аб дараванні ў загалоўках да тых з іх, якія маюць загад, паведамленне ("сообщение" па-руску) дзякам, дваранінам і інш. аб увядзенні ва ўладанне, санкцыю, змест апошніх мы б уводзілі цяпер пры дапамозе формул адпаведна "з загадам", "з паведамленнем", "з забаронай".

З улікам цяперашніх уяўленняў і карэкціроўкі "лісты" аб дараванні кнігі Метрыкі 44 павінны мець такія загалоўкі:

№ 1 - "Ліст " вял. кн. літ. і кар. пол. Жыгімонта [II] Аўгуста да зельборскага і ленаварскага с-ты, п. Мікалая Тальвошы аб дараванні ўпіцкаму дз-цу кн. Iвану Цімафеевічу Крошынскаму мызы Акнiсты пры і нфлянцкай мяжы з загадам аб распараджэнні падаць і перадаць Крошынскаму гэтую мызу і ўвесці яго ва ўладанне;

№ 3 - Прадстаўленчы "ліст" Жыгімонта Аўгуста да рагачоўскага дз-цы кн. Багдана Васілевіча Саламірыцкага аб дараванні на пушкарскай службе пушкару Мсціслаўскага замка Логвіну Грыдкавічу "дворища " з агародам у г. Мсціслаўе з загадам аб распараджэнні падаць Логвіну гэта "дворища";

№ 4 - "Ліст " Жыгімонта Аўгуста да марш., ваўкавыйскага дз-цы, п. Юрыя Васілевіча Цішковіча аб дараванні "на выхованье " слузе Васілю Чаплічу (Чапліну) сц. Лапеніца Ваўкавыйскай вол. з загадам аб распараджэнні падаць Чаплічу гэта сяльцо і ўвесці яго ва ўладанне;

№ 63 - "Лі ст" Жыгімонта Аўгуста да камянецкага с-ты, п. Гаўрылы Iванавіча Гарнастая і дв. Дзмітра Фёдаравіча Сапегі аб дараванні дзяку гасп. к анцылярыі Iвану Варсобе (Барсобе)-Кругельскаму чатырох валок і аднаго морга зямлі да яго м-чка Кругель Камянецкай вол. з загадам аб распараджэнні падстаросце Гарнастая і Сапегу падаць, перадаць Варсобе-Кругельскаму гэтыя валокі і морг і ўвесці яго ва ўладанне і забаронай парушаць недатычнасць уладанняў;

№ 83 - Прадстаўленчы "ліст " Жыгімонта Аўгуста да дворнага марш., земск. падск., піс., п. Астафея [Багданавіча] Валовіча аб дараванні на "хлебокормленье " "до воли и ласки господарской, и до очищенья " баярам Полацкай з-лі Андрэю, Максіму і I гнату Касцюшковічам с. Масюцічы Магілёўскай вол. з загадам аб распараджэнні падаць Касцюшковічам гэта сяло і ўвесці іх ва ўладанне.

Аднак "лістамі" мы прапануем называць і дакументы з распараджальнай функцыяй:

№ 2 - "Ліст " Жыгімонта Аўгуста да пінскага і кобрынскага с-ты, п. Станіслава Андрэевіча Давойны, а ў яго адсутнасць у м. Кобрын - да кобрынскага нам. аб абранні сыну баярскаму Войне Захарыічу (Захарынічу) дараваных з ільготай на год дзвюх заселеных і адной пустой валок зямлі ў Кобрынскай вол. з загадам аб распараджэнні падаць, перадаць Войне гэтыя валокі і ўвесці яго ва ўладанне;

№ 5 - "Ліст " Жыгімонта Аўгуста да пінскага і кобрынскага с-ты, п. Станіслава Андрэевіча Давойны аб абранні сыну баярскаму Войне Захар'ічу (Захарынічу) да трох дараваных чацвёртай дараванай заселенай валокі зямлі з загадам аб распараджэнні падаць і перадаць Войне гэтыя валокі і ўвесці яго ва ўладанне;

№ 80 - "Ліст " Жыгімонта Аўгуста да наўгародскага в-ды, п. Паўла I ванавіча Сапегі аб абранні баяр. Наўгародскай з-лі Пятру Рыгоравічу дараваных на коннай службе трох пустых валок з-лі ў с. Гарадзечна Наўгародскага пав. ці ў іншым месцы без нанясення шкоды гаспадарскім інтарэсам з загадам аб распаражэнні падаць Пятру гэтыя валокі і ўвесці яго ва ўладанне.

Іншая справа дакументы, якія змяшчалі загад аб увядзенні і адрасаваліся да дробных выканаўцаў, напрыклад: да дваран і дзякаў. Апошнія не мелі патрэбы ў паведамленні. Яны атрымлівалі толькі загад. Змест такіх дакументаў у нарацыі мае характар уводзін перад фармулёўкай загада. Гэтыя дакументы мы называлі "увяжчымі" (№ 22, 25, 79). Погляды аб функцыях увяжчых мы не змянілі - яны маюць распараджальны характар, і ў апошні час мы лічым, што іх трэба адносіць да падразнавіднасці "лістоў", а іх падразнавіднасць больш мэтазгодна абазначаць з дапамогай тэрміна "уводны". Пры "легалізацыі" тэрміна "уводны" у якасці абазначэння падразнавіднасці мы кіруемся адным з тых прынцыпаў, што і работнікі канцылярый ВКЛ: утвараем найменне разнавіднасці (ці падразнавіднасці) дакумента ад назвы таго юрыдычнага дзеяння, якое гэты дакумент афармляе, напрыклад: "прадажны" - ад дзеяння "продаж", "дзельчы" - ад дзеяння "дзел" ("падзел"). Звяртае на сябе ўвагу тое, што найменне разнавіднасці ў дакументах, напрыклад, XVI-XVII стст. нярэдка адпавядае назве дзеяння, напрыклад: "выволанье", ці ўтваралася пры дапамозе слова "ліст" (у сэнсе "дакумент") і назвы юрыдычнага дзеяння ў родным склоне, напрыклад: "ліст продажу". Крыніцай жа назваў юрыдычных дзеянняў былі тыя лексічныя сродкі, якія мела мова на дадзеным этапе развіцця. Архаічны тэрмін "увяжчы" мы замянілі на "уводны", які ўтвораны ад назвы дадзенага юрыдычнага дзеяння на сучаснай беларускай мове: "увядзенне". Дарэчы, гэты прынцып вырашае і адну метадалагічную праблему, якая існуе ў сучаснай беларускай археаграфіі. Дакументы, якія ствараліся ў канцылярыях ВКЛ па прычыне пэўных абставін, у тым ліку - польскага культурнага уплыву, у выніку якога ў старабеларускую мову трапіла шмат лацінізмаў - у розны час мелі розныя найменні. Напрыклад, тыя ж уводныя "лісты" называліся ў XV-XVI ст. - "увяжчымі", у XVII-XVIIІ ст. - "інтрамісійнымі". Абазначаючы гэту падразнавіднасць адным тэрмінам: "уводны", мы пазбаўляем чытача ад недаўмення: чаму аднолькавыя па падразнавіднасці дакументы маюць розныя найменні.

Прынцыпы класіфікацыі дакументаў, якія прапануе Г. Л. Харашкевіч, выклікаюць пэўныя пярэчанні. У першую чаргу гэта адносіцца да вызначэння разнавіднасцяў дакументаў і іх абазначэння. Даследчыца вызначае разнавіднасць і абазначае яе па дзеяслову, які змяшчаецца ў дыспазіцыі. Усе дакументы з дзеясловам загаднага ладу "приказуем" у дыспазіцыі выступаюць як "загады" ("приказы" па-руску): № 3, 5, 63, 80. Аднак загад можа выражацца і іншымі дзеясловамі і ў іншай форме:

№ 1 - "Ты бы... тую мыжу князю Ивану Крошинскому со всим, яко ся в собе маеть, подал и завел, и в то его увезал конечно";

№ 2 - "Штобы еси тому сыну боярскому Воине Захаръичу, обравши... две волоки оселых, а третюю пустую, дал и завел ему, и в то его увезал";

№ 4 - "Прото хочем мети, абы еси тую чотыри службы людеи вышеипомененую..., ему подати и в то его увезати казал";

№ 83 - "Твоя бы м(и)л(о)сть, о том ведаючи, тое село им подати и в то их увезати казал".

Такім чынам, № 1, 2, 4, 83 таксама могуць быць названы "загадамі". Як мы бачым, адзін фармальны падыход да вызначэння разнавіднасцяў і іх абазначэння без уліку ўсяго зместу дакумента і статуса яго адрасата, не мае пад сабой падстаў.

Для прапаноў Г. Л. Харашкевіч характэрна і пэўная непаслядоўнасць. Прадметам крытыкі даследчыцы з'яўляецца наша практыка падзелу адзінага дакумента на некалькі разнавіднасцяў. Але ўзамен прапануецца тое ж: № 2 і 4 маюць найменні "данны, увяжчы", № 5 і 63 - "загад-даніна і ўвяжчы" (менавіта так трэба разумець коску паміж "данны" і "увяжчы", і злучнік "і" паміж "загад-даніна" і "увяжчы": як раздзяляльныя знакі паміж назвамі розных разнавіднасцяў). У нашым выпадку падзел адзінага дакумента на некалькі разнавіднасцяў і прывёў да таго, што колькасць апошніх у паказальніку разнавіднасцяў не адпавядае колькасці дакументаў кнігі. Выклікае сумненні структура загалоўкаў, якая прапануецца Г. Л. Харашкевіч. У № 2, 4 назву другой разнавіднасці дакумента даследчыца выносіць у пачатак загалоўка. Такі прыём пазбаўляе магчымасці складальніка загалоўка канкрэтызаваць сутнасць дзеяння, якое выражана тэрмінам "данны". Бо за найменнем "данны" павінна ісці абазначэнне адрасата і аб'екта даравання. Між тым за словам "данны" стаіць назва другой разнавіднасці: "увяжчы". Мы рашылі гэту праблему інакш: вынеслі назву другой разнавіднасці ў сярэдзіну загалоўка.

"Лісты" кнігі Метрыкі 44 з'яўляюцца тыповымі для "лістоў" іншых кніг Метрыкі. Дэталёвае вывучэнне ўсіх падразнавіднасцяў "лістоў" дазволіць скарэктаваць высновы аб "лістах" аб дараванні.

Атрымана рэдакцыяй 31.ІІІ.2003

---

 

Top