ЗЬМЕСТ

Уступ

Пра кнiгу i яе Аўтара

Cпіс навуковых прац Ф.Д. Гурэвіч

Уводзiны

Глава 1. Пiсьмовыя крынiцы i iх атрыбуцыя ў працах гiсторыкаў

Глава 2. Аб паходжаньнi Наваградка i яго раньняй гiсторыi (да канца ХI ст.)

Глава 3. Абарончыя збудаваннi. Планiроўка i домабудаўнiцтва

Глава 4. Рамяство

Глава 5. Зброя. Рыштунак верхавога каня i коньнiка

Глава 6. Сельская гаспадарка i промыслы

Глава 7. Гандль. Знешнiя сувязi

Глава 8. Духоўная культура

Глава 9. Аб культуры i сацыяльным аблiччы старажытнарускага Наваградка

Дадаткі

Археалагiчныя работы на тэрыторыi Замкавай гары

Дадзеныя лабараторных аналiзаў матэрыялаў з раскопак Наваградка

Вынiкi даследваньня зерня і пладоў

Спiс скарачэньняў

Подпісы да малюнкаў

F.D. Gurevich, Navagradak Chronicle (Ancient Bielorussian Navagradak)

Ф. Д. Гурэвiч, Летапiсны Новгородок (старажытнарускi Наваградак), Санкт-Пецярбург - Наваградак 2003

Выданьне кнігі Ф. Д. Гурэвіч змагло адбыцца дзякуючы дабрачыннай працы і фінансавай падтрымцы Марыяны Малеўскай-Малевіч, Клаўдзіі Паўлавай, Віктара Міхея, Зінаіды Ківач, Людмілы Вярбіцкай, Аскара Дэлятыцкага, Мікалая Гурына, Чэслава Германовіча.

Пераклад першай часткі на англійскую мову Аскар Дэлятыцкі (Аўстралія).

Рэдактар - доктар філалагічных навук Мікола Нікалаеў

УСТУП

Выданьнем гэтай кнігі, якая прысвечана вынікам больш як 25 гадовага археалагічнага вывучэньня старажытнага Наваградка, мелася пачынаецца новая серыя - "Мінулае Наваградчыны - Istoria Novogrodensiae". Гэтая серыя аб'яднала б работы сучасных аўтараў, якія прысвечаны розным аспектам наваградскай мінуўшчыны, а таксама перадрук (у большасьці выпадкаў і пераклад) даўніх сачыненьняў, у якiх Наваградак і яго ваколіцы фігуруюць альбо як галоўны прадмет, альбо займаюць значнае месца. Дарэчы было б сабраць у асобныя тамы датычныя гораду дзяржаўныя акты: часоў Вялікага княства Літоўскага, часоў Расійскай імперыі, перыяду другой Рэчы Паспалітай, эпохі Савецкай Беларусі. Дакументы лепш чым што паказваюць хаду гісторыі: як змяняліся межы Наваградскай зямлі - ваяводства - павету - раёну, як рос і забудоўваўся горад, як гінуў падчас пажараў і войнаў, як паўставаў і аднаўляўся. Даследваньні сучасных гісторыкаў пакажуць механізмы кіраваньня горадам і паветам (раёнам), раскрыюць ролю і значэньне захаваных помнікаў архітэктуры, раскажуць пра тое, што не захавалася. Падобныя кнігі будуць абавязковым чытаньнем не толькі школьнікаў, краязнаўцаў і аматараў гісторыі, але і тых асобаў, якія займаюць выбарныя і штатныя месцы ў гарадской і раённай адміністрацыі і самакіраваньні - бо ведаць мінулае - значыць лепш арыентавацца ў сучаснасьці. Задума серыі і пачатак яе абмяркаваньня належаць грамадскай ініцыятыве Канстанціна Аляшкевіча, Георгія Бакі, Тамары Вяршыцкай, Міколы Гайбы, Івана Грыня, Яўгена Лецкі, Міколы Нікалаева, Вячэслава Чамярыцкага. Неспрыяльнасьць умоваў пры падрыхтоўцы гэтага малатыражнага выданьня, прынамсі немагчымасьць патрэбнага паліграфічнага выкананьня, вымушаюць адкласьці (але не пахаваць) ідэю такой серыі.

Пра кнiгу i яе Аўтара

Кнiга Ф. Д. Гурэвiч "Летапiсны Новгородок (старажытнарускi Наваградак)" з'яўляецца працягам кнiгi тае ж аўтаркі "Старажытны Наваградак", што выдадзена ў 1981 годзе ў Ленiнградзе. Абедзьве манаграфіі прысвечаны гiсторыi вельмi цiкавага горада на Беларусi, якi стаў сапраўдным археалагiчным адкрыцьцём даследчыцы, вывучэньню якога яна прысвяцiла каля трыццацi гадоў i якi займае асаблiвае месца ў яе творчай бiяграфii. Значэньне Наваградка як культурнага i адмiнiстратыўнага цэнтра, а ад ХII стагоддзя i як цэнтра невялiкага княства Старажытнай Русi, вынiкае з усяго зместу дадзенай манаграфii. Але погляд на гэты выдатны археалагiчны помнiк раскрываецца яшчэ больш поўна i глыбока, калi разгледзець яго ў сувязi з агульнымi даследчыцкiмi зацiкаўленьнямi аўтара, якія ўзнiкалi i фармiравалiся на працягу 50-цi гадоў яе жыцьця ў навуцы i якiя зрабiлi яе вядомым спецыялiстам у галiне вывучэньня старажытнай i сярэдневяковай культуры Паўднёва-Усходняй Прыбалтыкi i Беларускага Панямоньня. Таму мы каротка асвятлiм вехi асабiстай i навуковай бiяграфii Ф. Д. Гурэвiч.

Фрыда Давыдаўна Гурэвiч нарадзiлася 1 студзеня 1912 г. (19 снежня 1911 г. па старым стылі) у Рызе, у сям'і гэбрэяў-рамеснiкаў, якія паходзiлi з мястэчка Прэлi - на той час Дзвiнскага павету Вiцебскай губернi. На час яе нарадждэньня сям'я была раздзелена - маці жыла ў Прэлях, а бацька ў Пецярбургу, навучаючыся рамяству абутніка. Калі пачалася Першая сусветая вайна, ў ліпені 1914 году маці з маленькім дзіцем на руках, пакінуўшы ўсё, паехала ў Пецярбург. Ад таго часу сям'я засталася ў Пецярбургу назаўсёды. Гэты горад шмат што вызначыў у лёсе Ф. Д. Гурэвiч, яна захавала любоў да яго на ўсё жыцьцё і балюча перажывала разлуку з ім у перыяд вайны, падчас эвакуацыі. Нягледзячы на тое, што пасля вайны ў яе была магчымасть застацца жыць у Маскве, яна імкнулася ў родны горад і вярнулася туды ў 1946 г. з тым, каб ужо ніколі не развітацца з ім.

Дзяцінства і юнацтва Фрыды Давыдаўны Гурэвiч прыйшліся на гады рэвалюцыі і наступныя за ёй гады голаду, разрухі, НЭП'у. Сям'я жыла бедна, да таго ж у 1917 і 1919 гг. у ёй з'явіліся яшчэ дзве дачкі. Старэйшую падкармлівалі ў спецыяльных сталоўках, якія арганізавалі амерыканцы для хворых і асабліва аслабленых дзяцей. Калі Ф.Д. Гурэвiч споўнілася 7 гадоў, яна паступіла вучыцца ў школу, якая называлася Советская единая трудовая школа, але хутка перайшла ў 5-ю нацыянальную гэбрэйскую школу і закончыла яе ў 1929 г. Як і шматлікія яе аднагодкі, Ф.Д. Гурэвiч у юнацтве была захоплена рэвалюцыйнай стыхіяй, уступіла ў піянерскі атрад - спачатку пры Ваенна-падкоўным заводзе (былым заводзе Поселя), які знаходзіўся на Малым праспекце Васілеўскага вострава, потым пры заводзе "Красный гвоздильщик". З вялікім захапленьнем, нават з энтузіязмам, удзельнічала яна ў грамадскіх асветных арганізацыях тыпу "Далоў непісменнасьць", у драматычных прадстаўленьнях так званых жывых газет, такіх як "Касьцёр", "Сіняя блуза". Трэба сказаць, што сацыяльную актыўнасьць, грамадскі тэмперамент Ф.Д. Гурэвiч захоўвала на працягу ўсяго жыцьця - была камсамолкай, членам партыі. Ёй выпала жыць у няпростую савецкую эпоху. Фармаваньне Ф.Д. Гурэвiч як вучонага, яе творчыя гады нашмат супалі з хмурымі гадамі ідэалагічных "праработак". Асабіста яе яны не закранулі, але ад iх пацярпела нямала яе калег i сяброў. Сама Ф.Д. Гурэвiч не прымала ўдзел у падобных кампанiях, заўсёды кіравалася ў сваіх паводзінах прынцыпамi асабiстай прыстойнасьцi i чэснасьцi, што нярэдка прыносіла ёй горкiя перажываньнi. Яе жыцьцё ў пэўнай ступенi можа быць прыкладам таго, як i ў вельмі неспрыяльных умовах вучоны можа захоўваць навуковую добрасумленнасьць i чалавечую годнасьць. Толькі той, хто сам перажыў гэтыя гады i прайшоў праз цяжкія выпрабаваньнi, можа зразумець, як "шмат каштуе" такая жыцьцёвая пазiцыя. Страшныя падзеi нашай гiсторыi не абыйшлi Ф.Д. Гурэвiч, як тысячы i тысячы людзей яе пакаленьня, але, канечне, лёс для яе быў спрыяльны - яна змагла рэалiзаваць свае здольнасьцi i аказалася шчаслiвейшай за многiх сваiх сучаснiкаў, ясна ўсведамляла i цанiла гэта, радуючыся кожнаму пражытаму дню. Былi ў бiяграфii Ф.Д. Гурэвiч i асабiстыя драмы, якія яна змагла перанесьцi стойка i з годнасьцю.

Але вернемся да гадоў яе юнацтва. Сям'я працягвала жыць вельмі бедна. Да таго ж пасля адмены НЭП'у Пецярбург захінула безпрацоўе. Бацька штодзень хадзiў на чорную бiржу з надзеяй атрымаць хоць якую-небудзь працу, але, як правiла, надзеі былi дарэмныя. На прадукты былi ўведзены "заборныя" кнiжкi, па якіх выдавалi толькі 400 г хлеба i больш нiчога. I ўсё-такi, нягледзячы на жабрацкае становішча i, здавалася б, поўную безвыходнасьць, бацькi падтрымалі жаданьне дачкi працягваць сваю адукацыю. Ф.Д. Гурэвiч паступiла ў Педагагiчны Iнстытут iм. Герцэна, якi скончыла ў 1932 г., атрымаўшы спецыяльнасьць выкладчыка гiсторыi (ва ўстановах тыпу рабфака). Разам з мужам - В.Г. Рэвуненкавым, пазней вядомым гiсторыкам Новага часу - яна па размяркаваньню была накіравана ў Томск, дзе працавала асiстэнтам кафедры сацыяльна-эканамiчных дысцыплiн у Сiбiрскім Горным Iнстытуце. Вярнуўшыся ў Ленiнград у 1934 г., Ф.Д. Гурэвiч паступiла ў аспiрантуру Дзяржаўнай Акадэмii Матэрыяльнай культуры (ГАIМК) па гiсторыi заходне-еўрапейскага сярэднявечча. У 1938 г. яна абараніла дысертацыю па тэме "Саксонскае паўстаньне 1073-1075 гг." 4 снежня 1937 года Ф.Д. Гурэвiч прынялі на працу ў Iнстытут Гісторыі Матэрыяльнай Культуры (пазней - Ленінградскае Аддзяленьне Iнстытута Археалогіі), з якiм было звязана ўсё яе жыцьцё аж да скону 2 верасня 1988 г.

У гады Вялiкай Айчыннай вайны яе, як маці дваіх маленькiх дзяцей, камандзiравалi на работу ў iнтэрнат, які стварылі для эвакуацыi з Ленiнграда дзяцей супрацоўнiкаў Акадэмii Навук. У 1941-1942 гг. iнтернат размяшчаўся ў г. Цюшы Татарскай АССР, у 1942-1944 гг. разам з Ленiнградскiмi супрацоўнiкамi IГМКа яна жыла i працавала ў Ташкенце. У той час гэты калектыў калег прадстаўляў з сябе адну вялікую сям'ю, дзе было ўсё - i праца, i частае недаяданьне, i хваробы, i боль ад страт, але было i тое, што ва ўсіх выпадках жыцьця ратуе людзей i дапамагае iм выжыць - задорны, нязгасны гумар. Галоўным чынам, аб ім вядома з расказаў i ўспамiнаў эвакуiраваных вучоных, у тым лiку i ад самой Фрыды Давыдаўны. Але захавалася i пiсьмовае сведчаньне - рукапiсны гумарыстычны зборнiк вершаў "Ожерелье памятных дней", датаваны 23 мая 1944 г. i прысвечаны, як напiсана на тытульным аркушы, "заведуюшчей культмассовым сектором Объединенного Месткома Ленинградских Институтов Академии Наук СССР Фриде Давыдовне Гуревич". Гэты самадзейны зборнiк гумарыстычных вершаў Ф.Д. Гурэвiч захавала, таксама як i вялікую перапiску, якую яна вяла, будучы ў эвакуацыi ў Ташкенце, з роднымi i калегамi з блакаднага Ленiнграду, Масквы, Фрунзэ, Уладзiвастока. Усе гэтыя пiсьмы - жывыя сведчаньні няспыннага нi пры якiх абставінах жыцьця ва ўсіх яго шматлікіх праявах - ад штодзённых пабытовых дробязяў да высокiх навуковых памкненьняў. Цяпер яны з'яўляюцца унiкальнымi дакументамi ваеннай эпохi.

Прыехаўшы з Ташкента ў 1944 г. у Маскву, Ф.Д. Гурэвiч была прынята на працу ў маскоўскi IГМК, дзе працавала да 1946 г. і вярнулася ў Ленiнград, у родны iнстытут, з якім, як ужо гаварылася, была злучана да канца жыцьця.

У гарманiчнай натуры Ф.Д. Гурэвiч спалучаліся актыўны ўдзел у багатым знешнiмi падзеямi жыцьцi з імклiвым ростам i дасканаленьнем унутранага свету. Уся яе жыцьцёвая энэргiя з юнацтва была накіравана на самаадукацыю, яна iнтэнсiўна ўпiтвала i засвайвала культурныя каштоўнасьцi, спасьцiгала навуковыя веды, якія былi цяпер у яе распараджэньнi, перш за ўсё, традыцыi пецярбургскай навуковай школы. I тое, што Ф.Д. Гурэвiч стала не толькі вучоным з шырокiм навуковым кругаглядам, але i надзвычай эрудзiраваным чалавекам у галiне мастацтва, лiтаратуры, музыкi, цікавым суразмоўцам, якi мог на роўных гаварыць с любой навуковай альбо тэатральна-мастацтвазнаўчай аўдыторыяй, з'яўляецца цалкам яе асабістай заслугай, вынікам яе няўёмнай цiкаўнасьці, прагі да пазнаньня розных бакоў жыцьця i людзей. Трэба сказать, што гэтую юнацкую захопленасьць i тое, што мы называем маладой душой, яна захавала да канца сваiх дзён. Дасёньня многiя, хто ведаў яе, памятае яе звонкi голас, успамiнае як лёгка яна збіралася, пачуўшы аб якім-небудзь цiкавым мерапрыемстве - лекцыi, канцэрце, сустрэчы з пiсьменьнікамi альбо журналiстамi. Як i ўсіх прыстойных людзей, яе захапіла хваля дэмакратызацыi i свабоды слова ў канцы 80-х гадоў, дадала свежы струмень жыцьцёвай сiлы i аптымiзму ў яе адкрытую на ўсякую добрую справу душу. У гэтых адносiнах яна была нашмат маладзейшая за некаторых сваiх больш маладых калег.

Пачаўшы свой шлях у навуцы як гiсторык-медыевiст, які мае справу, галоўным чынам, з пiсьмовымi крынiцамi, Ф.Д. Гурэвiч, дзякуючы свайму сапраўды бурнаму навуковаму тэмпераменту, скора змянiла прафесiйную арыентацыю, звярнуўшыся да рэчавага матэрыялу, да археалогii, якая стала яе сапраўдным прызваньнем. Хаця вопыт работы з пiсьмовымi помнiкамi, вельмі спатрэбiўся ёй пазней, значна пашырыўшы крыніцавую базу i храналагiчныя рамкi яе даследваньняў, даючы большую аргументаванасьць i доказную сiлу яе высновам. Супастаўленьне рэчаў з дадзенымi пiсьмовых крынiц, перш за ўсё, летапiснымi звесткамi, - трывалая i характэрная рыса яе даследчыцкага падыходу, пачынаючы з першых археалагiчных адкрыцьцяў.

Яшчэ да Вялiкай Айчыннай вайны, яна звярнулася да археалагiчнага помнiка славянскага паганства - Збручскага iдала, напiсала падрабязны артыкул аб ім. Дасёньня гэта праца застаецца адзiным падрабязным апiсаньнем славутага помнiка. Пасля вайны Ф.Д. Гурэвiч канчаткова звязала сваю навуковую дзейнасьць з археалогiяй.

Папрацаваўшы некалькі палявых сезонаў на раскопках Старой Ладагi - у экспедыцыi, начале з членам-карэспандэнтам АН СССР В.I. Раўданiкасам, Фрыда Давыдаўна Гурэвiч у 1949-1951 гг. звярнулася да археалагiчнага даследваньня зямлi старажытных прусаў - Калiнiнградскай вобласьцi, якая пасля вайны адышла да СССР. Яна стала першым савецкiм даследчыкам, які пачаў археалагiчныя пошукi ў гэтым буйнейшым регiёне i памежных з iм тэрыторыях, адкрыла шмат невядомых раней гарадзiшчаў, селiшчаў, магiльнiкаў. Вынікам гэтага стала вялікая работа "Из истории Юго-Восточной Прибалтики в I тысячелетии н.э. (По материалам Калининградской области) (МИА. 1960. № 76. С. 328-451), дзе даецца абагульняючая характарыстыка тыпу паселiшчаў, гаспадаркі, эканамiчнага i сацыяльнага жыцьця старажытных прусаў. Асабліва варта вылучыць праблему этнiчнай гiсторыi i этнiчнага складу Паўднёва-Ўсходнай Прыбалтыкi ўвогуле, у першую чаргу Ўсходняй Прусіі-Калiнiнградскай вобласьцi. На аснаваньнi матэрыялу, якi яна сама здабыла i якому дае сваю iнтэрпрытацыю, Фрыда Давыдаўна прыходзiць да высновы аб устойлiвасьцi этнiчнага складу гэтага регiёну ў I i пачатку II тысячагоддзя н.э., які складаўся, галоўным чынам, з розных прускiх плямёнаў, культура якiх, развiваючыся самастойна, знаходзiлася ў цесным узаемадзеяньнi з культурамi як блiзкiх, так i вельмі аддаленых суседзяў - балтыйскiх, славянскiх, германскiх плямёнаў, так сама, як i з культурай народаў Цэнтральнай Еўропы i Прычарнамор'я. У гэтай першай вялікай рабоце праявiлiся рысы яе навукова-даследчыцкай дзейнасьцi, якія адрозніваюць i ўсе наступныя яе працы, - спалучэньне фiлiграннага аналiзу канкрэтных рэчаў з шырокiмi выхадамi да праблемаў гiсторыка-сацыяльнага, этнагенетычнага i культурнага значэньня. Кожную рэч яна разглядае з боку яе прызначэньня, функцыянальнага выкарыстаньня, храналагiчнай прыналежнасьцi, не выпускаючы з вiду i фармальна-мастацтвазнаўчыя дэталi (у гэтым плане для Ф.Д.Гурэвiч не існуе нiчога дробнага альбо нязначнага, усё прымаецца да ўвагi i знаходзiць сваё тлумачэньне), у сукупнасьцi з iншымi матэрыяламi, часам вельмі рознароднымi, i ў супастаўленьнi з матэрыяламi другiх археалагiчных арэалаў i комплексаў. Такiм чынам, яна адкрывае цэлыя гiсторыка-культурныя пласты, якія ў суадносiнах з пiсьмовымi крыніцамi як бы самы па сабе выводзяць аўтара да заключэньняў, што маюць абагульняючае тэарэтычнае значэньне. Iншымi словамi, Ф.Д. Гурэвiч прадстаўляе сабой той рэдкі тып вучонага, якi аднолькава валодае майстэрствам канкрэтнага аналiзу матэрыялу i яго глыбiннай iнтэрпрэтацыяй, разглядам асобнай рэчы ў розных гiстарычных, этнiчных i культурных вымярэньнях i розных зрэзах часу. I ў выніку ёй удаецца аднавіць нейкую бачную панараму жыцьця людзей далёкiх ад нас эпох з iх заняткамi, гандлёвымi i культурнымi сувязямi, рэлiгiйнымi прадстаўленьнямi.

Як ужо адзначалася, археалагiчныя даследваньнi ў Калiнiнградскай вобласьцi ўключалi ў сябе нашмат больш шырокi рэгiён. Ф.Д. Гурэвiч многа займалася праблемамi прыбалтыйскага ўплыву i месцам прыбалтыйскiх плямёнаў у фармiраваньнi насельнiцтва старажытнай Прусii. Менавіта ў гэты час, г.зн. у пачатку 50-х гадоў, у яе ўсталяваліся навуковыя кантакты з вучонымi Прыбалтыйскiх рэспублік СССР - гэтыя кантакты сталi трывалымi i ператварыліся ў сяброўскiя, яны не перарывалiся до самага апошняга часу. Перш за ўсё, з Х.А. Моора i М.Х. Шмiдэльхельмам з Эстонii, Э.Д. Шнорэ, Э.С. Мугурэвiчам з Латвii, П.З. Кулiкаўскасам, Р.К. Кулiкаўскене, А.З. Таўтавiчусам з Летувы. Пастаянны абмен думкамi з прыбалтыйскiмi вучонымi, рэцэнзii на iх працы, прафесiйная арыентацыя ў матэрыяльнай культуры балтаў значна пашырылi кругагляд даследваньняў Ф.Д Гурэвiч. Гэты вопыт вельмі дапамог ёй у далейшых даследваньнях - яна адкрыла ўзаемаўплыў багатай металiчнай культуры Прыбалтыкi і залатарства ў Наваградку i ў iншых гарадах Беларускага Панямоньня. Праблемы археалагiчнага вывучэньня Калiнiнградскай вобласьцi i Паўднёва-Усходняй Прыбалтыкi неразрыўна звязаны з добра вядомай нарманскай тэорыяй, даследчыца ўключаецца ў гэту праблему з уласным поглядам на яе. Яна рэгулярна ўдзельнічае ў канферэнцыях, што прысвечаны Скандынаўскiм краінам, друкуе артыкулы ў Скандынаўскiх зборнiках, у якiх раскрывае ролю скандынаўскiх калонiй i культуры на тэрыторыi старажытных прусаў i славян.

Гэтай мiнiяцюрнай жанчыне быў уласьцівы сапраўдны навуковы азарт, які кiдаў яе на вывучэньне новых, невядомых яшчэ археалагiчных комплексаў i які вызначаў павароты яе навуковага лёсу. Так было з Калiнiнградскай вобласьцю, а ў 1956 г. яна зацiкавілася Заходняй Беларуссю, якая таксама адкрылася для палявых работ расійскіх вучоных толькі пасля Другой Сусветнай вайны. З тых часоў гэты рэгiён стаў асноўнай сферай навуковых iнтарэсаў Ф.Д. Гурэвiч. У басейне Верхняга Нёмана яна знайшла шэраг гарадзiшчаў, неўмацаваных паселiшчаў, курганных i грунтовых магiльнiкаў I тысячагоддзяя н.э. i Х1-Х1У стст. Выхад ў свет манаграфii "Древности Белорусского Понеманья" (М-Л., 1962) i навукова-папулярнай кнiгi "Древние города Белорусского Понеманья" (Минск, 1982), раздзелены перыядам у дваццаць гадоў, але тым не меньш абедзьве кнiгi цесна звязаны паміж сабой, iх можна разглядаць разам. Абедзьве прысвечаны гарадам Панямоньня, усе звесткi аб гiсторыi якiх абмяжоўвалiся вельмі скупымi ўспамiнамi ў летапiсах канца Х11 стагоддзя. Уважліва прааналiзаваўшы матэрыялы археалагiчных помнiкаў вельмі вялікага храналагiчнага дыяпазону - ад апошнiх стагоддзяў н.э. да сярэдзiны I-га тысячагоддзя н.э., супаставiўшы iх з дадзенымi археалагiчных раскопак Х1-Х1У стст. i з пiсьмовымi сведчаньнямi, аўтар прыходзiць да важных высноваў этнагенетычнага характару. Яна показвае, што засяленьне Беларусi ад старажытных часоў да ўтварэньня беларускай народнасьцi ішло неперарыўнымi хвалямi, якія складалiся з розных этнiчных кампанентаў, якія змешвалiся, злiвалiся i ўзаемадзейнічалi адзін з другім, а таксама адны з iх асiмiлявалi другiх. Гэта былi першабытныя плямёны, падобныя да насельнiцтва суседнiх тэрыторый - верхняга Падняпроўя, паўднёвай Прыбалтыкi, г.зн. славянскiя i ўсходне-лiтоўскiя плямёны. Ф.Д. Гурэвiч пераканаўча паказала, наколькі памылковая ўстойлівая думка гiсторыкаў аб тым, што славяне з'явiлiся на гэтай тэрыторыi не раней Х1 стагоддзя. Археалагiчны матэрыял сведчыць, што ўжо ў канцы I тысячагоддзя н.э. у Беларускім Панямоньні выразна ўстанавiлася славяна-лiтоўская этнiчная мяжа, якая захоўвалася на працягу некалькiх стагоддзяў. Ужо з канца Х - пачатку Х1 стст. Беларускае Панямоньне прадстае як адзiн з выразных асяродкаў старажытнарускай культуры, які ўвабраў у сябе шматлікія элементы культуры як суседняй паўднёва-заходняй Русi, так i Заходняга i Балтыйскага ўплыву.

У навукова-папулярнай кнiзе "Древние города Белорусского Понеманья" таксама шмат месца аддадзена характарыстыкам iнтэнсiўнага культурнага абмену. Тут сьцісла, у вельмі лаканiчнай форме падведзены вынікi археалагiчных даследваньняў старажытных гарадоў - Ваўкавыска, Гродна, Наваградка. Аўтар пераносіць ўглыб на 100-200 гадоў у параўнаньнi з летапiснымi звесткамі час iх узнiкненьня, аднаўляе этнiчнае i сацыяльнае аблiчча гэтых гарадоў, падкрэслівае, што гэта былi цэнтры высокаразвiтага рамяства i культуры, якія ажыцьцяўлялі сувязi як з суседнiмi гарадамi Кiеўскай Русi i Прыбалтыкi, так i з вельмі аддаленымi регiёнамi, аж да Вiзантыi, мусульманскага Усходу, Закаўказьзя. Прадставiўшы гарады Панямоньня ва ўсім багацьці iх гаспадарчага і культурнага развiцьця, Ф.Д. Гурэвiч зрабіла неацэнны ўклад у вывучэньне старабеларускай гарадской культуры Х11-Х111 стст, надала ёй новыя фарбы i новае гучаньне.

Археалагiчнае даследваньне Заходняй Беларусi стала стымулам для ўсталяваньня навуковых кантактаў з польскiмi вучонымi, якія адгукаюцца на яе публiкацыi, яна, у сваю чаргу, друкуе рэцэнзii на працы польскiх археолагаў у савецкіх навуковых выданьнях. Ф.Д. Гурэвiч прымала актыўны ўдзел у розных канферэнцыях i кангрэсах, што прысвечаны гiсторыi i культуры славян, шэраг яе работ надрукаваны ў беларускіх, польскiх і амерыканскiх часопісах.

У кожнага даследчыка ёсьць свае навуковыя сюжэты i помнiкi, якія маюць асаблівую прыцягальную сілу i праца над іх вывучэньнем выклікае стан вялізнага творчага ўздыму. Безумоўна такiм помнікам стаў для Ф.Д. Гурэвiч Наваградак - адзiн з найцікавейшых старажытных гарадоў, абъект напружанай барацьбы паміж самаўладцам Лiтоўскай зямлi Мiндоўгам i выдатным палiтычным дзеячам Русi Данiiлам Галiцкiм яшчэ ў Х111 ст. Раскопкi гэтага археалагiчнага помнiка пад кіраўніцтвам Ф.Д. Гурэвiч праводзiлiся з 1956 да 1985 г. Ужо першыя разведачныя доследы паказалi, што Наваградак рэзка адрозніваецца па асноўных археалагiчных параметрах ад тыповых гарадскiх пасадаў лясной паласы Х11-Х111 стст. Пазнейшыя сiстэматычныя стацыянарныя археалагiчныя даследваньнi шматкрат толькі падцвярджалi першапачатковыя назiраньні. Кнiга Ф.Д. Гурэвiч "Старажытны Наваградак" характэрызуе гэты непаўторны ў многiх адносiнах помнiк.

У першай частцы кнiгi чытачу прадстаўляецца крыніцавая база, на якой будуецца далейшае даследваньне, - апiсаны асаблівасьцi стратыграфii, выяўлены асобныя археалагiчныя комплексы, зроблена размяркаваньне рэчавага матэрыялу, вызначаны храналагiчныя рамкi асобных будаўнічых перыядаў. У другой частцы аўтар дэманструе, як гэты матэрыял працуе ў якасьці паўнавартаснай гiстарычнай крынiцы, на аснове якой робіцца рэканструкцыя гаспадаркі, побыту, штодзённага жыцьця гораду Х-Х111 стст., перш за ўсё яго рэдкiх i вельмі незвычайных па свайму вiду багатых кварталаў i жылых пабудоў з фрэскавым роспісам па сьценах. Археалагiчны матэрыял Наваградка дае падставы гаварыць аб наяўнасьцi ў ім своеасаблівых карпарацый рамеснiкаў. I ў гэтай сваёй рабоце Ф.Д. Гурэвiч прадстала як вучоны, які мае асаблівы даследчыцкi дар, ў якiм за скрупулёзным аналiзам канкрэтных рэчаў прадстае жывое аблічча цэлага гораду i яго пульсуючага жыцьця. Наваградак становiцца ў адзiн шэраг з выдатнымi гарадамi Старажытнай Русi, ў той жа час вылучаючыся сваёй непадобнасьцю i асаблівай спецыфiкай у параўнаньні з iмi. Гісторыя Наваградка, такiм чынам, упiсывае новую старонку ў культуру дамангольскага перыяду ў цэлым. Гісторыi Наваградскага Замку прадстаўлена ў кнiзе, якую чытач трымае ў руках i якая ёсьць вынікам шматгадовых даследваньняў аўтара. Апошнюю кропку ў ёй Ф.Д. Гурэвiч паставiла літаральна напярэдадні сваёй смерці.

Гэта апошняя савецкая археалагічная кніжка па беларускай археалогіі. I хіба што адна з наілепшых савецкіх археалагічных манаграфій. Тое, што яна спазнілася амаль на пятнаццаць гадоў не змяньшае вартасьці выданьня. Вынікі археалагічных раскопак Замкавай гары Наваградка нарэшце ўбачыць зацікаўлены чытач: гісторык, археолаг, культуролаг, краязнавец. Багатая эрудыцыя і велізарная працаздольнасьць аўтара, педантычнасьць і паслядоўнасьць яе палявой работы даюць магчымасьць "загаварыць" наваградскім узвышшам, а нам пацікаваць за працай, памкненьнямі і лёсам жыхароў аднаго з самых старажытных беларускіх гарадоў.

Вартасьць археалагічных матэрыялаў, якія прадстаўлены ў кнізе, непераходная. Што датычыць да інтэрпрэтацый і тлумачэньня тых ці іншых асобных знаходак ці комплексаў (рэчаў, пабудоў etc.), сёньня, напэўна, яны былі б трошку іншыя. Ф.Д. Гурэвіч уважліва сочыла за літаратурай па спецыяльнасьці і сумежных дысцыплінах і старалася ўлічваць усё, што дапамагае глыбей зразумець прыроду тае ці іншае з'явы, функцыі знайдзенай невядомай рэчы, прызначэньне раскапанай пабудовы. За апошнія гады, калі аўтара ўжа не было, а праца чакала свайго выдаўца - выйшла багата кніг па археалогіі Беларусі і сумежных краін - наіперш Летувы, таксама Польшчы, Расіі, Украіны. Актывізавалася работа гісторыкаў палітычнай гісторыі часоў Кіеўскай Русі і першых двух стагоддзяў існаваньня Вялікага Княства Літоўскага. Манаграфія Ф.Д.Гурэвіч стане ў гэты шэраг вельмі дарэчы. Хаця безумоўна шкада, што кнігі аднаго з галоўных апанентаў Фрыды Давыдаўны, выдатнага беларускага гісторыка Міколы Ермаловіча выйшлі ўжо пасля яе смерці: Ермаловіч М. I. Беларуская дзяржава Вялікае княства Літоўскае. Мн., 2000. Ён жа: Старажытная Беларусь. Віленскі перыяд. Мн., 1994. Ён жа: Старажытная Беларусь. Полацкі і новагародскі перыяды. Мн., 1990., іх палеміка пабудаваная толькі на невялічкіх раньніх артыкулах Міколы Іванавіча, які, у сваю чаргу, не меў магчымасьці бачыць невыдадзены рукапіс падагульняючай манаграфіі аб раскопках старажытнага Наваградка. Мікола Ермаловіч так ніколі не прыняў Наваградак - сталіцу Вялікага Княства Літоўскага - як горад Чорнай Русі, лічыўшы апошні тапонім пазнейшым стварэньнем гісторыяграфіі.

Тэкст і ілюстрацыі гэтай кнігі падрыхтавалі да друку калегi i сябры Ф.Д. Гурэвiч - удзельнiкi многiх палявых сезонаў у Наваградку - Марыяна Ўладзіміраўна Малеўская, Клаўдзія Васілеўна Паўлава, якая яшчэ са студэнцкiх часоў пачала ездзiць з Ф.Д. Гурэвiч у экспедыцыi ў Прыбалтыку i потым працавала i ў Навагрудку, нарэшце дзьве дачкі Ф.Д.Гурэвіч - Натальля Ўладзіміраўна Рэвуненкава і Лена Ўладзіміраўна Герцэнберг. Пераклад на беларускую мову зрабіў вучань Ф.Д.Гурэвіч і ўдзельнік раскопак у Наваградку напрацягу 15 палявых сезонаў, доктар філалагічных навук Мікалай Віктаравіч Нікалаеў. Першым вопытам перакладу тэкстаў Фрыды Давыдаўны быў для яго артыкул аб раскопках Замкавай гары для наваградскай раённай газеты "Новае жыцьцё": артыкул замовіў тагачасны рэдактар, энтузіяст-краязнаўца Iван Iванавіч Казачонак. Фрыда Давыдаўна сама прапанавала Івану Іванавічу беларускі варыянт і папрасіла супрацоўніка экспедыцыі, мясцовага школьніка Колю Нікалаева зрабіць як скарэй гэту работу, сказаўшы, што наваградцы павінны лепш чым хто валодаць беларускай мовай. Бедалага ў тое лета першы раз спазнаў, што ведаць мову і быць перакладчыкам - розныя рэчы. I яшчэ - што свой патрыятызм трэба не толькі дэкляраваць, але і адрабляць цяжкай працай. Працуючы над апошняй кнігай аб раскопках Наваградка, перакладчык імкнуўся як мага бліжэй перадаць стыль Ф.Д. Гурэвіч, якая пісала вельмі вобразнай і жывой мовай, а таксама захаваць асаблівасьці мысленьня яе і як жанчыны-вучонага: "заходнееўрапейскі пярсьцёнак трапіў у Наваградак разам са сваёй уладальніцай" [sic! - не ўладальнікам!], і як савецкага вучонага: "Аналогii да iх [шкляных бранзалетаў-пер.] сустракаюцца на поўдні нашай краiны (Саркел, Тмутаракань, Херсанэс)." - Дзе тая наша краіна!

Працу па падрыхтоўцы рукапiсу рухала не толькі прызнаньне вялікай навуковай значнасьцi апошняй кнiгi Ф.Д. Гурэвiч i пачуцьцё абавязку, але i шчырая любоў i ўдзячнасьць да яе аўтара. Гэта пачуцьцё зведалi тыя, кто працаваў з Ф.Д. Гурэвiч, i не толькі ў навуковым асяроддзі. Яна была па-сапраўднаму дэмакратычная i ў кожным чалавеку, незалежна ад яго ўзросту цi прафесii, паважала яго асобу i гонар. Кругом яе заўсёды была атмасфера шчырасьцi, высокай добразычлівасьцi. Фрыда Давыдаўна з вялікай павагай ставілася да беларускай культуры, частыя госьці Наваградскай экспедыцыі былі нацыянальна арыентаваныя беларускія вучоныя і дзеячы культуры. Шмат увагі яна ў свой час аддала маладому аспіранту-археолагу Міхасю Ткачову, якому потым дапамагала і ў Ленінградзе. У яе на раскопе некаторы час працаваў малады Фэлікс Янушкевіч, цяперашні Прэзідэнт беларускай Акадэміі мастацтваў - з якім кранаючым цярпеньнем слухала яна безапеляцыйныя гістарычныя цьверджаньні гэтага вучня мінскай мастацкай школы і з якім захапленьнем разглядала ягоныя эцюды! А падчас разведак у Наваградскім раёне разам з Міхасём Чарняўскім, яна не саромелася (будучы ўжо тытулаваным і паважаным вучоным) па-добраму зайздросьціць уменьню маладога Міхала Міхалавіча вызначаць па сьпеву пароды птушак а па лістах альбо зрэзу дрэва - пароду дрэва. Сама яна была чалавекам шчодрай душы - шчодра дзялiлася сваiмi адкрыцьцямi ў навуцы, была шчодрая ў сяброўстве з людзьмi розных пакаленьняў. Яна была адкрытая для сумоўя, ёй было шмат што цікава ў жыцьцi ўвогуле, не толькі ў навуцы, яе пазнаньні ў лiтаратуры i мастацтве здзiўлялі многiх, з ёй было лёгка i весела працаваць i жыць. Калi ж гаварыць аб галоўным яе захапленьнi, то гэта, канечне, была навука. Карыстаючыся высокiм стылем, можна было б сказаць, што яна была выключна адданая навуцы, чэсна служыла ёй. Але высокi стыль не быў уласьцівы Ф.Д. Гурэвiч. Проста навука была яе жыцьцё, яе шчасьце, так сама была неабходная для адчуваньня радасьцi быцьця як дом, сям'я, дзецi, унукi. Па паходжаньню яна не належала да асяроддзя інтэлігенцыі, але будучы чалавекам вельмі адукаваным, далiкатным i чулым да людзей, яна несумненна належала да таго "культурнага слою", да тае асаблівай пароды людзей, якую звычайна называюць пецярбургскiмi iнтэлiгентамi i якая ўжо амаль адыходзiць у нябыт. Гэта не можа не выклікаць тугі, i ў той жа час, многiя сябры i калегi Ф.Д. Гурэвiч i зараз адчуваюць вельмі светлыя пачуцьці ад таго, што лёс падараваў iм сустрэчу з гэтым незвычайным чалавекам.

Cпіс навуковых прац Ф. Д. Гурэвіч

1. Средневековая немецкая империя в фашистской историографии // Борьба классов. 1936. № 10. С. 92-102: iл.

2. Саксонское восстание 1073-1075 гг.: Афтореф. дис. ...канд. ист. наук. Л., 1938.

3. Збручский идол //МИА. 1941. № 6. С.279-287: iл. Рэз.фр.

4. Каменные могилы на границе Литвы и Белоруссии (к вопросу о ятвягах) // Рефераты научно-исследовательских работ за 1945 г. (АН СССР, ОИФ). М-Л., С. 94.

5. Обряды погребения в Литве // КСИИМК. 1947. Вып. 18. С.31-37.

6. Украшения со звериными головами из прибалтийских могильников: к вопросу о культе змеи в Прибалтике // КСИИМК.1947. Вып. 15. С. 68-76: iл.

7. Древние верования народов Прибалтики по данным "Хроники Ливонии" Генриха Латвийского // СЭ. 1948. № 4. С.70-77.

8. Древнейшие бусы Старой Ладоги // СА. 1950. №14. С. 170-186: iл.

9. К вопросу об археологических памятниках летописных ятвягов // КСИИМК. 1950. Вып. 33. С. 110-120: iл.

10. Древние поселения Калининградской области // КСИИМК. 1951. Вып. 38. С. 91-98: iл., карт.

11. Из истории раннего Гродно // СА.1951. № 15. С.82-95: iл.

12. Поселения Калининградской области в I тыс. н.э. по данным работ 1949-1950 // Тезисы докладов на пленуме ИИМК АН СССР, посвященные вопросам археологии Прибалтики 1951г. М. 1951. С. 43-44.

13. Рагинянский могильник // КСИИМК. 1951. Вып. 36. С. 56-61: iл.

14. Археологические работы в Калининградской области в 1950 г. // КСИИМК. 1952. Вып. 47. С. 93-100: iл.

15. Древние памятники Юго-Восточной Прибалтики и задачи их изучения // КСИИМК. 1952. Вып. 42. С.13-23 : iл.

16. Раскопки на городище Грачевка // КСИИМК.1953. Вып. 52. С. 80-86: iл.

17. Каменные идолы Себежского музея // КСИИМК. 1954. Вып.54. С. 176-179: iл.

18. Пилкалнис // БСЭ. 2 изд. Т. 33. С. 37-38.

19. Рагинянская культура // БСЭ. 2 изд. Т.35. С.467.

20. Юго-Восточная Прибалтика в I тысячелетии н.э. // Тезисы докладов на объед. конф. по археологии. этнографии и антропологии Прибалтики. М. 1955. С.30-32.

21. Археологические памятники Великолукской области // КСИИМК. 1956. Вып. 62. С. 95-107: iл.

22. К истории древних пруссов в 1 тысячелетии н.э. // КСИИМК. 1957. Вып. 70. С.40-48: iл.

23. Рэц. на кн. Шмидельхельм М.Х. Археологические памятники периода разложения родового строя на сев.-востоке Эстонии 1У в. до н.э. - У в. н.э. Таллин. 1955. 268 С. // СА. 1957. №1. С. 279-283.

24. Латышские и литовские племена Прибалтики в первой половине 1 тысячелетия // Очерки истории СССР. Т. 2. М., 1958. С. 111-124: iл.

25. О длинных и удлиненных курганах в Западной Белоруссии // КСИИМК. 1958. Вып. 72. С. 54-65.: iл., карт.

26. Племена Прибалтики: (во второй пол. I тыс.) // Очерки истории СССР. Т.2. М., 1958. С. 643-657: iл.

27. Археологическкая разведка 1955г. в Понеманье // Труды Прибалтийской объединенной комплексной экспедиции. Т.1. М., 1959. С. 233-253, 1л. iл.: iл.

28. Некаторыя дадзеныя аб паселiшчах і гарадзішчах Самбіі // Rocznik Olsztynski.

1959. Т. 2. S. 205-220: ill. На польскай мове. Рэз. рус., англ.

29. Работы Славяно-литовского отряда Прибалтийской экспедиции в 1956 г. // КСИИМК. 1959. Вып. 74. С. 89-91.

30. Верхнее Понеманье в I тысячелетии и начале II тысячелетия н.э. // КСИА.1960.

Вып. 81. С. 13-24: iл., карт.

31. Из истории Юго-Восточной Прибалтики в I тысячелетии н.э. : (По материалам Калининградской области) // МИА. 1960. №76. С.328-451, 2л. iл.: iл., карт.

32. Славяно-литовский отряд Прибалтийской экспедиции // КСИИМК.1960. Вып.79. С. 95-96.

33. Этнический состав населения Верхнего Понеманья по археологическим данным второй половины I тысячелетия н.э. // Исследования по археологии СССР. Л., 1961. С. 174-181: iл.

34. Древности Белорусского Понеманья. М., Л.: Изд-во АН СССР, 1962. 222с.: iл., 5 л. карт.

35. К истории древнего Новогрудка // Swiatowit. 1962. Т.24. S. 557-575: ill.

36. О жилищах окольного города древнего Новогрудка // КСИА.1962. Вып.87. С. 70-77: iл.

37. Об окольном городе летописного Новогрудка Х-Х111 вв. // СА. 1962. №1. С. 241-252: iл.

38. Древнерусский Новогрудок // Тезисы докладов на заседании, посвященном итогам полевых исследований 1962 г. М., 1963. С.53-54.

39. Норманский могильник у дер. Вишнево // Скандинавский сб. 1963. Т.6. С. 197-210: iл. Рэз. эст., швед.

40. Раскопки в Новогрудке (1960-1961) // КСИА. 1963. Вып. 96. С. 51-54: iл.

41. Стеклянный резной бокал из Новогрудка // СА. 1963. №2. С. 243-246: iл.

42. Древние пруссы и норманны //Тезисы докладов научной конф. по ист., экономике, языку и литературе Скандинавских стран и Финляндии. Тарту, 1963. С. 39-40.

43. Gurievicz F.D. Badania archeologyczne w Nowogrudku na obszarze BSSR w latach 1956-1961 // Rocznik Bialostocki. 1963. T. 4/ S. 341-354: ill.

44. Рэц. на кн.: Шноре Э.Д. Асотское городище. Рига, 1961.// СА. 1963. №4. С. 282-283.

45. Дом боярина Х11 в в древнерусском Новогрудке // КСИА. 1964. Вып.99. С. 97-102: iл.

46. Изображение музыкантов Древней Руси // СА. 1965. № 2. С. 276-281: iл.

47. Древний Новогрудок. Тезисы докладов на I Международном конгрессе славянской археологии в Варшаве. М., 1965. С. 48-49.

48. Древний Новогрудок. I Miedzynarodowy Kongress archeol. slowianskiej. Komunikaty. Warszawa. 1965. Т.4. S. 376-389.

49. Сельское хозяйство и промыслы древнерусского Новогрудка // КСИА. 1965. Вып. 104. С. 77-84: iл.

50. Прибалтийский импорт в Понеманье Х-Х111 вв. // От эпохи бронзы до раннего феодализма. Таллин. 1966. С. 52-59: iл.

51. Древний Новогрудок //Археологические открытия 1965 г. М., 1966. С. 163-165.

52. Древний Новогрудок по данным раскопок 1965 г. // Тезисы докладов на пленуме Института Археологии 1966 г. М., 1966. С. 10-11.

53. По поводу статьи Б.А. Шелковникова "Русское стекло домонгольского периода, расписанное эмалями" // СА. 1966. № 1. С. 312-315.

54. Польско-советский симпозиум, посвященный балто-славянским отношениям // Сов. славяноведение. 1966. № 4. С. 109-110.

55. Внешние связи древнерусских городов на территории Белоруссии в Х11-Х111вв. // Древности Белоруссии. Минск, 1967. С. 281-283.

56. Археологические работы в Новогрудке // Археологические открытия 1966 г. М., 1967. С. 268-270: iл.

57. К истории Новогрудка Х-Х1 вв. //Культура и искусство Древней Руси. Л., 1967. С.26-30.

58. Ювелиры древнего Новогрудка // КСИА. 1967. Вып. 110. С. 14-20: iл.

59. Восточное стекло в Древней Руси Л.: Наука, 1968. 28с.; 9 л. iл. На рус. і англ. мовах. (Разам з Р.М. Джанполадян, М.У. Малеўскай).

60. Ближневосточные изделия в древнерусских городах Белоруссии // Славяне и Русь. М.: Наука, 1968. С. 34-36: iл.

61. Исследования в Новогрудке // Археологические открытия 1967 г. М., 1968. С. 252-254.

62. Новогрудская экспедиция // Археологические открытия 1968 г. // М., 1969. С. 353-354.

63. Новые материалы по истории Новогрудка // КСИА. 1969. Вып. 120. С. 114-119: iл.

64. Об этническом составе населения древнего Новогрудка // Acta baltico-slavica. 1969. № 6. S. 219-222.

65. О времени возникновения городов на территории Белоруссии // Studia archaeologica in memoriam Harri Moora. Tallinn, 1970. С. 69-73. Рэз. эст., нем.

66. Об углубленных жилищах на территории Черной Руси //МИА. 1970. № 176. С. 117-119: iл.

67. Раскопки Новогрудского детинца // Археологические открытия 1969 г. М., 1970. С. 23-24.

68. О восточной ориентировке славянских погребений // КСИА. 1971. Вып. 125. С. 17-22.

69. Итоги работ Новогрудской экспедиции //Археологические открытия 1970 г. М., 1971. С. 311-312.

70. Находки в Копыси // Шахматы в СССР. 1971. № 7. С.9

71. Ремесленная корпорация древнерусского города по археологическим данным // КСИА. 1972. Вып. 129. С. 31-36.

72. Археалагiчныя даследаваннi Навагрудка // Помнiкi гiсторыi i культуры Беларусi. 1972. № 1. С. 18-22.: iл.

73. К истории заселения Новогрудского детинца // Тезисы докладов на сессии, посвященной итогам полевых археологических исследований 1971 г. М., 1972. С. 393-394.

74. Происхождение городов Черной Руси // Беларускiя старажытнасцi. Мiнск, 1972. С. 191-192.

75. Раскопки Новогрудского детинца //Археологические открытия 1971 г. М., 1972. С. 29-31.

76. Грамотность горожан древнерусского Понеманья // КСИА. 1973. C. 28-34: iл.

77. Города Черной Руси // Этногенез белоруссов. Тезисы... Минск, 1973. С. 34-37.

78. К истории культурных связей городов Западной Руси со странами мусульманского Востока // Тезисы докладов, посвященных итогам полевых археологических исследований 1972 г. в СССР. Ташкент, 1973. С. 260-261.

79. К истории культурных связей древнерусских городов Понеманья с Киевской землей: (по материалам ювелирного ремесла) // Культура средневековой Руси. Л., 1974. С. 22-25: iл.

80. Некоторые итоги археологического исследования детинца древнего Новогрудка // КСИА. 1974. Вып. 139. С. 93-99: iл.

81. Культурный облик и социальная дифференциация горожан Понеманья в Х-Х111 вв. // Реконструкция общественных отношений по археологическим материалам. Краткие тезисы Л., 1974. С. 49-50.

82. Работы в Новогрудке //Археологические открытия 1973 г. М., 1974. С. 370-371.

83. Рэц. на кн. Musianowicz K. Drohiczyn we wczesnym sredniowieczu. Warszawa, 1969. // СА. 1974. № 1. С. 254-258.

84. Города Понеманья и южнорусские земли в Х-Х111 вв. // Новейшие открытия советских археологов. Тезисы. Ч.3. Киев, 1975. С.72-74.

85. Новогрудская экспедиция // Археологические открытия 1974 г. М., 1975. С.384-385.

86. Рамеснiкi старажытнарускiх гарадоў Понямоння // Помнiкi гiсторыi i культуры Беларусi 1975. № 3. С. 34-38: iл.

87. Два этапа в истории древнерусских городов Понеманья // КСИА. 1976. Вып. 146. С. 25-31: iл.

88. Древние города Понеманья и южнорусские земли в конце Х-Х111 вв. // Средневековая Русь. М., 1976. С. 25-28: iл.

89. Тезисы докладов 7 Всесоюзной конференции по изучению истории, экономики, литературы и языка Скандинавских стран и Финляндии. Ч.1. М.-Л., 1976. С. 153-155.

90. Рэц. на кн.: Nowakowski A. Gorne Pobuze w wiekach VIII-IX, 1972 // СА. 1977. № 1. С. 296-302.

91. Скандинавская колония на территории древних пруссов // Скандинавский сб. 1978. Т.23. С. 167-174. Рэз. швед.

92. Новогрудская экспедиция в 1977 г. //Археологические открытия 1977 г. М., 1978. С. 411-412.

93. Старажытны Ваўкавыск. Рэц. на кн.: Зверуго Я.Г. Древний Волковыск Х-Х1У вв. Минск, 1975 // Помнiкi гiсторыi i культуры Беларусi 1978. № 3. С.42-44.

94. Детинец и окольный город древнерусского Новогрудка в свете археологических работ 1956-1977 гг. // СА. 1980. № 4. С. 87-101: iл.

95. Каменные могилы Подляшья и древний Дрогичин // КСИА. 1980. Вып. 160: iл.

96. Старажытныя гарады Панямоння // Помнiкi гiсторыi i культуры Беларусi 1980.

№ 1. С. 30-31.

97. Древний Новогрудок : Посад - окольный город. Л.: Наука. 1981. 160 с.: iл.

98. Поливная керамика Новогрудского детинца // СА. 1981. С. 99-109 : iл. Рэз. англ.

99. Культурные взаимоотношения древнерусских городов на территории Белоруссии с Прибалтикой // Проблемы этногенеза и этнической истории балтов. Тезисы докладов. Вильнюс. 1981. С. 17-21.

100. Древние города Белорусского Понеманья. Минск : Полымя. 1982. 48с.: iл.

101. Внешние связи древнерусских городов Понеманья //КСИА. 1982. Вып. 171. С. 43-49.: iл.

102. Новые данные о стеклянных иконах-литиках на территории СССР // ВВ. 1982. 43. С. 178-182.: iл.

103. New Finds of Glass Medallions in the U.S.S.R. // Journal of Glass Studies. 1982/ V. 24. P. 44-47.: ill.

104. Каму належаў абразок-лiтык? // Помнiкi гiсторыi i культуры Беларусi. 1982. № 3. С. 42-43.: iл.

105. Жилые и хозяйственные постройки городов Черной Руси // Проблемы изучения древнего домостроительства в У111-Х1У вв. в Северо-Западной части СССР. Рига. 1983. С. 12-16.

106. О формировании городов Черной Руси по данным археологии // СА. 1983. №3. С. 61-71 : карт. Рэз. англ.

107. Погребальные памятники жителей Новогрудка: (Конец Х - 70-е годы Х111 в.) // КСИА. 1983. Вып. 175. С. 48-54: iл.

108. Связи древних городов Белоруссии с Причерноморьем и Средиземноморьем //Древнерусское государство и славяне. Минск. 1983. С. 63-66: карт.

109. Знайдзена ў Навагрудку // Помнiкi гiсторыi i культуры Беларусi. 1983. № 2. С. 22-24 : iл. Рэз. русск.

110. Города Черной Руси и Киевская земля в Х11-Х111вв. //Древнерусский город. Киев. 1984. С. 31-33.

111. Застройка Новогрудского детинца в Х11-Х111вв.// КСИА. 1984. Вып. 179. С. 53-59: iл.

112. Культурные связи древнерусских городов на территории Белоруссии с Прибалтикой // Проблемы этногенеза и этнической истории балтов. Вильнюс. 1985. С. 91-101: iл., карт. Рэз. нем.

113. Заснаванне Навагрудка: (па пісьмовых і археалагічных дадзеных) // Весцi АН БССР. Сер. грамад. навук. 1985. № 3 С. 71-76.

114. О Новогрудском стеклоделии (по поводу книги М.М. Яницкой "Истоки стеклоделия Белоруссии". Минск. 1980) // СА. 1985. № 4. С. 260-264.

115. Об особенностях культуры городов Белорусского Понеманья в Х11-Х111 вв. // Тезисы докладов советской делегации на 5 Международном конгрессе славянской археологии. М., 1985. С. 80-81.

116. Византийский импорт в городах Западной Руси в Х11-Х111 вв. //ВВ. 1986. Т.47. С. 65-81: iл.

117. О времени постройки церкви Бориса и Глеба в Новогрудке // КСИА. 1986. Вып. 187. С. 36-40: iл.

118. Alsengemmen from Ancient Russian Towns // J. Glass Studies/ 1986. V. 28. P. 24-29: ill.

119. На дзядзiнцы i вакольным горадзе // Помнiкi гiсторыi i культуры Беларусi. 1986. № 3. С. 20-21: iл.

120. Работы в Новогрудке //Археологические открытия 1984 г. М., 1986. С. 340.

121. Скандинавские находки 1Х-Х1 вв. на территории Белоруссии // Тезисы докладов Х Всесоюзной конференции по изучению истории, экономики, литературы и языков Скандинавских стран и Финляндии в 1986 г. Ч. 1. М., 1987. С. 171-173.

122. Г.Ф. Корзухина. К 80-летию со дня рождения //СА. 1987. № 2. С. 291-293.

123. О "кубках Ядвиги" // Культура и история средневековой Руси. Тезисы докладов. М., 1987. С. 19-21.

124. Об одной группе стеклянных гемм из древнерусских городов // ПКНО - 1985. М., 1987. С. 515-521: iл., карт.

125. Раскопки на территории детинца древнего Новогрудка // Археологические открытия 1985 г. М., 1987. С. 447.

126. Западная Русь и Византия в Х11-Х111 вв. // СА. 1988. № 3. С. 130-144: iл., карт. Рэз. англ. Бібліягр. 142-143.

127. Об особенностях культуры городов Белорусского Понеманья в Х11-Х111 вв. // Труды 5 МКАС. Киев. 1988. Т.2. секция 3-4. С. 56-60.

128. Жилые и хозяйственные постройки городов Черной Руси // КСИА. 1989. Вып. 195. С. 57-62: iл.

129. Скандинавские находки X-XI вв. на территории Белоруссии // Скандинавский сборник. Т. 33. Tallinn, 1990. С. 100-121.

130. Аб культурных сувязях Заходняй Русі з Херсанэсам // Археологiя. 1991. № 2. С. 76-82 : iл. Укр. мова. Рэз. руск., англ.

131. О планировке и застройке древнего Новогрудка // КСИА. 1991. Вып. 205. С. 45-52: iл.

УВОДЗІНЫ

У 1981 годзе выйшла кнiга "Старажытны Наваградак (пасад-вакольны горад)". У яе першай частцы апублiкаваныя матэрыялы Наваградскай археалагiчнай экспедыцыi ЛАIА[1], што былі здабытыя пры раскопках на ўзвышшы Малы Замак у 1957-1967 гг. Другая частка кнiгi прысвечана пытаньням домабудаўнiцтва, гiсторыi рамяства i знешнiх сувязяў з канца Х да канца ХIII стст., якiя можна было паставiць i часткова вырашыць на падставе атрыманых археалагiчных матэрыялаў. У кароткiм заключэньнi адзначалася, што заключныя высновы аб старажытнарускiм Наваградку можна будзе зрабiць тады, калi дадзеныя археалогii яго пасада-вакольнага гораду будуць дапоўнены матэрыяламi наваградскага дзяцiнца, з далучэньнем пiсьмовых звестак. Гэта мэта пастаўлена ў нашай цяперашняй працы. У ёй падрахоўваюцца вынiкi шматгадовых археалагiчных даследваньняў не толькi на тэрыторыi Наваградка, але i ў яго навакольлi.

Кампазiцыя гэтай работы адрознiваецца ад пабудовы папярэдняй. У асноўным тэксьце абагульнены ўсе археалагiчныя матэрыялы, што атрыманы пры даследваньнi Наваградка i яго навакольля, выкарыстаны пiсьмовыя помнiкi аб iм i зроблена спроба ўзнавiць гiсторыю культуры гэтага заходнерускага гораду аж да канца ХIII ст. Матэрыялы раскопак Замкавай гары - дзяцiнца старажытнарускага Наваградка змешчаны ў дадатку да працы. Тамсама выкладзены звесткi лабараторных аналiзаў наваградскiх знаходак.

У кнiзе "Старажытны Наваградак" сьцiсла пададзена гiсторыя археалагiчнага вывучэньня старажытнага гораду[2]. Спынiмся на ёй больш падрабязна, уключыўшы гiсторыю вывучэньня помнiкаў Наваградскага навакольля.

Першыя звесткi аб курганах Наваградчыны з'явiлiся ў сярэдзiне мiнулага стагоддзя i звязаны з iмёнамi А.I. Дзьмiтрыева i К. Тышкевiча[3]. У сувязi з падрыхтоўкай да IХ Археалагiчнага з'езду, Н.П. Аверыюс у 1890 г. раскапаў тры курганы каля в. Марулiны, а М.А. Цыбiшаў у 1892 г. даследаваў два курганы на Карэлiцкiм тракце паблiзу гораду i яшчэ два курганы каля вёскі Гардзiлоўка (тады яе называлі Гарадзiлаўка)[4].

Глухiя звесткi аб раскопках курганных магiльнiкаў паблiзу Наваградка iснуюць для 20-30-х гг. нашага стагоддзя, калi ён уваходзiў у склад другой Рэчыпаспалiтай. Шукалi скарбы: каля вёскi Гарадзечна i, па ўсёй верагоднасьцi, каля вёсак Каменка i Кашалева[5].

Славутасьцю Наваградка з'яўляецца яго Замкавая гара, на якай да сярэдзiны 20-х гг. нашага стагоддзя былi дзве каменныя вежы - Шчытоўка i Касьцельная (мал. 1)[6]. У 1906 годзе абрушылася Касьцельная вежа. Намаганьнямi мясцовага краязнаўцы Т. Карвана, яна ў 1909-1910 гг. была ўмацавана. Падчас Першай сусветнай вайны абвалiлася паўднёвая сьцяна Шчытоўкi.[7] Гэта стала прычынай звароту мiнскага губернатара (Наваградак уваходзiў у склад Мiнскай губернi) да наваградскага гарадскога упраўленьння з просьбай вылучыць сродкi для падтрыманьня "редкого памятника истории прошлого"[8]. Аднак, Замкавую гару ўзялi пад ахову толькi ў 1922 г. Тады ж была эскарпiравана Касьцельная вежа[9].

Значныя работы па рэстаўрацыi i кансервацыi наваградскай Замкавай гары былi праведзены польскiмi даследчыкамi-рэстаўратарамi пад кiраўнiцтвам С. Лорэнца i Ю. Рэмера. Вынiкi гэтых работ каротка прадстаўлены ў кнiзе аб пасадзе-вакольным горадзе Наваградка. Яны заслугоўваюць таго, каб спынiцца на iх больш падрабязна.

Работы па рэстаўрацыi i кансервацыi Замкавай гары пачалiся ў сувязi з тым, што на суседнiм узвышшы Малы Замак, дзе пазней былi адкрыты рэшткi пасада-вакольнага гораду старажытнага Наваградка, пачалi насыпаць памятны курган Адаму Мiцкевiчу. Зямлю для яго бралi з пляцоўкi Замкавай гары, што была ў ХIХ стаг. месцам гарадской звалкi. Пры зямляных работах на Замкавай гары былi адкрыты раней невядомыя помнiкi манументальнага дойлiдства. У паўднёвай частцы пляцоўкi гэта мураваная Брамная вежа, арганiчна звязаная з адкрытай каменнай сьцяной, што атачае пляцоўку. На паўднёвым схiле Замкавай гары знаходзiлiся рэшткi Калодзезнай вежы, што прыкрывала праход да вады. З замкам яе звязвала сьцяна. У паўночна-заходняй частцы пляцоўкi адкрылiся рэшткi Вуглавой вежы.

У вынiку зямляных работ памiж Шчытоўкай i Касьцельнай вежай былi расчышчаны камянi фундаменту палаца, якi архiтэктары датавалi канцом ХVI альбо пачаткам ХVII стст. На паўднёвы захад ад Шчытоўкi знаходзiўся развал царквы i руiны касьцёлу ХVII ст., аб якiм вядома, што ён яшчэ ў 1850 г. стаяў без даху.

У вынiку даследваньня Шчытоўкi былi адкрыты рэшткi больш раньняй вежы, якая пабудавана, па мяркаваньню даследчыкаў, адначасова з царквой. Знайдзеныя абвугленыя бярвеньнi дазволiлi прыйсьцi да высновы, што першапачаткова Замкавая гара мела драўляную сьцяну i адну вежу.

Польскiя архiтэктары рэстаўравалi Касьцельную вежу, па сутнасьцi, пераклаўшы яе нанова i ўмацавалi абарончую каменную сьцяну, вышыня якой складае 2,40 м.

Па краях i ў цэнтры пляцоўкi былі закладзены шэсьць траншэй i выяўлена наступная стратыграфiя: на глыбiню да 1,90 м. прасочваўся глiнiста-пяшчаны слой з развалам цэглы. Пад iм адзначана цёмная зямля з невялiкiм развалам цэглы, а яшчэ нiжэй (на глыбiнi да 3,20 м.) ляжала шэрая зямля з рэшткамi гарэлага i гнiлога дрэва. Знаходкi манетаў i каменных ядраў прывялi даследыкаў да заключэньня, што ў гiсторыi Замкавай гары вылучаюцца два этапы, першы з якiх адносiцца да першай паловы ХV стаг., а другi да пачатку ХVI стаг.[10]

Работы польскiх архiтэктараў-рэстаўратараў заслугоўваюць самай высокай адзнакi. Дзякуючы iх працы Замкавая гара Наваградка выглядае як магутнае шматвежавае абарончае збудаваньне, а кансервацыя вежаў i сьцяны захавала iх ад делейшага разбурэньня. Разам з тым гэтыя даследваньнi давалi ўяўленьне толькi аб Замку позняга Сярэднявечча. Нiякiх дадзеных аб больш раньнiм iснаваньнi гэтага помнiка не было зафiксавана.

У 1956 г. у Наваградку пачала працаваць археалагiчная экспедыцыя ЛАIА (на той час - Ленiнградскага аддзяленьня Iнстiтута гiсторыi матэрыяльнай культуры). На тэрыторыi Замкавай гары была зачышчана сьцяна ямы, што знаходзiлася на 10 м. на поўдзень ад камянёў фундаменту палаца. Зачыстка выявiла такую ж стратыграфiю, якая была зафiксавана спецыялiстамi з Польшчы. Калi ж на глыбiнi 3 м. паказалiся негарэлыя дошкi, сярод якiх знаходзiлiся керамiка, сякера i iншыя рэалii ХII-ХIII стст., можна было з упэўненасьцю сьцвярджаць, што на Замкавай гары iснавала пасяленьне гэтага часу. Тады ж быў адкрыты культурны слой на ўзвышшы Малы Замак[11]. Вынiкi гэтых раскопак вакладзены ў кнiзе "Старажытны Наваградак".

У 1959 г. на Замкавай гары, паблiзу Брамнай вежы, быў закладзены раскоп плошчай 24 кв. м. Культурны слой магутнасьцю да 5 м. быў даследваны толькi ў 1962 г. Па меры паглыбленьня раскоп паступова скарачаўся i на ўзроўнi мацерыка работы выконвалi на вельмi абмежаванай плошчы. Тым не менш, на матэрыяле гэтага раскопа падцвердзiлася заключэньне, што зрабiлi пры зачыстцы сьценкi ямы ў 1956 г. Рэшткi будаўнiцтва i знаходкi рэчаў сведчылi на карысьць таго, што тут iснавала пасяленьне старажытнарускага часу[12].

Сiстэматычныя раскопкi на Замкавай гары пачалiся ў 1968 г. Раскоп плошчай 320 кв. м. быў закладзены ў 20 м. на захад ад Шчытоўкi. Паўднёва-Заходнюю частку раскопа займалi руiны познесярэдневяковых манументальных помнiкаў, у тым лiку царквы. Гэта вымусiла прырэзаць да раскопу яшчэ 104 кв. м., у вынiку чаго ён шчыльна прыдвiнуўся да валу i яго каменнай сьцяны.

Даследваньнi гэтага паўночнага раскопу працягвалася да 1973 г. Падчас работ прыходзiлася прыразаць асобныя кавалкi. У вынiку, там была раскапана тэрыторыя плошчай 1250 кв. м., з якiх 850 кв. м. займалi рэшткi архiтэктурных збудаваньняў познесярэдневяковага гораду[13].

У 1974 г. у паўднёвай частцы пляцоўкi, у 20 м. на ўсход ад раскопаў 1959 i 1962 гг. быў заложаны раскоп плошчай 140 кв. м., даследваньне якога закончылася ў 1977 г. Культурны слой старажытнарускага часу там быў разбураны позняй забудовай. Яго iснаваньне падцвярджалася знаходкамi масавай керамiкi, абломкамi амфар, фрагментамi шкляных бранзалетаў i iншымi характэрнымi рэчамi[14].

Пасля значнага перапынку, работа Наваградскай экспедыцыi аднавiлася ў 1983 г. сумесна з Аддзелам археалогii Iнстытута гiсторыi АН БССР, пры ўдзеле беларускага археолага Л.Г. Панiчавай. Побач з раскопамi 1974 i 1977 гг. быў закладзены раскоп плошчай 100 кв. м. Старажытнарускi слой гэтага раскопу даследваўся пад кiраўнiцтвам аўтара у 1984-1985 гг.[15]

Акрамя нашых работ, на тэрыторыi Замкавай гары Наваградка працавалi i iншыя даследчыкi-археолагi; яны вывучалi абарончыя збудаваньнi i помнiкi манументальнага дойлiдства. У 1959 г. П.А. Рапапорт прарэзаў вал у паўночнай частцы пляцоўкi,[16] а ў 1969-1970 гг. М.А. Ткачоў даследаваў абарончыя збудаваньнi, iстотна дапоўнiўшы назiраньнi польскiх архiтэктараў[17]. У пачатку 70-х гадоў са складу Наваградскай экспедыцыi вылучыўся архiтэктурны атрад пад кiраўнiцтвам М.У. Малеўскай. Гэты атрад раскапаў рэшткi царквы ХIV ст. i храма ХVII ст. Надзвычай цiкавыя рэшткi грамадзянскай пабудовы другой паловы ХIV ст. - адзiнае для гэтага часу манументальнае жыльлё феадала на тэрыторыi Беларусi[18].

На тэрыторыi Наваградка даследваньнi праводзiлiся таксама на ўзвышшы, што прыляжыць да Малага Замка з паўднёвага захаду. Тут у 1961, 1962 i 1965 гг. М.К. Каргер адкрыў i раскапаў рэшткi старажытнарускага храма, якiя знаходiлiся пад царквой Барiса i Глеба, пабудаванай у ХVI ст.[19]

За гады, пакуль праводзiлася даследваньне Наваградка, выяўлялiся i раскапвалiся археалагiчныя помнiкi паблiзу гораду[20]. Вялiкая праца па вывучэньню курганаў Наваградскай акругi зроблена К.В. Паўлавай. З 1963 па 1972 гг. пад яе кiраўнiцтвам раскапаны 75 курганоў у магiльнiках каля вёсак Гардзiлоўка, Сялец, Мольнiчы, Суляцiчы i Батароўка[21].

У вынiку археалагiчных работ на тэрыторыi Наваградка была даследвана плошча больш за 3000 кв. м. Сабраная пры гэтам калекцыя налiчвае больш за 23500 нумароў керамiкi i каля 11000 нумароў iндывiдуальных знаходак. Акрамя таго мы маем звесткi аб старажытнарускiм храме i 105 пахаваньнях на хрысьцiянскiх могiлках, размешчаных на тэрыторыi Малага Замка, а для ваколiц гораду - матэрыяламi шэрагу паселiшчаў i каля 100 курганаў[22].

Вынiкi археалагiчнага вывучэньня Наваградка, у святле якіх па новаму ўспрымаюцца нешматлiкiя пiсьмовыя крынiцы аб гэтым горадзе, дазваляюць ставiць праблемы паходжаньня гiсторыi гэтага помнiка з канца Х да канца ХIII стст.[23] Матэрыялы Наваградка ва ўсiх выпадках, калi гэта магчыма, мы параўноўваем з дадзенымi iншых заходнерускiх гарадоў. Гэта спрыяе акрэсленьню таго месца, якое займаў Наваградак сярод iншых гарадоў Заходняй Русi.

Напiсаньню работы аб Наваградку спрыяла праца многiх даследчыкаў. У кнiзе аб пасадзе-вакольным горадзе ўспамянуты археолагi, якiя кiравалi раскопамi на Малым Замку. Пры даследваньнi Замкавай гары такімi былi: М.У. Малеўская, I.Д. Зiльмановiч, К.В. Паўлава, Т.С. Панамарова, К.Т. Кавальская, Л.Г. Панiчава i М.В. Нiкалаеў. Наша праца пачалася i здзейснілася ў аддзеле славяна-фiнскай археалогii (раней - група славяна-рускай археалогii ЛАIА). Напрацягу трох дзесяцiгоддзяў аўтар карыстаўся нязменнай сяброўскай падтрымкай сваiх калег па аддзелу. Сваю працу аўтар з удзячнасьцю прысвячае ўсiм, хто дапамагаў яе здзяйсненьню.

[1] Гуревич Ф.Д. Древний Новогрудок (Посад-Окольный город). Л., 1981. (далей: ДН. Спіс скарачэнняў глядзі ў канцы кнігі.)

[2] ДН. С. 4-5.

[3] ИАО. 1859. Т 1. с. 307-308; Тышкевич К. О курганах в Литве и Западной Руси. Вильно, 1865. С.61.

[4] Авериус Н.П. Заметка о раскопках в минской губернии // Труды Виленского отделения Предварительного комитета по устройству IХ АС. -Вильно. - 1893. - С. 42-43; Цыбишев М.А. Раскопка в конце 1892 г. некоторых курганов близ г. Новогрудка Минской губернии // Каталог предметов, доставленных на археологическую выставку пры IХ АЗ в Вильно в 1893 г. - Вильно. - 1893. - С.73-76.

[5] Поболь Л.Д. Древности Белоруссии в музеях Польши. Минск, 1979. С.126, 131, 132.

[6] Źmіgrodzkі J. Nowogródek і okolіce. Nowogródek, 1931. S. 24; Ткачоў М.А. Абарончыя збудаванні заходніх зямель Беларусі ХІІІ-ХVІІІ ст. Мінск, 1978. С. 52.

[7] Źmіgrodzkі J. Op. Cіt. S. 24.

[8] ИАК. 1914. Вып.56. C. 95.(Прибавления)

[9] Źmіgrodzkі J. Op. Cіt. S. 24.

[10] Gurtler R. Roboty konserwatorske na Górze Zamkowej w Nowogródku (sprawozdanіe ogolne). Ochrona zabytków sztukі, 1930-1931, S. 181-188.

[11] Гуревич Ф.Д. К истории древнего Новогрудка. Smіatowіt. Warszawa, 1962, ХХІV, C. 558-559,564.

[12] Зильманович И.Д. Раскопки детинца в Новогрудке в 1962 г. //КСИА. - 1965. - Вып. 104. - С. 93-98.

[13] Гуревич Ф.Д. Некоторые результаты археологического исследования детинца древнего Новогрудка // КСИА.-1974.-Вып. 139. C. 94: мал. 32.

[14] Гуревич Ф.Д., Ковальская К.Т., Николаев Н.В., Пономарева Т.С. Новогрудская экспедиция // АО 1974 года. - 1975. - C. 384-385; Гуревич Ф.Д., Николаев Н.В., Паничева. Новогрудская экспедиция // АО 1977 года. - 1978. - C. 411-412.

[15] Паничева Л.Г. Раскопки в Новогрудке // АО 1983 года. - 1985. - C. 402; Гуревич Ф.Д. Работы в Новогрудке // АО 1984 года. - 1986. - C. 340; Гуревич Ф.Д. Новогрудская экспедиция // АО 1985 года. - 1987. - C. 447.

[16] Рапапорт П.А. Военное зодчество западнорусских земель Х-ХІV вв. // МИА. - 1967. - Вып. 147. - C. 122.

[17] Ткачев М.А. Исследования памятников военного зодчества Белоруссии // АО 1969 года. - 1970. - C. 312; Ткачев М.А. Исследования памятников оборонного зодчества Белоруссии //АО 1970 года. - 1971. - C. 307-308.

[18] Малевская М.В., Шолохова Е.В. Раскопки культовых сооружений новогрудского детинца // АО 1973 года. - 1974. - C. 376-377; Малевская М.В. Архитектурный комплекс новогрудского детинца ХІІІ-ХІV вв. // ДГС. - C. 122.

[19] Каргер М.К. Раскопки церкви Бориса и Глеба в Новогрудке. // КСИА. - 1977. - Вып. 150. - C. 79-85.

[20] Гуревич Ф.Д. Древности Белорусского Понеманьня. М., 1962. С. 179, 184-186, 194-195, 203, 204; Шаблюк В.В. Исследования в Белорусском Понеманьне. // АО 1983 года. - 1085. - C. 413.

[21] Павлова К.В. Погребальные памятники окрестностей Новогрудка // КСИА. - 1981. - Вып. 166. - C. 78-83.

[22] У апрацоўцы разнастайных матэрыялаў Наваградскай экспедыцыі вялікую дапамогу аказалі прадстаўнікі дакладных і прародазнаўчых навук, а таксама археолагі, якія спецыяльна займаліся даследваннем пэўных катэгорый рэчаў. Гэта - М.У. Малеўская (кераміка), В.А. Галібін і Д.В. Наумаў (каляровыя металы, шкло), Г.А. Вознесенская і Л.С. Хомутова (жалезныя вырабы), Ю.Л. Шчапава (шкло), Е.І. Оятева (скураныя рэчы), І.Л. Ногід і Н.Б. Селіванова (кераміка, вырабы з камяню, растворы, фрэскі), Н.А. Кірьянава, В.А. Калеснікаў і М.М. Якубцінер (сельскагаспадарчыя культуры), Н.М. Ермолава і В.И. Цалкін (косці жывелы, птушак і рыб), Л.М. Казей і І.І. Салівон (антрапалагічныя матэрыялы). Аўтар сардэчна ўдзячны гэтым спецыялістам, праца якiх дазволіла даць больш поўную атрыбуцыю старажытнасцям Наваградка.

[23] Ілюстрацыі прадстаўлены матэрыяламі, якія атрыманы пры раскопках Замкавай гары і тымі старажытнасцямі Малага Замка, якiя не былі ўключаны ў раней выдадзеную кнігу.

Глава 1.

Пiсьмовыя крынiцы i iх атрыбуцыя ў працах гiсторыкаў.

У Iпацеўскiм летапiсе пад 1235 г. успамiнаецца Ізяслаў Новгородский "Па том же лете Даниил возведе на Кондрата Литву Миндовга, Iзяслава новгарадского"[1]. У 30-я гады ХIII ст. польскi князь Конрад Мазавецкi спрабаваў заключыць саюз з крыжакамi, каб абаранiць сябе ад Валынi i Лiтвы, а ў стане Данiiла быў наваградскi правiцель Iзяслаў, iмя якога ў летапiсе больш не сустракаецца.

Галоўныя пiсьмовыя сведчаньні аб Наваградку (Новгородок, Новгород, Новый город) змяшчаюцца ў Галiцка-Валынскім летапiсу, які захаваўся ў выглядзе асобнай часткi Iпацеўскага i паведамляе аб падзеях 1238-1292 гг. Гэта важнейшая крынiца па гiсторыi Заходняй i Паўднёва-Заходняй Русi, як паказалi яго даследчыкi, у сваёй першай частцы была напiсана па заказу Данiiла Галiцкага, верагодна, у г. Холм, а ў пазнейшы час атрымаў дапаўненьні i перарабляўся пры яго браце Васiльку Раманавiчу[2].

Першыя ўспамiны аб Наваградку адносяцца да паходаў Данiiла ў Панямоньне. Пад 1252 г. паведамляецца, што "Данила же и Василко поидоста к Новоугораду". Адначасова валынскiя князі заваявалi i iншыя гарады гэтай зямлi - Ваўкавыск i Слонім, а таксама Здзiтаў. Вартая ўвагі фраза, якой заканчваюцца звесткi аб гэтым паходзе: "и поимаше грады многы и звратиша у домы"[3].

Заваяваньне гарадоў Панямоньня было не трывалае, бо ўжо пад наступным 1253 г. летапiсец паведамляе аб новым паходзе Данiiла. У ім, акрамя Васiлька, удзельнічалi сын Данiiла Леў, сват Цягак "з половци" i пiнскiя князі. Кампанiя апiсана вельмi выразна. Раць валынскiх князёў дайшоўшы да ракi Шчары - прытока Нёмана, не захацела рухацца далей. Данiiлу прыйшлося прыкласьцi шмат намаганьняў, каб закончыць паход. "Мудростью речи створи" гаворыцца ў летапiсу аб князі "яко срамоту имяешь от Литвы и всех земель, аще не дойдем и вратим". Паход быў закончаны i яго заканчэньне адзначана наступнымi словамi: "наутрея же плениша всю землю Новгарадскую"[4].

Трэцi паход на Наваградак таксама праходзiў пад главенствам князя Данiiла. Ён вядомы пад 1255 г.: "Даниил же пошедшоу на воину, на Литву, на Новъгородок".[5]

Дзеяньні Данiiла па авалоданьню Наваградкам, якiя праявіліся ў паходах 1252, 1253 i 1255 гг. павінны былi адлучыць цэнтр Наваградскай зямлi ад Лiтвы, якая ў асобе князя Мiндоўга, пранікла туды некалькі раней. Ваеннымi сродкамi гэтага не ўдалася дасягнуць i ў той жа год, калi адбыўся трэцi паход на Наваградак, паведамляецца аб мiрных дагаворах Лiтвы i Валынi. Мiндоўг, праз пасрэдніцтва свайго сына Войшалка выдае сваю дачку замуж за Шварна - сына Данiiла, а Войшалк ад iмя Мiндоўга перадае Наваградак яшчэ аднаму з сыноў Данiiла Раману, а ад сябе "Восляным и Волковыеск"[6]. Перадачу Наваградка Раману праз Войшалка летапiсец другi раз адзначае пад 1257 г.[7]

Сеўшы ў Наваградку, Раман, па прозьбе бацькі, прыходзiць да яго на дапамогу для барацьбы з яцьвягамi. "И посла по Романа в Новъгарадок и приде к немоу Роман со всими Новогродци"[8]. Аб залежнасьці Рамана, князя Наваградскага ад Мiндоўга, можна гаварыць на падставе яго слоў да Данiiла: "И прислаша Миндовг к Данилу пришлю к табедзьве Романа и Новгородце абы пошел ко Возвяглю отоуда и к Кiеву"[9].

Пасля забойства Мiндоўга (пад 1262 г.) "Войшчулк нача княжити у Новегороде". Маецца даволi вялікае апiсаньне таго, як гэты князь язычнiк прымае хрысьцiянства ў Наваградку "и крестися тут у Новегородцы" i яго актыўных дзеяньнях як неафiта[10]. Праз год Войшалк "поиде с Линяны к Новоугородоу а оттоле поя з собой новгородце и поиде у Литвоу княжить"[11].

Пад 1268 г. летапiсец паведамляе, што у Наваградку правiць Шварн. "Тогда же Шварнови соущи у Новегороде". Адтуль "вборзе" князь ідзе на Валынь дапамагаць сваiм сваякам у барацьбе супраць Польшчы[12].

Адзін з апошнiх i самых яркiх успамiнаў аб Наваградку захаваўся пад 1274 г. Валынскi князь Леў - сын Данiiла, збiраючыся ў паход на Наваградак, просiць дапамогi ў татарскага хана Менгiцiмура i апошнi дае войска на чале з Ягурчынам. У валынскай рацi было шмат i рускiх князёў. Летапiсец адзначае ваяводу Задняпроўскага, Рамана дабранскага з сынам Алегам, Глеба, князя Смаленскага, "иных князи много тогда бо бяхоу, вси князи у воли у Тотарской. И тако поидоша вси вборзе к Новоугородку". Аб'яднане войска прыбыло ў Панямоньне. Начлег быў на рацэ Сервеч - прытоку Нёмана. На досвітку "начаша изряживать полкы и тако идоша к городу". Зправа iшлi татары са сваiм палком, побач з iмi Леў са сваiм палком, а злева князь Уладзiмiр са сваiм палком. "I тако придоша к городу и сташа около его". Паход был зiмой i з наваградскiх узгоркаў падымаўся пар ад бягучай вады. Леў абхiтрыў саюзнiкаў "взя окольны град ни з татары, а детинец остася". Гэта выклікала гнеў астатніх князёў, якiя лiчылi "токо оже бы им вземше Новъгородок также потом пойти у землю Литовскую, але не идоша гневом про Льва и тако возвратишася во свояси тако же от Новогородка"[13].

Праз тры гады да валынскiх князёў даходзяць звесті, што горад зваявалi татары. "Мьстислав, Володимир, Юрьи тако рекоушче "оже поидем к Новоугородку, а там оуже татарове извоевали все"[14].

Весткай ад 1277 г. заканчваюцца пiсьмовыя сведчаньні, якія бясспрэчна датычаць старажытнага Наваградка, і якія зафiксаваныя Галiцка-Валынскім летапiсам. Звесткi аб "новгородцах", якiя аплаквалi разам з немцамi, суражанамi i iншымi смерць князя Ўладзiмiра Васiльевiча,[15] маглi i не адносiцца да жыхароў нашага гораду.

Запісы ў Галiцка-Валынскім летапiсе аб Наваградку паведамляюць аб падзеях гiсторыi гораду на працягу чвэрцi ХIII стагоддзя (1252-1277 гг.) i прысвечаны памкненьням Валынi i Лiтвы ваеннымi i мiрнымi сродкамi авалодаць гэтым горадам. Расказ аб хрышчэньнi язычнiка Войшалка ў Наваградку таксама паказвае яго жаданьне замацавацца ў хрысьцiянскім горадзе.

Сведчаньні Галiцка-Валынскага летапiсу аб Наваградку не асаблiва абiльныя. Ён успамянуты 11 разоў, але пры ўсшм гэта наiбольш каштоўная крынiца аб старажытным Наваградку, да якой прыйдзецца неаднаразова вяртацца.

З больш познiх сведчаньняў, якія прадстаўляюць цiкавасьць для ўзнаўленьня гiсторыi старажытнага Наваградка, заслугоўвае ўвагі ўпамiнаньне ў "Спiсе гарадоў блiжнiх i дальнiх" - помнiку ХIV стагоддзя, дзе ён успамянуты ў лiку лiтоўскiх гарадоў[16]. Пётр Дюсбург - крыжацкі святар, пiша што ў 1314 г. магiстр Генрых фон Плоцке аблажыў i спрабаваў узяць горад Ногардзiю, якi знаходзiцца ў краіне крывiчоў[17]. Цiкавае пасланьне князя Гедымiна, якi ў 1323 г. запрашае на Лiтву жыхароў Любека, Штральзенда i iншых нямецкiх гарадоў. Абяцаючы iм свабоду веравызнаньня, князь паведамляе, што ён пабудаваў храмы Ордэну мiнарытаў у Вiльні i Наваградку[18].

Не пазбаўлены цiкавасьці звесткi аб старажытным Наваградку, прыведзеныя ў познім летапiсаньнi i ў польскага храніста Мацея Стрыйкоўскага (ХVI ст.). Гэтыя помнiкi, канечне не могуць быць крынiцай для зацiкавіўшага нас часу, але ў iх маглi захавацца водгукi старадаўнiх падзей, якiмi можна карыстацца пры крытычных да iх адносiнах.

У адным з заходнерускiх летапiсаў ХVI ст. паведамляецца аб мiфiчным князі, якi са сваiм войскам " ...перешли реку Немон и нашли у четырех милях от реки Немна гору красноую и сподобалася им и вчинили у ней горад и назвали Новгарадок и вчинил себе князь великий у нем столець и назывался князем великим Новгородским"[19].

Прыкладна такімі самымі фразамi апісвае падзеi М. Стрыйкоўскi: "I так пераправiлiся праз Нёман i знайшлi ў чатырох мiлях гору красную i высокую, на якой знаходзiўся першы сталiчны горад рускага княства Наваградак, што разбураны царом Батыям. Там Эрдзiвiл залажыў сваю сталiцу... І без праліцьця крывi (небыло каму абараняць) заняў большую частку рускай зямлi, пачаў называцца Вялiкiм князям Наваградскiм"[20].

З абодвух апiсаньняў вiдавочна, што гутарка iдзе менавіта аб Наваградку, якi ляжыць ў 28 км. ад Нёмана (чатыры мiлi) i размешчаны на высокiх узгорках. Несумненна таксама, што горад па сваім значэньнi вылучаўся сярод iншых гарадоў Панямоньня, што вынікала i са сведчаньняў Галiцка-Валынскага летапiсу.

У Густынскім летапiсе (ХVII ст.), у першай частцы якога маецца шмат запазычаньняў з Iпацеўскага летапiсу пад 1252 г. паведамляецца: "В то же лето великий князь Литовскiй Миндовг коронован бысть на кролевство Литовское в Новогрудку за благословенiем папы Iннокентiя през Генрика бискупа Хелмского, у Прусех кардинала Папежского"[21].

Прадстаўленьнi аб пiсьмовых крынiцах, з якiмi некаторыя вучоныя звязвалi Наваградак былi б не поўныя, калi не ўспомніць IV Ноўгародскі i Сафiйскі летапiсы, у якіх пад 1044 г. гаворыцца: "Ходи Ярослав на Литву, а на весну заложi Новгород и сделал и"[22].

Пiсьмовыя звесткi аб Наваградку выкарыстоўвалi рускiя даследчыкi як у агульных працах па гiсторыi Расii, так i ў спецыяльных работах аб заходнерускiх землях. Гэта быў галоўным чынам выклад летапiсных i iншых дадзеных, радзей аналіз i высновы, што зробленыя на падставе іх вывучэньня.

Ацэньваючы звесткi летапiсаў аб заснаваньнi Яраславам Ноўгараду ў 40-я гг. ХI ст., першы рускi гiсторык В.Н. Тацiшчаў пiша: "Сiе, разумеетца о литовском Новгородке, але паче мнитца о Северском ибо от сего часу о нем упоминаться началось"[23]. У Тацiшчава ёсьць сумнеў адносна расказа Стрыйкоўскага аб тым, што Наваградак быў заснаваны на месцы разбуранага Батыям гораду, i ён пiша: "Батый не токмо в Литве, но и у Смоленска не был"[24].

Асобныя сведчаньні аб Наваградку прыведзены ў капiтальнай працы Н.М. Карамзiна. "Кім быў пабудаваны Наваградак - задает пытаньне аўтар - мы не ведаем. Верагодна Расiянамi"[25].

У 80-90-х гг. мiнулага стагоддзя з'яўляецца шэраг прац, у якiх адлюстравана гiсторыя заходнерускiх земляў. У iх, як правiла, выкарыстоўвалiся крынiцы па гiсторыi Наваградка. Некаторыя з iх ацэньвалiся крытычна. Так Н.П. Барсаў i В.Б. Антановiч не бачылi ў звестках IV ноўгарадскага i Сафiйскага летапiсаў за Ноўгарадам Наваградка[26]. Антановiч знаходзіў у заходнерускiх летапiсах кампiлятарскiя прыёмы, але верыў у праўдзiвасьць сведчаньня Густынскага летапiсу аб вянчаньнi Мiндоўга ў Наваградку ў 1252 г.[27] З гэтым сведчаньнем згодны П.М. Бацюшкаў i П.Д. Бранцаў[28]. Па заключэньню вядомага гiсторыка М.К. Любаўскага, Наваградак становiцца галоўным горадам Чорнай Русi i постаянным месцам перабываньня Мiндоўга[29].

Пытаньне аб тым, дзе знаходзiлася першая сталiца Лiтвы працягвала займаць гiсторыкаў i ў пазнейшы час. У 1910 г., калi У.I. Пiчэта пiсаў, што гэта быў Наваградак,[30] прафесар Пецярбургскага унiверсiтета Э.А. Вольтэр лiчыў, што яе трэба шукаць у карэннай Летуве[31].

Сярод даследваняў савецкiх гiсторыкаў адзначым мяркаваньнi М.Н. Цiхамiрава, якi адносіў узнiкненьне Наваградка да 1212 г. Пад гэтым годам аўтар прыводзiць паведамленьне Iпацеўскага летапiсу, у якiм паведамляецца: "Лесьтка же сжалiся аб срамоте своей i послау к Новоугораду па Мстiслава i рекi "брать мi есi поiдi i сядi у Галiче".[32] Аднак, падзеi, аб якіх гаворыцца ў летапiсу адбываюцца ў галiцкай зямлi i гутарка, верагодна, iдзе аб якімсьцi іншым Ноўгарадзе.

Сур'ёзны аналiз пiсьмовых крынiц аб Наваградку робiць У.Ц. Пашута, якi разгледзеў iх у сувязi з iншымi сведчаньнямi аб Чорнай Русi i яе гарадах. Аўтар адзначае, што Ноўгарад IV Наўгародскага летапiсу нельга атаесамляць з Наваградкам. Цiкавыя дапушчэньнi гiсторыка аб тым, што звесткi пра Мiндоўга i iншых лiтоўскiх князях маглi знаходзiцца ў асобым летапiсе, якi напiсаны ў адным з праваслаўных монастыроў Панямоньня, магчыма, у тым, якi заснаваў князь Войшалк у Наваградскай зямлi.[33]

У 1972 г. выйшаў у свет артыкул беларускага гiсторыка М.I. Ермаловiча аб гiсторыi раньняга Наваградка, у якiм аўтар адраджае адмоўленае ў лiтаратуры мяркаваньне аб iдэнтычнасьцi "Новгорода" IV Наўгародскага i Сафiйскага летапiсаў i Наваградка. Ермаловiч лiчыць, што Яраслаў Мудры заснаваў там горад для барацьбы з Лiтвой[34].

Каб умацаваць свае погляды аўтар перамяшчае летапiсную Лiтву з той тэрыторыi, якую яна займала ва Ўсходняй частцы Лiтоўскай ССР да непасрэднага суседства з Наваградкам. "Лiтва" рускага летапiсу, як мяркуе Ермаловiч, жыла на тэрыторыi, абмежаванай з усходу на захад Мiнскам i Наваградкам, а з поўначы на поўдзень - Маладзечнам i Ляхавiчамi. Перасяленьне "Лiтвы" не падмацоўваецца нiякiм археалагiчным матэрыялам. Толькi ў адным выпадку, акрэслiваючы гранiцу лiтоўска-рускага памежжа, аўтар адзначае, што лiнiя тапонiмаў супадае з паўднёвай мяжай культуры штрыхаванай керамiкi, г.зн. з мяжай рассяленьня балтаў, да якiх належала i "Лiтва"[35]. Iнакш кажучы, для падзей ХI стагоддзя Ермаловiч карыстаецца дадзенымi, датычнымi да першай паловы 1 тысячагоддзя н.э.

Каб даказаць, што летапiсная "Лiтва" жыла пад Наваградкам, аўтар спрабуе выкарыстоўваць летапiсныя дадзеныя аб паходах на яе[36]. Аднак сведчаньні, на якiя ён спасылаецца, адлюстроўваюць накірункi гэтых паходаў. Тэрыторыя, што занята "Лiтвой" рускага летапiсу знаходзiцца не вельмi далёка ад Наваградка, але не па суседству з iм. Гэта вiдавочна, па словах летапiсца аб Войшалку, якi пад 1263 г., сабраўшы пiнян прыйшоў у Наваградак, "а оттоле, поя з собой новгородце и поиде в Литвоу княжить"[37].

Цяжка пагадзiцца са сьцвярджэньнем Ермаловiча, што тапонiм "Лiтва", якi сустракаецца ў Верхнiм Панямоньнi, паказвае на пражываньне там усёй народнасьцi[38]. На нашу думку гэта сведчыць аб тым, што асобныя групы балтыйскага насельнiцтва, якiя там жылi, адрознiвалiся ад карэнных жыхароў гэтай зямлi.

Ермаловiч перасялiў "Лiтву" 40-х гадоў ХI ст. на славянскую тэрыторыю. Тут знаходзiўся старажытны Iзяслаўль, аб якiм "Повесть временных лет" успамiнае пад канцом Х ст. Пад горадам знаходiўся вялiкi магiльнiк (344 курганы), пераважна крывiцкi[39]. В.В. Сядоў паказвае, што тэрыторыя, адведзеная Ермаловiчам "Лiтве" - гэта славянская зямля, заселеная дрыгавiчамi, аб чым сведчаць iх паселiшчы i пахавальныя помнiкi[40]. Што датычыць зямляў, сапраўды занятых "Лiтвой", то яны добра акрэслiваюцца па археалагiчных матэрыялах усходняй часткi Лiтоўскай ССР. Даследчыкi А.З. Таўтавiчус i Р.К. Валкайтэ-Кулiкаўскене паказалi неперарыўнае засяленьне дадзенай тэрыторыi балтыйскiм насельнiцтвам, пачынаючы з першых стагоддзяў н.э. да сярэднявечча i аднароднасьць яго матэрыяльнай культуры з культурай латгалаў, земгалаў i iншых балтыйскiх плямёнаў[41]. Гэта заключэньне добра стасуецца са словамi летапiсу аб плямёнах, што жылi па суседству з Русьсю, сярод якiх былi "Литва, Зимегола, Корсь и Летьгола".[42]

Наваградак нельга разглядыць як горад, што заснаваны ў 40-я гг. ХI ст. для барацьбы з Лiтвой яшчэ i таму, што ў гэты час, як паказалi археалагiчныя работы, ён складаўся з неўмацаваных паселiшчаў, у якiх амаль не было зброi. У пару сваёй раньняй гiсторыi Наваградак не быў баявой крэпасьцю[43]. Сьцiплыя паселiшчы, якiя яго складалi, не маглi быць вядомыя аўтарам Наўгародскага i Сафiйскага летапiсаў, якiя жылi далёка ад Панямоньня.

Ермаловiч пiша, што Ноўгарад ХI ст., закладзены ў 1044 г. суадносiў з Наваградкам В.М. Тацiшчаў[44]. Як было паказана вышэй, Тацiшчаў схiляўся да думкi, што пад гэтым горадам трэба бачыць Ноўгарад Северскi. Словы Тацiшчава аб падзеях 1119 г. "Глеб Минский князь з полочаны паки начал воевать области Владимировых детей Новгородскую и Смоленскую"[45] беларускi гiсторык трактуе такiм чынам, што пад Наўгародскай зямлёй бачыць зямлю Наваградка[46]. Тая акалiчнасьць, што Наўгародская зямля разглядаецца побач са Смаленскай, сведчыць аб тым, што пад землямi Уладзiмiравых дзяцей мелiся на ўвазе вялiкiя тэрыторыi i, у першую чаргу, уладаньнi Ноўгарада Вялiкага.

Разгледзiм яшчэ адно сведчаньне Тацiшчава, якое Ермаловiч спрабуе звязаць з гiсторыяй Наваградка. У "Гiсторыi Расiйскай" пад 1130 г. напiсана: "Великий князь Мстислав ходил з войском на Литву и разоря многие жылисча со многим полоном возвратился у Новгарад и заложил у пирагосчи царква святые Богарадице. А оттуда прышел у Киев"[47]. На думку Ермаловiча, гутарка тут iдзе аб Наваградку, а царква, аб якой пiша Тацiшчаў, гэта, па ўсёй верагоднасьцi, храм, рэшткi якога былi адкрыты i даследваны М.К. Каргерам[48]. Словы Тацiшчава, датычныя апiсаных падзей таксама да Наваградка дачыненьня не маюць. У тэкст гiсторыка трапiла памылка. Царква Багародзiцы Пiрагошчай была пабудавана не ў Ноўгарадзе, а ў Кiеве. "В се же лето (пад 1132 г. Ф.Г.) заложена бы црква камяна святая Богородица, рекомая Пирагоща"[49]. Раскопкi гэтага храма рабiлi ў Кiеве ў 1976-1979 гг.[50]

Як можна пераканацца, крынiцы не падцвярждаюць iмкненьне М.I. Ермаловiча знайсьцi ўспамiнаньне аб Наваградку ў летапiсах, калi гутарка iдзе аб падзеях ХI i ХII ст. Мы падрабязна разабралi артыкул беларускага гiсторыка таму, што гэта адна з нешматлiкiх работ, прысвечаных гiсторыi цiкавага нам гораду. Да таго ж, у пачатку 70-х гадоў, калi быў надрукаваны дадзены артыкул, назбiраўся немалы археалагiчны матэрыял па Наваградку i яго рэгiёну, якi Ермаловiч не выкарыстаў.

Даўняя тэма аб месцазнаходжаньнi першай лiтоўскай сталiцы не знiкла i ў савецкай лiтаратуры, але стала прадметам зацiкаўленьня лiтоўскiх гiсторыкаў i археолагаў, якiя лакалiзуюць гэту сталiцу на тэрыторыi Лiтвы[51]. Пiсьмовыя сведчаньнi аб Наваградку не абышла сваёй увагай польская гiстарычная навука. У 1759 г. у Львове выйшла кнiга I. Пазоўскага, у якой па лацiнску былi выкладзены звесткi аб гэтам горадзе, узятыя з хронiкi Стрыйкоўскага i таксама гiсторыка ХVII В. А. Каяловiча, якi таксама абапiраўся на дадзеныя польскага хранiста[52].

Гiсторык i публiцыст Т. Нарбут, якi выдаваў у 30-я гады ХIХ ст. шматтамовую гiсторыю Лiтвы, для гiсторыi Наваградка карыстаўся звесткамi Галiцка-Валынскага летапiсу, мяркуючы, што менавiта ў Наваградку была рэзiдэнцыя Мiндоўга[53].

Сярод работ польскiх гiсторыкаў, у якiх трактуюцца пiсьмовыя звесткi аб Наваградку, заслугоўвае ўвагi даследваньне I. Ляткоўскага. Высока ацэньваючы Галiцка-Валынскi летапiс, ён лiчыў летапiс Быхаўца, якiм карысталiся многiя даследчыкi "блытаным i памылковым". Ляткоўскi iмкнуўся адлучыць праўдзiвых лiтоўскiх князёў ад мiфiчных, да якiх ён, у прыватнасьцi, залiчаў князя Рынгольда, якога лiчаць бацькам Мiндоўга. На думку аўтара, Наваградак быў адзiн з важнейшых гарадоў Мiндоўга, але нельга сабе ўявiць каб тут у 1252 г. праходзiла вянчаньне князя, таму што пад гэтым годам адзначаецца паход князя Данiiла на гарады Панямоньня. Вiдавочна дадзенае дзейства праходзiла ў Лiтве, у Варуце, якая была резiдэнцiяй Мiндоўга[54].

Работа Ляткоўскага, які рэзонна адмовiў Наваградак як сталiцу Лiтвы пры Мiндоўгу, зрабiла ўплыў на наступныя працы польскiх гiсторыкаў, хаця часам, як гэта мела месца ў працы А. Прахаскi, i ў больш познi час, Наваградак аб'яўляўся месцам каранацыi Мiндоўга[55]. Пошукi сталiцы Лiтвы працягвалiся. У. Кентржынскi прапанаваў лiчыць за яе ўмацаваньнi Уруты ў басейне ракi Дубiсы (прыток Нёмана)[56]. Называлi Кернаў i iншыя пункты.

У 1931 г. у Наваградку была надрукавана невялiкая кнiжка аб горадзе i яго навакольлi. У ёй прыводзiлiся дадзеныя рускiх летапiсаў аб легендарных правiцелях гораду. Наiбольш каштоўныя ў гэтай кнiзе былi звесткi аўтара, iнжэнера па спецыяльнасьцi, аб ахоўных работах, што праводзiлiся на Замкавай гары Наваградка да 30-х гадоў нашага стагоддзя[57].

Вядомы польскi гiсторык Г. Лаўмяньскi яшчэ ў 30-я гады выдаў капiтальнае даследваньне па гiсторыi Лiтвы. Пэўнае месца ў iм адзьведзена старажытнаму Наваградку. Вучоны абвяргае высновы тых даследчыкаў, якiя ў Новагорадзе 40-х гадоў ХI ст., адзначанага ў летапiсах, бачылi Наваградак. Аўтар далучаецца да думкi Ляткоўскага аб немагчымасьцi каранацыi Мiндоўга ў Наваградку i прапануе шукаць сталiцу Мiндоўга на ўласна лiтоўскай зямлi, тым больш, што ў 30-я гады ХIII ст. Наваградкам кiраваў рускi князь Iзяслаў. Што датычыць гарадоў Чорнай Русi, то Лаўмяньскi лiчыў iх старажавымi пунктамi, якія належалi князям Палесся, а тэрыторыю Панямоньня беднай i слаба каланiзаванай зямлёй, якая не магла даць Мiндоўгу значных сродкаў[58].

Польскi гiсторык-эмiгрант Г. Пашкевiч лiчыў Наваградак цэнтрам, з якога Лiтва магла рабiць набегi на Паўдзённа-Заходнюю Русь[59].

Такая, далёка не поўна прадстаўленая атрыбуцыя пiсьмовых крынiц аб Наваградку, што фiгуе ў гiстарычнай лiтаратуры на працяг амаль стагоддзя. З-за абмежаванасьцi пiсьмовых дадзеных, думкi гiсторыкаў засяродзiлiся, галоўным чынам, на праблемах адпаведнасьцi Наваградка i гораду 40-х гадоў ХI ст., што ўспамянуты ў летапiсах - цi з'яўляецца ён першай лiтоўскай сталiцай. У рэшце рэшт на абодва пытаньнi быў дадзены адмоўны адказ.

Сапраўднае значэньне Наваградка стала ясным у вынiку шматгадовых археалагiчных работ, якiя праводзiлiся на яго тэрыторыi i ў наваколi гораду.

[1] ПСРЛ. М., 1962. Т.11, C. 776.

[2] Черепин Л.В. Летописец Даниила Галицкого // Исторические записки. - 1941. - Вып. 12. - C. 232-252; Пашуто В.Т. Очерки по истории Галицко-Волынской Руси. М., 1950. C. 113-121; Пашуто В.Т. Образование Литовского государства. М., 1959. C. 18-43; Еремин И.П. Волынская летопись 1289-1290 гг. // Труды отдела древнерусской литературы. - 1957. - Т. ХІІІ. - C. 102-117.C

[3] ПСРЛ. Т. 11. Стб. 816.

[4] Тамсама, стб. 818-819.

[5] Тамсама, стб. 828-829.

[6] Тамсама, стб. 830-831.

[7] Тамсама, стб. 838.

[8] Тамсама, стб. 831.

[9] Тамсама, стб. 838.

[10] Тамсама, стб 858-859.

[11] Тамсама, стб. 861.

[12] Тамсама, стб. 864-865.

[13] Тамсама, стб. 871-874.

[14] Тамсама, стб. 876-877.

[15] Тамсама, стб. 920.

[16] НПЛ. М-Л., 1950. С. 476.

[17] Scrіptores Rerum Prussіcarum. T.1, Leіpzіg, C. 180-181.

[18] Пашуто В.Т., Шталь И.В. Послания Гедемина. Вильнюс, 1966. С. 30.

[19] ПСРЛ, Т. ХVІІ, СПб. 1907, стб. 231.

[20] Stryjkowskі M. Kronіka Polska, Lіtewska, Źmódska и wszystkіej Rusі. T.1. Warzavawa, 1846. S. 235.

[21] ПСРЛ. Т.11, СПб. Стб. 342.

[22] Софийская летапись. Л., 1925. Вып. 1. С. 129; Новгородская ІV летопись. Петроград, 1915. Вып. 1. С. 116.

[23] Татищев В.Н. История Российская. М-Л., 1963. Т. 11. С. 79, 243.

[24] Татищев В.Н. Op. cit. М-Л., 1964. Т.11. С. 268.

[25] Карамзин Н.М. История государства Российского. СПб, 1842. Т. ІV. С. 39, 51,52, 76.

[26] Барсов Н.П. Очерки русской исторической географии. Варшава, 1885. С. 40; Антонович В.Б. Монографии по истории Западной и Юго-Западной Руси. Киев, 1885. Т. 1. С. 11.

[27] Антонович В.Б. Op. cit. С. 14-15,31.

[28] Батюшков П.Н. Белоруссия и Литва. СПб, 1890. С. 57-60; Брянцев П.Д. Очерк истории древней Литвы и Западной России. Вильно, 1891. С. 16.

[29] Любавский М.К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времени издания первого литовского статута. М., 1893. С. 3. Аб назве "Чорная Русь" гл.. ДН, C. 3-4.

[30] Пичета В.И. Литовско-русское государство // Русская история в очерках и статьях. - М. - 1910. - Т. 2. - С. 341.

[31] Вольтер Э.А. Где искать Летовию ХІІІ в.? // ИОРЯС. - 1910. - Вып. 3. - C. 95-103.

[32] ПСРЛ. Т. 11, стб. 731; Тихомиров М.Н. Древнерусские города. М., 1956. С. 42.

[33] Пашуто В.Т. Образование ..., С. 11, 34-40, 42, 251-260, 367-380.

[34] Ермолович Н.И. Из истории Новогрудка (С середины ХІ в. до конца ХІІІ в.) // БС. - С. 343-344.

[35] Ермаловіч М.И. Дзе была летапісная Літва? ТДКПБ. С.235.

[36] ПСРЛ. Т.11. Стб. 861.

[37] Ермаловіч М.І. Op. cit. С. 233-234.

[38] Там же, С. 234-235.

[39] Штыхов Г.В. Города Полоцкой земли. Минск, 1978. С. 83; Заяц Ю.А. Курганны могильник Изяславля. ДГС, C. 36-40.

[40] Седов В.В. Восточные славяне в VІ-ХІІІ вв. М., С. 113-119.

[41] Таутавичюс А.З. Восточная Литва в первом тысячелетии н.э. Автореферат канд. Дисс. Вильнюс, 1954. С. 17; Волкайте-Куликаускене Р.К. Литва накануне образования Литовского государства // Материальная культура литовцев в ІХ-ХІІІ вв. Вильнюс, 1978. С. 125.

[42] ПСРЛ. М., 1962. Т. 1. Стб. 4.

[43] Гл. : гл. 2.

[44] Ермолович Н.И. Из истории ... С. 343.

[45] Татищев В.Н. Op. cit. Т. 11. С. 133.

[46] Ермолович Н.И. Op. cit. С. 344.

[47] Татищев В.Н. Op. cit. С. 149.

[48] Ермолович Н.И. Op. cit. С. 344.

[49] ПСРЛ. Т. 11. С. 294.

[50] Рапапорт П.А. Русская архитектура Х-ХІІІ вв. // САИ. - М., - 1982. - С. 19.

[51] Батура Р.К. К вопросу о столице Литвы ХІІІ в. // Труды АН Лит. ССР. - 1966. - Сер. А - С. 141-165; Лухтан А.Б., Ушинскас В.А. К вопросу о столице Литвы до 1323 года // ТДСД. С. 132.

[52] Pazowskі J. Novogradecum... eх monumentіs descrіptum. Leopolіs, 1759.

[53] Narbut T. Dzіeje starozytne narodu Lіtewskіego. Wіlno, 1838. T. 4. C. 100, 128, 162-163, 180-184.

[54] Latkowskі J. Mendog// Rozprawy Akademіі umejętnoscі. Kraków, 1892. Serіa 11. S. 307-406.

[55] Prochaska A. Dwіe koronacye. - Przegląd Hіstoryczny, 1, Warszawa, 1905. S. 274.

[56] Ketrzynskі W. Najdawnіejsza stolіca lіtewska // Kwartanіk hіstoryczny. Lwów, 1907. ХХI. S. 604-611.

[57] Źmіgrodzkі J. Nowogródek і okolіce. Nowogródek, 1931.

[58] Lowmіańskі H. Studіa nad poszątkamі spoleczeństwa і panstwa Lіtewskіego. Wіlna, 1932. Kn. 2. S. 109, 272, 277, 346, 352.

[59] Pazskіewіcz H. The orіgіn of Russіa. London, 1954. p. 205.

Глава 2.

Аб паходжаньнi Наваградка i яго раньняй гiсторыi (да канца ХI ст.)

Пытаньне станаўленьня старажытнарускiх гарадоў з'яўляецца прадметам ажыўленых дыскусiй гiсторыкаў i археолагаў i стала особным раздзелам савецкай урбанiстыкi[1]. Ацэньваючы дасягненьнi савецкай навукi ў вывучэньнi паходжаньня старажытнарускiх гарадоў, А. В. Куза лiчыў, што чарговымi задачамi даследчыкаў з'яўляецца вывучэньне працэсу станаўленьня гарадоў у розныя перыяды i на розных тэрыторыях, выяўленьне агульных заканамернасьцяў i лакальных асаблiвасьцяў[2].

Аўтар дадзенай работы не аднойчы звяртаецца да праблемы ўзнiкненьня Наваградка[3]. Аднак, яна такая цяжкая i шматпланавая, што прыходзiцца iзноў звяртацца да яе, абапiраючыся на новыя матэрыялы, а часам па новаму iнтэрпрэтуючы раней вядомыя крынiцы.

Цяжкiя пытаньнi ўзнiкненьня кожнага старажытнарускага гораду. У вывучэньнi гiсторыi паўстаньня нашага гораду iснуюць дадатковыя цяжкасьцi. Летапiсны Новгородок уваходзiць у групу тых старажытнарускiх гарадоу (М.Н. Цiхамiраў налiчвае 47 такiх цэнтраў),[4] першы ўспамiн аб якiх у пiсьмовных крынiцах належыць да ХIII ст., г.зн. да таго часу, калi пераважная частка гарадоў Старажытнай Русi была ўжо засведчана помнiкамi пiсьменства. Па ўскосных дадзеных, як гаварылася ў пачатку нашай работы, аб iснаваньнi Наваградка можна мяркаваць па ўспамiнаньню пад 1235 г. князя Iзяслава Новгородского. Непасрэдны ж успамін аб горадзе вядомы пад 1252 г. у сувязi з паходам Данiiла галiцкага ў Панямоньне.

Па так познiм першым успамiне аб Наваградку i iншых чорна-рускiх гарадах, для зацiкавіўшага нас пытаньня, можна зрабiць выснову, што да сярэдзiны ХIII ст. гэта былi значныя i важныя паселiшчы, якiя вабiлi да себе валынскiх князёў. Асаблiва гэта датычыць Наваградка, якi Данiiл спрабаваў падпарадкаваць i год i тры гады пасля свайго першага паходу на Чорную Русь. Археалагiчныя матэрыялы паказалi, што гэта было сапраўды так. Паселiшчы на яго тэрыторыi з'яўляюцца ў канцы Х ст., i да часу першага ўспамiну Наваградка у летапiсе, гэта быў старажытнарускi горад з яркай i самабытнай культурай.

Кожны даследчык, якi вывучае станаўленьне таго цi iншага гораду прагне паказать, што ўяўляла з сябе тэрыторыя, на якой ён паўстаў. Нажаль, Наваградская зямля, у гэтым плане, дае вельмi мала. Археалагiчныя матэрыялы першага тысячагоддзя н.э. i асаблiва яго трэцяй чвэрцi i IХ-Х стст., папярэднiя ўзнiкненьню Наваградка, вядомыя толькi па дадзеных разведачных работ. У гэтым плане Наваградская зямля, як i iншыя землi Беларускага Панямоньня, значна саступае другiм старажытнарускiм тэрыторыям.

Некаторае ўяўленьне аб старажытнасьцях гэтай зямлi, датаваных 1-м тысячагоддзем н.э., даюць матэрыялы селiшча Чарэшля, што размешчана каля злiцьця ракi Беланожкi з Нёманам. На паўночнай ускраiне вёскi, ва ўрочышчы "Замэчэк" знаходзiцца пасяленьне. Раскоп плошчай 16 кв. м., закладзены нашай экспедыцыяй, меў культурны слой са штрыхованай керамiкай ад рабрыстых пасудзiн, абломкi шэрахаватай керамiкi, паралелi якой вядомыя на паселiшчах Лiтвы, фрагменты ляпных прафiляваных гаршкоў i патэльняў, падобных да славянскай керамiкі VIII-IХ стст. i старажытнарускiя кружальныя гаршкi з рыфленьнем, часам ў спалучэньнi з хваляй. Узноўлены гаршчок з гэтага паселiшча, мае падабенства да керамiкi Х ст. з Наваградка[5]. На паселiшчы Чарэшля таксама працаваў археолаг Л.Д. Побаль, якi адзначае там керамiку, характэрную для позняга этапа Зарубiнецкай культуры i для Банцэраўскай культуры[6].

Керамiка з Чарэшлi ў розных спалучэньнях вядомая ў розных пунктах Наваградскай акругi. Так штрыхаваная керамiка, фрагменты познезарубiнецкiх пасудзiн i посуду Банцэраўскай культуры знайдзены каля в. Талкуны. Ляпная керамiка VII-IХ стст. каля вв. Агароднiкi, Гарадкi, Скрундзi i iнш. Такая ж керамiка ў спалучэньнi з раньнекружальным посудам у паселiшчах ля вв. Радагошча, Селiшча, Марулiна i iнш.[7]

Спынiмся больш падрабязна на двух помнiках, што знаходзяцца паблiзу Наваградка. Адзiн з iх, гэта гарадзiшчы каля в. Байкi, 6 км. на паўночны захад ад гораду. У 1 км. ад вёскi на высокім узгорку, які не меў абарончыхых збудаваньняў, адкрыты культурны слой таўшчынёй 30 см. У ім знайдзены адзiнкавыя абломкi штрыхованай керамiкi. Вялiкая частка знаходак належала да керамiкі Банцэраўскай культуры. Тут былi абломкi цюльпанападобных пасудзiн i фрагмент пасудзіны з заглажаным рабром.

Другi помнiк звязаны з даследваньнямi мiнулага стагоддзя. Звесткi аб iм урыўкавыя, але прадстаўляюць вялiкую цiкавасьць. У 1892 г. М.А. Цыбiшаў адзначыў каля Карэлiцкага тракту, на ўсходняй ускраіне Наваградка, прадаўгаватыя i круглыя курганы, з якiх ён раскапаў два прадаўгаватых. На грунце адкрытыя кастрышчы, кальцынiраваныя косьцi i абломкi посуду. У адным з курганоў, у насыпе стаялi дзевяць ляпных пасудзiн, у адной з iх ляжалi чалавечыя косьцi, у другой - косьцi каня. У курганах знайдзены таксама: нож з тоўстым абушком, ножнiцы, тачыльны камень, красала, спражка, бронзавая спiралька i бубеньчык[8]. Важнасьць гэтых матэрыялаў заключаецца ў тым, што паблiзу гораду, акрамя круглых курганоў, былi падоўжаныя, несумненна больш раньнiя за першыя. Набор рэчаў з жалеза i бронзы падобны да iнвентара першапачатковага паселiшча ў Наваградку i толькi вялiкая колькасьць ляпнога посуду адрознiвае курганны комплекс ад той керамiкi, якоя характэрная для раньняга Наваградка.

Робячы спробу вызначыць склад насельнiцтва на тых тэрыторыях, якiя пазней назавуць Наваградчына, трэба даць этнiчную атрыбуцыю наяўным археалагiчным матэрыялам 1 тысячагоддзя н.э. Вышэй адзначана знайдзеная на дадзенай тэрыторыi славянская ляпная керамiка. Што ж тычыць керамiкi Банцэраўскай культуры V-VII, а часам i VIII стст., то шмат хто з даследчыкаў (П.М. Трэцякоў, А.Г. Мiтрафанаў, В.В. Седов), звязвае яе з балцкiм насельнiцтвам. Разам з тым В.В. Сядоў лiчыць, што на землi, занятыя носьбiтамi Банцэраўскай культуры i роднаснай ёй Тушэмлiнска-Калочынскай, пачынаючы з VI ст. пранiкаюць групы славянскага насельнiцтва[9]. Iншага погляду трымаецца Л.Д. Побаль, якi лiчыць, што помнiкi Банцэраўскай культуры блiзкiя славянскiм[10].

Мяркуючы па археалагiчных дадзеных, землi Наваградчыны ў другой палове i апошнiх стагоддзях 1 тысячагоддзя н.э. не пуставалi. Малая колькасьць помнiкаў, канечне, не адлюстроўвае сапраўднай карцiны засяленьня гэтай тэрыторыi ў разгледжаны час i яшчэ раз сведчыць аб малой вывучанасьцi гэтай часткi Панямоньня. У правільнасьцi гэтай высновы можна пераканацца, звярнуўшыся да археалагiчнай карты суседняй Слонімшчыны, дзе ў выніку актыўных i сiстэматычных работ археолага В.Р. Супруна, выяўлена шмат помнiкаў VI-IХ стст. у басейне верхняга i сярэдняга цячэньня ракi Шчары, сярод якiх было багата старажытнарускiх паселiшчаў канца 1 i пачатку II тысячагоддзяў.[11]

Позняе ўспамiнаньне Наваградка ў летапiсе i беднасьць археалагiчных дадзеных аб наваградскай зямлi ў 1 тысячагоддзi н.э., вымушае ставiць праблему паходжаньня нашага гораду, выключна, на аснаваньнi дадзеных самога гораду, яго магiльнiка i помнiкаў Наваградскай акругі Х-ХI стст.

Археалагiчныя работы паказалi, што з канца Х i ў першай палове ХI стст., былi заселены тры ўзвышшы ў паўночнай частцы сучаснага гораду. Гэта ўзвышшы - Замкавая гара i Малы Замак, дзе сярод раньнекружальнага посуду знайдзена ляпная керамiка, а таксама некаторыя формы пацерак, у тым лiку мазаiчныя пранізкi, якія датуюцца IХ-Х ст.[12] i ўзвышша на паўднёвы захад ад Малага Замка.

У паселiшчы на Замкавай гары - самым высокім узвышшы, пад старажытным, пзней перанесеным валам быў адкрыты культурны слой з керамiкай, якая з'явiлася на тэрыторыi Малага Замка не раней першай паловы ХI ст. Гэта акалiчнасьць быццам бы дае магчымасть мяркаваць, што паселішча на Малым Замку існавала паперад паселішча Замкавай гары. Разам з тым, на Замкавай гары, у перадмацерыковым слоi знайдзены ляпны слабапрафiлiраваны гаршчок - адзiны цэлы ляпны гаршчок у Наваградку.

Трэцяе паселiшча было адкрыта на ўзвышшы, што на паўднёвы захад ад Малога Замка, на якiм у ХII ст. была пабудавана царква. У закладзеным там шурфе адкрыты культурны слой магутнасьцю да 1 м. з камянямi i глiнянай абмазкай. Сярод керамiкi сустракаюцца абломкi пасудзін са штампаваным арнаментам Х-ХI стст. Керамiка ХI ст. была знайдзена ў культурным слоi, пры раскопках храма. Сярод iншых знаходак - утульчаты двушыпны наканечнiк жалезнай стралы[13].

Узвышшы Наваградка, такiм чынам, былi заселены адначасова i складалi своеасаблiвае гняздо з трох паселiшчаў. Пры гэтым Малы Замак быў заселены як па краях так i ў цэнтры, у той час як Замкавая гара напачатку засялялася толькi па краях пляцоўкi.

Нi адно з трох паселiшчаў у гэты раньнi перыяд не мела абарончых збудаваньняў. Iх бяспека забяспечвалася вышынёй узгоркаў, сярод якiх вылучалася Замкавая гара, якая ўзвышалася над далiнай на 20 м. i належыць да наiбольш высокiх кропак Наваградскага ўзвышша. У першыя дзесяцiгоддзі другой паловы ХI ст. на ёй быў узведзены вал, пабудаваны ў 10 м. ад краю пляцоўкi. Значыць, больш як паўстагоддзя на наваградскiх паселішчах штучныя ўмацаваньнi адсутнiчалi, што не дае аснаваньняў лiчыць iх у гэты час гарадскiмi.

У насельнiцтва, якое засяляла наваградскiя ўзвышшы, была ўжо добра сфармiраваная культура. Рэшткi домабудаўнiцтва на Малым Замку дазваляюць мяркаваць, што там пераважалi наземныя зрубныя пабудовы, хаця сустракалiся i заглыбленыя. Сярод керамiкi пераважалi гаршкi з адагнутым венчыкам, частка якiх была толькi ў верхняй частцы абточана на ганчарным крузе. Сярод шматлiкіх знаходак ляпнога посуду цiкавыя фрагменты тоўстасьценных патэльняў, якія служылi навершыям печаў[14].

Першыя насельнікi Малага Замка займалiся i металургiяй жалеза. Выплаўка яго практыкавалася ў гаршках у межах жылых пабудоў. Знаходкi крыц, а таксама разнастайных жалезных вырабаў (прылады працы i побыту, прадметы ўбора), дазваляюць адзначыць пэўнае развiцьцё кавальства i слясарства[15].

З апрацоўкай каляровых металаў першымi пасяленцамi Наваградка дазваляюць азнаёмiцца ямы, адкрытыя ў паўднёвай частцы пляцоўкi Малага Замка. У iх захавалiся сляды выплаўкi бронзы. Многiя з ямаў мелi гаспадарчае прызначэньне i былi запоўнены керамiкай i касьцямi жывёлы.

У матэрыялах раньняга паселішча на Малым Замку адбiлiся заняткi жыхароў сельскай гаспадаркай i разнастайнымi промысламi, а таксама дамашняй вытворчасьцю. Аб апошнім сведчаць шматлiкія глiняныя i больш рэдкiя каменныя праслiцы, касьцяныя прылады i iншыя знаходкi[16].

Знешнiя сувязi першых пасяленцаў праявiлiся ў асобных металiчных знаходках з Прыбалтыкi i шкляных пацерках усходняга паходжаньня[17].

Пры даволi разнастайным iнвентары, мясцовыя жыхары амаль не мелi зброi. Адзiнай знаходкай гэтага вiду, з'яўляецца абкоўка ад калчана, знайдзенная ў адной з наiбольш старажытных пабудоў[18].

Пахавальным помнiкам жыхароў канца Х ст. з'яўляўся курганны магiльнiк у 1,5 км. на паўночны ўсход ад сучаснага гораду. Пахаваньнi гэтага часу зроблены па абраду трупаспаленьня на месцы альбо на старане. Ад спаленьняў на месцы захавалiся рэшткi пахавальнага кастра, у якiм знаходзiлiся кальцынiраваныя косьцi, керамiка i абломкi жалезных i бронзавых вырабаў. Пры спаленьнi на старане, перапаленыя косьцi ляжалi ў ямцы, якая вырыта ў мацерыку[19].

Такой была матэрыяльная культура пад час засяленьня тэрыторыi Наваградка ў канцы Х ст., яна ўзнаўляецца па комплексах i асобных знаходках паселiшча на Малым Замку i наібольш старажытным пахаваньням курганнага магiльнiка. У пачатку ХI ст. засяляецца Замкавая гара, аб чым сведчыць культурны слой пад першапачатковым валам i матэрыялы ўзвышша на паўднёвы захад ад Малага Замка.

У другой палове ХI ст. на паселiшчы Замкавай гары насыпалі вал, які ператварыў яе ў дзяцiнец, а Малы Замак i суседняе ўзвышша зрабіліся пасадамi. На змену паселiшчам дагарадскога характару з'яўляецца горад, у матэрыяльнай культуры якога прасочваюцца галоўныя рысы. Занятак бронзалiцействам перамяшчаецца ў жылыя памяшканні, што стане асаблiвасьцю гэтага вiда рамяства ў пазнейшы час. З'яўляюцца новыя тыпы ўпрыгожанняў, у прыватнасьцi бронзавыя i срэбныя скроневыя кольцы са спiральным завiтком.[20] Сярод жыхароў распаўсюджваюцца прадметы ўзбраення, галоўным чынам, жалезныя наканечнiкі ўтульчатых стрэлаў. У лiку пастаўшчыкоў прывазных вырабаў з'яўляецца Кiеўская зямля, адтуль прывозяць шыферныя праслiцы[21].

Ад крэмацыi жыхары перайшлi да абраду трупаспалення. У адным з курганоў гэты пераход зазначаны тым, што касьцяк, які ляжаў на грунце галавой на Захад, был часткова абпалены. У астатніх пахаваннях па абраду iнгумацыi, шкілеты знаходiлiся ў тым жа становiшчы, на ўзроўні старажытнай паверхнi. Рукi iх выцягнутыя, альбо складзены на грудзях. На пахавальных пляцоўках захавалiся плямы попелу i вугельчыкi, часам камянi, якія ляжаць безпарадкава. Каля ног пахаваных альбо побач з iмi стаялi гаршкi. Астатні iнвентар прадстаўлены ўпрыгожваннямi альбо некаторай колькасьцю бытавых рэчаў. У адным з курганаў знайдзена баявая сякера[22].

З пачаткам засялення наваградскiх узгоркаў, актыўна фармiруецца яго акруга. Па берагах безымяннай рэчкi, што ўпадае ў раку Валоўку, у 3-4-х км. ад Наваградка вядомыя наступныя помнiкi: 1) курганны магiльнiк каля в. Сялец, складаецца з 50 курганоў дыяметрам 6-10 м.; 2) селiшча на беразе рэчкi каля в. Гардзiлоўка, што занiмала плошчу 130х125 м. i 13 курганоў паблiзу ад яго дыяметрам 5-12 м. (Гардзiлоўка 1); 3) курганны магiльнiк, складаўся з 42 курганаў дыяметрам 5-10 м. на захад ад магiльнiка пры паселiшчы (Гардзiлоўка II); 4) гарадзiшчы каля в. Гарадзечна на правым беразе рэчкi. Пляцоўка яго, што ўзвышалася на 3,5 - 4 м. густа парасла лесам; 5) на заходняй ускраiне вёскi, на полi вiдаць сляды распаханных курганаў. Верагодна з гэтых курганаў паходзяць рэчы, што захоўваюцца ў Археалагiчным музее Кракава[23].

У 1 км. на поўдзень ад Наваградка iснаваў магiльнiк па абодва бакі рэчкi Чэмярэўкi. У 1956 г. там было 9 курганаў, а ў 5 км. на поўнач ад гораду нашай экспедыцыяй былi адкрыты 23 курганы дыяметрам 5-15 м. каля в. Ладзейнiкi[24].

У радыюсе да 10-12 км. ад Наваградка вядомыя пасяленні i курганныя магiльнiкi каля вв. Суляцiчы, Мольнiчы, Марулiны i iнш.[25]

Археалагiчныя работы праводзiлiся на селiшчы каля в. Гардзiлоўка, дзе адкрыта плошча ў 160 кв. м., у невялiкай колькасьці сустрэлася ляпная керамiка. Там жа была керамiка кружальнага вырабу. Гэта гаршкi з атагнутым скругленым венчыкам з лiнейна-хвалiстым i хвалiстым арнаментам, падобныя ёсьць на раннiм пасяленні Наваградка[26].

Пры закладцы шурфоў на гарадзiшчы каля в. Гарадзечна, у культурным слоi, таўшчынёй да 60 см., у невялiкай колькасьці знайдзена ляпная керамiка, але пераважала кружальная[27]. Такiм чынам, дадзенае гарадзiшча сiнхроннае, як да гарадскога паселiшча Наваградка, так i гораду, што ўзнiк на яго тэрыторыi.

У раскапаных курганах наваградскай ваколiцы пахаваннi па абраду трупаспалення адкрыты ў магiльнiку Гардзiлоўка 1 i ў Ладзейнiках. Перапаленыя косьцi ляжалi, часьцей за ўсё, у насыпе. У Ладзейнiках на грунце i ў насыпе былi знайдзены гарэлыя плахi - рэшткi дамавiн. У насыпе сустракалiся вуглi i камянi. Мяркуючы па матэрыялах курганаў Гардзiлоўка 1, пахаваннi па абраду трупаспалення адбываліся там i ў ХI ст., аб чым можна мяркаваць па лiрападобнай спражцы i некаторых iншых вешчах. Упускное трупаспаленне адкрыта ў адным з курганаў ля в. Сялец[28].

Пераход ад крэмацыi к абраду трупапакладання ў Наваградскай акрузе адзначаецца ў адным з курганаў ля в. Мольнiчы, дзе верхняя частка касьцяка была трошку абпалена, а чэрап абвуглены. Звычай паліць нябожчыкаў у сельскай мясцовасьцi працягваў iснаваць i ў больш позні час. Курганы з кальцынiраванымi касьцямi сустракаюцца ў магiльнiку каля в. Суляцiчы ХII- ХIII стст.[29]

У курганах з абрадам трупапакладання касьцякi ляжалi выцягнутыя, галавой на Захад. Усходняя арыентаванасьць адзначана аднойчы ў кургане каля в. Мольнiчы. У гэтым жа магiльнiку былi рэшткi дамавiн - бярвенчатых яшчыкаў, пакрытых накатам. Часам у курганах сустракалiся камянi. Пад пахаванымi i над імi была падсыпка з попелу.

Каля касьцякоў знаходзiлiся рэшткi гаршкоў. Нярэдка абломкi керамiкi знаходзiлiся ў насыпе. Iнвентар курганаў не багаты. Гэта бытавыя знаходкi (нажы, рэшткi драўлянага вядра). Цiкавымi знаходкамi былi дзьве баявыя сякеры. У жаночых пахаваннях прадметы ўбору i ўпрыгожваннi[30]. Усе вырабы з курганаў Наваградскай акругi, за выключэннем двух пярсьцёнкападобных кольцаў з кургана Гардзiлоўка 1, аналагiчныя рэчам з наваградскiх паселiшчаў. У сельскую мясцовасьць траплялi рэчы, якiя альбо зрабілі ў гэтых паселiшчах, альбо, калi яны былi прывазныя, праз пасяленні на ўзгорках. Яшчэ не стаўшы горадам, пасяленні, аб якiх гутарка, былi эканамiчным цэнтрам акругi, фармiраванне якой праходзiла сiнхронна з засяленнем наваградскiх узвышшаў.

Такія ёсьць археалагiчныя матэрыялы, што паказваюць развiцьцё Наваградка ад гнязда паселiшчаў дагарадскага тыпу канца Х - першай паловы ХI стст. да гораду, iснаванне якога пачынаецца з другой паловы ХI ст. Дагарадскі перыяд у гiсторыi Наваградка был раней недаацэнены аўтарам, Мы выдзялялі два этапа iснаваннiя гораду, з якiх адзiн ахопліваў час з канца Х ст. (ад заснавання першага паселішча на Малым Замку) да канца ХI ст., а другi прыпадаў на ХII-ХIII стст.[31] У сапраўднасьцi, першы этап павінен быць расчленены на два перыяды - дагарадскі (з канца Х да сярэдзiны ХI ст.) i другi, раннегарадскі, абмежаваны другой паловай ХI ст.

Культура помнiкаў Наваградка i яго навакольля канца 1 i пачатку II тысячагоддзя н.э. - тыпова славянская, у якой, як мы пiсалi раней, захавалiся племенныя асаблiвасьцi дрыгавiчоў.[32] Этнавызначальныя прыкметы iх праяўляюцца па-рознаму. У 80-я гады мiнулага стагоддзя В.З. Завiтневiч, які раскапаў наiбольшую колькасьць дрыгавiчскiх курганаў, бачыў гэтыя прыкметы ў тым, што хавалі на ўзроўні аснавання курганных насыпаў[33]. Таксама ў 60-я гады нашага стагоддзя лічыў Е.I. Цiмафееў[34]. А.А. Спiцын мяркаваў, што для дрыгавiчоў характерныя драўляныя зрубы i дамкi ў курганах, а ва ўборы - пярсьцёнкападобныя скроневыя кольцы i металiчныя зярнёныя пацеркi[35]. А.В. Успенская падтрымлiвае погляды Спiцына прымяняльна да ўпрыгожванняў дрыгавiчоў[36]. Па В.В. Седову самай важнай этнавызначальнай прыкметай дрыгавiчоў з'яўляюцца металiчныя зярнёныя пацеркi, у той час як iншыя асаблiвасьцi iх культуры, што прыпiсваюць даследчыкi, сустракаюцца i ў iншых славянскiх плямёнаў[37].

У наваградскiм магiльнiку i курганах, даследаваных у навакольлi Наваградка маюцца ўсе рысы культуры дрыгавiчоў. У пахаваннях гэта падцвярджаецца размяшчэннем касьцей на грунце i збудаваннем дамавiн, а ў iнвентары знаходкамi пярсьцёнкападобных скроневых кольцаў (Гардзiлоўка II, Мольнiчы, Каменка) i металiчных зярнёных пацерак. Пацеркi вядомыя ў Наваградскiм магiльнiку, а таксама ў курганах Гардзiлоўка II, Гарадзечна, Мольнiчы i Каменка[38]. Асобныя зярнёныя пацеркi паходзяць з культурнага слоя Замкавай гары i Малага Замка[39].

Касьцякi наваградскага магiльнiка i курганоў у ваколiцах гораду вывучала Л.М. Казей у сувязi з фiзiчным развiцьцём старажытных насельнiкаў Наваградчыны. Па дадзеных I.I. Салiвон, шкiлеты з могiлак ХII-ХIII стст. на тэрыторыi Малага Замка па кранiалагiчных асаблiвасьцях i памерах, падобныя на антрапалагiчныя паказчыкi дрыгавiчоў[40].

Этнавызначальным прыкметам дрыгавiчоў не супярэчаць наваградскiя наземныя жылыя дамы з глiнабiтнымi печкамi альбо печкамi-каменкамi.

Пры безумоўнай перавазе славянскага насельнiцтва, якое па сваёй культуры было нашчадкамi дрыгавiчоў, у раннiм Наваградку захавалiся сляды перабывання iншых груп славянскага насельнiцтва. Да такiх адносяцца рэшткi заглыбленых пабудоў i патэльняў - навершшаў печак, якiя ўласьцівыя паўднёвым групам усходняга насельнiцтва, а таксама керамiка, блiзкая да валынскай. Гэтыя акалічнасьці трэба звязать з пранiкненнем у Наваградак пэўнай часткi насельнiцтва з Ваўкавыска, якi стаіць на 100 км. на паўдзённы захад ад нашага помнiка. У Ваўкавыску ў другой палове Х ст. аселi выхадцы з паўдзённа-заходніх земляў, адзiнай формай домабудаўнiцтва якiх да канца ХI ст. былi паўзямлянкi з печамi каменкамi. На старажытнейшым паселiшчы Ваўкавыска "Шведскай гары" вядучым тыпам керамiкi ў другой палове Х - пачатку ХI стст. былi гаршкi валынскага тыпу[41].

У невялiкай колькасьці ў Наваградак трапляе керамiка, арнаментаваная штампам i характэрная для заходніх славян. Адзiнкавыя фрагменты гаршкоў так званага драгiчынскага тыпу, з'яўленне якiх М.У. Малеўская звязвае альбо з жыхарамi Валынi, альбо Бужскага Падляшша, дзе такі посуд характэрны для помнiкаў IХ-ХI стст.[42]

Некаторыя матэрыялы даюць падставы бачыць у акруге Наваградка сляды перабывання крывiчоў. У гэтым плане цiкавы курганны магiльнiк на Карэлiцкім тракце, аб якiм гаварылася вышэй. Як вядома, доўгія курганы, раскапаныя ў гэтым пункце, уласьцівыя пахавальным помнiкам крывiчоў. У кургане 10-га наваградскага магiльнiка кальцынiраваныя косьцi ляжалi ў прамавугольнай яме, вырытай амаль у цэнтры курганнай пляцоўкi[43]. У дрыгавiчоў падобная форма абраду трупаспалення невядомая, але ў крывiчоў яна сустракаецца[44]. Некаторае падабенства з магiльнiкам у Заслаўлі, галоўная частка якога належала крывiчам[45]. У апошнім, у адрозненне ад магiльнiкаў дрыгавiчоў, пахаваныя абгараджвалiся камянямi. Камянi змяшчалi таксама блізка вяршыні курганаў[46].

Звяртаюць на сябе ўвагу бронзавыя скроневыя кольцы з завязанымi канцамi з кургана Гардзiлоўка 1[47]. Гэта паменьшаныя копii крывiцкiх бранзалетападобных калец. Падобныя ўпрыгожаннi знайдзены таксама ў другой i трэцяй групе магiльнiка ў Заслаўлі[48].

З неархеалагiчных матэрыялаў аб пранiкненнi крывiчоў на тэрыторыю Наваградчыны паказвае назва вёскi "Крывiчы" недалёка Нёмана[49]. Такi тапонiм выдзяляе этнiчны склад гэтага паселелiшча ад карэннага насельнiцтва зямлi. Нагадаем таксама звесткi Пятра Дюсбурга аб тым, што магiстр Ордэну спрабаваў захапiць Наваградак, якi аўтар змяшчае ў кране крывiчоў. Гэтыя словы напiсаны чалавекам недастаткова дасведчаным у тым, што прадстаўляла з сябе насельнiцтва Панямоння, куды прыйшлi крыжакi. Аднак цiкава, што яшчэ ў ХIV ст. да хранiста дайшлi нейкiя звесткi аб прабываннi ў гэтых зямлях крывiчоў.

Прылiчваючы наваградскiя курганныя магiльнiкi да помнiкаў дрыгавiчоў, В.В. Седоў лiчыць, што ў Верхнiм Панямоннi яны не склалi галоўнаго ядра насельнiцтва i за лiнгвiстамi (К. Буга, Я. Развадоўскi, В.Н. Тапароў i iнш.) адзначае, што прышлыя славяне засталi на гэтай тэрыторыi балтаў[50]. Цi жылi на раннiх паселiшчах Наваградка i ў яго вясковым навакольлi балты? У пахавальных помнiках Наваградчыны няма знакаў iх прабывання. Блiжэйшыя ўсходне-лiтоўскiя курганы зафiксаваны толькi на правым беразе Нёмана. Каменныя курганы, у якiх В.В. Седоў бачыць славянiзаваных нашчадкаў яцвягаў, таксама сканцэнтраваны досыць далёка ад цiкавых нам зямляў[51]. Магчыма, што балтам належалi курганы, раскапаныя пад Наваградкам у мiнулым стагоддзi. У iх былi знойдзены гаршкi, наканечнiкi коп'яў, серп, срэбная пляцёная грыўна, пласцiнкавы абруч i пярсьцёнак[52]. Аб блiзкасьцi да каменных курганаў сведчыць покроў з камянёў аднаго з курганаў магiльнiка каля в. Суляцiчы пад Наваградкам i асобныя камянi на пахавальных пляцоўках[53].

Больш падстаў бачыць уплыў балтаў у культуры паселiшчаў Наваградка i, у першую чаргу, у распаўсюджаннi ўпрыгожанняў i прадметаў убору. Побач з вырабам агульнаславянскiх i некаторых спецыфiчна наваградскiх вырабаў (скроневыя кольцы са спiральным завiтком), залатары выраблялi ўпрыгожаннi, уласьцiвыя Прыбалтыцы. Гэта падковападобныя спражкi, спiралькi, трапецэпадобныя прывескi i iнш.[54] Не выключана, што гэта адлюстроўвае прысутнасьць у раннiм Наваградку выхадцаў з Прыбалтыкi, у першую чаргу з Лiтвы.

На пытаннi паходжання i ранняй гiсторыi Наваградка, у святле наяўных матэрыялаў, можна на сённяшнi час адказаць наступным чынам: паселiшчы, што ўзнiклi на наваградскiх узвышшах у канцы Х i ў пачатку ХI ст. трэба звязваць з дрыгавiцкiм насельнiцтвам, у складзе якога былi невялiкiя групы другога славянскага насельнiцтва - крывiчы, валыняне, жыхары Подляшша i Мазовii. Тут на Навагрудчыне заканчваўся iх рух з усходу, захаду i паўднёвага захаду. Што тычыцца карэннага насельнiцтва - дрыгавiчоў, то застаецца няясна наколькi iх культура канца 1 тысячагоддзя н.э. звязана з культурай тых нешматлiкiх паселiшчаў са славянскай ляпной керамiкай, аб якой успамiналася напачатку гэтай главы. Немагчыма патлумачыць вытокi культуры балтаў, што праяўляюцца ў раннiх паселiшчах. Толькi пры больш поўным вывучэннi помнiкаў трэцяй чвэрцi 1 тысячагоддзя н.э. i IХ-Х стст. можна будзе вырашыць дадзеныя пытаннi.

Незалежна ад вырашэння праблемы пераемнасьцi Наваградка i яго акругi з раней iснаваўшымi тут помнiкамi, несумненна, што карцiна, якая ўзнiкае на дадзенай тэрыторыi ў канцы Х стагоддзя, звязана з карэннымi пераўтварэннямi ў гаспадарцы насельнiцтва.

Засяленне наваградскiх узгоркаў i навакольля, верагодна трэба звязываць з прагрэсам зямляробства, што прывяло да засваення мясцовых сяредне i многа ападзоленых зямляў. Глеба дадзенай тэрыторыi адрознiваецца сваёй пладавiтасьцю. Яшчэ ў пачатку ХХ ст. землi Уселюба, Шчорсаў i iншых мястэчак i вёсак Наваградчыны славiлiся сваёй пладавiтасьцю[55]. У канцы Х ст. тут адбываецца тое, што характэрна для многiх славянскiх зямляў, насельнiкі якiх канцэнтраваліся на незанятых лясамi частках, прыгодных для земляробства[56]. У сувязi з пытаннем, у якой меры нашы раннiя паселiшчы звязаны з помнiкамi папярэдняй пары, звяртае на сябе ўвагу, што пад Маской пераважная частка паселiшчаў Х-ХI стст. была заснавана на раней неабжытых месцах[57].

Культура ранняга гораду, iснаваннiе якога звязваецца з пабудовай валу на Замкавай гары, шмат чым звязана з культурай дагарадскога паселiшча. Гэта праяўляецца ў характары домабудаўнiцтва i ў занятках насельнiцтва. Месцам пахавання гаражан застаецца стары курганны магiльнiк, на якiм сустрэта нават пахаванне XII ст.[58] Толькi перад канцом ХI ст. у культуры гораду з'яўляюцца новыя рысы - вялiкiя дамы, шкляны посуд, палiваная керамiка i iншыя асаблiвасьцi, уласьцiвыя пазнейшаму Наваградку[59].

У агульнарускай культуры першапачатковых паселiшчаў i ранняга гораду прасочваюцца пэўныя архаiчныя рысы. Гэта адсутнасьць маёмаснай i сацыяльнай дыферэнцыацыi жыхароў, што праявiлася ў аблiччы дамоў, iнвентары, а таксама пахавальным абрадзе. Сярод курганаў наваградскага магiльнiка амаль не было пахаванняў, у якiх можна прасочыць прывiлiраванае становiшча нябожчыка. Да таго ж, наваградскiя курганы па наборы i характары рэчаў не адрознiваюцца ад адпаведных пахавальных помнiкаў Наваградскай акругi. Вядомае адставанне культуры праяўляецца ў працяглым пабытаваннi язычнiцтва (да канца ХI ст.).

Магчыма, што ў першых паселiшчах Наваградка можна убачыць племянны цэнтр дрыгавiчоў, падобны да Турава, якi быў такiм з пачатку свайго iснавання[60]. На думку В.В. Седова, самыя старажытныя гарады на Русi выраслi галоўным чынам з племянных цэнтраў, якiя знаходзiлiся ў зоне канцэнтрацыi зямляробства i з'яўлялiся цэнтрамi рамяства i гандлю[61]. Прыведзеныя вышэй матэрыялы пераконваюць у тым, што паселiшчы ў Наваградку ўзнiкаюць у зоне пладародных зямляў i з'яўлялiся пунктамi, дзе былi развiты рамяство i гандль, а таксама былi цэнтрамi сваёй акругi.

Чаму ж наш горад атрымаў у летапiсе найменне Новага гораду? У адносiнах да якога паселiшча ён быў новы? Цi сведчыць гэта аб iснаваннi нейкага папярэдняга паселiшча ў iншым месцы цi гэта найменне тлумачыцца тым, што горад змянiў першапачатковае паселiшча, што было тут, недалёка? Як вядома, шмат якiя са старажытнарускiх гарадоў насiлi наiменне "Новгород". Аднак толькi прымяняльна да Ноўгарада Вялiкага ў лiтаратуры ставiлася пытанне аб прычыне падобнага наймення. Папярэднiкамi Ноўгорада на Волхаве лiчылiся гарадзiшчы ("Рюрыкава гарадзiшча") у 2 км. ад Ноўгораду, Старая Руса, Старая Ладага i iншыя месцы. З пачатку 70-х гадоў даследчыкаў прываблiваюць погляды У.Л. Янiна i М.Х. Алешкоўскага, згодна якiм паперад Ноўгораду iснавалi тры паселiшчы славянскiх плямёнаў крывiчоў i славен i чудскай мерi. Пасля пабудовы агульных ўмацаванняў стаў iснаваць Ноўгарад[62].

У апошнiя гады пытаннямi паходжання Ноўгораду займаецца Е.Н. Носаў. Шырока карыстаючыся матэрыяламi ноўгарадскай акругi i Гарадзiшча, якое ён раскапвае, Носаў прыходзiць да высновы, што ў IХ-Х стст. галоўным ваенна-гандлёвым i адмiнiстратыўным паселiшчам было Гарадзiшча i толькi ў пазнейшы час гэтыя функцыi перайшлi да Новага гораду[63].

Па ўсёй верагоднасьцi, не заўсёды найменне "Ноўгарад", азначае перанос больш ранняга паселiшча на новое месца. Так пры раскопках Ноўгарада Северскага, упершыню вядомага летапiсу пад 1096 г., высветлена, што гэты горад узнiк на стагоддзе раней на месцы iснавання паселiшча роменскай культуры[64]. Такiм чынам, найменне "Ноўгарад", у гэтым выпадку, паказвае змену характару раней iснаваўшага на гэтым месцы паселiшча.

Археалагiчныя матэрыялы Наваградка i яго навакольля не даюць магчымасьцi паказаць помнiк - папярэднiк пасяленню на наваградскiх узгорках[65]. Старажылы Наваградка лiчылi, што горад раней быў каля в. Гарадзечна, у 4-х км. ад гораду. Па матэрыялах, што прыведзены раней, можна ўпэўнiцца, што Новым горадам наш помнiк стаў называцца адносна папярэдне iснаваўшых дагарадскiх паселiшчаў на наваградскiх узгорках.

Узнiкненне Наваградка было часткай працэсу гарадаўтварэння, што праходзiў у Панямоннi ў канцы 1 пачатку II тысячагоддзя н.э. У свой час мы спрабавалi паказаць падабенства гiстарычнага лёсу Наваградка i Ваўкавыска, хаця апошнi меў трошку iншы этнiчны склад насельнiцтва.[66] Негледзячы на гэту рознiцу, этапы развiцьця абодвух гарадоў так падобныя, што не выключана паходжанне Ваўкавыска таксама з племяннога центру.

Па ўсёй верагоднасьцi, некалькi iначай пачынаўся старажытны Слонiм, у 1 км. ад якога знаходяцца гарадзiшча i селiшча на Косавым тракце. У культурным слоi гарадзiшча знайдзена шмат ляпной керамiкi. Там жа знайдзены кружальны посуд Х-ХIII ст. Археалагiчныя работы ў Слонiме даюць магчымасть аднесьцi пачатак яго iснавання да другой паловы ХI - пачатку XII ст.[67] Магчыма, што паселiшча на Косаўскiм тракце было папярэднікам Слонiму, а пасля ўзнiкнення гораду iснавала i далей.

Станаўленне Гродна на Нёмане ў канцы ХI ст. разглядаецца, звычайна, як крэпасьцi, што паступова прыцягвала да сябе рамеснае насельнiцтва[68]. Археалагiчныя работы апошнiх гадоў выявiлi на тэрыторыi гродзенскага дзяцiнца - Старога Замка, даволi шмат раннекружальнай керамiкi Х ст.,[69] што адсоўвае ўглыб дату заснавання там паселiшча.

Старажытнарускiя гарады Панямоння ўзнiклi рознымi шляхамi. Адзiн з iх - гэта перарастанне дагарадскога, верагодна, племяннога центра ў паселішча гарадскога тыпу. Так паўстаў Наваградак.

[1] Куза А.В. О происхождении древнерусских городов (история изучения) // КСИА. - 1982. - Вып. 171. - С. 9-15.; Котляр Н.Ф. Формирование территории и возникновения городов Галицко-Валынской Руси ІХ-ХІІІ вв. Киев., 1985. С. 5-17.; Происхождение и эволюция раннесредневекового города // ТДСД. - С. 51-77.

[2] Куза А.В. Op. cit. С. 15.

[3] Гуревич Ф.Д. К истории Новогрудка // Культура и искусство Древннай Руси. Л., 1967. С. 26-30.; Детинец и окольный город древнеруского Новогрудка в свете археологических работ 1956-1977 гг. // СА. - 1980. - Вып. 4. - С. 87-100.; Формирование городов Черной Руси по данным археологии.// СА. - 1983. - Вып. 3. - С. 61-64.

[4] Тихомиров М.Н. Древнерусские города. М., 1956. С. 42.

[5] Гуревич Ф.Д. Древности Белорусского Понеманьня. Л., 1962. С. 151.

[6] Поболь Л.Д. Археологические памятники Белоруссии. Железный век. Минск, 1983. С. 329.

[7] Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 169, 170, 173, 175.; Поболь Л.Д. Op. cit. С. 318-319.

[8] Цыбишев М.А. Раскопка в конце 1892 г. некоторых курганов паблизости г. Новогрудка Минской губернии. // Каталог предметов доставленных на археологическую выставку при ІХ Археологическом съезде в Вильно. Вильно, 1893. С. 73-74.

[9] Третьяков П.Н. Финно-угры, балты и славяне на Днепре и Волге. Л., 1966. С. 280.; Митрофанов А.Г. Жалезный век средней Белоруссии. Минск, 1978. С. 152.; Седов В.В. Восточные славяне в VІ-ХІІІ вв. М., 1982. С. 39-40.

[10] Поболь Л.Д. Op. cit. С. 53-54.

[11] Поболь Л.Д. Op. cit. С. 333-341.

[12] ДН., С. 11.

[13] Гуревич Ф.Д. К истории древнего Новогрудка. Swіtowіt, Warszawa, 1962. Вып. ХХІV. С. 568.; Овсянников О.В. Дневник раскопок церкви Бориса и Глеба в 1965 г. (Архіў ЛАІА ф. 35, КП 1434/ 182, Л. 12.)

[14] Малевская М.В. Некоторые исторические связи Новогрудка в Х в. (По материалам керамики)// КСИА. - 1972. - Вып. 129. - С. 14-20.; ДН. С. 14-15.

[15] ДН. С. 18, 20.

[16] ДН. С. 11-12.

[17] ДН. С. 11.

[18] ДН. С. 20.

[19] Павлова К.В. Погребальные памятники окрестностей Новогрудка. // КСИА. - 1981. - Вып. 166. - С. 79.

[20] ДН. С. 20, 4.

[21] ДН. С. 148.

[22] Павлова К.В. Раскопки могильника близ Новогрудка. // КСИА. - 1965. - Вып. 104. - С. 100-105.

[23] Гуревич Ф.Д. Древности .... С. 184-185, 203; Шаблюк В.В. Исследования в Белорусском Понеманьне. //АО 1983 г. - 1985. - С. 413.; Поболь Л.Д. Древности Белоруссии в музеях Польши. Минск, 1979. С. 126. Рэшткі раскапаных курганаў каля в. Гарадзечна адзначыў М.В. Нікалаеў.

[24] Гуревич Ф.Д. Древности... С. 194-195.

[25] Тамсама С. 179, 173, 169, 204.

[26] Гуревич Ф.Д. Отчет о работе Новогрудской экспедиции в 1984 г. (Архиў ЛАІА. КП 3080, л. 9-10).

[27] Гуревич Ф.Д. Древности ... С. 185.

[28] Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 186.; Павлова К.В. Раскопки курганов у деревень Селец и Батаровка. //КСИА. - 1977. - Вып. 148. - С. 85.

[29] Павлова К.В. Могильники у деревень Мольничи и Сулятичи. // КСИА. - 1974. - Вып. 135. - С. 62; Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 204.

[30] Павлова К.В. Погребальные памятники ... С. 80.

[31] Гуревич Ф.Д. Два этапа в истории древнерусских городов Понеманьня. // КСИА. - 1976. - Вып. 146. - С. 25-26.

[32] Гуревич Ф.Д. Об этническом составе населения древнего Новогрудка. // Acta Baltіco-Slavіca. Bіalystok, 1969. C. 220.

[33] Завитневич В.З. Формы погребальных обрядов в могильных курганах Минской губернии. // Труды ІХ Археологичного съезда. М.,1895. Т. 1. С. 221-225.

[34] Тимофеев Е.И. Расселение Юго-Западной группы восточных славян по материалам могильников Х-ХІІІ вв. // СА. - 1961. - Вып. 3. - С. 65.

[35] Спицын А.А. Расселение древнерусских племен по археологическим данным. // Журнал Министерства народного просвещения. - 1899. - Вып. VІІІ. - С. 120-121.

[36] Успенская А.В. Курганы Южной Белоруссии Х-ХІІІ вв. // Труды ГИМ. - 1953. - Вып. 22. - С. 120-121.

[37] Седов В.В. Op. cit. С. 114.

[38] Павлова К.В. Погребальные памятники ... С. 80; Поболь Л.Д. Op. cit. Мал. 81, 5-9.

[39] ДН. Мал. 66, 6.

[40] Казей Л.Н. К вопросу о физическом развитии жителей Новогрудчины ХІ-ХІІІ веков новой эры. // ЭБ. С. 95-98; Саливон И.И. Краниологична характеристика середньовичного населення м. Новогрудка. // Материали з антропології України. Київ, 1971. С. 100.

[41] Зверуго Я.Г. Древний Волковыск. Минск, 1975. С. 22-24, 69.

[42] Малевская М.В. Op. cit. С. 19; Малевская М.В. некоторые исторические связи городов Черной Руси в Х-ХІ вв. (Материалы изучення керамики)// ЭБ. С. 39.

[43] Седов В.В. Op. cit. С. 44.

[44] Павлова К.В. Раскопки могильника ... С. 100.

[45] Заяц Ю.А. Курганны могильник Изяславля. // ДГС. С. 40.

[46] Заяц Ю.А. Op. cit. С. 38.

[47] Гуревич Ф.Д. Древности ... Мал. 90, 7, 8.

[48] Заяц Ю.А. Op. cit. Мал. 9.

[49] Гуревич Ф.Д. Древности ... С. 209.

[50] Седов В.В. Op. cit. С. 119.

[51] Седов В.В. Op. cit. Карта 15.

[52] Тышкевич К. О курганах в Литве и Западной Руси. Вильно, 1865. С. 61.

[53] Гуревич Ф.Д. Древности ... С. 204; Павлова К.В. Балтские элементы в погребальном обряде курганов окрестностей Новогрудка.// ПИЭБ. С. 38-40.

[54] ДН. С. 128.

[55] Россия: пад рэд. Семенова В.В. СПб., 1905. Т. IХ. С. 230, 429.

[56] Риер Я.Г. Феодальная деревня Могилевского Поднепровья: Автореферат канд. дис. Вильнюс, 1979. С. 14.

[57] Розенфельдт Р.Л. Древнейшие горада Подмосковья и процесс их возникновения (по археологическим данным) //Русский город. М., 1979, С. 10-11.

[58] Павлова К.В. Раскопки ... С. 103.

[59] ДН. С. 28.

[60] Лысенко П.Ф. Города Туровской земли. Минск, 1975. С. 69.

[61] Седов В.В. Начало городов на Руси. // ДГС. С. 54.

[62] Янин В.А., Алешковский М.Х. Происхождение Новгорода (к постановке проблемы). // История СССР. М., 1971. Т. 2. С. 32-61.

[63] Носов Е.Н. Проблемы изучення погребальных памятников Новгородской земли (к вопросу о расселении славян) // Новгородский исторический сборник. Л., 1982. Вып. 1(11). С. 3-78; Носов Е.Н. Новгород и новгородская округа ІХ-Х вв. в свете новейших археологических данных (к вопросу возникновения Новгорада). // Новгородский исторический сборник. Л., 1984. Вып. 2(12). С. 3-38.

[64] Коваленко В.П. Новые исследвания летаписных городов Чернигово-Северской земли. // ДГ. С. 50-51.

[65] Заўвага перакладчыка: праведзеныя ўжо пасля смерці Ф.Д.Гурэвіч даследванні даюць магчымасць назваць іншых папярэднікаў старажытнага Наваградка: Піваварчык С.А. Гарадзішча Радагошча - магчымы папярэднік Наваградка//Белорусский сборник. Вып. 2. Санкт-Петербург, 2002. С. 172-173.

[66] Гуревич Ф.Д. Формирование городов ... С. 63-64.

[67] Супрун В.Р. Гарадзішча каля Слоніма. // ПГКБ. 1979. Вып. 4. С. 39-40; Зверуго Я.Г. О начальном периоде истории г. Слонима. // ЭБ. С. 63.

[68] Воронин Н.Н. Древее Гродно. // МИА. 1954. Вып. 41. С. 197.

[69] Звесткі ласкава паведаміў А.А. Трусаў.

Глава 3.

Абарончыя збудаваннi. Планiроўка i домабудаўнiцтва

Пытаннi тапаграфii Наваградка разгледжаны ў кнiзе "Старажытны Наваградак"[1]. Абмяжуемся некалькiмi дадатковымi заўвагамi, датычнымi гэтай праблемы. Добрай акалiчнасьцю для гiсторыi нашага гораду з'яўляецца тое, што яго двухчасны падзел быў занатаваны ў летапiсе, калi пад 1274 г. былi ўспамянуты яго "вакольный град", які захапіў князь Леў Данiлавiч i дзядзiнец, якi валынскаму князю заваяваць не ўдалася[2].

Як ужо адзначалася, вакольны град i дзядзiнец, што размешчаныя на наваградскiх узгорках, Малым Замку i Замкавай гары, з'яўляюцца галоўнымi часткамi старажытнага гораду, дзе праводзiлiся археалагiчныя работы. Дамінуючая на мясцовасьцi Замкавая гара самой прыродай была прызначана, каб гарадская крэпасьць была закладзена менавіта тут. Першапачатковая крэпасьць, што ўзнiкла з узвядзеннем вала, была вельмi невялiкая. Вал быў збудаваны ў 10 м. ад края пляцоўкi, плошча якой складае 0,75 га. Толькi пачынаючы з першых дзесяцiгоддзяў другой паловы XII ст. вал пераносiцца на край пляцоўкi.

Малы Замак - летапiсны "вакольны град" саступае па вышынi Замкавай гары, але плошча яго амаль у тры разы большая. Пляцоўка Малага Замка заставалася неўмацаванай да пачатку XII ст.

Памеры ўмацаванай часткi гораду ў перыяд яго росквіту не перавышалi 2,5 га. Гэта ставіць Наваградак у шэраг малых гарадоў са складанай сiстэмай абароны, так як і Ваўкавыск, Тураў, Холм, Тэрэбоўль i некаторыя iншыя[3].

У папярэдняй главе адзначалася, што адначасова з Малым Замкам быў заселены ўзгорак, што прытыкае да яго з паўдзённага захаду, на якiм у XII ст. была пабудавана царква Барыса i Глеба. Магчыма, што заселены былi i нiзiны, як гэта мела месца ў Ваўкавыску, тапаграфiя якога падобная да тапаграфiі Наваградка[4]. Пры закладцы шурфа з напольнага боку наiбольш позняга вала, што збудаваны каля схілу Замкавай гары i Малага Замка на паўночны ўсход ад iх, была знайдзена керамiка, а таксама наканечнiк жалезнай стралы, абломкi шкляных бранзалетаў i некаторыя рэчы ХII-ХIII стст.[5] Аднак наўрад цi гэта былi рэшткi паселiшча. Скарэй за ўсё, гэтыя знаходкi трапілi туды з культурным слоем з паселiшчаў на ўзгорках, пры збудаваннi гэтага вала. У 1983 г. аўтар i М.В. Нiкалаеў заклалi нескалькі шурфоў на поўдзень ад Малага Замка i Замкавай гары. Знайдзены там культурны слой быў не старэйшы за XIV ст.[6] Нажаль, шчыльная забудова сучаснага Наваградка пазбавіла магчымасьцi даследваць тэрыторыю, непасрэдна прылеглую з захада да Замкавай гары i Малага Замка, вулiцы якога мелi ў мiнулым найменне Кавальскай, Бандарскай i Рымарскай.

Такiм чынам, з пачатку свайго iснавання i на працягу старажытнарускага перыяду сваёй гiсторыi, Наваградак быў паселiшчам на ўзгорках. У яго, па ўсёй верагоднасьцi, уваходзiла ўзвышша на паўднёвы ўсход ад Замкавай гары, на якім стаіць фарны касьцёл i могiлкi ля яго сьценаў. Археалагiчныя работы там правесьцi не ўдалася.

Стратыграфiя Малага Замка, як i тапаграфiя гораду, разглядалася раней[7]. Што датычыць стратыграфii Замкавай гары, то падрабязна з iлюстрацыямi яна выкладзена ў дадатку да гэтай кнігі. Iнтэнсiўная забудова Замкавай гары ў эпоху позняга сярэдневечча пакiнула там больш магутныя напластаваннi XIV-XVII стст. У старажытнарускі час стратыграфiя абодвух узвышшаў iдэнтычная.

Як ужо адзначалася раней, першапачатковыя пасяленні на наваградскiх узгорках не мелi абарончых збудаванняў. У першыя дзесяцiгоддзi другой паловы XI ст. узводзiцца вал на Замкавай гары. У паўночнай частцы пляцоўкi рэшткi старажытнага вала былi адкрыты пад гумусам, які падсьцiлаў гаспадарчыя пабудовы XII ст. Вал вышынёй 2,5 м. насыпаны з пяску, а ў верхняй частцы - з пяску, змяшанага з камянямi. Да насыпу тыльнага боку валу прытыкала згарэлае бервяно, умацаванае каламi i камянi. Бервяно i камянi ляжалi на слоi вугалю таўшчынёй 40 см., пад якiм захавалiся згарэлыя гроднi. Ад апошнiх ацалела два паралельныя бервяна дыяметрам 20 см. i кароткiя папярэчныя бярвенні. Усе арыентаваныя з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход. Прастора паміж паралельнымi бярвеннямi (1,30 м.), і паміж папярэчнымi (1,10 м.) была запоўнена гарэлым дрэвам, камянямi i залой. Двойчы адзначаны згарэлыя слупы дыяметрам 20 см. Гроднi ляжалi на насыпной зямлi, таўшчынёй да 1 м., якая прытыкала да насыпу вала i пазбаўлена знаходак. Пад падсыпкай ляжаў культурны слой неўмацаванага паселiшча.

У насыпе вала i пры разборцы гародняў знайдзена керамiка XI ст., жалезны двушыпны наканечнiк стралы, абломкi нажоў i невызначаны жалезны выраб.

Вiдавочна, рэшткi такога ж вала, які першапачаткова ахоўваў паселiшча, былi адкрыты ў паўднёвай частцы пляцоўкi. У сьцяне раскопа адлюстраваўся пяшчаны насып, у якi былi запушчаны нахiленыя бярвенні. Гэты насып аддзяляў слой са знаходкамi XI ст. ад пабудовы з рэчамi XII ст.

Значныя вынікі пры даследванні абарончых збудаванняў Замкавай гары атрымаў Міхась Ткачоў. На ўсходняй частцы пляцоўкi аўтар выявiў тры этапы гiсторыi ўмацаванняў, што адносяцца да старажытнарускага гораду, якiя ляжалi пад каменнай сьцяной. Рэшткi старажытнага вала адкрыты на глыбiні 5,5 - 5,3 м. Ад яго захавалiся абвугленыя плахi, што ляжалi паралельна i перпендыкулярна насыпу. Верагодна, што дадзеныя будаўнiчыя рэшткi сiнхронныя той частцы вала, якая была адкрыта намi ў паўночнай частцы пляцоўкi. На глыбiнi 4,63 м. М.А. Ткачоў адкрыў рэшткi двайнога частаколу з дубовых бярвенняў дыяметрам 22-25 см., над якімi была гумусiраваная праслойка з украпленнямi вугляў, абпаленай глiны i попелу. Нарэшце, на глыбiнi 2,44 м. знаходзiлiся рэшткi абвугленага дрэва, верагодна рэшткi зрубнай канструкцыi. Галоўная частка яе iшла пад фундамент каменнай сьцяны.

Па мяркаванню Ткачова, вышыня першапачатковага вала была каля 1 м., а на момант узвядзення мураваных сьценаў XIV ст. - каля 4 м. Наiбольш раннi вал аўтар адносiць да канца X ст., а наступныя да XI - пачатку XII i XIII стст.[8]

Канечная дата iснавання абарончых збудаванняў Замкавай гары, якую прапанаваў М.А. Ткачоў, бясспрэчная. Што датычыць часу заснавання вала на Замкавай гары, то наўрад цi ўсходняя частка пляцоўкi была ўмацавана раней за паўночную i паўднёвую частку. Да таго ж, вал з усходу быў адразу збудаваны на краі пляцоўкi i стаяў там, аж да ўзвядзення каменных сьценаў. Вiдавочна, што i з усходу, як з поўначы i полудня, вал быў насыпаны адначасова, г.зн. у другой палове XI ст.

Такім чынам, старажытны вал Замкавай гары, які ператварыў неўмацаванае паселішча ў дзяцiнец Наваградка, з поўначы i палудня агараджваў толькi частку пляцоўкi, у той час як з усходу ён адразу быў насыпаны на яе краі. Вал з яго драўлянымi канструкцыямi не быў аднолькавы па вышынi. З поўдня насып узвышаўся на 0,8 м., з усходу вышыня яго была каля 1 м., а з поўначы - наiбольш небяспечнага напрамку - вышыня вала дасягала 2,5 м.

У канцы XII цi на мяжы XII-XIII стст. вал у паўночнай частцы пераносяць на край пляцоўкi. П.А. Рапапорт, які яго праразаў, адзначае, што вышыня дасягала 6 м. Вал быў цалкам насыпаны з пяску з дамескам рачнога жвiру. На вонкавым баку вала пясок быў больш шчыльны[9].

Па дадзеных Ткачова, вал у паўночнай частцы быў умацаваны гароднямi, а пазней на ім быў пастаўлены частакол. Аўтар высветлiў, што з поўначы вал меў дадатковае ўмацаванне ў выглядзе вежы. Пры даследваннi цэнтральнай вежы познесярэдневяковага гораду, вядомай пад назвай "Шчытоўка", датаванай XIV ст. Ткачову ўдалася высветліць, што да яе існавала вежа, якая ішла ўглыб на 7,5 м. i стала фундаментам для Шчытоўкi. Гэта больш ранняя, амаль квадратная вежа складзена з буйных абчасаных камянёў. Яе фундамент, вышынёй 3,5 м. ляжаў на падушцы з раствору i жвiру i заканчваўся цокалем вышынёй 0,3 м. Кладка сьцяны захавалася на 4 м. Яна складзена з добра апрацаваных камянёў, прасветы паміж iмi заложаны дробна паколатымi камянямi i абломкамi цэглы-пальчаткi, прамазанай вапнавым растворам. Па заключэнню Ткачова, старажытная вежа стаяла ў паўночнай частцы, як бы замыкаючы кальцо зямлянога вала i некалькі выступаючы ўперад. Аўтар датуе збудаванне гэтай вежы 60-мі альбо 70-мі гадамі XIII ст., і лiчыць яе блiзкай да валынскiх[10].

Яшчэ адным абарончым збудаваннем быў вал, што насыпалі каля падножжа Замкавай гары ў XIII ст., а вiдавочна, у XIV ст. ён быў падоўжаны, агарожваючы таксама Малы Замак. Гэты быў вал з пяску i глiны шчыльнай структуры[11].

Замкавую гару ад Малага Замка аддзяляў роў. Яго запаўняла вада. Паведамляючы аб паходзе Льва Данiлавiча пад 1274 г. на Наваградак, летапiсец пiсаў: "паря идяшеть съ истоковъ текоущихъ из горъ, зане морозе бяхоуть велице"[12]. Гэты пар ішоў ад вады, якая сьцякала з гары i запаўняла роў[13].

Вал на Малым Замку Ткачоў характэрызаваў як дрэваземляное ўмацаванне. У заходняй частцы вала адкрыты рэшткi ахоўнай вежы, складзенай з камяню i цэглы. Гэтая вежа, як i на Замкавай гары, належыць да тыпу валынскiх[14].

Абарончыя збудаваннi Наваградка ўдасканальваюцца напрацягу ўсяго перыяду яго старажытнарускай гiсторыi. Старажытны вал Замкавай гары, які ператварыў неўмацаванае паселішча ў маленькую крэпасьць, абкружаў не ўсю пляцоўку. Гэта адбудзецца пазней, калi раннi вал будзе засыпаны, а новы збудаваны на краю пляцоўкi. З узвядзеннем вала на Малым Замку ў пачатку XII ст. жыхары ствараюць другую лiнiю абарончых збудаванняў i фармiруецца вакольны горад Наваградка. У XIII ст. ля падножжа Замкавай гары насыпаецца дадатковы вал, які абараняў горад з паўночнага ўсходу.

Дрэвазямляная канструкцыя характэрная для шэрагу гарадоў на тэрыторыi Беларусi (Пiнск, Давiдгарадок). Разнастайныя драўляныя канструкцыi мае вал крэпасьцi ў Мiнску[15]. Такая канструкцыя валоў тыповая для гарадоў Валынi i Галiцкай зямлi, дзе яна зафiксавана ў помнiках пачынаючы з канца 1 тысячагоддзя[16].

Адкрыццё ў Наваградку каменных вежаў уключае яго ў лiк гарадоў Старажытнай Русi, у якiх iснавалi вежы валынскага тыпу. Iстотныя змяненнi ў тактыцы аблогі, якiя адбыліся ў XIII ст. i праяўляліся ў актыўным штурме, адлюстраваліся ў змене i арганiзацыi абароны. Менавіта ў гэты час у Заходняй Валынi i Панямонні з'яўляюцца каменныя вежы (Камянец Лiтоўскi, Столп'е, Белавiна блізка Холма, Чартарыйск i iнш.)[17]. Наваградак з'яўляецца другім горадам на тэрыторыi Беларусi, дзе рэальна захавалiся сляды валынскiх вежаў. У iншых гарадах (Гродна, Брэст, Тураў) звесткi аб iснаваннi такiх вежаў вядомыя толькi па пiсьмовых крынiцах[18].

Магчыма, што ўзвядзенне вежы на Замкавай гары было звязана з уладараннем у Наваградку валынскага князя Рамана Данiлавiча. Будаўнiцтва каменных вежаў спачатку на гарадскім дзяцiнцы, а пазней на тэрыторыi вакольнага гораду, паказвае на тое, што ваенна-iнжэнерныя збудаваннi Наваградка былi падрыхтаваны да актыўнай абароны пры штурме гарадскiх умацаванняў. Не выключана, што словы летапiсца "а детинец остася", якія адносяцца да 1274 г. - часу спробы Льва Данiлавiча захапiць Наваградак, адлюстроўваюць непрыступнасьць гарадской крэпасьцi з iснаваўшай ужо ў той час вежай.

Iнтэнсiўнае ўдасканаленне абарончых збудаванняў ператварае Наваградак у канцы старажытнарускага перыяду яго гiсторыi ў выдатна ўмацаваны горад. Гэта спрыяла актыўнаму ўмацаванню Замкавай гары, якое пачалося ў XIV ст. i прывяло да таго, што ў XVI ст. тут узнiк сямiвежавы Замак - адзiн з самых магутных на тэрыторыi Беларусi.

Перш чым спынiцца на праблемах планiроўкi i домабудаўнiцтва Наваградка, якiя ў папярэднiх работах аўтара разглядалiся паасобна для абедзьвух частак гораду, трэба каротка асвятлiць некаторыя пытанні, прымяняльна да старажытнарускiх гарадоў.

Вялiкiм дасягненнем у вывучэннi культуры старажытнарускага гораду з'явiлася адкрыццё i даследванне на яго тэрыторыi сядзiб, на якiх размяшчалiся жылыя, гаспадарчыя, вытворчыя i iншыя памяшканні, абмежаваныя плотам-тынам. Па дадзеных Ноўгараду вылучаюцца сядзiбы простых гараджан, плошча якiх не перавышала 465 кв. м. i баярскiя сядзiбы, што займалi тэрыторыi да 1400 кв. м.[19] Наiбольш выразныя сядзiбы Кiева адкрыты на Падоле, памер iх да 700 кв. м. Сядзiбны характар забудовы прасочваецца i ў Верхнім горадзе, дзе некалькі сядзiб стварылi асобны квартал[20].

Параўнальна нядаўна выяўленныя сядзiбы ў Кiеве адкрыты таксама ў Кiеўскай зямлi (Юр'еў на Росi, Вышгарад, Iван-горад)[21].

Цікавая вясковая сядзіба ХI ст., раскапаная каля в. Чарноўцы. Яна была абмежавана прыроднымi схіламi i ўзвышшамi i складалася з паўзямляначнага жыльля i астаткаў сямi пабудоў слупавой канструкцыi[22].

Да нядаўняга часу наібольш старажытныя сядзiбы на тэрыторыi Старажытнай Русi адносiлi да X ст. Да гэтага часу належаць сядзiбы Ноўгарада i кiеўскага Падолу[23]. Больш ранняя дата з'яўлення сядзiб з'явiлася з новай атрыбуцыяй вялiкiх дамоў Старай Ладагi, а менавіта - VIII-IX стст. Дамы, да якiх належалi гаспадарчыя пабудовы займалi плошчу да 1000 кв. м.[24] Я.А. Рябiнiн адкрыў у Старай Ладаге сядзiбу, каторую складалі малы дом i гаспадарчыя памяшканні, агароджаныя частаколам. Па дадзеных дэндрахраналогii, сядзiба датавалася 810 г.[25] Такiм чынам, у святле стараладажскiх матэрыялаў, сядзiбная забудова ўзнiкае ў дагарадскі перыяд рускай гiсторыi.

Вывучэнне сядзiб Ноўгараду, якi доўгі час быў адзiнным горадам, дзе яны былi адкрыты, i дзякуючы берасьцяным граматам, у шэрагу выпадкаў, знайшлi iмёны сваiх гаспадароў, знаменавала новы этап у даследваннi гэтага гораду. У iншых гарадах Старажытнай Русi сядзiбы, галоўным чынам, толькi фiксавалiся i прыцягвалi да сябе значна меньш увагi чым жылiшчы. Доследаў, у якiх была б разгледзжана сядзiбная забудова прымяняльна да ўсёй тэрыторыi Старажытнай Русi не было. Таму прыцягвае да сябе ўвагу невялiкі артыкул на гэту тэму, які належыць А.I. Куставу. Ужо з самой назвы работы вынікае, што аўтар разглядае сядзiбы як элементы горадабудаўнічай культуры, якія ўласьцiвыя ўсім старажытнарускiм гарадам. "Падабенства ў характары планiровачнай арганiзацыi жылых кварталаў гарадоў розных земляў Русi - пiша аўтар - сведчыць аб адзiнстве горадабудаўнiчай культуры гэтага перыяду"[26]. Аднак фактычны матэрыял не падцьвярджае такое катэгарычнае заключэнне.

Калi звярнуцца да планiроўкі стольных гарадоў Старажытнай Русi, то далёка не ўсе з iх мелi сядзiбную забудову. Акрамя Ноўгарада i Кiева, бязспрэчныя рэшткi сядзiб адкрытыя ў Суздалі, Старай Рязанi i Смаленску[27]. Што датычыць Полацка, якi Кутаў уключае ў склад гарадоў з сядзiбной забудовай, то, як пiша Г.В. Штыхаў, матэрыялаў галоўнага раскопа на Полацком Верхнім Замку "недастаткова, каб гаварыць аб прынцыпах сядзiбнай забудовы. Можна толькi мяркаваць, што адкрытыя раскопкамi пабудовы, уваходзiлi ў склад гаспадарчых комплексаў, абнесеных частаколам"[28]. Астатнiя стольныя старажытнарускiя гарады ў гэтым плане мала вывучаны.

Паказальныя суадносiны старажытнарускiх гарадоў (за выключэннем стольных), якiя па дадзеных А.В. Кузы, мелi сядзiбную забудову альбо былi такой пазбаўленыя. З 64 помнiкаў, якiя можна прылiчыць да гарадскiх i дзе праводзiлiся стацыянарныя археалагiчныя работы, сядзiбна-дваровую забудову мелi толькi 22 пасяленні[29]. Пры гэтым у лiку такiх двароў былi не толькi сядзiбы, якія мелi пэўныя зямельныя дзялкі, але i звычайныя дваровыя комплексы. Значыць, горадабудаўнічая культура гарадоў Старажытнай Русi была не такая адзiная, як пра гэта пiша А.I. Кутовой.

З усiх старажытнарускiх гарадоў, на тэрыторыi якiх не развiлася сядзiбная забудова, тлумачэнне ёсьць толькi для Берасьця i Iзборска. Аўтар раскопак у Бярэсьцi П.Ф. Лысенка тлумачыць гэта цеснай забудовай, а У.В. Сядоў мяркуе, што шчыльная вулiчная забудова вышэй успамянутых гарадоў, нагадвае планiроўку заходнееўрапейскiх гарадоў[30]. Аднак гэта праблема яшчэ чакае свайго даследвання. Няясна з прычыны якiх сацыяльных альбо iншых умоў гарады адной i той самай зямлi мелi розную планiроўку. Так у Полацкай зямлi, дзе не толькi ў Полацку, але i ў Вiцебску[31] не развiлася сядзiбная забудова, у Мiнску тэрыторыя дзяцiнца была падзелена на сядзiбы плошчай 220-250 кв. м.[32] У Смаленскай зямлi, акрамя Смаленска невялiкiя сядзiбы адкрыты ў Мсьцiславе, але iх не было ў Таропцы[33]. У Ноўгарадскай зямлi сядзiбы былi амаль ва ўсiх гарадах (Ладага, Пскоў, Руса)[34], але ў Iзборску не развiлiся. Прыклады можна памнажаць. Асаблiвасьцi планiроўкi гарадоў патрабуюць адпаведнага тлумачэння.

Планiроўка i забудова Наваградка не падыходзiць пад тыпы забудовы старажытнарускiх гарадоў. Да таго ж, пры сiстэматычных археалагiчных работах на тэрыторыi Малага Замка i Замкавай гары, высветлiлася, што кожная частка гораду забудоўвалася па-свойму. Нават арыентацыя збудаванняў па старанах свету ў двух частках гораду розная: на пасадзе-вакольным горадзе - старанамi пабудоў, а на дзяцiнцы - iх вугламi. У выпадку калi вуглы будынкаў альбо iх сьцены не захавалiся, аб арыентацыi збудаванняў сведчылi бярвенні альбо дошкi, якiя ляжалi in situ. Так, выяўлена, што на дзяцiнцы ў раскопе 1, дошкi насьцiлаў мелі той жа напрамак, што i дошкi пабудоў.

Арыентацыя пабудоў вугламi па краях свету, распаўсюджаная рыса ва ўсходнеславянскім i старажытнарускiм домабудаўнiцтве. Яе звычайна звязваюць альбо з адносiнамі пабудоў да ракі, на якой стояў помнiк, альбо сувязьзю з валамi на яго пляцоўцы. Для Наваградка падобныя тлумачэннi не прымальныя. Ракi ля падножжа наваградскiх ўзгоркаў не было, а трывалая арыентацыя пабудоў адзначаецца ўжо ў першых насельнiкаў Малага Замка ў канцы Х ст., калi абарончых збудаванняў у Наваградку яшчэ не было. У далейшым, арыентацыя пабудоў вугламi па краях свету - на дзяцiнцы i бакамi - на вакольным горадзе, утрымлiвалася напрацягу ўсяго старажытнарускага перыяду гiсторыi гораду. Разгледзім характар забудовы абедзьвух частак гораду паасобна.

Наібольш старажытныя насельнікі Малага Замка ў канцы Х ст. жылi, галоўным чынам, па краях пляцоўкi. Паўднёвая яе частка пры гэтым, выкарыстоўвалася для гаспадарчых i вытворчых патрэбаў. Тут стаяў сьвiран (пабуд. 38), паблiзу якога, вiдавочна, стаяла яшчэ адна такая пабудова. Тут жа былi адкрыты ямы, вырытыя ў мацерыку (55, 90 i iнш.) з несумненнымi слядамi бронзалiцейных работ. Першапачаткова жылiшчы знаходiлiся ў паўночнай частцы пляцоўкi (15, 20, 24). У адной з жылых пабудоў рабiлi цэментацыю жалеза.

Аддаленыя ад краю часткi пляцоўкi былi меньш засвоеныя. Тут былi адкрыты заглыбленая пабудова, названая "паўзямлянкай", рэшткi каменнай печкi з крыцай i асобныя ямы ў мацерыку з керамiкай Х ст.

У першай палове XI ст. жылыя пабудовы з'яўляюцца ў паўднёвай частцы пляцоўкi i ў яе центры. Ад другой половы XI ст. яны ўсё больш звязваюцца з рамеснiцкай дзейнасьцю. Так, пабудову 22, у якой было знайдзена больш за 100 жалезных крыц i, якая стаяла ў паўночнай частцы пляцоўкi, можна лiчыць кузняй. Ярка вылучаецца залатарства ў пабудове 22. Бронзалiцейнымi работамi займалiся ў вялiкiм доме - пабудове 13[35].

Замкавая гара, што пуставала ў той час, калi першыя пасяленцы з'явiлiся на Малым Замку, засяляецца ў пачатку XI ст. Жыцьцё ў гэты час фiксуецца выключна па краi пляцоўкi. З узвядзеннем вала на Замкавай гары, забудова яе пляцоўкi застаецца нязменнай. Сляды жыцьця другой паловы XI ст. тут вельмі iнтэнсiўныя. Сярод будаўнiчых астаткаў гэтага часу знайдзены малавыразнае вогнiска i асобныя ямы. Верагодна, у гэты час, пляцоўка, агароджаная валам, служыла як крэпасьць i сховiшча для жыхароў пасаду, што размяшчаўся на Малым Замку.

У планiроўцы i забудовае абедзьвух частак Наваградка з канца Х да канца XI ст. цяжка ўбачыць якую-небудзь сiстэму. Замкавая гара, нават стаўшы дзяцiнцам, была амаль незабудавана, а на Малым Замку пераважала свободная забудова. У жылых пабудовах паўсюдна сустракаецца рамеснiцкая дзейнасьць, але нi пры адной з iх не было звычайных для старажытнарускiх паселiшчаў гаспадарчых памяшканняў.

З пачатку XII ст. наваградскi пасад абнесены валам. Другая лiнiя абарончых збудаванняў ператварае пасад Наваградка ў ягоны вакольны горад. Пераважаючай формай домабудаўнiцтва на раскапанай намi тэрыторыi, сталі вялiкiя i багатыя дамы. Планiроўка тэрыторыi вакольнага гораду дастаткова своеасаблiвая. Нашчыльна да валу, на месцы старых дамоў будуюцца новыя. Пабудова 12 змяняе пабудову 13, а пабудовы 18 i 19 узводзяцца на месцы раней iснаваўшай пабудовы 21.

Другая лiнiя дамоў займала цэнтральную частку пляцоўкi, прыкладна ў 10 м. ад прывальных пабудоў. Там паўсталi заглыбленая пабудова 6 i наземная пабудова 3. Наўрад цi можна лiчыць прастору памiж двума лiнiямi дамоў вулiцай. Для гэтага яна была занадта шырокая. Да таго ж не было нiякiх слядоў замашчэння прасторы памiж лiнiямi дамоў, хаця праход памiж iмi захаваўся i ў далейшыя часы.

Паўднёвая частка пляцоўкi ў першай палове XII ст. была занята хрысьцiянскiмі могiлкамі, што можа сведчыць аб з'яўленнi на тэрыторыi вакольнага гораду царквы.

Максiмальны росквіт вакольнага гораду прыпадае на другую палову XII ст. На месцы дамоў першай паловы, што стаялi пры вале, узводзяцца дамы 7, 10, 16. Новыя жылыя пабудовы будуюцца i на раней незабудаваным прывальным участку. У цэнтры пляцоўкi над заглыбленым домам узводзiцца жылiшча 5, а на пустуючых дзялках дамы 1, 2 i 28. Багатыя дамы займаюць тэрыторыю могiлак (32, 35). Там жа ўзнiкаюць два звычайныя жылiшчы (26, 27), якія адрознiваюцца сваёй арыентацыяй. Ямы ад слупоў у паўднёвай частцы пляцоўкi з керамiкай XII ст. i абломкi амфар могуць сведчыць на карысьць таго, што ў гэты час там рабiлі пабудовы аблегчанай канструкцыi.

У пачатку XIII ст. на тэрыторыi вакольнага гораду адзначаецца рэзкi заняпад будаўнiцтва. Паўднёвую частку пляцоўкi iзноў займаюць могiлкi, на гэты раз, амаль выключна занятыя дзіцячымi пахаваннямi. Жылых пабудоў гэтага часу налiчваецца толькi тры. Гэта дом 9, які змянiў пабудову 10 ля вала, жылiшча 4, якое прыйшло на змену дому 5 i пабудова 17, якая збудавана на раней пустым месцы[36]. У такім выглядзе вакольны горад існуе да 70-х гадоў XIII ст., калi ён быў заваяваны Львом Данiлавiчам.

Археалагiчныя матэрыялы дазваляюць прыйcцi да высновы, што забудова Малага Замка калi ён быў першапачатковым паселiшчам, а потым пасадам i вакольным горадам Наваградка, была выключна свобадная i рэгламентацый не мела. Невялiкая колькасьць гаспадарчых памяшканняў ранняга паселiшча, пазней знiкае. Выключэннем была пабудова 11, якая ўваходзiла ў сьцяну раскопа i, верагодна, прадстаўляла з сябе падсобнае памяшканне багатага дома 10.

Такiм чынам, да таго часу, калi наваградскi пасад ператварыўся ў вакольны гарад, на яго тэрыторыi не было пабудоў, якія можна было б лiчыць свiрнамi, клунямi, хлявамi i iншымi пабудовамi, звычайнымi каля жылых памяшканняў. Застаецца мяркаваць, што ўсе гэтыя, неабходныя для жыцьця пабудовы, знаходзiлiся на спецыяльна вылучанай тэрыторыi, якая не трапiла ў наш раскоп. Археалагiчныя работы на Замкавай гары паказалi, што ў Наваградку мела месца выдзяленне асобнай гаспадарчай зоны.

Раскапаная намi тэрыторыя вакольнага гораду XII-XIII стст. была амаль цалкам занятая вялiкiмi i багатымi дамамi залатароў. У вынiку даследваняў старажытнарускiх гарадоў знайдзена шмат багатых жылiшчаў, але такой канцэнтрацыi iх, якая аказалася ў Наваградку, пакуль не сустракалася. У Кiеве, на тэрыторыi гораду Яраслава аткрыты дамы з багатым iнвентаром. Па мяркаванню даследчыкаў, яны размяшчалiся ўздоўж адной вулiцы i належалi багацейшым кiянам XI-XIII стст.[37] У Наваградку ж, багатыя дамы займалi ўсю ўсходнюю частку вакольнага гораду, складаючыся ў асобны квартал. Да таго ж яны пераўзыходзiлi кiеўскiя як па характару домабудаўнiцтва, так i па iнвентару.

Звернем увагу на характар забудовы Замкавай гары. Малазасвоеная з пачатку iснаваня на ёй паселiшча i перыяду ўзвядзення на ёй вала, яна пачынае iнтэнсiўна забудоўвацца з пачатку XII ст. Забудова Замкавай гары - наваградскага дзяцiнца - таксама незвычайная, як i забудова вакольнага гораду Наваградка, хаця своеасаблiвасьць забудовы iншая.

У паўночным раскопе намi былi адкрыты пабудовы толькi гаспадарчага прызначэння. Гэта свiрны i клуні, якія будавалi напрацягу пяцi будаўнiчых перыядаў. Ад наiбольш ранняга з iх захавалiся рэшткi сатлеўшых пабудоў. Астатнiя дайшлi да нас згарэўшыя, часьцей за ўсё запоўненыя згарэлым зернем.

Пасля пераносу старажытнага валу на край пляцоўкi, зона, занятая клунямi i свiрнамi пашыраецца, прымыкаючы да зноў пабудаванага валу. Для кожнага будаўнiчага перыяду выяўлена дзве-тры пабудовы, аднак мяркуючы па скапленню згарэлага зерня на плошчы 260 кв. м. iх, верагодна, было больш. Сатлелыя пабудовы, мяркуючы па знайдзеных у iх рэшткам бочак, абломкам амфар, косткам жывёлы i птушкi, таксама выкарыстоўвалiся ў якасьцi гаспадарчых памяшканняў.

У паўночным раскопе з адкрытых 15 пабудоў XII-XIII стст. не было нi адной жылой i гэта дае падставы лiчыць, што ў гэты час на дзяцiнцы вылучаецца асобная зона, у якой былi сканцэнтраваны толькi пабудовы гаспадарчага прызначэння, што стаялi спачатку пад прыкрыццём старажытнага вала, а потым пад абаронай зноў пабудаванага вала.

У гарадах лясной зоны, да якой належыць наш помнiк, падобная канцэнтрацыя гаспадарчых памяшканняў невядомая. Звычайна, яны стаялi паблiзу жылых. Прыкладна, такая ж забудова характэрная i для паўднёвых старажытнарускiх гарадоў-крэпасьцяў (Райкi, Каладзяжын, Воiн, Iзяслаўль i iнш.), дзе гаспадарчыя памяшканні перамяжалiся з жылымi[38].

З паўднёвага захаду да гаспадарчых пабудоў прытыкалi насьцiлы, да атрыбуцыi якiх мы звернемся нiжэй. Бронзавыя матрыцы i iншыя iнструменты алатароў, а таксама нарыхтоўкi з каляровых металаў i срэбра, паказываюць на тое, што на полудзень ад гаспадарчай зоны працавалi рамеснiкi-залатары, хаця самi майстэрнi адкрыть не ўдалася.

У паўднёвай частцы пляцоўкi да XII-XIII стст. належаць рэшткi наземных жылiшчаў, часам спалучаныя з гаспадарчымi памяшканнямi. Гэта былi наземныя рубленыя дамы з глiнабiтнымi печкамi, iх гісторыя раскладаецца на чатыры будаўнiчыя перыяды. Сярод вырабаў гэтага часу - характэрная керамiка, жалезныя i драўляныя вырабы, абломкi шкляных бранзалетаў i iнш.[39]

Мяркуючы па iнвентары, пабудовы паўднёвага раскопу сiнхронныя сьвiрнам i клуням паўночнага раскопа. Гэтая частка пляцоўкi дзяцiнца была заселена залежнымi ад феадала гараджанамi.

Сляды забудовы XII-XIII стст. аткрыты ў паўднёва-усходнiм баку пляцоўкi. На адным з кавалкаў гэтай часткi дзяцiнца культурны слой старажытнарускага часу быў разбураны познесярэдневяковым будаўнiцтвам, аднак аб тым, што ён тут быў, можна мяркаваць па знаходках адпаведнай керамiкi, абломках амфар, шкляных бранзалетаў, шыферных праслiцаў i iншых тыпаў рэчаў[40]. Сляды забудовы старажытнарускага часу засталiся i на iншых частках пляцоўкi Замкавай гары.

У вынiку раскопак на тэрыторыi наваградскага дзяцiнца для XII-XIII стст. выяўлена зона гаспадарчых збудаванняў, частка, дзе жылi простыя гараджане, тэрыторыя, дзе працавалi залатары i некаторыя другiя часткi. Застаецца невысветленым, дзе жыў гаспадар дзяцiнца i яго атачэнне, тыя каму, несумненна, належала зона гаспадарчых пабудоў. Засноўваючыся на ўласьцiвай для Наваградка пераемнасьцi ў домабудаўнiцтве, можна мяркаваць, што жыльлё знацi размяшчалася ў паўночнай частцы пляцоўкi ля вала. Там, у XIV ст. стаяў каменны дом феадала[41] i палац XV-XVI стст., што прытыкаў да Шчытоўкі. Цiкава пры гэтым заўважыць, што вялiкая частка багатых дамоў вакольнага гораду таксама шчыльна прытыкала да валу.

У XII-XIII стст. наваградскi дзяцiнец робiцца магутнай крэпасьцю. Аб гэтым сведчаць яго абарончыя збудаваннi i шматлiкая зброя, знайдзеная падчас раскопак. Не выпадкова, злучаная раць валынскага князя Льва, у якой акрамя старажытнарускiх воiнаў былi мангола-татары начале з Ягурчынам не змаглi яго заваяваць.

Археалагiчныя матэрыялы Замкавай гары XII-XIII стст. даюць падставы лiчыць, што наваградскi дзяцiнец - гэта цытадэль старажытнарускага гораду прадстаўляе з сябе своеасаблiвы феадальны двор[42]. Некаторы падзел па сацыяльнаму стану можна адзначыць на дзяцiнцы старажытнага Друцка, дзе ў паўднёвай частцы пляцоўкi сялiлася залежнае насельнiцтва, а ў заходняй частцы, вiдавочна, стаялi княжаскiя харомы. Цэнтральная ж частка пляцоўкi была незаселенай[43]. Больш блiзка наваградскi дзяцiнец нагадвае дзяцiнец старажытнага Любiча XI ст., у якiм, па Б.А. Рыбакову, быў палацавы комплекс, які ўваходзiў у лiнiю сьцяны, драўляная царква, участак, заняты гаспадарчымi пабудовамi, жыльлё чаляднiкаў i iншыя комплексы, характэрныя для феадальнага двара[44].

Падагульняючы назiраннi аб забудове Наваградка, можна адзначыць, што калi дзяцiнец XII-XIII ст. у нейкай ступенi нагадвае дзяцiнец Любеча XI ст., то вакольны горад, забудаваны багатымi дамамi, што ўтварылi асобны квартал, у iншых старажытнарускiх гарадах не мае паралеляў.

У спецыфiчнай планiроўцы i забудове Наваградка, а таксама iншых гарадоў, пазбаўленых сядзiбна-палацавай забудовы, адлюстроўваецца не адзiнства горадабудаўнічай структуры старажытнарускiх гарадоў, як лiчыць А.I. Кутовой, а яе разнастайнасьць, якая пакуль яшчэ не мае тлумачэння.

Жылыя i гаспадарчыя пабудовы падрабязна апiсаны ў нашай кнiзе, прысвечанай пасаду-вакольному гораду Наваградка. Там жа маецца глава, у якой прааналiзавана домабудаўнiцтва гэтай часткi гораду[45]. Адпаведныя матэрыялы дзяцiнца - Замкавай гары прыведзены ў гэтай працы. Задачай дадзенай часткi главы з'яўляецца сiстэматызацыя дадзеных домабудаўнiцтва старажытнарускага Наваградка.

Рэшткi заглыбленых пабудоў сустракаюцца толькi на тэрыторыi Малага Замка. З трох будынкаў гэтага тыпу, два адносяцца да дагарадскога перыяду ў гiсторыi паселiшча. Яны знаходзiлiся ў цэнтральнай частцы пляцоўкi. Адзін з iх умоўна названы "паўзямлянкай". Плошча яго каля 18 кв.м. Сьценкi ўмацаваныя камянямi, каля ўсходняга вугла захавалася яма ад слупа. Для ацяплення "паўзямлянкi" было вогнiска з камянёў. Гэты заглыблены на 0,7 м. у мацярык комплекс вельмі недасканалы, вуглы яго непрамыя. Аднак у адрозненне ад гаспадарчых ям, сьценкi яго роўныя, а знайдзены там iнвентар - керамiка, прылады працы i ўпрыгожваннi цалкам адпавядаюць запаўненню жылой пабудовы. Плошча другой заглыбленай пабудовы вызначыць не ўдалася. Яна, вiдавочна, мела ўпушчаны зруб, ад якога захавалiся сгарэлыя бярвенні i дошкi. Печка-каменка гэтай пабудовы мела дзве глiнабiтныя падлогі, якiя змянiлi адна другую[46].

З'яўленiе ў Наваградку заглыбленых дамоў можна ўпэўнена звязаць з перасяленцамi з Ваўкавыска, дзе, як адзначалася ў папярэдняй главе, да канца XI ст. будавалiся, выключна, заглыбленыя дамы. На ўсход ад Наваградка паўзямлянкi вядомыя ў Заслаўлі i Мiнску[47]. З паўднёвай домабудаўнічай традыцыяй звязана знаходка патэльнi ў пабудове 31 - сярод астаткаў печы, ад якой захавалiся глiна i попел[48]. Фрагменты патэльняў сустракалiся ў культурным слоi паселiшча X-XI стст. на Малым Замку. Патэльнi з'яўляюцца яшчэ адным доказам пранікнення ў раннi Наваградак жыльля паўднёварускага тыпу. Падобныя патэльнi служылi як навершыя печаў; яны вядомыя ў паўднёварускiх зямлях з VIII ст. i сустракаюцца на паселiшчах аж да XII-XIII стст. (Плеснеск, Iван-Гара, Перэяслаўль)[49].

Заглыбленыя дамы, што былі ў Наваградку напачатку ранняй яго гiсторыi даволi хутка знікаюць. Аднак у пачатку XII ст., з фармiраваннем вакольнага гораду Наваградка, там з'яўляецца адзiны заглыблены дом зусім iншага характару. Гэта пабудова 6, падрабязна апiсаная ў нашай кнiзе. Нагадаем яе галоўныя асаблiвасьцi. Рэшткi жылой пабудовы знаходзiлiся ў катлаване, які вырыты ў цэнтры пляцоўкi. Гэта быў зрубны двухкамерны дом, плошчай 77 кв. м., заглыбленая частка якога складала каля 1 м. У вялікім, квадратным у плане памяшканнi, знаходзiлася прамавугольная печка з глiнабiтным подам i зводам. Падлога з дошак была насьцелена на лагi[50]. Заглыбленая ў мацярык пабудова 6, несумненна, мела наземную частку, знiшчаную пры пабудове наступных па часу дамоў.

У пабудове 6 цяжка бачыць працяг будаўнічай традыцыi заглыбленых жылых дамоў ранняга Наваградка. Ад iх дадзеную пабудову аддзяляла цэлае стагоддзе, калi на Малым Замку не будавалi жылых заглыбленых дамоў. Тым не меньш, пабудова 6 належыць да тыпу паўднёвых жылых комплексаў. У кнiзе "Старажытны Наваградак" паралелi ей паказаны ў Кiеве i Белгарадзе[51]. Далучым да iх дадзеныя з раскопак на Залатым току ў Галiчы. У 1980-1981 гг. там былi адкрыты заглыбленыя жылыя дамы, у тым лiку пабудова з багатым iнвентаром. Падлога яе была пакрыта тканінай, на думку аўтара раскопак, дываном. Цiкава, што побач з гэтым домам была кладоўка лiцейшчыка-залатара з багатым iнструментарыям[52].

Багатыя заглыбленыя дамы з поўдня пранікалi i ў лясную паласу. У Суздалі адкрыты такi комплекс, ён складаўся з трох памяшканняў. На падлозе аднаго з iх, пакрытай берастой, сярод знаходак ёсьць шкляны посуд i палiваны збанок усходняга паходжання[53]. У заглыбленым доме Старой Рязанi, на падлозе, якая выкладзена драўлянымi плахамi, знайдзены два скарбы, а таксама срэбрны пярсьцёнак, фрагменты вiзантыйскай палiванай талеркi i iнш.[54]

Вярочаючыся да наваградскай заглыбленай пабудовы 6, трэба адзначыць, што яна аднесена да катэгорыi багатых не толькi па сваiх памерах, але i па характару iнвентара. Тут былi знайдзены абломкi трох амфар i двух шкляных пасудзін. Разам з тым, дадзеная пабудова была адным з самых раннiх багатых дамоў вакольнага гораду. У ёй яшчэ не было шкляных бранзалетаў, якiх пачынаючы з 30-х гадоў XII ст. у вакольным горадзе было вельмi шмат. Цiкава, разам з тым, што ў дадзеным комплексе не было слядоў заняткаў залатарствам, што тыпова як для раннiх жылых пабудоў дзяцiнца Замкавай гары, так i для багатых дамоў вакольнага гораду.

Вялiкая жылая пабудова 6 - гэта адзiнае пранiкненне ў пачатку XII ст. паўднёвага домабудаўнiцтва, якое не атрымало далейшага развiцця. Дом, які пабудавалі на гэтым месцы наступныя гаспадары, быў наземны, крыху заглыблены ў катлаван.

У Наваградку пераважала наземнае домабудаўнiцтва. У абедзьвух частках гораду адкрыта i даследвана каля 15 наземных жылых пабудоў, якія належалi простым гараджанам. На працягу ўсяго разгледжанага перыяду яны даволi падобныя. Жылiшчы былi зрубныя, узведзены з бярвенняў дыяметрам 20-22 см. Пабудовы рабiлiся на месцы, аб чым можна мяркаваць па слою шчэпак, якi асаблiва выразна выяўлены на Замкавай гары. Зрубы рабіліся "у абло". Чашку, звычайна, высякалі ў верхнім бервяне. Сьцены асобных жылiшчаў на Малым Замку прамазвалi глiнай. Не заўсёды можна было вызначыць плошчу жытла, але мяркуючы па межах падлогі, некаторыя дамы мелi плошчу да 40 кв. м. Усе шэраговыя пабудовы былi аднакамерныя з дашчатай падлогай. Падлога (з дошак шырынёй 20-22 см.) лепш захавалася ў дамах Замкавай гары.

Амаль ва ўсiх дамах былi глiнабiтныя печы. У некаторых пабудовах ад печаў захаваўся толькi тонкi слой глiны з залой. У самай старажытнай пабудове Малага Замка (15) выяўлены калы ад каркасу печы. Там, дзе печы захавалiся лепш, знайдзены рэшткi глiнабiтных скляпеністых зводаў (пабудова 23 на Малым Замку, пабудовы 2, 3 на Замкавай гары), а таксама рэшткi ад аднаго да чатырох глiнабiтных подаў. Часам удавалася прасочыць печкi, ад якiх ацалелi цясiны, пастаўленыя на рабро, а таксама слупы, што прылягалi да аднаго з вуглоў печы. Аб патэльнях, якiя былi заканчэньнем печаў, гаварылася вышэй. Рэшткi печы-каменкi знайдзены толькi ў адной з наземных пабудоў Малага Замка.

Звычайныя наземныя дамы Наваградка тыповыя для домабудаўнiцтва лясной паласы - яны прадстаўлены зрубнымi пабудовамi з глiнабiтнымi печамi i дашчатай падлогай. Вуглавыя слупы пры печах, падобныя да тых, якія былi адкрыты на Замкавай гары, былi падпорай для падыходзячых да iх бэлек; некаторыя з такiх бэлек служылі аснаваннем ляжанкі[55]. Уплыў паўднёвай традыцыi ў домабудаўнiцтве абмяжоўваецца iснаваннiем у гэтага тыпу будынкаў асобных печаў з заканчэньнем у выглядзе патэльняў.

Асобныя вогнiшчы i вялiкая колькасьць ямаў, што знайдзены на абодвух узвышшах Наваградка, даюць падставу мяркаваць, што як у раннюю пару яго гiсторыi, так i ў перыяд росквіту ўзводзiлiся аблегчаныя, магчыма сезонныя пабудовы.

Пры вывучэннi вялiкiх i багатых дамоў вакольнага гораду Наваградка ў свой час,[56] нам не ўдалася выявiць некаторыя iх асаблiвасьцi i неабходна iзноў вярнуцца да гэтых цiкавых комплексаў. Як паказана, вялiкi заглыблены дом 6 не атрымаў працягу ў домабудаўнiцтве Наваградка. Усе астатнiя вялiкiя дамы былi наземныя i ўзнiклi як працяг мясцовай будаўнічай традыцыi.

Самы раннi вялiкi дом быў пабудаваны яшчэ да афармлення на тэрыторыi Малага Замка вакольнага гораду. Гэта пабудова 13, датуецца канцом XI альбо мяжой XI i XII стст. Мяркуючы па рэшткам сатлеўшай i згарэлай падлогі, плошча яе была каля 70 кв. м., а мяркуючы па накірунку валокнаў падлогі, дом быў двухкамерны. Паблiзу паўднёвай сьценкi знаходiлiся рэшткi печы. Цяжка сказаць з якога матэрыялу былi сьцены гэтага дома. Рэшткi неабпаленай глiны, асаблiва масiў яе ў паўночнай частцы пабудовы, вiдавочна, адносiлiся да верхнiх частак дома. Iнвентар пабудовы сьціплы ў параўнанні з тым наборам рэчаў, якi запаўняў больш познiя вялiкiя дамы[57]. Разам з тым пабудова 13 з'яўляецца папярэднiцай багатых наземных дамоў вакольнага гораду Наваградка. Над ёй пазней была пастаўлена пабудова 126, выдатная сваім фрэскавым роспiсам i цудоўнымi знаходкамi.

У пабудове 216 сiнхроннай пабудове 13, таксама можна ўбачыць комплекс, папярэднi багатым дамам Наваградка, хаця ад яе захавалiся толькi рэшткi сатлелай i згарэлай падлогі. У дадзенай пабудове, больш выразна, чым у iншых дамах, выяўлена, што гаспадары займалiся залатарствам,[58] такім характэрным для ўладальнікаў багатых дамоў XII-XIII стст. рамяством.

Не ўсе багатыя дамы былi пабудаваныя на развале жытла папярэдняй пары. Амаль палова iх пастаўлена на культурным слоi XI ст., а пабудова 5, як гаварылася, узнiкла над заглыбленым домам 6.

У тых выпадках, калi ўдавалася абазначыць гранiцы дамоў, выявiлася, што яны займалi плошчу ад 76 да 110 кв. м. Рэшткi зрубаў знайдзены пры даследваннi пабудоў 10 i 33. У апошняй рубка зроблена ў абло. Глiна, якой прамазвалi толькi асобныя пабудовы ранняга паселiшча, у будынках XII-XIII стст. мела вялiкае значэнне. Паўсюдна сустракалiся кавалкi глiнянай абмазкi з адбіткамi дрэва. У багатых дамах глiна выкарыстоўвалася па-рознаму. Дашчатая падлога пабудовы 4 ляжала на слоi неабпаленай глiны. Завалы неабпаленай глiны значнай таўшчыні, што ляжалi ў два i нават у тры слоі, мелi непасрэднае дачыненне да сьценаў дамоў. Абваленая частка сьцяны пабудовы 9 складвалася з вапняковых плiтаў, устаўленых у глiну. У пабудове 1 знайдзены рэшткi двух ваконных праёмаў з абпаленай глiны з уключэннем цэглы.

У вялiкiх дамах вакольнага гораду ў якасьці будаўнiчага матэрыялу ўжывалі цэглу. Развал яе знайдзены ва ўсходняй частцы пабудоў 18, 7, 28 i iнш. Вельмi многа дробных абломкаў цэглы знайдзена пры разборцы рэшткаў пабудовы 10. У тых выпадках, калi ўдавалася цэглу замерыць, яна мела памеры: 24-30х15-20х4-5 см. Зрэдку побач са звычайнай цэглай сустракалася лекальная. У развалах пабудоў сустрэлася даволi многа камянёў.

Такім чынам, будаўнiчы матэрыял вялiкiх дамоў вакольнага гораду дастаткова разнастайны. Гэта дрэва, аб распаўсюджаннi якога, акрамя сатлелых i згарэлых бярвенняў i дошак, сведчыла вялiкая колькасьць цьвiкоў, важнае значэнне мелi глiна, цэгла i камянi. Сярод апошнiх толькi аднойчы знайдзена сьцяна складзеная з вапняку.

Шмат якiя вялiкiя дамы былi двухкамерныя. Такой была пабудова 5, збудаваная над заглыбленым домам 6, яна паўтарыла яго план. Верагодна дзве камеры мела пабудова 4, якая змянiла пабудову 5, хаця печ у ёй была пастаўлена iначай, чым у абодвух нiжэй ляжаўшых дамах. У iншых дамах няма археалагiчнага абаснавання таго, што яны мелi дзве камеры, але, верагодна, гэта было так. Тым больш, калi гутарка iдзе аб пабудове 12, сьцены якой былi атынкаваныя i пакрыты фрэскавым роспiсам.

У старажытнарускiх гарадах раскапана не мала багатых дамоў, якiя былі, як звычай, цэнтральнымi аб'ектамi сядзiб. Такія дамы, сярод якіх вылучаецца цудоўны комплекс мастака XII ст., ёсьць ў Ноўгарадзе. Зрубны багаты дом, упрыгожаны карнiзамi з разным арнаментам, датаваны XI ст. адкрыты ў Старай Русе. Багатыя зрубныя дамы адкрыты ў Серэнску, Белаозеры, Яраполчы Залескім i iншых гарадах. Дамы заможных гараджан горада Яраслава ў Кiеве былi зрубнымi i каркасна-слупавымi з часткова альбо цалкам заглыбленым аснаваннем[59]. Разнастайнасьць будаўнiчага матэрыялу ў багатых дамах Наваградка, нехарактэрная для жылых будынкаў сацыяльных вярхоў iншых старажытнарускiх гарадоў. Блiжэй другiх да наваградскiх жылiшчаў вакольнага гораду падыходзяць харомы баярына XIII ст. са Старай Рязанi, якiя прадстаўлялi з сябе наземны зруб плошчай каля 100 кв. м. Бярвенні яго былi абмазаны глiнай. У якасьці будаўнiчага матэрыялу былi выкарыстаны абломкi цэглы. У адрозненне ад наваградскiх дамоў з дошчатай падлогай, пабудова Старай Рязанi мела глiняную падлогу, з уключэннем вугельчыкаў, абломкаў цэглы i абломкаў керамiкi[60].

Частка печаў вялiкiх дамоў нагадвала глiнабiтныя печы пабудоў X-XI стст. Адтулiны ад калоў каркаса печы адзначаны ў глiнабiтнай печы пабудовы 7. У наiбольшай па плошчы пабудове (16) акрамя глiнабiтнай падлогі захавалася аснаванне зводу печы. У пабудове 1 адкрыты пры печы квадратны драўляны насьцiл i падпечная яма.

Печы вялiкiх дамоў складзены, галоўным чынам, з прымяненнем цэглы. Лепш за iншыя захавалася печ пабудовы 5, у нiжняй частцы яна складзена з камянёў змацаваных глiнай, а на вышынi 6 м. была выкладзена радам цэглы, змацаванай растворам. Звод печы быў з камянёў, а падлога з пяцi радоў цэглы. Печка пабудовы 4, якая змянiла пабудову 5, складзена з глiны з уключэннем цэглы, а яе драўляная апалубка была прамазаная глiнай. У астатніх вялiкiх дамах ад печаў захавалiся развалы цэглы, абломкi гарэлага дрэва, попел i вугольле[61].

У старажытнарускiх помнiках нярэдка карысталiся цэглай пры ўзвядзеннi печаў. Для X-XI стст. гэта назiраецца ў Кiяве, Вышгарадзе i на гарадзiшчы Цымлянскім[62]. Значна ўзрастае выкарыстанне цэглы для печаў у XII ст. у лесастэпавай зоне, акрамя Кiева, гэта назiраецца ў Белгарадзе i Юр'еве на Росi, а ў лясной - ва Ўшчыжы, Старай Разанi, Пронску, Яраполчы Залескім, Мураме, Тураве, Бярэсьцi, Гродне i iншых гарадах. У Тураве пракладка з цэглы выкарыстоўвалася ў склепе, а ў Гродне плiнфай быў выкладзены ганак i з яе было складзена часовае вогнiшча[63].

П.А. Рапапорт апраўдана звязвае прымяненне цэглы ў домабудаўнiцтве з развiццём на паселiшчы манументальнага дойлiдства[64]. Тым больш дзiўна, што ў Ноўгарадзе з яго развiтай архiтэктурай цэгла пры ўзвядзеннi жылых пабудоў, у прыватнасьцi печаў, не выкарыстоўвалася аж да канца XIV ст. Таму выкладзеная цэглай падлога ў падклецi дома мастака XII ст. разглядаецца як выключная з'ява[65]. Што датычыць Наваградка, то шырокае выкарыстанне цэглы ў багатых дамах яго вакольнага гораду, несумненна, звязана са з'яўленнем у горадзе манументальных пабудоў, у першую чаргу, царквы Барыса i Глеба ў другой чвэрцi XII ст. на ўзвышшы, суседнiм з вакольным горадам[66].

Шмат у якiх старажытнарускiх гарадах i нават у Ноўгарадзе печы палiлі па-чорнаму. Багатыя дамы Наваградка наўрад цi абагравалi такiм чынам. Доказам гэтаму служыць тое, што на фрэсках такога дома зусім не было слядоў сажы. Пры раскопках некаторых паселiшчаў (Кiеў, Кiчкас, Райкi, Плiснеск) знайдзены фрагменты глiняных трубаў, магчыма, астаткаў дымаходаў. Больш пераканаўчыя фрагменты дымаходу Ленкавецкага гарадзiшча. Гэта трохсьценныя жалабы з абпаленай глiны, унутраная паверхня якiх была пакрыта сажай[67].

У дзевяцi багатых дамах знайдзены абломкi ваконнага шкла з борцiкамi. Дыяметр шыбаў 19-22 см. Сустрэлiся больш 300 фрагментаў такога шкла. У адным з двух ваконных праёмаў пабудовы 1, вышынёй 45 см., шырынёй 25 см. былi абломкi двух ваконных дыскаў. Вiдавочна, i астатнiя вокны мелi па два акруглых шкла. Да раней вядомых ваконных рамаў, якія названыя ў кнiзе "Старажытны Наваградак"[68], далучым дадзеныя аб ваконнiцы ХI ст. з кiеўскай Сафii. Яна прадстаўляла з сябе прамавугольную раму з акруглым верхам. Вышыня яе 1,45 м., шырыня - 0,92 м. Рама мела вертыкальныя i гарызантальныя брусы, у якiя ўстаўлялi шкляные дыскi дыяметрам 22 см., і прымацоўвалi замазкай. Усяго ў ваконнiцы было 14 кавалкаў шкла[69]. Ваконнiца Кiеўскай Сафii сваiмi памерамi i колькасьцю дыскаў нашмат пераўзыходзiла тое, што прадстала перад намi ў вакольным горадзе Наваградка, але памеры ваконных дыскаў у нашым горадзе былi такiя ж, як у храме стольнага Кiева.

Ваконнае шкло даволi шырока вядома ў старажытнарускiх гарадах. Так, у Кiяве, дзе ў майстэрнi Лаўры, бясспрэчна, выраблялi ваконныя дыскi[70], знаходкi яго, акрамя палацавага комплексу, адзiнкава адзначаны толькi ў развале аднаго з жылiшчаў гораду Яраслава[71]. Глуха ўспамянуты знаходкi ваконнага шкла ў Старай Рязанi, Суздалі, Яраполчы Залескім, Шэстовiцах i iншых пунктах[72]. Цiкавыя знаходкi ваконных шыбаў з вялiкiх дамоў у навакольлi Галiча з бардзюрам i каляровым роспiсам[73]. Даволi многа дадзеных аб знаходках ваконных дыскаў у гарадах Заходняй Русi (Тураў, Пiнск, Ваўкавыск, Гродна)[74]. Аднак паўсюды гэта былi адзiнкавыя знаходкi, i толькi ў вакольным горадзе Наваградка вялiкiя дамы былi паўсюдна зашклёныя.

Характэрызуючы iнтэр'ер багатых жылiшчаў вакольнага гораду трэба зноў звярнуцца да такой унiкальнай з'явы як фрэскавы роспiс пабудовы 12. У свой час Ю.П. Спегальскi, якi рабіў рэканструкцыю гэтага роспiсу, змясьцiў яго над лаўкамi, паколькi, па яго мяркаванню, дом абпальваўся па чорнаму[75]. Як гаварылася вышэй, цяжка пагадзiцца з тым, што багатыя дамы вакольнага гораду не мелi дымаходаў i роспiс, на якiм не было знакаў сажы, мог займаць вялiкую прастору сьценаў пабудовы.

Фрэскi жылой пабудовы ў шэрагу выпадкаў падобныя да фрэскавага роспiсу наваградскага Барысаглебскага храма. Гэта адзначаецца ў тых выпадках, калi роспiс зроблены "пад камень". Пры гэтым у царкве мазкi па зялёным фоне нанесены карычневай фарбай, а ў пабудове - карычневай i чырвонай. Захаваныя графiцi паказваюць на тое, што ў царкве фрэскi былi i на вышынi чалавечага росту. В.А. Галiбiн, які супастаўляў красiцелi роспiсаў жытла i царквы, давёў, што яны iдэнтычныя. Такiм чынам, няма сумневу ў тым, што храм i сьцены пабудовы 12 распiсвалi адны i тыя ж майстры. Сьцены храма i жылога дому маглi быць распiсаны толькi пасля таго, як было закончана iх будаўнiцтва. Гэта адбылося альбо адначасова, альбо сьценапiс жылой пабудовы быў нанесены адразу, пасля таго як закончылі роспiс Барысаглебскай царквы[76].

Нешматлiкiя паралелi распiсаных сьценаў у жылых пабудовах старажытнарускiх гарадоў i iншых помнiкаў мы, у свой час прыводзiлi[77]. Далучым да iншага жылую пабудову, адкрытую на Уладзiмiрскай вулiцы Кiева, дзе ў завале печы знайдзены фрагменты фрэскавага роспiсу белага, цёмна-шэрага, карычневага, зялёнага i жоўтага колераў на глiнянай аснове[78]. Роспiс на сьценах пабудоў гарадiшчаў Латвii (Тэрветэ, Ерсiка) быў таксама нанесены на глiну[79].

Пры разборы iнвентара пабудовы 16 было знайдзена шэсьць палiваных плiтак. Тры з iх (квадратныя, старана 2,2 см.), пакрывала жоўтая палiва. Такая ж палiва была на прамавугольнай плiтцы, а дзве плiткi, са стараной 5 см. былi пакрыты зялёнай палiвай[80]. Можа быць, гэтыя плiткi засталiся ад майолiкавай падлогi. У Звенiгарадзе (галiцкiм) пры даследваннi наземных жылiшчаў знайдзены абломкi керамiчных плiтак ад падлогi. Палiваныя плiткi знайдзены таксама ў наземных жылiшчах Ноўгарада Северскага[81].

У iнвентары двух змянiўшых адна другую пабудоў знайдзены часткi бронзавых люстр-хорасаў[82]. Магчыма, яны належалi да аднаго асвятляльнага прыбора багатага дома. Хорасы i iх часткi добра вядомыя як у стольных, так i малых старажытнарускiх гарадах (Кiеў, Мiнск, Ваўкавыск, Тарапец, Юр'еў на Росi i iнш.)[83]. Яны звычайна разглядаюцца як сведчанне аб наяўнасьцi храма на тэрыторыi паселiшча. Радзей хорасы звязваюць з жылымi пабудовамi. Гэта мела месца пры раскопках багатага дому ва Ўшчыжы, а таксама дома мастака ў Ноўгарадзе[84]. У нашым выпадку бронзавая люстра напэўна належыць да iнтэр'еру жылой пабудовы.

Даследчыкi старажытнарускага жыльля часта спрабуюць ўзнавiць мэблю дамоў па ямках у падлозе. Такiя ямкi вядомыя амаль ва ўсiх пабудовах вакольнага гораду. З iнтэр'ерам пабудовы 33 звязана абрушаная абгарэлая палiца, на якой знаходзiўся акруглы драўляны прадмет дыяметрам 40 см.[85] Верагодна, такiя палiцы былi i ў iншых дамах. Прыгожы палiваны, фаянсавы i шкляны посуд, якi ў вялiкай колькасьцi сустракаецца ў багатых дамах вакольнага гораду Наваградка, меў не толькi утылiтарнае, але i эстэтычнае значэнне i павiнен быў красавацца на палiцах i пастаўцах.

Да iнвентара багатых жылых дамоў належалi амфары. На тэрыторыi вакольнага гораду знайдзена больш за 25000 абломкаў, ад прыкладна 75 пасудзiн. У жылiшчах захоўвалася адначасова да 10 пасудзiн, якiя, мяркуючы па пабудове 12, стаялi па кутах дома[86]. Захаванне амфар у жыльлi вядома ў Кiеве i Пронску, дзе ў цэнтральнай частцы жылой пабудовы стаялi тры, укапаныя ў зямлю амфары [87].

Трэба думаць, што вялiкiя і багатыя, з зашклёнымi вокнамi дамы вакольнага гораду Наваградка не былi аднапавярховыя, хаця археалагiчных доказаў гэтаму цьверджанню няма. Строгая пераемнасьць у домабудаўнiцтве прыводзiла да таго, што пры збудаваннi новага жыльля на месцы старога, пляц раўнялi i ўсё, што магло належаць да верхняга яруса памяшкання знiкала. Так над пабудовай 12 была пастаўлена пабудова 10, над якой у сваю чаргу, узвялi пабудову 9. Такая ж паслядоўнасьць назіралася ў пабудове дамоў 6, 5 i 4. У тых выпадках, калi жылiшчы будавалi не на рэштках папярэдняга дома (пабудовы 1, 3, 8 i iнш.), яны дайшлi ў такім стане, што вялiкая частка будаўнiчых астаткаў увогуле не захавалася.

Магчыма, што дзверы ў паўночнай частцы пабудовы 18[88] маглі весьцi на другi паверх. Упёртыя ў вал, гэтыя дзверы не маглі служыць для ўваходу, але праз іх можна было трапіць на другi ярус гэтага дому.

Па П.I. Засурцаву ўсе вялiкiя дамы ў Ноўгарадзе былi двухпавярховыя. У дамах Кiеўскага Падолу адкрыты рэшткi цокальнага паверха, жылога яруса i падстрэшнага памяшкання[89]. Двухпавярховымi былi дамы не толькi ў Кiеве, але i ў Старай Руссе, Ўшчыжы i Звенiгарадзе[90]. Усё аблiчча багатых дамоў вакольнага гораду схіляе да думкі, што яны былi двухпавярховыя.

З развiццём вывучэння жылых i гаспадарчых пабудоў старажытнарускiх гарадоў, фарміруецца яго асобны раздзел - домабудаўнiцтва сацыяльных вярхоў гораду. Калi для рэканструкцыі аблічча звычайных гарадскiх дамоў, даследчыкi звяртаюцца да дадзеных этнаграфii, заснаваных на вывучэннi сялянскiх дамоў, то багатыя гарадскiя дамы павiнны супастаўляцца з iншымi вiдамi крынiц, прынамсі ў пiсьмовых крынiцах i былiнах захавалiся звесткi не толькi аб палацах Старажытнай Русi, але i аб домабудаўнiцтве заможнага гарадскога насельнiцтва[91].

У Наваградку адкрыта вельмi мала вытворчых комплексаў. На першапачатковым паселiшчы Малага Замка - гэта ямы са слядамi бронзалiцейства, а ў больш пазні час кузня, якая працавала ў паўночнай частцы пляцоўкi. У XII-XIII стст. багатыя гараджане займаліся рамеснай дзейнасьцю галоўным чынам у жылых памяшканнях. Уласна майстэрняй залатара была толькi пабудова 17[92]. Аб майстэрнях залатароў XII-XIII ст. на Замкавай гары можна мяркаваць толькi па знайдзеных там iнструментах i незакончаных вырабах з каляровага метала i срэбра.

У Наваградку адкрыта шмат ямаў гаспадарчага прызначэння. На тэрыторыi Малага Замка вялiкая частка ямаў належала да ранняга паселiшча. У вялiкiх i маленькiх акруглых i авальных ямах, якiя часам запоўнены камянямi, была керамiка X-XI ст. i косьцi жывёлы. Сярод раннiх ямаў Замкавай гары наiвялiкшую цiкавсьць прадстаўляе вялiкая (4,8х2,5 м.) яма глыбiнёй 0,8 м., запоўненая тленам дрэва, вуглiстым слоем i гумусам, у якой знайдзена шмат керамiкi X-XI стст., кавалкi срэбных бранзалетаў i злiтка.

На тэрыторыi Малага Замка, пакуль ён быў вакольным горадам, гаспадарчых ямаў было даволi мала, а на Замкавай гары ў XII ст. iх было шмат. Сярод знаходак у гэтых ямах сустракаюцца керамiка, асобныя фрагменты амфар. У адной з ямаў знайдзена згарэлае зерне.

Спынiмся на асаблiвастях наземных гаспадарчых будынкаў. Гумно канца Х ст. падрабязна характэрызавана ў кнiзе "Старажытны Наваградак". Вiдавочна, такое ж было прызначэнне пабудовы 37, якая знаходзiлася побач з гумном[93]. Гаспадарчая пабудова другой паловы XII ст. на Малым Замку выглядала iначай, але, нажаль, вялiкая частка яе аказалася за межамi нашага раскопа. Яна была зрубнай. Рубка праведзена ў абло i спрэс завалена дробнымi кавалкамi абпаленай глiны, якая ляжала на падлозе. Да знаходак у ёй належалі невялiкая колькасьць керамiкi, лубяная вяроўка i нож[94]. Прыбудаваная да багатага дому (10) гэта пабудова з'яўлялася яго гаспадарчым памяшканнем - адзiнай пабудовай гэтага тыпу на вакольным горадзе.

З гаспадарчымi будынкамi простых гараджан наваградскага дзяцiна XII-XIII ст. звязаны пляцень, якi адгарожваў замошчаны двор i рэшткi невялікага хлява. У паўночнай частцы пляцоўкi, на змену шматлiкім гаспадарчым ямам, паблiзу старажытнага вала ўзводзяцца гаспадарчыя пабудовы, якiя дайшлi да нас сатлелымi. Амаль упрытык да валу стаялi тры будынкі. Трошку воддаль цягнуўся другi шэраг сатлелых пабудоў. Сатлелыя пабудовы, рубленыя ў абло з драўлянай падлогай, ляжалi на слоi глiны; іх неаднаразова абнаўлялi.

Над сатлелымi пабудовамi, знаходзiлiся рэшткi згарэлых гаспадарчых будынкаў. Наiбольш раннiя з iх прытыкалi да ранняга валу, а з пераносам апошняга на край пляцоўкi, занялi вызваленую пасля засыпкi вала тэрыторыю. Згарэлыя свiрны i гумны былi двух'ярусныя. Ад нiжнiх частак пабудоў захавалiся бярвенчатыя зрубы, усярэдзіне якiх на слоi з залой ляжала згарэлае зерне i рэшткi iншых сельскагаспадарчых культур, а таксама донцы бочак, рэшткi лыкавых кашоў i iншыя знаходкi. У пабудове 9/14 сустракаюцца таксама бронзавыя матрыцы, вагавыя гiркi, верацёны, клубкi нiтак i iншыя знаходкi[95]. У пабудове 15 знайдзены магчыма рэшткi дзверы. Верхнi ярус пабудоў прадстаўляў з сябе насланыя на лагах дошкi. Насьцiлы пакрывала бераста. Знаходак на верхнiх насьцiлах было вельмi мала.

Высьцiланне падлогi берастой у Мiнску адзначана ў жылой i ў гаспадарчай пабудовах. На Валынi, на помнiкў XI ст. была адкрыта гаспадарчая яма. Дно ў яе было выслана берастой, ў яме сустракаюцца зёрны ячменю i пшанiцы, а таксама гарох[96]. Аднак прамых паралеляў гаспадарчым двух'ярусным пабудовам наваградскага дзяцiнца пакуль няма. Праўда, на Целiжэнецкiм гарадзiшчы адзначаны рэшткi двух'ярусных клецяў[97], але ў якой меры яны падобныя да нашых сказаць цяжка. Некаторае падабенства з гаспадарчымi пабудовамi Наваградка назiраецца ў адным з будынкаў кiеўскага Падолу. Яго падклет быў хлявом, а на другiм ярусе хавалi зерне i другiя прадукты. Адзначым этнаграфiчныя матэрыялы з поўначы, дзе ставiлi двух'ярусныя свiрны. У верхнiх ярусах захоўвалi муку, а ўнiзе абмалочанае i правеянае зерне[98].

На заканчэннне неабходна спынiцца на прызначэннi двух насьцiлаў, якія раскапаныя на паўднёвым захадзе ад гаспадарчых пабудоў дзяцiнца, з iх адзiн знаходзiўся над другiм. Нiжнi насьцiл ляжаў на мацерыку, займаў плошчу каля 36 кв. м. i ўяўляў з сябе сатлеўшыя дошкi шырынёй 20 см. i тлен дрэва. Асобныя часткi насьцiлу абнаўлялiся. Знаходак там не было. Толькi ў адным месцы сустракаюцца дробныя абломкi шкляных бранзалетаў.

Насьцiл над iм выкладзены дошкамi шырынёй 22-25 см. Зношаныя дошкi былi месцамi пакрыты плахамi. На насьцiле зрэдку сустракалася шкарлупа гарэхаў.

Прызначэнне насьцiлаў высвятляецца ў сувязi з тым, што над насьцiламi старажытнарускага часу ляжалi яшчэ тры насьцiлы XIV ст. Наiбольш познi насьцiл складалi згарэўшыя дошкi i гарбылi. На iм былi знайдзены абломкi цэглы, вапнавы раствор, чарапiца, а таксама гарэхавая шкарлупа. Гэты насьцiл iшоў шчыльна да вымасткi храму XIV ст., не заходзячы пад яе. Такiм чынам, дадзены насьцiл быў замошчанай пляцоўкай перад царквой, таксама як i два насьцiлы, што ляжалi пад iм. Iдэнтычнасьць насьцiлаў XIV ст. i насьцiлаў старажытнарускага часу дазваляе лiчыць апошнiя часткай пляцоўкi перад храмам, якi iснаваў у часы Старажытнай Русi. Паколькi тут не сустракаюцца рэшткi манументальнага дойлiдства XII альбо XIII стст., можна мяркаваць, што царква гэтага часу на Замкавай гары была драўлянай[99].

Матэрыялы, што разгледжаны ў гэтай главе, сведчаць на карысьць таго, што ў планiроўцы i домабудаўнiцтве Наваградка, побач з агульнарускiмi рысамi адзначаюцца асаблiвасьцi, уласьцiвыя толькi гэтаму гораду.

[1] ДН., С. 7.

[2] ПСРЛ. М, 1962. Т.11. Стб. 873.

[3] Рапапорт П.А. Военное зодчество заходнерусских земель Х-ХIV вв. // МИА. 1967. Вып. 140. С. 189.

[4] Зверуго Я.Г. Древний Волковыск. Минск, 1975. С. 20; Гуревич Ф.Д. О формировании городов Черной Руси по данным археологии.// СА. 1983. Вып. 3. С. 64.

[5] Гуревич Ф.Д. Отчет славянско-литовского отряда. (Архіў ЛАІА. Ф. 35. Вопіс)

[6] Нікалаеў М.В. Справаздача аб разведках на тэрыторыи Наваградка ў 1983 г. (Архіў аддзела археалогіі Інстытута гісторыі АН БССР).

[7] ДН. С. 8-15.

[8] Ткачев М.А. Исследования памятников военного зодчества Белоруссии.// АО 1969 г. М., 1970. С. 312; Ткачев М.А. Военное зодчество Белоруссии XІІІ-XVІІІ вв.: Автореферат канд. дис. Минск. С.21.

[9] Рапапорт П.А. Op. cit. С. 122.

[10] Ткачев М.А. Исследования памятников оборонного зодчества Белоруссии.//АО 1970 г. М., 1971. С. 307-308; Ткачоў М.А. Вежы валынскага тыпу і іx распаўсюджванне на Беларусі.//БС. С. 322-324.

[11] Ткачоў М.А. Op. cit. С. 307.

[12] ПСРЛ. Т. 11. Стб. 873.

[13] Ткачоў М.А. Абароннае дойлідства ... С. 21.

[14] Ткачев М.А. Работа отряда по изученню военного зодчества Белоруссии.//АО 1973 г. М., 1974. С. 382.

[15] Лысенко П.Ф. Города Туровской земли. Минск, 1974. С. 81,121; Загорульский Э.М. Возникновение Минска. Минск, 1982. С.153-157.

[16] Рапапорт П.А. Op. cit. С.122-127; Тимощук Б.А. Древнерусские города Северной Буковины// Древнерусские города. М., 1981. С. 117,119,121-123,126.

[17] Рапопорт П.А. Оборонные сооружения Западной Волыни в XІІІ-XІV вв.//Swіatowіt, Warszawa, 1962. T. XXІV. C. 619-624; Военное зодчество ... С. 141-149.

[18] Ткачоў М.А. Вежы валынскага тыпу ... С. 315-328.

[19] Колчин Б.А., Янин В.Л. Археологии Новгорода 50 лет. // Новгородский сборник. М., 1982. С. 72.

[20] Новое в археологии Киева. Киев, 1981. С. 114; Килиевич С.Р. Детинец Киева ІX - первой половины XІІІ вв. Киев, 1982. С. 121; Боровский Я.Е., Сагайдак М.А. Археологичные исследования Верхнего Киева в 1978-1982 гг. // Археологические исследования Верхнего Киева в 1978-1983 гг. Киев, 1985. С. 38-51.

[21] Орлов Р.С., Моця А.П., Пакульс П.М. Исследования летописного Юрьева на Роси и его окрестностей.// Земли Южной Руси в ІX-XІV вв. Киев, 1985. С. 36-37; Толочко П.П. Исследования древнерусского Вышгорода.// АО 1979 г. М., 1980. С. 345-346; Толочко П.П., Блажевич Н.В. Раскопки Иван-города.// АО 1982 г. М., 1984. С. 114.

[22] Филипчук М.А. Исследования крестьянской усадьбы XІ в. у с. Коростовата.// АО 1983 г. М., 1985. С. 367.

[23] Засурцев П.И. Новгород, открытый археологии. М., 1967. С. 79-83; Новое в археологии Киева. С. 114.

[24] Кирпичников А.Н. Раннесредневековая Ладога (результаты археологического изучения).// Средневековая Ладога. М., 1985. С. 14,15.

[25] Рябинин Е.А., Черных Н.Б. Стратиграфия, хронология и застройка нижнего слоя Старой Ладоги в свете новых открытий. //СА. 1981. N 1. С. 72-100.

[26] Кутавой А.И. Усадьбы как главные элементы градостроительной культуры древнеруского города.//ДГ. С. 67.

[27] Седова М.В. Работы Владимиро-Суздальской экспедиции.// АО 1983 г. С. 81-82; Даркевич В.П. Раскопки на южном городище Старой Рязани (1966-1969).// Археология Рязанской земли. М., 1974. С. 19-28; Даркевич В.П. Раскопки в Старой Рязани.// АО 1975 г. - АО 1976 г. С. 61; Авдусин Д.А., Асташева Н.И., Юркина Т.В. Смоленская экспедиция. // АО 1974 г. М., 1975. С. 52.

[28] Кутовой А.И. Op. cit. С. 66; Штыхов Г.В. Древний Полоцк. Минск, 1975. С. 50.

[29] Куза А.В. Малые города в Древней Руси X- XІІІ вв. // ДГ. С. 64.

[30] Лысенко П.Ф. Берестье. Минск, 1985. С. 176; Седов В.В. Изборск - горад крепость XІІ-XІІІ вв.// ДГ. С. 119.

[31] Звесткі аб Вицебску ласкава паведамілі М.А. Ткачоў і Т.С. Бубенька.

[32] Загорульский Э.М. Op. cit. С. 191-186.

[33] Алексеев Л.В. Смоленская земля. М., 1980. С. 173; Малевская М.В., Фоняков Д.И. Постройки древненого Торопца. // СА. 1985. Вып. 4. С. 79.

[34] Гроздилов Г.П. Раскопки древненого Пскова (1956,1958-1960). // АСГЭ. 1962. Вып. 4. С. 19-39; Медведев А.Ф., Смирнова Г.П. Раскопки в Старой Русе. // АО 1974 г. М., 1975. С. 24-25.

[35] ДН. С. 18-32.

[36] ДН. С. 32-101.

[37] Боровский Я.Е., Сагайдак М.А. Op. cit. С. 51.

[38] Ганчаров В.К. Райковецкое городище. Киев, 1950. С. 29; Юра Р.О. Древний Колодяжин // АП УРСР. 1962. Вып. 12. С. 65-81; Довженок В.И., Юра Р.О., Ганчаров В.К. Древньоруське мисто Воинь. Киев, 1966. С. 36-53; Пескова А.А. Древний Изяславль. // КСИА. 1981. Вып.164. С. 67.

[39] Зильманович И.Д. Раскопки детинца в Новогрудке в 1962 г. // КСИА. 1965. Вып. 104. С. 93-98.

[40] Гуревич Ф.Д., Николаев Н.В., Паничева Л.Г. Новогрудская экспедиция. // АО 1977 г., М., 1978. С. 412.

[41] Малевская М.В. Архитектурный комплекс новогрудского детинца XІІІ-XІV вв. // ДГС. С. 124-125.

[42] Гуревич Ф.Д. Застройка новогрудского детинца в XІІ-XІІІ ст. // КСИА. 1984. Вып. 179. С. 54-59.

[43] Алексеев Л.В. Полоцкая земля. М., 1966. С. 153-157.

[44] Рыбаков Б.А. Любеч - феадальны двор Ольговичей. // КСИА. 1964. Вып. 99. С. 67.

[45] ДН. С. 18-101, 119-126.

[46] ДН. С. 20, 22, 26.

[47] Рапопорт П.А. Древнерусское жилище. // САИ Е 2-32. 1975. С. 63.

[48] ДН. С. 26.

[49] Рапопорт П.А. Op. cit. С. 147, 154.

[50] ДН. С. 32-36, 120-121.

[51] ДН. С. 120.

[52] Аулих В.В. О детинце древненого Галича. ДГ. С. 13; Аулих В.В. Раскопки древнерусского Галича. // АО 1981 года. М., 1983. С. 239-240.

[53] Куглюковский П.И. Исследования древненого жилища в Суздале. // АО 1979 г. М., 1980. С. 60-61.

[54] Даркевич В.П. Исследования Старорязанской экспедиции. // АО 1979 г. М., 1980. С. 52-53.

[55] Спегальский Ю.П. Жилище Северо-Западной Руси ІX-XІІІ вв. Л., 1972. С. 68-71; Загорульский Э.М. Op. cit. С. 180-181.

[56] ДН. С. 120-125.

[57] ДН. С. 26-28.

[58] ДН. С. 28.

[59] Колчин Б.А., Хороше У А.С., Янин В.Л. Усадьба новгородского художника XІІ ст. М., 1981. С. 69; Медведев А.Ф. Раскопки в Старой Руссе. // АО 1972 г. М., 1973. С. 25; Никольская Т.Н. К истории древнерусского градостроительства. ДГ. Мал. 3; Рапапорт П.А. Op. cit. С. 108; Седова М.В. Ярополч Залесский. М., 1978. С. 51; Боровский Я.Е., Сагайдак М.А. Op. cit. С. 51.

[60] Даркевич В.П. Раскопки на Южном городище Старой Рязани (1966-1969 гг.) // Археология Рязанской земли. М., 1974. С. 19-21.

[61] ДН. С. 36, 44, 86, 93.

[62] Новое в археологии Киева. С. 91; Зоценко В.Н. Раскопки в древнерусском Вышгороде. //АО 1981 г. 1983. С. 250; Рапапорт П.А. Op. cit. С. 60.

[63] Орлов Р.С., Моця А.П., Пакульс П.М. Op. cit. С. 37; Рыбаков Б.А. Вщиж удельный город XІІ в. // КСИИМК. 1951. Вып. XІІ. С. 58; Даркевич В.П. Op. cit. С. 22-24; Тухтина Н.В. Раскопки на Николобережном селище в г. Муроме. // АО 1971 г. М., 1972. С. 99; Седова М.В. Op. cit. С. 54; Раппопорт П.А. Op. cit. С. 103; Лысенко П.Ф. Городища Туровской земли. Минск, 1975. С. 49-50; Лысенко П.Ф. Изучение Берестья. // АО 1977 г. М., 1978. С. 419-420; Воронин Н.Н. Древнее Гродно. // МИА. 1954. Вып. 41. С. 46.

[64] Рапапорт П.А. Op. cit. С. 154.

[65] Колчин Б.А., Янин В.Л. Op. cit. С. 73; Колчин Б.А., Хорошев А.С., Янин В.Л. Op. cit. С. 112.

[66] Гуревич Ф.Д. О времени постройки церкви Бориса и Глеба в Новогрудке. // КСИА. 1986. Вып. 187. С. 36-40.

[67] Рапапорт П.А. Op. cit. С. 156.

[68] ДН. С. 123.

[69] Высоцкий С.А. Виконна рама та шибки з Киивской Софии. // Киивска старовина. Щоричник. Київ, 1972. С. 54.

[70] Богусевич В.А. Мастерские в XІ ст. по изготовлению шкла и смальты в Кияве. // КСИА УРСС. 1954. Вып. 3. С. 14-15.

[71] Хойновский И.А. Раскопки великокняжеского двора древненого града Киева. Киев, 1893. Табл. Х, 32; Боровский Я.Е., Сагайдак М.А. Op. cit. С. 43.

[72] Щапова Ю.Л. Стеклянные изделия из Старой Рязани (па материалам раскопок 1966-1968 гг.) // Археология Рязанской земли. С. 90; Седова М.В. и др. Раскопки в Суздале. // АО 1977 г. М., 1978. С. 82; Седова М.В. Op. cit. С. 51; Коваленко В.П., Моця А.П., Шекун А.В. Работы Шестовицкой экспедиции. // АО 1983 г. М., 1985. С. 288.

[73] Рапапорт П.А. Op. cit. С. 71.

[74] Полубояринова М.Д. Раскопки древненого Турова. // КСИА. 1963. Вып. 96. С. 47; Лысенко П.Ф. Города ... С. 111; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 79; Яніцкая М.М. Вытокі шкларобства Беларусі. Мінск, 1980. Мал. 20, 43.

[75] Спегальский Ю.П. Op. cit. С. 149-159.

[76] Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 40.

[77] ДН. С. 121.

[78] Кисилевич С.Р. Op. cit. С. 78.

[79] ДН. С. 121.

[80] ДН. С. 81-82.

[81] Ратич А.А., Шеломенцев-Терский В.С. О работах Звенигородской экспедиции. // АО 1973 г. М., 1974. С. 334; Коваленко В.П., Куза А.В., Моця А.П. Раскопки в Новгородзе-Северском. // АО 1980 г. М., 1981. С. 259.

[82] ДН. Мал. 51,1; 76,8.

[83] Каргер М.К. Op. cit. Мал. 84, 85; Загорульский Э.М. Op. cit. Мал. 187; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 12, 1-6; Малевская М.В. Раскопки на Малом Торопецком городище в 1961 г. // КСИА. 1961. Вып. 110. С. 58; Орлов Р.С., Моця А.П., Пакульс П.М. Op. cit. Мал. 8, 13.

[84] Рыбаков Б.А. Op. cit. С. 58; Колчин Б.А., Хорошев А.С., Янин В.Л. Op. cit. С. 111.

[85] ДН. Мал. 71,6.

[86] Килиевич С.Р. Раскопки на территории монастырского двора в Киеве. // АО 1983 г. М., 1985. С. 281; Мальм В.А., Фехнер М.В. Археологичныя исследования древненого Пронска и городища на горе Гневне. // Археология Рязанской земли. С. 197.

[87] ДН. С. 38.

[88] ДН. С. 45.

[89] Засурцев П.И. Усадьбы и постройки древненого Новгорода. // МИА. 1963. Вып. 123. С. 68; Новое в археологии Киева. С. 133-139.

[90] Медзведев А.Ф., Смирнова Г.П. Раскопки в Старой Руссе. // АО 1974 г. М., 1975. С. 24-25; Рыбаков Б.А. Op. cit. С. 58; Свешников И.К. Раскопки в Звенигороде на Белке. // АО 1982 г. М., 1984. С. 328.

[91] Шамбинаго С.К. Древнерусское жилище по былинам. // Юбилейный сборник в честь В.Ф. Миллера. М., 1900. С. 128-149; Рыбаков Б.А. Древняя Русь. Сказания, былины, летописи. М., 1963. С. 136.

[92] ДН. С. 101.

[93] ДН. С. 20.

[94] ДН. С. 81.

[95] Павлова К.В. Хозяйственные постройки XІІ-XІІІ ст. на детинце древнего Новогрудка.// КСИА. 1972. Вып. 129. С. 77-83.

[96] Загорульский Э.М. Указ.Соч. С. 176-177; Кучинко М.М. Исследования древнеруского городища на Волыни. // АО 1983 г. М., 1985. С. 303.

[97] Якубовский В.И. Раскопки Телиженецкого городища. // АО 1979 г. М., 1980. С. 355.

[98] Гуревич Ф.Д. Застройка ... С. 55.

[99] Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 55, 57.

Глава 4.

Рамяство.

У апублiкаваных матэрыялах Малага Замка адлюстравана разнастайная рамесная дзейнасьць яго жыхароў у старажытнарускi час[1]. Надзвычай iнтэнсiўным развiццё рамяства прадстае ў маштабе ўсяго гораду. Непасрэдныя сведчаннi аб мясцовым характары рамяства ў Наваградку (майстэрнi, iнструменты, нарыхтоўкi вырабаў i iнш.) захавалiся для нешматлiкіх яго галiнаў. Як i для большасьцi паселiшчаў, галоўнымi крынiцамi для высвятлення гэтай праблемы з'яўляюцца масавыя археалагiчныя матэрыялы. Разглядаць iх мы пачынаем з прадукцыi жалезаапрацоўкi.

1. Жалезныя вырабы.

Матэрыялы, якiя сведчаць аб металургii жалеза ў Наваградку знаходзяцца толькi на раннiм паселiшчы на Малым Замку. Гэта крыцы, у тым лiку i ў развале печы i iх скапленне ў кузнi[2]. Жыхары пачатковага наваградскага паселiшча, (пазней пасаду) валодалi прыёмамi гарачай i холаднай апрацоўкi жалеза, умеючы пры гэтым упрыгожваць жалезныя вырабы каляровым металам[3]. На Замкавай гары напрацяг усяго старажытнарускага перыяду яе гiсторыi не захавалася нiякiх слядоў апрацоўкi жалеза. Знайдзеныя там крыцы, з'яўляюцца на дадзенай тэрыторыi не раней за XIV ст.

Колькасьць жалезных вырабаў старажытнарускага Наваградка даволі значная. У культурным слоі Малага Замка зроблена больш за 1700 знаходак. На Замкавай гары - iх больш за 400. Уяўленне аб тым, які асартымент жалезных вырабаў i як яны размяркавалiся, дае нiжэйпрыведзеная таблiца.

Таблiца 1. Жалезные вырабы Наваградка i яго акругi.

Агульная колькасьць жалезных вырабаў з канца Х да, прыкладна, канца XIII ст. складае больш за 2160 знаходак. Да канца XI ст. усе работы па металургii жалеза i яго апрацоўцы праводзiлiся на тэрыторыi пасаду, а пачынаючы з XII ст., вiдавочна, былi сканцэнтраваны за межамi раскапанай намi тэрыторыi.

Для 53 жалезных вырабаў быў зроблены мiкраструктурны аналiз, праведзены Л.С. Хамутовай i Г.А. Вазнесенскай. Важная выснова апошняй аб тым, што тэхналогiя вырабу i якасьць жалезных вырабаў абедзьвух частак гораду аднастайныя. Абедзьве даследчыцы адзначаюць, што жалезныя вырабы Наваградка выраблялiся па некалькiх техналагiчных схемах. Адны з iх былi цалкам са сталi, у iншых адзначалiся наварное сталёвае лязо на жалезную аснову з наступнай тэрмаапрацоўкай гатовага вырабу. На двух нажах Л.С. Хамутова адзначыла складаны звараны узор клiнкоў, якія iмiтуюць дамаскую сталь. Мiкраструктурны аналіз паказаў складаную тэхнiку вырабу амаль усiх даследаваных вырабаў, якi можа сведчыць аб майстэрстве i высокім вытворчым вопыце кавалёў.

Як у шэрагу невялікіх старажытнарускiх гарадоў, апрацоўка жалеза ў Наваградку была на агульнарускім узроўні. Вельмі разнастайны i асартымент жалезных вырабаў гэтага гораду. У X-XI стст. ён складаўся з рэчаў 26 найменаванняў, а ў XII-XIII стст. налiчваў каля 60.[4]

У гэтай главе разглядаюцца не ўсе наваградскiя жалезные вырабы, а толькi прылады працы, бытавыя рэчы, упрыгожаннi i прадметы ўбору. Што датычыць астатніх рэчаў з жалеза (зброi, сельскагаспадарчы i прамысловы iнвентар, прадметы, звязаныя з гандлем i iнш.), то іх мы разгледзім у адпаведных главах.

У савецкую археалогiю трывала ўвайшлi тыпалогiя i храналогiя ноўгарадскiх старажытнасьцей, што распрацаваў Б.А. Колчын. Асаблiва шмат гэты аўтар зрабіў для вывучэння жалезаапрацоўчага рамяства i сiстэматызацыi як ноўгарадскiх, так i агульнарускiх жалезных вырабаў. На працы Б.А. Колчына абапiраюцца ўсе даследчыкi старажытнарускiх старажытнасьцей i, у прыватнасьцi, аўтары манаграфiй, прысвечаных культуры старажытнарускiх гарадоў на тэрыторыi Беларусi. Мы, у сваю чаргу, карыстаемся іх матэрыяламi для супастаўлення з дадзенымi Наваградка.

Iнструментарый кавалёў прадстаўлены знаходкамi зубiлаў (8 экзэмпляраў), што паходзяць з Малага Замка. Цалкам захаваныя зубiлы маюць даўжыню 8-10,5 см. Аналогii iм вядомыя ў Ваўкавыску, Полацку, Пiнску i Брацiславе[5].

Больш жалезных прыладаў-iнструментаў належаць да залатарства. Яны таксама знайдзены толькi на Малым Замку. Поўны комплекс такiх знаходак паходзiць з пабудовы 10[6].

Жалезны iнструментарый залатароў вакольнага гораду прадстаўлены наступнымi знаходкамi:

Клешчы (2 экзэмпляры). Ад адных кляшчэй захавалася палова даўжынёй 25 см., ад другiх толькi верхняя частка. Падобнымi кляшчамi карысталiся залатары ў Ноўгарадзе[7].

Шчыпцы даўжынёй 11 см., на губах якiх быў знак у форме буквы Х. Яны выкарыстоўвалiся для кляймення вырабаў[8].

Залатарскія ножнiцы (2 экзэмпляры). Даўжыня iх да 25 см. Яны нагадваюць бытавыя шарнiрныя ножнiцы, але рабочая частка iх пашырана. Падобныя ножнiцы вядомыя ў Ноўгарадзе[9].

Малаточкi (2 экзэмпляры). Даўжыня iх 7-7,5 см. Залатарскія малаточкi знайдзены ў Полацку i Друцку[10].

Накаваленкi (3 экзэмпляры). Адна вышынёй 9,5 см. пiрамiдальнай формы. Другая з выступам для пракоўкi ўтульчатых рэчаў, вышынёй 5 см. Трэцяя, вышынёй 4,7 см. з выступаючымi краямi. Аналагi першым двум накаваленкам ёсьць ў Ноўгарадзе[11]. Трэцяя паралеляў не мае.

Напiльнiкi (5 экзэмпляраў). Адзiн мiнiяцюрны плоскi з вастрыём, даўжыня яго 5 см. Астатнiя ў сячэннi прамавугольныя даўжынёй да 21 см. з простай i крыжовай насечкай. Аналогii iм вядомыя ў шэрагу старажытнарускiх гарадоў, а на тэрыторыi Беларусi ў Друцку[12]. Пiнцэт даўжынёй 6 см. з Г-падобнымi губамi. Аналагiчныя вядомыя ў Тураве, Бярэсьцi i Мiнску[13].

Скрабкi (2 экзэмпляры), даўжынёй 8-9,5 см. Аналогii невядомыя, таксама як для квадратнага вырабу з углубленнем (старана роўная 2,5 см.). Знайдзены разам з адным са скрабкоў сярод залатарскага iнструмента.

Штампiк пяцiчастны паходзiць з пабудовы з фрэскамi[14].

Даволi знайдзена прыладаў для апрацоўкi дрэва. Да iх належаць:

Сякеры (15 экзэмпляраў), якiя выкарыстоўвалiся таксама ў якасьці зброi. Гэта тры сякеры з апушчаным лязом, што знайдзены ў курганах i "цяжкія" сякеры, знайдзеныя каля в. Кашалева разам з наканечнiкам кап'я i чэрапам чалавека[15]. На абедзьвух наваградскiх узгорках знайдзены чатыры сякеры з сiметрычным лязом i тры сякеры "цяжкага" тыпу. Астатнiя знаходкi дайшлi ў абломках. Наваградскiя сякеры маюць паралелi ў Полацку, Мiнску, Ваўкавыску, Бярэсьцi[16].

Пiла. Абломак пiлы знайдзены пры разборцы пабудовы 16 Малага Замка[17]. Пiлы даволi рэдкiя ў старажытнарускiх гарадах. У Заходняй Русi яны вядомыя толькi ў Ваўкавыску, дзе сярод абломкаў трох пiл, адна была лучковай. Абломак пiлы паходзiць таксама з гарадзiшча Iндура Гродзенскай вобласьцi[18]. Далата (19 экзэмпляраў). Даўжыня цэлых далот да 21 см. Падобныя знаходкi шырока распаўсюджаны ў старажытных гарадах на тэрыторыi Беларусi (Полацк, Мiнск, Бярэсьце i iнш.)[19].

Стамескi (10 экзэмпляраў). Знайдзены толькi на Малым Замку. Гэтыя прылады, даўжынёй 8-11 см. - рэдкiя знаходкi не толькi ў гарадах на тэрыторыi Беларусi, але i ў старажытнарускiх гарадах увогуле.

Пёрападобныя свёрлы (3 экзэмпляры). Даўжыня iх 8-9 см. Аналагi знайдзены ў Полацку, Мiнску, Ваўкавыску, Бярэсьцi i Пiнску[20].

Скобелi двуручныя (2 экзэмпляры). Даўжыня 10-10,5 см. Падобныя прылады добра вядомыя ў Полацку, Мiнску, Ваўкавыску i Бярэсьцi[21].

Разцы (2 экзэмпляры). Даўжыня 8,5-12,5 см. Адна са знаходак паходзiць з селiшча Гардзiлоўка. Паралелi нашым разцам маюцца ў Полацку, Мiнску, Ваўкавыску, Давiдгарадку[22].

Незвычайная прылада знайдзена паблiзу печы пабудовы 5 на Малым Замку. Зламаная надва, яна мела ў даўжыню 1,07 м. i прадстаўляла з сябе стрыжань дыяметрам 3 см. Рабочая частка яе ў форме пiрамiдальнага вастрыя. Другi канец стрыжня меў адтулiну для рукаяткi. У свой час гэту прыладу мы атрыбутавалі як бураў. Аднак у гэтым ёсьць сумнені. Бураў, якi знайдзены ў Маскоўскім Крамлі мае іншую форму[23].

Жалезныя прылады для апрацоўкi дрэва выкарыстоўвалiся шматфункцыянальна. Сякеры маглi быць зброяй, а iншыя прылады i iнструменты акрамя цяслярскіх i сталярных работ, выкарыстоўвалi пры апрацоўцы косьцi, бурштыну i iншых матэрыялаў.

Бытавыя знаходкi:

Нажы (261 экзэмпляр). На Малым Замку знайдзены 241 нож, на Замкавай гары 26. Астатнiя паходзяць з курганных магiльнiкаў i селiшча Гардзiлоўка. Жыхары Малага Замка адначасова карысталiся некалькiмi нажамi розных памераў. Такi ж малюнак можна бачыць i ў курганным матэрыяле.

Пераважаюць нажы гаспадарчага прызначэння з даужынёй ляза 7-10 см. i шырынёй да 1,5 см. Больш як 30 нажоў з падоўжанымi памерамi ляза вiдавочна былi сталовымi, некаторыя з iх мелi касьцяныя рукаяткi[24].

Сярод нажоў спецiяльнага прызначэння адзначым нож для кастарэзных работ, лязо якога ў тры разы карацей чаранка i два мiнiяцюрныя ножычкі, што знайдзены ў яме пад печкай пабудовы 1 на Малым Замку[25]. Нажы з сагнутай рукаяткай маглi выкарыстоўвацца ў сталярстве. Асобнае прызначэнне павiен мець нож з вузкiм лязом i двайной кручанай металiчнай рукаяткай. Такi ж нож знайдзены ў Ваўкавыску[26].

15 наваградскiх нажоў арнаментаваны нарэзкай, часам у спалучэннi з бронзавым дротам. Арнамент нанесены па абушку, а часам па лязу сталовых i рабочых нажоў i блiзкi арнаменту нажоў Полацка i гарадзiшча Асотэ ў Латвii[27].

Ножнiцы (8 экзэмпляраў). Знайдзены толькi на Малым Замку. Амаль усе ножнiцы спружынныя даўжынёй 12-24 см. Стрыжнi некаторых ножнiц упрыгожаны нарэзкай. Падобныя ножнiцы знайдзены ў Полацку i Мiнску[28]. Адзiныя шарнiрныя ножнiцы мелi даўжыню 17 см. Яны нагадваюць знаходкi з Полацка i Бярэсьця[29].

Шылы (12 экзэмпляраў). Даўжыня iх 6-12 см. Шылы - звычайныя знаходкi для заходнерускiх гарадоў. Асаблiва шмат знайдзена iх у Ваўкавыску[30].

Iглы (23 экзэмпляры). Даўжынёй да 5 см. Нагадваюць сучасныя iглы, падобныя знаходкам з Полацка i Ваўкавыска[31].

Ключы (59 экзэмпляраў). 40 ключоў былi ад падзвесных замкоў, з iх па адным знайдзена на селiшчы Гардзiлоўка i ў магiльнiке каля в. Корастава[32].

Ключы тыпу А (па Б.А. Колчыну) прадстаўлены двума экзэмплярамi з прамавугольнай лопасьцю. Даўжыня iх 7 i 12 см. Адзiн з такiх ключоў пакрыты лiставой бронзай i ўпрыгожаны нарэзкай. Падобныя ключы сустракаюцца ў гарадзiшчы на Менцы, Лагойску, Браславе i Ваўкавыску[33]. Да тыпу А належаць таксама ключы з акруглай лопасьцю, даўжынёй 7-12 см. Асобныя ключы ўпрыгожаны нарэзкай. Аналагi iм сустракаюцца амаль ва ўсiх старажытнарускiх гарадах на тэрыторыi Беларусi.

Ключы тыпу Б (8 экзэмпляраў). Даўжыня iх 7-190 см. Асобныя знаходкi ўпрыгожаны нарэзкай. Вылучаецца сваiмi памерамi (даўжыня 18 см.) ключ з раздвоеным стрыжнем, пакрытым меднымi пласцінкамi[34]. Ключы такога тыпу шырока распаўсюджаны ў старажытнарускiх помнiках, у тым лiку ў гарадах заходняй Русi[35].

Ключы тыпу В (6 экзэмпляраў). Даўжыня 7,5 - 9,5 см. Падобныя знайдзены ў гарадах Полацкай зямлi, а таксама ў Бярэсьцi, Гродне i ў Ваўкавыску[36].

Ключы тыпу Г (6 экзэмпляраў). Даўжыня iх 7-10 см., аналагiчныя ў гарадах Беларусi невядомыя.

Ключы тыпу Д (6 экзэмпляраў). Даўжыня - 9-14 см. Знайдзены па-за комплексамi. Па матэрыялах Ноўгарада i Ваўкавыска датуюцца XIV ст.[37]

На тэрыторыi Малага Замку знайдзены ключ даўжынёй 12 см. з раздвоеным стрыжнем i атагнутымi канцамi. Б.А. Колчын лiчыць такiя ключы iндiвiдуальнымi вырабамi XII ст.[38]

Замкi (7 экзэмпляраў). Акрамя таго, знайдзена 36 дэталяў замкоў (спружыны, дужкi i iнш.). Адзiнкавай знаходкай з'яўляецца замок прамавугольнай формы з доўгiм стрыжнем, што знайдзены ў пабудове першай паловы XI ст. Аналогiя яму вядомая ў Бярэсьцi[39]. Астатнiя замкi цылiндрычныя, часам абмедненыя. Даўжыня iх 6-10 см., у адным выпадку знайдзены замок з уторкнутым у яго ключом. Аналогii цылiндрычным замкам вядомыя ў шэрагу заходнерускiх гарадоў[40].

Асобную групу складаюць ключы ад унутраных замкоў. Сярод iх:

Каленчатые запоры (4 экзэмпляры). Даўжыня iх 6-7 см.[41] Такiя шырока распаўсюджаныя ў Старажытнай Русi запоры ад драўляных замкоў, на тэрыторыi старажытных гарадоў Беларусi знайдзены ў Тураве, Пiнску, гарадах Полацкай зямлi i ў Ваўкавыску[42]. Сагнуты запор даўжынёй больш чым 20 см., знайдзены разам з замком прамавугольнай формы, аналогiй не мае[43].

Ключы з полымi стрыжнямi (7 экзэмпляраў). Даўжыня iх 11-12 см. Адзiн ключ меў даўжыню 15 см. На лапасьцях нярэдкiя прарэзы. Падобныя ключы з прарэзамi на лапасьцях i без iх вядомыя ў Полацку, Мiнску, Ваўкавыску i Бярэсьцi[44].

Стрыжневыя ключы (6 экзэмпляраў). Даўжыня 11-12 см. Сустракаюцца ключы з прарэзанай лопасьцю. Адзiн ключ з вакольнага гораду быў пакрыты белым металам. Стрыжневыя ключы сустракаюцца ў заходнерускiх гарадах (Полацкая зямля, Гродна, Ваўкавыск, Бярэсьце)[45]. Да гэтага тыпу ключоў належыць маленькi (даўжыня 4 см.), верагодна ад скрынкі. Такiя мiнiяцюрныя ключы знайдзены ў Полацку, Лагойску, Гродне, i Ваўкавыску[46].

У Наваградку знайдзена таксама 4 ключы з полым стрыжнем i акруглым верхам, пакрытым бронзай, якiя, мяркуючы па знаходцы iх у Гродне, належаць да XIII-XIV стст.[47]

З унутранымi замкамi i ключамi да iх звязана квадратная накладка з прорэзьзю. Такiя ж накладкi паходзяць з Гродна i Лагойска[48].

Красалы (8 экзэмпляраў). Даўжынёй 6-8 см. Шэсьць красалаў з язычкамi альбо без іх датуюцца X-XIII стст. Два красалы авальнай формы. Падобныя распаўсюджваюцца не раней XIII ст.[49] Авальныя красалы - тыповыя знаходкi заходнерускiх гарадоў.

Цьвiкi (каля 700 экзэмпляраў). У дамах знайдзена ад аднаго да 40 цьвiкоў даўжынёй 6-11 см. Нескалькі цьвiкоў мелi даўжыню 17 см.

Скобы (50 экзэмпляраў). Даўжыня iх 6-10 см. Прабоi (11 экзэмпляраў). Даўжыня 6-13 см. Дзвярныя кольцы (4 экзэмпляры) дыяметрам 5,5-11 см. з язычкамi[50], а таксама некалькі пракладак i пласцiнак, што мацаваліся на дзвярах альбо скрынях, якія шырока распаўсюджаны ў заходнерускiх гарадах.

Сярод жалезных рэчаў адзначым абломак жалезнага катла[51], рэдкай знаходкi ў рускiх старажытнасьцях, а таксама дужкi i вушкi ад вёдраў i ланцугi. Паралелi iм адзначым у Ваўкавыску i Бярэсьцi[52].

Значная частка прыладаў, бытавых знаходак i дамашніх рэчаў засталася нявызначанай. Гэта авальная ручка з меднымi заклёпкамi, што знайдзена ў старой пабудове Малага Замка,[53] прамавугольныя жалезные злiткi даўжынёй да 10 см., таўшчынёй 1,2 см., плоскiя кольцы дыяметрам да 15 см.[54] i iнш. На Малым Замку знайдзены тонкi стрыжань даўжынёй 11 см., які заканчваецца вастрыём, над якiм узвышаецца пласцінка. Падобную знаходку ў Латвii В.А. Уртанс, супастаўляючы з этнаграфiчнымi матэрыяламi, вызначае як iнструмент для кровапускання[55].

Упрыгожаннi i прадметы ўбору.

Спражкi (20 экзэмпляраў). Часьцей за ўсё сустракаюцца падковападобныя са спiральна загнутымi канцамi. Дыяметр iх 4-6 см. Стрыжнi такiх спражак разнастайнага сячэння (прамавугольнае, авальнае, трохвугольнае, рамбiчнае). Часам спражкi маюць стрыжань з нарэзкай. Падковападобныя спражкi так папулярныя ў Старажытнай Русi i суседнiх з ёй землях, што няма неабходнасьцi спасылацца на паралелi гэтым рэчам.

Прамавугольныя спражкi са шпеньком i без яго (4 экзэмпляры) былi розных памераў (2,5-6 х 1, 5-4,5 см.). Падобныя знайдзены ў Ваўкавыску i Бярэсьцi[56]. Знайдзены спражкi iндывiдуальных формаў. Сярод iх прамавугольная з фiгурным шчытком.

Часткi паяснога набору (каля 40 экзэмпляраў). У адной з пабудоў Малага Замка знайдзена 25 прамавугольных пласцiнак з адтулiнамi, гэты набор можна разглядаць як часткi поясу[57]. На Замкавай гары сустракаюцца фiгурныя пласцiнкі, якiя таксама маглi быць часткаю паяснога набору. Ад паяснога набору, вiдавочна, захавалiся мiндалепадобная бляшка i вялiкi (даўжынёй 7 см.) язычок.

Булаўкi з кальцавой галоўкай (7 экзэмпляраў). Даўжыня iх 9-18 см., дыяметр галовак 1,8-3,5 см. Кольцы асобных булавак упрыгожаны нарэзкай. Асаблiва прыгожая булаўка, частка стрыжня i кольцы якой iнкруставаныя бронзавым дротам. Такiя булаўкi даследчыкi заходнерускiх гарадоў Старажытнай Русi, за Б.А. Колчыным, лiчаць за дэталi касьцюма[58]. У свой час мы адзначалi, што ў польскай i савецкай лiтаратуры асобныя археолагi разглядаюць iх як унiверсальныя прылады[59]. Такая атрыбуцыя падцьвярджаецца матэрыяламi Кастрамскога Паволжжа, дзе жалезныя булаўкi з кальцавой галоўкай сустракаюцца выключна ў мужчынскiх пахаваннях i звычайна ляжалi каля поясу разам з нажамi i красаламi[60].

У заключэннi адзначым падколкi для абутку (4 экзэмпляры), якiя добра вядомыя па знаходкам у многiх старажытнарускiх гарадах.

Як паказана вышэй, жалезныя вырабы мясцовага паходжання, якія служылi зброяй, прыладамi для сельскай гаспадаркi, а таксама былi культавымi вырабамi, будуць разгледжаны ў адпаведных главах.

2. Апрацоўка каляровых i шляхетных металаў.

Матэрыялы аб мясцовым бронзалiцействе i залатарстве прадстаўлены ў Наваградку лепш чым другiя вiды рамяства. Пытаннi, што датычаць апрацоўкi каляровых i шляхетных металаў на тэрыторыi Малага Замка, разгледжаны ў кнiзе "Старажытны Наваградак"[61]. Пры характэрыстыцы гэтага вiду рамяства прымяняльна да ўсяго гораду, натуральна, з'яўляецца неабходнасьць iзноў звярнуцца да матэрыялаў Малага Замка, выкарыстаўшы як раней вядомыя, так i некаторыя новыя матэрыялы.

Самымi старажытнымi комплексамi, у якiх займалiся бронзалiцействам, былi ямы канца X ст., выкапаныя ў мацерыку паўднёвай часткi пляцоўкi Малага Замка. Такой была яма 55 (4х3,4 м.), заглыбленая ў мацярык на 40 см., у заходняй частцы яе адкрыты развал камянёў i слаi попелу, абпаленых камянёў, вугалю i попелу. У запаўненнi ямы знайдзены цэлы тыгель i абломкi яшчэ пяцi тыгляў, кавалак бронзы, калачавiднае красала i керамiка, тыповая для канца Х ст. Яма 90 была авальная 1,10х0,90 м., глыбiнёй каля 30 см. з адвеснымi сьценкамi i роўным дном. У яме знайдзены абпаленыя i патрэсканыя камянi, кавалкi абпаленай глiны, абломкi тыгелькоў i керамiка. Для бронзалiцейства выкарыстоўвалiся таксама размешчаныя непадалёку ямы 8-9 i 54, аб чым сведчыла iх запаўненне[62].

Пачынаючы з першай паловы XI ст. бронзалiцейныя работы пераносяцца ў жылыя пабудовы Малага Замка, дзе знайдзены абломкi тыгелькоў, кавалкi аплаўленай бронзы i бронзавыя абрэзкi. У гэтым плане вылучаецца пабудова 21 (другая палова XI ст.), у якой былi: лiцейная формачка, абломкi пяцi цiгелькоў i кавалкi аплаўленай бронзы[63].

З ператварэннем наваградскага пасаду ў вакольны горад апрацоўка каляровых i шляхетных металаў робiцца наiбольш характэрнай асаблiвасьцю i галоўным заняткам гаспадароў вялiкiх i багатых дамоў. Амаль у кожным з багатых дамоў былi знайдзены iнструменты бронзалiцейшчыкаў i залатароў, абломкi i абрэзкi бронзы i свiнца, а ў асобных дамах сустракаюцца бясспрэчныя сляды апрацоўкi золата[64]. Гэта акалiчнасьць дазволiла нам у свой час разглядаць сканцэнтраваныя вялiкiя i багатыя дамы вакольнага гораду як квартал залатароў[65].

На дзяцiнцы аж да канца XI ст. бронзалiцейнымi i залатарскiмi работамi не займалiся. Нешматлiкiя знайдзеныя тут вырабы з бронзы i срэбра былi альбо зроблены на тэрыторыi Малага Замка, альбо з'яўлялiся прывазнымi вырабамi. Тое самае можна сказаць аб адпаведных рэчах наваградскага магiльнiка i курганах Наваградскай акругi - помнiках, якiя былi насыпаны да канца XI ст.

Залатарства на Замкавай гары пачынае развiвацца толькi ў XII ст. Майстэрнi тут адкрыць не ўдалася, але iснаванне апрацоўкi каляровых металаў i срэбра ў гэтай частцы гораду падцверджваюць знайдзеныя iнструменты, загатоўкi, спецыфiчная сыравiна i некаторя асаблiвасьцi гатовых вырабаў.

У старажытных гарадах на тэрыторыi Беларусi, дзе захавалiся бязспрэчныя матэрыялы аб работе залатароў, амаль не вядомыя iх майстэрнi. Толькi ў Мiнску адкрыта пабудова, у якой адлiвалiся бронзавыя вырабы[66].

Iнструментарый наваградскiх залатароў досыць разнастайны. Жалезныя прылады i iнструменты гэтых рамеснiкаў разглядалiся вышэй. Аб мясцовым лiцьцi каляровых i шляхетных металаў i iншых вiдах залатарскiх работ можна мяркаваць па наступных знаходках:

Вогнеупоры - тыглi i льячкi (каля 40 экзэмпляраў). У Наваградку пабытавалi розныя iх тыпы. З ямы першапачатковага паселiшча паходзiць тыгель вышынёй 11 см. з акруглым дном. Абломкi такiх самых тыгляў знайдзены i ў гэтай i ў iншых ямах. Аналагi дадзеным тыглям вядомыя на паўночным захадзе[67]. Вялiкая частка огнеупораў - гэта мiнiяцюрныя тыгелькi (вышынёй 3-4 см.). Пераважаюць вострадонныя, часам з ручкамi. Сустрэлiся два плоскадонных тыгелькi i тры льячкi - нiзкiя плоскiя вогнеупоры з ручкамi. Маленькiя тыглi i льячкi - частыя знаходкi ў гарадах Беларусi. Асаблiва многа знайдзена iх у Полацку, дзе на ўсходнiм раскопе знайдзены 53 тыглi[68]. Большы тыгель з "грабенчыкам" нагадвае знаходку з Кiева[69].

Лiцейныя формачкi (4 экзэмпляры). Знайдзеныя, выключна, на Малым Замку, яны апублiкаваныя[70]. Тры формачкi былi каменныя, адна глiняная. У наiбольш раннюю формачку метал залiвалi зверху. Астатнiя мелi лiтнiкi. Наваградскiя формачкi прызначалiся для вырабу нескладаных вырабаў - бубеньчыкаў, гузiкаў, бляшак, калец i крыжыкаў. Формачкi для адлiўкi такiх самых рэчаў знайдзены ў Полацку i Бярэсьцi[71].

Матрыцы (13 экзэмпляраў). Выразная серыя бронзавых матрыц паходзiць з Замкавай гары. Усе яны знайдзены ў паўночным раскопе. Дзве матрыцы ўваходзiлi ў iнвентар адной з гаспадарчых пабудоў. Астатнiя сустракаюцца на поўдзень ад астатнiх. Пераходзiм да iх апiсання:

Матрыца для колта дыяметрам 4 см. На яе выпуклай старане выразаны фiгуры двух сапастаўленых грыфонаў, раздзеленых пляцёнкай.

Матрыцы для лiлiяпадобных пласцiнак-крынаў (2 экзэмпляры). Даўжыня iх 4 см. Адна з матрыц гладкая, другая рубчатая.

Матрыцы для бляшак (3 экзэмпляры). Дзве квадратныя (старана 1,5 см.), трэцяя прамавугольная 2х1,7 см. з раслiнным арнаментам.

Матрыца для калодачак даўжынёй 1,5 см.

Матрыца для бранзалетаў з галавой жiвёлiны (даўжыня 3,5 см.).

На тэрыторыi Беларусi матрыцы для колтаў з выявай грыфона, крынападобных прывесак i калодачак знайдзены на гарадзiшчы Вiшчын Гомельскай вобласьцi[72]. Аднак галоўная маса такiх матрыц паходзiць з паўднёварускiх i некаторых iншых гарадоў i паселiшчаў. Гэта - Княжая гара, Вышгарад, Райкi, Iзяслаўль, Сахноўка, а таксама Ўшчыж i Сярэнск[73]. Арнамент Наваградскай матрыцы для колта даволi блiзкiя да выявы на колце з Церахава, былой Арлоўскай губернi, а рубчатую матрыцу да крынападобнай прывескi, подобную на нашу, апублiкаваў Б.А. Рыбакоў[74].

На тэрыторыi Беларусi, на ўспамянутым гарадзiшчы Вiшчын, знайдзены скарб, у якiм былi колты, крынападобныя прывескi i другiя цiснёныя ўпрыгожваннi. Адзначым таксама знаходкi срэбнага колта ў Бярэсьцi i двух колтаў i крынападобнай прывескi ў Мiнску[75]. Аднак, скарбы i асобныя упрыгожаннi, цiснёныя з матрыц, аналагiчныя да наваградскiх, вядомыя, пераважна, з Кiева, Кiеўскай зямлi, а таксама ў Чарнiгаўскай, Пераслаўскай i некаторых iншых зямлях[76].

Вярнуўшыся да серыi наваградскiх матрыц, нельга не адзначыць, што ўсе яны былi сканцэнтраваны на тэрыторыi дзяцiнца i зусiм адсутнiчалi ў вакольным горадзе з яго развiтым залатарствам. Дзве бронзавыя матрыцы знайдзеныя на Малым Замку, значна адрознiваюцца ад матрыц Замкавай гары i выкарыстоўвалiся для цiснення фiгурных бляшак.

Бронзавыя пiнцэты (2 экзэмпляры). Даўжыня iх 6 см. Знаходкi пiнцетаў з бронзы, якiя служылi, як i жалезныя, як маленькія цiскi, даволi рэдкiя. У заходнерускiх гарадах пiнцэты, былi, галоўным чынам, з жалеза. Бронзавы пiнцэт знайдзены толькi ў Мiнску[77].

З iнструментарыем залатароў можна звязаць i некаторыя iншыя знаходкi. Цiкавы бронзавы трохвугольны выраб даўжынёй 7 см., адзiн канец якога закруглены, а другi сплошчаны i на iм нанесены зарубкi. Гэты выраб, верагодна, з'яўляўся накаваленкай, аб чым сведчаць сляды шматлiкiх удараў на яго паверхнях. На выпуклым баку яго можна было пракоўваць полыя рэчы. Медная пасудзiна з тонкімі сьценкамі, атагнутым венчыкам i пераплеценымi краямi сьценак i донца мае прамую паралель у Кiеве, у "майстэрнi мастака". На думку М.А. Каргера, такая пасудзiна патрэбная была для падагравання нейкага рэчыва[78]. Для залатарскiх работ мог выкарыстоўвацца i бронзавы песьцiк дыяметрам 2 см. (захаваўся не цэлы)[79]. З iнструментарыем залатарства мы звязваем таксама вялiкую (даўжыня 12 см.) бронзавую iглу, якой можна было рабiць гравiроўку i тачыльныя камянi з жалабком, каб заточваць подобныя iглы[80].

Па шматлікiх знаходках iнструмента бронзалiцейшчыкаў i залатароў, можна мяркаваць аб работе з iм. Так сьценкi тыгляў аплаўленыя, у некаторых з iх захавалiся рэшткi каляровых металаў, а ў сярэдзiне тыгля пабудовы 5 на Малым Замку былi кроплi аплаўленага золата[81]. У абедзьвух частках гораду, а таксама ў магiльнiках i селiшчы Гардзiлоўка знайдзены вырабы, адлiтыя ў формачках Малага Замка, якiя будуць разгледжаны нiжэй. Знайдзеныя на Замкавай гары срэбная прывеска-крын, была адцiснута з адпаведнай матрыцы. Пры жаночым шкiлеце, даследваным на могiльнiку Малага Замка знаходзiлiся 12 квадратных бляшак з срэбра, пакрытага золатам[82]. Гэтыя бляшкi зроблены з матрыцы Замкавай гары.

Аб мясцовай апрацоўцы каляровых металаў сьведчаць нарыхтоўкi[83] i бракаваныя вырабы. У значнай колькасьцi знайдзены злiткi, абломкi i абрэзкi бронзы i iншых каляровых металаў, а таксама бронзавага дроту. На Малым Замку такiх знаходак было каля 150, на Замкавай гары больш за 60. Памеры i форма iх разнастайныя: ад дробных застылых кропель i абрэзкаў металу да буйных пласцiнак, злiткаў i скруткаў дроту[84]. Сыравiна для вырабу срэбных вырабаў сустракаецца адзiнкава. Адзначым срэбны злiтак у выглядзе лентападобнага бранзалета з дзяцiнца Замкавай гары. Аналогii яму маюцца ў скарбе XI ст. з Ладургi (Латвiя) i пахаваннi залатара XII ст. у магiльнiку Граўжай Лiтоўскай ССР[85]. Зрэдку сустракаюцца абломкi срэбных рубленных грыўнаў[86]. Сляды работы з золатам захавалiся толькi на Малым Замку. Там мела месца выплаўка гэтага металу, аб чым сведчыць запаўненне тыглю, аб якiм успамiналася, i кропля золата весам 5,4 грама. Аб выкарыстаннi золата для вырабу нелiтых вырабаў сведчаць асобныя знаходкi золата i яго абломкi[87].

У лабараторыi археалагiчнай тэхналогii ЛАIА зроблены хiмiчны аналiз разнастайных знаходак, связаныя з залатарствам Наваградка. Матэрыялы Малага Замка аналiзаваў Д.В. Навумаў, а Замкавай гары В.А. Галiбiн. З пяцi тыгляў Малага Замка ў запаўненнi чатырох аказалiся металы з меднай асновай i з розным дамескам волава, свiнца i цынку. Аналiз золата, што знойдзена ў пятым тыглi, паказаў, што гэта быў двухкампанентны сплаў золата i срэбра, састаўлены, прыкладна, у аднолькавых суадносiнах, з незначным дамескам іншых элементаў. Аплаўленыя кавалкi металу аказалiся па хiмiчным складзе блiзкiя металу тыгляў. Такiм чынам, можна заключыть, што ў Наваградку перапрацоўвалi i пераплаўлялi металы рознага хiмiчнага складу - медзь, сплавы медзi з волавам, свiнцом i цынкам, а таксама золата са срэбрам. Сярод 55 прааналiзаваных вырабаў, шмат якiя па сваім хiмiчным складзе аказалiся блiзкiя да металу ў тыглях i аплаўленых кавалках. Разам з тым сустракалiся вырабы з даволi складаным хiмiчным складам. Па заключэнню Д.В. Навумава, майстэрнi на тэрыторыi Малага Замка былi невялiя. Тут выраблялi прадметы побыту i ўпрыгожаннi, переплаўляючы выйшаўшыя з абiходу рэчы. Iзноў атрыманыя вырабы не заўсёды супадалi з тымi, якiя iшлi на пераплаўку, што надае iм незвычайнасьць хiмiчнага складу.

Хiмiчны аналiз зроблены для 40 знаходак з Замкавай гары. Вельмi цiкавае заключэнне В.А. Галiбiна аб тым, што 26 з iх, у тым лiку ўсе матрыцы, злiтак, а таксама культавыя вырабы былi з аднаго сплаву алавянiстай бронзы. Iх адрознiвае таксама падабенства iншых прымесяў - свiнцу, цынку i iнш., што дазваляе мяркаваць аб адным паходжаннi гэтых рэчаў.

У выніку раскопак вядома каля 600 знаходак з каляровых i шляхетных металаў, якія можна звязвать з мясцовым рамяством. На Малы Замак iх прыходiцца 412, на Замкавую гару 158, а на акругу каля 50. Вышей разглядалiся iнструменты, прылады працы, нарыхтоўкi i адходы вытворчасьці. Вырабы, што зроблены ў Наваградку i адносяцца да гандлю i духоўнага жыцьця, будуць характэрызаваны ў адпаведных главах. Зараз жа гутарка пойдзе аб упрыгожваннях i прадметах убору i бытавых вырабах, якiя можна разглядаць як прадукцыю наваградскiх рамеснiкаў.

Наiбольш шматлiкай катэгорыяй знаходак з'яўляюцца ўпрыгожваннi i прадметы ўбора (больш за 260). На Малым Замку такіх знайдзена 187, на Замкавай гары 26, у акрузе больш за 50. Пераходзiм да iх разгляду.

Павязка са срэбраных пазалочаных бляшак (12 экзэмпляраў). Аб гэтых бляшках, цiснёных з матрыцы Замкавай гары, успамiналася вышэй. Яны знайдзены на чэрапе жаночага касьцяка, адкрытага на могiлках Малага Замка. Падобныя бляшкi вядомыя ў Панямонні, у магiльнiку Дварчаны Скiдзельскага раёна Гродзенскай вобласьцi, дзе яны таксама ляжалi на чэрапе жаночага пахавання[88].

Паўкольцы ад ачельля (2 экзэмпляры). На Замкавай гары знайдзены бронзавыя бракаваныя паўкольцы. Знешняя паверхня iх аформлена ў выглядзе паўшароў, аддзеленых на адным з паўкалец паяскамi, "пад зернь". Даследчык гэтых знаходак В.А. Назарэнка, лiчыць iх часткай ачэльля i мяркуе, што прататыпам для iх маглi служыць "аграфы" скарбу, што знайдзены ў Полацкай зямлi. Разам з тым, наваградскiя знаходкi блiзкiя дужкам кiеўскiх ачэльляў[89].

Вiсочныя (скроневыя) кольцы (46 экзэмпляраў). Характерны 9 бронзавых i срэбных кольцаў са спiральным завiтком, знайдзеныя ў першапачаковым паселiшчы Малага Замка i навагрудскім магiльнiку. У апошнім, акрамя целых экзэмпляраў, знайдзены i абломкi падобных калец. На тэрыторыi Беларусi такiя кольцы вядомыя ў курганным магiльнiку старажытнага Iзяслаўля. Вiсочныя кольцы са спiральнымi завiткамi цiкавыя сваім падабенствам з агульнаславянскiмi ўпрыгожваннямi трэцяй чвэрцi i канца 1 тысячагоддзя н.э.[90]

Палутараабаротныя кольцы з бронзы i срэбра (19 экзэмпляраў). Гэтыя ўпрыгожваннi былi распаўсюджаны ў Наваградку напрацягу ўсяго старажытнарускага перыяду i з'яўлялiся наiбольш частымi ўпрыгожваннямi жыхароў акругi. У заходнерускiх гарадах такiя кольцы вядомыя ў Гродне i Бярэсьцi[91].

Пярсьцёнкападобныя вiсочныя кольцы з зыходзячымiся канцамi (10 экзэмпляраў) зроблены з бронзы i таксама пабытавалi напрацягу ўсяго старажытнарускага перыяду як у Наваградку, так i ў ваколіцы. Гэтыя шырока распаўсюджаныя вырабы ў заходнерускiх гарадах рэдкiя. Аналогii iм у цiкавых для нас гарадах паходзяць з Бярэсьця[92].

Кольцы з крукападобнымi канцамi (2 экзэмпляры). Бронзавыя. Знайдзены ў раннім паселiшчы Замкавай гары i ў наваградскім магiльнiку. Такiя ж сустракаюцца ў магiльнiку Iзяслаўля (пад Мiнскам)[93].

Кольцы з завязанымi канцамi (2 экзэмпляры). Бронзавыя. Знайдзены толькi ў магiльнiку Гардзiлоўка 1. Паралелi вядомыя ў магiльнiку Iзяслаўля i ў Полацку[94].

Кольцы з напускнымi пацеркамi, апошнiя не захавалiся (2 экзэмпляры)[95]. Характэрныя старажытнарускiя ўпрыгожваннi.

Кальцо, аплеценае бронзавым дротам. Падобна да знаходкі ў магiльнiку ў Iзяслаўлі[96].

Завушнiца залатая драцяная гнутая[97]. Аналогii невядомыя.

Прывеска-крын срэбная, цiснёная з мясцовай матрыцы. Разгледжана вышэй.

Пацеркi залатыя (9 экзэмпляраў). За выключэннем адной знайдзены на Малым Замку. Па форме - бiканічныя, авальныя, шарападобныя. Даўжыня альбо дыяметр 5-8 мм. Адна пацерка прымацавана на залатым дроціку, другая да залатога ланцужка. Вытворчасьць iх адзначана ў пабудове 10, дзе побач з iнструментамi залатара знайдзены лiставе золата i мiнiяцюрны залаты шарык[98].

Бубеньчыкi бронзавыя (17 экзэмпляраў). У ваколіцы знайдзены толькi ў магiльнiку каля в. Суляцiчы. Дыяметр бубеньчыкаў 0,7 - 1,5 см. Чатыры з iх маюць крыжападобную прорезь. Астатнiя шчылепадобную. Тулавы бубеньчыкаў са шчылепадобнай прорэзьзю часам упрыгожаны нарэзкай[99].

Гузікi бронзавыя (18 экзэмпляраў). Дыяметр iх рэдка перавышае 0,5 см. Знайдзены гузікi, адлiтыя ў формачцы на тэрыторыi Малага Замка[100]. Бубеньчыкi i гузікi надзвычай папулярныя вырабы Старажытнай Русi. У гарадах на тэрыторыi Беларусi вядомыя ў Полацку, Ваўкавыску i Мiнску. У апошнім знайдзена не меньш за 200 формачак для адлiўкi гузікаў[101].

Прывескi бронзавыя (9 экзэмпляраў). Пяць з iх памерамi 1,2-3,5 см., прадстаўлены трапецэпадобнымi арнаментаванымi цісненнямi i гравiроўкай. Мяркуючы па нарыхтоўкам з Малага Замка, прывескi былi каваныя. Трапецэпадобныя прывескi - традыцыйныя ўпрыгожваннi жыхароў Прыбалтыкi, нярэдкiя ў гарадах Заходней Русi. Вялікім прывескам Наваградка даволі блiзкая знаходка з Лукомля[102].

Манетападобныя прывескi (2 экзэмпляры). Знайдены ў адной пабудове, маюць дыяметр 3 см. На адной прывесцы выява сямiпялёсткавай разеткі, другая з геаметрычным арнаментам. Такiя прывескi па арнаменту блiзкiя знаходкам з Гродна i Полацка. У апошнім, а таксама ў Ваўкавыску знайдзены формачкi для адлiўкi манетападобных прывесак[103].

Фiгурны стрыжань даўжынёй 5,5 см. з адтулiнай, верагодна, з'яўляўся часткай булаўкi з кольцавой галоўкай, падобнай да знаходак з Ваўкавыска i Бярэсьця[104]. Адзначым таксама лiтую бронзавую дыскападобную прывеску з вушкам (дыяметрам 2 см.). Да мясцовых вырабаў златакавальства трэба далучыць частку залатога авальнага медальёна (даўжынёй 1 см.), запоўненага па вызначэнню Т.I. Макаравай чырвонай i зялёнай перегародчатай эмальлю. Гэта знаходка паходзiць з пабудовы 10 Малага Замка i знайдзена разам з залатымi пацеркамi i адходамi вытворчасьці[105].

Сярод спражак, якiя ўсе былi зроблены з бронзы, больш за ўсё падковападобных са спiральна загнутымi канцамi (8 экзэмпляраў). Дыяметр iх 3-4,5 см. Гэтыя спражкi, акруглыя, паўкруглыя i трохвугольныя ў сячэннi, аналагiчныя жалезным спражкам такой жа формы. Сустракаюцца яны як у Наваградку, так i ў курганных магiльнiках[106]. Паралелi iм ёсьць амаль ва ўсiх заходнерускiх гарадах.

Лiрападобныя спражкi (3 экзэмпляры). Знайдзены толькi ў курганных магiльнiках. Вышыня спражкі 3,5 см. Адна са знаходак была з жалезным шпеньком. Аналагiчныя знайдзены ў Мiнску i Ваўкавыску[107].

Прамавугольныя (4 экзэмпляры). Адна з выступамi па краях. У магiльнiку ля в. Марулiны такая спражка была ў iнвентары мужчынскага пахавання. Памеры знаходак 1-2, 5х1-2 см. Падобныя сустракаюцца ў Ваўкавыску, Мiнску i Бярэсьцi[108].

Паўкруглыя (3 экзэмпляры). Дзве знайдзены ў пабудовах другой паловы XII ст. на Малым Замку. Вышыня iх 1,5-2 см. Спражкi такiх i большых памераў ёсьць ў Мiнску[109].

Кольцападобныя пласцiнкавыя (7 экзэмпляраў). Адна паходзiць з селiшча Гардзiлоўка. Спражкi дыяметрам 2,5-3 см., упрыгожаны кропкавым абадком, цiсненнямi i рыфленнем. У асобных выпадках захавалiся iх iглы. Наваградскiм знаходкам наiбольш блiзкiя спражкi з Бярэсьця, якія датуюцца часам не раней за XIII ст.[110]

Знаходка ў Бярэсьцi зашпiлькi, якая была зробленга з двух бронзавых дыскаў, змацаваных раменьчыкам, дазволiла па-новаму iнтэрпрэтаваць дыск з Наваградка дыяметрам 8,5 см., як частку падобнай зашпiлькi. Раней гэту знаходку разглядалі як частку падсвечнiка[111].

Бронзавыя кольцы (8 экзэмпляраў), дыяметрам 2,5-3 см., арнаментаваныя нагадваюць адлiўкi з Наваградскай формачкi. У курганах кольцы знайдзены ў мужчынскiх пахаваннях. Арнаментаваныя кольцы нагадваюць адну са знаходак Бярэсьця[112].

Бляшкi-шкарлупкi (10 экзэмпляраў). Адна знайдзена на селiшчы Гардзiлоўка. Дыяметр iх 0,5 см. Асобныя бляшкi адлiты ў наваградскiх формачках. Бляшкi, верагодна, прымацоўвалiся квадратнымi пласцінкамi (старана 1 см). Мяркуючы па формачках Полацка i Бярэсьця бляшкi шкарлупкi выраблялi ў гэтых гарадах[113].

Бляшкi прамавугольныя з перахватам (2 экзэмпляры). Адносяцца да iнвентара пабудовы 5 Малага Замка. Памер 2х1,5 см. Зроблены са срэбра i пакрыты лiставым золатам. Бляшкi iнкруставаны сэрцападобнымi ўстаўкамi з зялёнага шкла. Маюць некаторае падабенства са срэбнымi бляшкамi скарбу з Разанi[114].

Бляшкi iндывiдуальных формаў (6 экзэмпляраў). Амаль усе з заклёпкамi для прымацавання да адзежы. Сярод iх: бронзавая сямiпялёсткавая з кропкавым арнаментам. Дыяметр яе 1 см., чатырохпялёсткавая такога ж памера, зробленая з белага метала, акруглая з латунi, дыяметрам 0,7 см. з адцiснутым мальтыйскiм крыжом i кропкамi. Разам з апошняй знайдзена бронзавая мiндалепадобная з кропкавым арнаментам. Даўжыня яе 1,7 см. Адзначым таксама бронзавую квадратную з чатырохпялёсткавым i штрыхавым арнаментам, (старана бляшкi 1,1 см.). У кургане магiльнiка Гардзiлоўка 1 знайдзена бронзавая бляшка ў форме шчыта з цiсненнямi ў выглядзе паўкруглых лiнiй. Вышыня бляшкi 1,5 см.[115]

Да iндывiдуальных знаходак належаць таксама тры бронзавыя фiгурныя язычкі ад паясоў. Адзiн з iх з дзяцiнца. Даўжыня знаходак 1,8-2,5 см. i дзве бронзавыя аправы для шкла альбо камяню, знайдзеныя ў пабудове 5 вакольнага гораду[116].

Пярсьцёнкi (34 экзэмпляры). За выключэннем двух срэбных, зроблены з бронзы. Сярод iх:

Кругладрацяныя з патаўшчэннем (2 экзэмпляры). Адзiн з магiльнiка Каменка. Такi ж пярсьцёнак знайдзены ў Бярэсьцi[117].

Спiральны. Знайдзены ў наваградскім магiльнiку. Аналагiчныя адзначым у Тураве i Мiнску[118].

Шырокія пласцiнкавыя з несамкнутымi канцамi (3 экзэмпляры). Упрыгожаны гравiроўкай. Пабытавалі да сярэдзiны XII ст. Падобныя пярсьцёнкi вядомыя ў Ноўгарадзе i шэрагу курганных магiльнiкаў[119].

Шырокія з завязанымi канцамi (4 экзэмпляры). Два з iх знайдзены ў курганах. Упрыгожаны кропкамi i штрыхамi. У Наваградку былi распаўсюджаны да сярэдзiны XII ст. Пярсьцёнкi гэтага тыпу шырока распаўсюджаны ў помнiках Паўночна-усходняй Еўропы.[120]

Вузкiя пласцiнкавыя з несамкнутымi пашыранымi канцамi (2 экзэмпляры). Аналогiя вядомая ў Ваўкавыску[121].

Кругладрацяныя замкнутыя (2 экзэмпляры). Такiя ж пярсьцёнкi знайдзены ў Полацку[122].

Вузкапласцiнкавыя незамкнутыя (4 экзэмпляры). Арнаментаваны кропкамi альбо штрыхамi. Аналогii вядомыя ў Лукомлі i Ваўкавыску[123].

Рубчатыя (5 экзэмпляраў). На патоўшчанай частцы кругладрацянога пярсьцёнка зроблена насечка. Тры пярсьцёнкі паходзяць з курганаў. Рубчатыя пярсьцёнкi знайдзены ў Гродне, Полацку i Мiнску[124].

Срэбны плецены пярсьцёнак з разкляпанымi канцамi знайдзены ў магiльнiку Батароўка XII-XIII стст. Блiзкі да знаходак Ноўгараду[125].

Пярсьцёнкi з авальнымi i шасьцiвугольнымi шчыткамi. Пярсьцёнак з авальным шчытком знайдзены ў Бярэсьцi[126].

Пярсьцёнкi са шклянымi ўстаўкамi (2 экзэмпляры). Падобныя былi ў Полацку[127].

Бранзалеты (15 экзэмпляраў). Усе бронзавыя. Знайдзены, галоўным чынам, на Малым Замку у культурным слоi да канца XI ст. У ваколіцы толькi адзiн бранзалет паходзiць з кургана i, верагодна, абломак такога з селiшча Гардзiлоўка.

Вялiкая частка бранзалетаў у абломках. Пераважаюць пласцiнкавыя, лiтыя i каваныя. Сярод знаходак, тып якiх можна вызначыць, знайдзены авальнаканечны i шырокаканечныя бранзалеты. Апошнiя аналагiчныя вырабам з Полацка i Турава[128].

Вузкамасiўныя (2 экзэмпляры) з круглымi канцамi. У сячэннi трохвугольныя. Арнаментаваны па краях лiнiямi. Падобныя бранзалеты маюцца ў Ваўкавыску.[129]

На тэрыторыi Малага Замка i на селiшчы Гардзiлоўка знайдзены бранзалеты ў абломках, канцы якiх былi звужаны. У Ваўкавыску такiя знаходкi датуюцца XII ст.[130]

Сярод абломкаў бранзалетаў маюцца: з тонкай пласцiнкі, упрыгожаны перакрэснымi лiнiямi i фрагмент лiтога паўкруглага ў сячэннi з пашыраючымiся канцамi.

Булаўкi з акруглымi галоўкамi (2 экзэмпляры). Зроблены з бронзы. Даўжыня 2,5-4 см. У Ноўгарадзе падобныя з'яўляюцца з пачатку XIV ст. Iх выкарыстоўвалi для прыкалвання жаночых хустак[131]. Магчыма, што адзежнай булаўкай быў не цалкам захаваны бронзавы выраб з вiтым стрыжнем i сплошчаным арнаментаваным верхам.

Колькасьць наваградскiх упрыгожванняў мясцовай вытворчасьцi трэба павялiчыць за кошт такiх знаходак як бронзавыя i тонкiя залатыя ланцужкi, металiчныя петлi, вушкi, абоймачкi i iншыя дэталi невялiкiх рэчаў[132], а таксама тых упрыгожванняў, для адлiўкi i цiснення якiх прызначалiся лiцейныя формачкi i матрыцы, але самi ўпрыгожваннi да нас не дайшлi.

Сярод прадукцыi наваградскiх рамеснiкаў мяецца каля 30 пласцiнак, галоўным чынам з бронзы, але сустракаюцца таксама са свiнца, латунi, волава i срэбра. Памеры i форма iх розныя. Шмат арнаментаваных. На асобных пласцiнках прабiты адтулiны для мацавання да тканiны альбо другiх матэрыялаў. Адна бронзавая ажурная пласцiнка ўпрыгожвала скураны выраб[133].

У Наваградку выраблялася нямала рэчаў бытовога характару з каляровых металаў. Прынамсі iглы (5 экзэмпляраў), якія не адрозніваліся ад жалезных. Да гэтай жа катэгорыi знаходак можна аднесьцi востраканечнiкi (4 экзэмпляры). Даўжыня iх 3,5-4 см.[134] Не зусім зразумела прызначэнне стрыжняў (5 экзэмпляраў), дыяметр якiх 3 мм., а даўжыня да 10 см. З домабудаўнiцтвам звязаны масiўныя ручкi i накладкi з заклёпкамi.[135] Акрамя жалезных вушкаў для драўляных пасудзін ужывалi бронзавыя[136]. Нярэдкiмi знаходкамi былi бронзавыя пасудзіны, абломкi якiх знайдзены на абедзьвух частках гораду.

Стрыжневые ключы (2 экзэмпляры). Адзiн захаваўся цалкам - ён мае даўжыню 4,8 см. Такiя ключы, як i жалезныя, маглi выкарыстоўваць непасрэдна па прызначэнню. У каменных магiлах Беларускага Панямоння, Лiтве i зямлi прусаў бронзавыя i срэбныя ключы, што знайдзены ў пахаваннях, з'яўлялiся нагруднымi ўпрыгожваннямi[137].

Цьвiкi (10 экзэмпляраў), даўжынёй да 2 см. з даволi шырокай шляпкай, сустракалiся, пераважна, на Замкавай гары. Адтуль жа паходзiць масiўны лiты выраб у форме ножкi i ажурныя пласцiнкі.

На заканчэннi адзначым бронзавыя знаходкi з вакольнага гораду: фiгурную накладку з вузкiх палос[138] i выраб даўжынёй 18 см. у выглядзе гнутага стрыжня з пятлёй. Прызначэнне шмат якіх вырабаў з каляровых металаў з абедзьвух частак гораду не ўдалася вызначыць. Як адзначалася вышэй, рэчы, што зроблены ў Наваградку, якія мелi адносiны да знешнiх сувязяў i духоўнага жыцьця, будуць разгледжаны ў адпаведнай частцы работы. У дадзеным выпадку мэтазгодна адзначыць, што такiя знаходкi, як весавыя гiркi i кнiжные зашпiлькi на Замкавай гары прадстаўлены серыямi.

Прадукцыя рамеснiкаў Малага Замка, што разыходзілася ў Наваградскай акруге i пачатковым паселiшчы Замкавай гары, трапляе на тэрыторыю апошняй i ў XII-XIII стст. Адзiную знайдзеную там залатую пацерку немагчыма адрозніць ад адпаведных знаходак вакольнага гораду. Гэта ж можна сказаць аб некаторых iншых знаходках (бубеньчыкi, гузікi i iнш.), што выраблялi ў майстэрнях вакольнага гораду i рэдка сустракаюцца на дзяцiнцы.

Да вырабаў, што зроблены на Замкавай гары i трапiлі ў другую частку гораду належаць срэбныя бляшкi, цiснёныя з матрыцы дзяцiнца. Як аб гэтым пiсалася вышэй, яны знайдзены ў жаночым пахаваннi Малага Замка. Правда, на могiлках, што прымыкалі да багатага кварталу вакольнага гораду i якія былi прывелiраваныя, магчыма, папросту, пахавана жыхарка Замкавай гары. Што датычыць залатарскіх вырабаў Наваградскай акругi XII-XIII стст., то яны нешматлiкія i маглi быць зроблены ў абедзьвух частках гораду.

Археалагiчныя матэрыялы паказваюць старажытнарускi Наваградак як центр развiтай апрацоўкi каляровых i шляхетных металаў. Яго рамеснiкам былi даступныя лiцьцё, коўка, цiсненне i валачэнне. Яны практыкавалi злучэнне ўпрыгожванняў з каляровых i шляхетных металаў з устаўкамi са шкла i iнкруставалi жалезныя вырабы бронзай, волавам i срэбрам. Адзіная знаходка часткi залатога медальёна з перегародчатай эмальлю наўрад цi дае аснаванне бачыць у Наваградку вытворчасьць эмальерных работ. Разам з тым, дадзеная рэч была знайдзена сярод матэрыялаў, над якімі працавалі златакавалі.

Прыгадаем асаблiвасьцi развiцьця залатарства на тэрыторыi Малага Замка, якiя каротка прыводзяць да наступных палажэнняў: iснаваўшае ад пачатку на паселiшчы, гэтае рамяство з XII ст. робiцца вядучым. Разам з апрацоўкай каляровых металаў i срэбра, практыкуюцца золатакавальскія работы - выраб лiтых i каваных залатых вырабаў. У вынiку, на тэрыторыi вакольнага гораду Наваградка фармiруецца квартал багатых залатароў, у якiм можна бачыць зародак аб'яднання рамеснікаў[139].

Iначай выглядае залатарства на дзяцiнцы, з'явіўшыся тут толькi ў XII ст. Аб'ём яго невялiкі. Наiбольш характэрным для дзейнасьцi рамеснiкаў наваградскага дзяцiнца з'яўляецца цiсненне з матрыц, якое, мяркуючы па готовых вырабах, рабілася па срэбру. Тут выраблялiся таксама лiтыя i каваныя вырабы.

У залатарстве дзяцiнца, у адрозненнi ад дадзенай галiны рамяства вакольнага гораду, выразна прасочваецца ўздзеянне кiеўскага мастацкага рамяства. Гэта, перш за ўсё, праяўляецца ў форме матрыц, а таксама ў форме некаторых лiтых вырабаў. З падобнымi з'явамi мы маем справу i на iншых помнiках Заходняй Русi. У свой час М.М. Варонін, iнтепрытуючы, так званыя iмiтацыйныя лiцейныя формачкi Старога Замка Гродны, выказаў думку, што яны альбо прывезены з Кiева, альбо гродзенскiя рамеснiкi зрабілi iх на ўзор кiеўскіх для адлiўкi ўпрыгожванняў, падобных да багатых нелiтых вырабаў[140]. Iмiтацыйныя лiцейныя формачкi знайдзены ў Полацку, дзе яны былi зроблены мясьцовымi рамеснiкамi[141], хаця яны, несумненна, паўтаралi адпаведныя кiеўскiя формачкi. Аб матрыцах з Вiшчына, з якiх маглi быць адцiснуты паўднёварускiя ўпрыгожваннi (колты, прывескi-крыны i iнш.) пiсалася вышэй.

Iнструменты заходнерускiх залатароў iдэнтычныя альбо падобныя да кiеўскiх, знайдзены на тых частках паселiшчаў, дзе жылi феадалы. У Гродне, Полацку i Наваградку гэта гарадскiя дзяцiнцы. Феадальным замкам з'яўляўся Вiшчын[142].

Для высвятлення спецыфiкi залатарства на дзяцiнцы Наваградка істотным з'яўляецца назiранне В.А. Галiбiна аб аднолькавасьці сплаваў матрыц i заведама кiеўскiх па паходжанню, знайдзеных тамсама энкалпiёнаў i мяркаванне аналiтыка аб агульным iх паходжаннi. Iначай кажучы, матрыцы Замкавай гары былi разам з другiмi вырабамi прывезены з Кiева. Гэта дазваляе мяркаваць, што ў Наваградак у XII ст. прыбылi кiеўскiе рамеснiкi са сваiм iнструментам, якiя на дзяцiнцы працавалi разам з мясьцовымi залатарамi. Бронзалiцейшчыкаў i залатароў Замкавай гары, якiя абслугоўвалi феадальны двор, трэба разглядаць як вотчынных рамеснiкаў.

Такiм чынам, для Наваградка XII-XIII стст. вымалёўваюцца дзве сацыяльные групы адной галiны рамяства - аб'яднанне свабодных рамеснiкаў у вакольным горадзе i залежныя ад феадала залатары на дзяцiнцы.

3. Ганчарства.

Масавая керамiка, сабраная падчас раскопак Наваградка, прадстаўлена калекцыяй з каля 24000 адзiнак. Амаль увесь посуд зроблены з дапамогай ганчарнага круга. Ляпная керамiка адзiнкавая. Адзiная цэлая ляпная пасудзіна прадстаўляла з сябе гаршчок з прамым горлам, на сьценках якога прачэрчаны рыскi.

Керамiку, што знайшлі ў выніку раскопак 1967-1968 гг. на тэрыторыi Малага Замка, даследвала М.У. Малеўская. Вывучыўшы больш за 13 тысяч фрагментаў непалiванага посуду, аўтар вылучае гаршкi з атагнутым венчыкам, якiм належыць 94% матэрыялаў, гаршкi з вертыкальным горлам, мiскi, збанкi i iншыя формы. Класiфiкацiя i тыпалогiя наваградскай керамiкi, што зрабіла М.У. Малеўская, выкарыстаны ў кнiзе "Старажытны Наваградак"[143].

Новыя керамiчныя матэрыялы, атрыманыя раскопкамi наступных гадоў, падцвердзiлi дадзеную ёй характэрыстыку. Высветлілася таксама, што масавы посуд Малага Замка i Замкавай гары не мелi адрозненняў, за выключэннем таго, што на тэрыторыi апошняй не знайдзены патэльні i жароўнi, характэрныя для першапачатковага пасеiшча на Малым Замку.

Старажытныя насельнікi Наваградка выраблялi глiняны посуд на ганчарным крузе. Аднак, яны сталi iм карыстацца незадоўга да засялення Малага Замка. Аб гэтым можна мяркаваць не толькi па абломках ляпных пасудзін, але i па тым, што наiбольш раннiя гаршкi з атагнутым венчыкам абточаны на крузе толькi ў верхняй частцы, радзей цалкам[144].

Развiццё формаў i тыпаў непалiванага посуду добра прасочваецца па комплексах, што паказвае і табліца з матэрыялам атрыманым на Малым Замку.

Таблiца 2. Масавая керамiка з жылiшчаў на тэрыторыi Малага Замка.

Для Замкавай гары, керамiка, знайдзеныная ў комплексах паказвае наступнае: у першапачатковым паселiшчы (пад старажытным валам) знайдзены гаршкi I, III i V тыпаў i абломак гаршка з вертыкальным горлам. У вялiкай яме, выкапанай у мацерыку, палову керамiкi складалi гаршкi V тыпу, тамсама знайдзены гаршкi I i III тыпаў i нешмат фрагментаў гаршкоў I тыпу. У сатлеўшых гаспадарчых пабудовах керамiка прадстаўлена гаршкамi V-VI тыпаў, у раннiх згарэўшых свiрнах сустракаюцца гаршкi V-VIII тыпаў, а ў свiрнах, што адносiлiся да канца гiсторыi старажытнарускага Наваградка - гаршкi V-IX тыпаў. У курганах, як адзначалася ў свой час, знайдзены, амаль выключна, гаршкi II тыпу, аднойчы гаршчок III тыпу i мiска II тыпу[145]. На селiшчы Гардзiлоўка пераважалi гаршкi V тыпу. Сустракаюцца абломкi карчаг[146].

Як у многiх старажытнарускiх гарадах, у Наваградку не захаваліся рэалiі, якiя б паказвалi на мясцовае ганчарства. Iдэнтычнасьць керамiкi вакольнага гораду i дзяцiнца сведчаць на карысьць таго, што абедзьве часткi гораду абслугоўвалi адны i тыя ж ганчарныя майстэрнi. Керамiку, што знайдзена ў курганах, таксама трэба аднесьцi да прадукцыi наваградскiх мйстроў. Верагодна, яны ж выраблялi посуд, што знайдзены на селiшчы Гардзiлоўка.

Набор посуду Наваградка, характэрны для старажытнарускага гораду, блiжэй за ўсё да масавага посуду Ваўкавыска, хаця ў Ваўкавыску больш адчуваецца пранiкненне заходнеславянскай керамiкi[147].

Прадукцыяй наваградскiх ганчароў былi таксама тыгелькi i льячкi, а таксама глiняная ступка, вiдавочна, звязаная з залатарствам. Адзначым знаходкi шарыкаў з неабпаленай глiны.

Асобнай галіной ганчарства быў выраб паліванай керамiкi. Палiванай керамiке Малага Замка прысвечана работа М.У. Малеўскай, Замкавай гары - работа аўтара[148]. Наша задача зараз - даць уяўленне аб тым, што прадстаўляла з сябе паліваная керамiка Наваградка як галіна гарадскога рамяства.

На Малым Замку было ўлічана 180 фрагментаў палiванага посуду. Да iх трэба дадаць яшчэ каля 20 абломкаў, знайдзеных пры больш познiх работах. Больш за 140 фрагментаў такога посуду паходзяць з Замкавай гары. Больш за 340 абломкаў належалi прыкладна да 110 пасудзін, з якiх цалкам можна аднавіць форму для 17, а часткова для 70 пасудзін.

10% палiванай керамiкi Замкавай гары i 38% Малага Замка зроблены з белай глiны. Мы лiчым іх за прывазныя i разгледзім у главе аб iмпарце. Мясцовыя палiваныя вырабы мелi пасля абпалу чырвоны альбо шэры колер i, як паказаў петраграфiчны аналiз, цеста iх, у шэрагу выпадкаў, па складу супадала са складам цеста непалiваных пасудзін.

Суадносiны палiванай керамiкi, якая мае пасля абпалу шэры альбо чырвоны колер у абедзьвух частках гораду рознае. На тэрыторыi Малага Замка пераважалi знаходкi з чырвоным колерам чарапка, на Замкавай гары з шэрым. Вялiкая частка керамiкi Замкавай гары (84 %) пакрыта палiвай толькi звонку. На Малым Замку такой керамiкi 57%. Зрэдку паліва пакрывала сасуд толькi з сярэдзіны. Астатнiя знаходкi маюць двухбаковую палiву.

Нiжэй прыводзiцца колеравая гама палiвы Наваградка, якая, згодна аналiзам, зроблена па свiнцова-крэмнезёмным рэцэпце.

Таблiца 3. Колер палiванай керамiкi ( у %).

Галоўную групу гаршкоў Малага Замка складаюць гаршкi вышынёй 8-9 см. з двубаковай жоўтай, зялёнай i карычневай палiвай. На Замкавай гары ў слоi XIII ст., знайдзены гаршчок па плечыках якога нанесены валiк з насечкай. Такiя валiкi з насечкай характэрныя для сiнхроннай непалiванай керамiкi Наваградка. Палiваныя гаршкi былi распаўсюджаны ў Любечы i iншых старажытнарускiх гарадах[149].

Больш як 40 % усiх абломкаў палiванай керамiкi Замкавай гары належалi збанкам. Рэстаўраваны збанок з гаспадарчай пабудовы XII ст., вышынёй 28 см., меў венчык у форме шырокага раструба, шыйку, акруглае тулава, шырокае дно i гранёную ручку. Збанок пакрыты бура-зялёнай, месцамi карычневай палiвай. З абломкаў з зялёнай палiвай удалася ўзнавiць большую частку збанка: яго акруглены венчык з плоскiм валiкам пераходзiць у акруглае тулава, ручка з валiкамi па краях. Збанок арнаментаваны гарызантальнымi лiнiямi, хваляй i акруглымi зацiскамi. Пасудзіна знайдзена ў культурным слоi XIII-XIV стст., але i паперад пабытавалi аналагiчныя збанкi, датаваныя XII-XIII стст., ад якiх захавалiся сьценкi, ручкi i iншыя фрагменты. Збанкi падобнай формы, прапорцый i арнаменту вядомыя ў Кiяве, Мсьцiслаўлi i гарадзiшчы Асавiк Рагнедзiнскага раёна Бранскай вобласьцi[150]. Сярод знайдзенай на Малым Замку палiванай керамiкi зробленай з каляровай глiны, збанкоў не было зусiм. Абломкi палiваных збанкоў, падобных да посуду з Замкавай гары на тэрыторыi Беларусi вядомыя ў Друцку, Тураве i Мсьцiслаўлi[151].

У абедзьвух частках гораду сустракаюцца абломкi чараў, сярод якiх цiкавы посуд Малага Замка - паўтор вiзантыйскiх узораў. Гэта адкрытае блюда з адагнутым краем i нiзкiм паддонам i чара на паддоне, пакрытая звонку блакiтна-зялёнай, а ў сярэдзiне цёмна-чырвонай палiвай.

Сярод палiванай керамiкi Малага Замка ёсьць крышкi ад вялікіх гаршкоў, якія нагадваюць крышкi непалiваных пасудзін. Падобна да апошнiх, палiваныя крышкi часам упрыгожаны хваляй. Там жа пабытавалi бiканічныя пасудзіны i паддоны - полыя конусападобныя аснаваннi, верхнiя часткi якiх не захавалiся[152].

На Малым Замку i Замкавай гары сустракаюцца пасудзіны з вертыкальнымi сьценкамi. Знайдзены фрагмент падобнай пасудзіны з штампаваным арнаментам. Сярод палiванай керамiкi маюцца абломкi мiнiяцюрных збаночкаў з двухбаковай зялёнай палiвай, якія, магчыма, служылi для лекавых альбо касметычных начынняў[153]. Трошку сагнуты венчык з рыфленнем i аднабаковай палiвай рэканструiруецца ў форме кубка. Аналогii яму ёсьць у Любечы, а таксама на хутары Палавецкім[154]. Ад сасуда на Замкавай гары захавалася частка гранёнай ручкi, пакрытая зялёнай палiвай.

Цiкавая група палiванага посуду належыць да знаходак з Малага Замка i прадстаўлена шасьцю пасудзiнамi. Лепш за iншыя захаваўся невысокi збанок з шырокiм дном. Яго полая ручка нiжняй часткай, раструбам была прымацавана да прыдоннай часткi, а верхняй, верагодна, уваходзiла ў горла. Звонку сасуд пакрыты карычневай палiвай, а па плечыках нанесена хваля[155]. На Замкавай гары знайдзены раструб ад такога сасуда, пакрыты зялёнай палiвай.

На Замкавай гары знайдзены выраб у выглядзе галавы жывёлiны з прадалгаватай мордай, акруглымi вачамi i кароткiмi рагамi. Выраб пакрыты зялёнай палiвай. Па вызначэнню Н.М. Ермолавай гэта фiгурка аленя, што скiнуў рогi. Знаходка была цацкай. Глiняныя палiваныя цацкi вядомыя ў Гродне. Там знайдзены конiк цёмна-жоўтай палiвы з карычневымi плямамi, у Мсьцiслаўлi (палiхромная ўкропка) i Кiеве, адкуль паходзiць галоўка аленя, пакрытая светла-зялёнай палiвай[156]. Пры адначасовым з'яўленнi палiванай керамiкi на Малым Замку i Замкавай гары ў XII ст. i пэўным падабенстве вырабаў абедзьвух частак гораду, вiдавочна i iх адрознне. На дзяцiнцы палiваную керамiку выраблялі, пераважна, з каляровай глiны, у той час як на вакольным горадзе доля каляровай глiны складае няшмат больш за 60 % палiваных рэчаў. У адной частцы гораду ганчары рабілi, галоўным чынам, чырвонаглiняны посуд, а ў другой цеста пасле абпалу мела, часьцей за ўсё, шэры колер. У наборы прадукцыi абедзьвух гарадскiх узвышшаў больш рознiцы чым падабенства. Аднолькавы колер палiвы не выключае таго, што адны i тыя ж колеры на Малым Замку i на Замкавай гары прадстаўлены па рознаму.

Адрозненні, якія назіраюцца ў тэхналогii i асартыменце палiваных вырабаў, даюць магчымасть мяркаваць, што ў горадзе было не меньш як дзве майстэрнi па вырабу паліванай керамiкi, з якiх адна абслугоўвала багатае насельнiцтва вакольнага гораду, а другая ўладальніка дзяцiнца. Пераважанне шэра-глiняных пасудзін з Замкавай гары зблiжае iх з паўднёварускай палiванай керамiкай, дзе такая пераважае. Папулярнасьць на дзяцiнцы збанкоў, характэрных для паўднёварускай зямлi, а таксама знаходка кубка, аналагi якога вядуць туды ж, магчыма, сведчаць аб тым, што для наваградскага дзяцiнца, разам з мясцовымi ганчарамi, маглi працаваць прышлыя паўднёварускiя рамеснiкi. Рэальнасьць падобнага мяркавання падмацоўваецца фактамi пранікнення ў Наваградак залатароў з Кiева. Актыўныя культурныя сувязi, што iснавалi паміж Наваградкам i Кiеўскай зямлёй, аб чым яшчэ неаднаразова будзе сказана нiжэй, маглi спрыяць пранікненню ў наш горад не толькi княжацкiх залатароў, але i княжацкiх ганчароў з Кiева, апошнія працавалi сумесна з тутэйшымi рамеснiкамi. У гэтым плане цiкавае заключэнне Т.I. Макаравай, згодна якому паліваныя вырабы ў заходнерускiх землях з'явiлiся пад уплывам Кiева[157].

У Наваградку палiванай керамiкi шмат больш, чым у iншых гарадах на тэрыторыi Беларусi i ў iншых старажытнарускiх гарадах. На тэрыторыi вакольнага гораду яна, разам з прывазным шкляным i фаянсовым посудам, упрыгожвала дамы багатых гараджан, а на дзяцiнцы была прызначана для феадальнай знацi.

А.Л. Якабсон, які шмат гадоў даследваў палiваную керамiку Паўночнага Прычарнамор'я i Закаўказьзя, бачыць у ёй прадукцыю выключна гарадскiх майстроў, якая сведчыць аб вялiкiм росквіце гарадскога рамяства[158]. Старажытнарускі палiваны посуд нашмат больш сьціплы, але i ён адлюстроўвае тыя ж з'явы ў гарадской культуры. Гэта палажэнне падыходзіць i да Наваградка.

З вытворчасьцю палiванага посуду звязаны выраб плiтак з палiвай. Пры даследваннi храма Барыса i Глеба ў Наваградку, (раскопкі М.К. Каргера), у сярэднім нефе была знайдзена дастаткова добра захаваная частка майолiкавай падлогі. Квадратныя плiткi пакрывала карычневая, зялёная i жоўтая палiва[159]. Плiткi, як адзначана ў главе аб жылiшчах, былi знайдзены ў запаўненнi аднаго з багатых дамоў вакольнага гораду. Гэтыя плiткi розных памераў i формаў пакрыты жоўтай i зялёнай палiвай. Глiняная лiцейная формачка з Малага Замка, прызначаная для адлiўкi званочкаў, з адваротнага боку пакрыта палівай. Вiдавочна, у тых жа майстэрнях, дзе выраблялі палiваны посуд, наладзiлася вытворчасьць майолiкавых плiтак. Для Гродны сувязь вытворчасьці такiх плiтак з вытворчасьцю iншых вырабаў звязвае М.М. Варонін[160].

Разам з вытворчасьцю паліванага посуду i плiтак у Наваградку пачынаецца выраб цэглы. У першую чаргу, цэгла прызначалася для будоўлі храма. Адначасова, у першай палове XII ст., яна становiцца будаўнiчым матэрыялам для багатых дамоў.

З заканчэннем будаўніцтва царквы, вытворчасьць цэглы ў Наваградку не спыняецца. Яе выкарыстоўвалi пры выкладанні печаў, ваконных праёмаў i, магчыма, сьценаў вялiкiх дамоў вакольнага гораду аж да 70-х гг. XIII ст. Памеры цэглы, якая выкарыстоўвалася ў домабудаўнiцтвве наступныя (у см.): 17х11х4,5; 24х20х4; 27х20х5; 27х21х4,5; 28х20х5; 30х15х4; 30х27х4. Апошнi адзначаны для адзiнай цаглiны, пакладзенай у падпечку пабудовы другой паловы XII ст.

Такiм чынам, выраб цэглы ў Наваградку, што распачаты ў пачатку XII ст., працягваецца напрацягу ўсёй гiсторыi гораду старажытнарускай пары. Можа быць крыху пазней у Наваградку ўзводзiлi яшчэ адну царкву, якая наiбольш верагодна, павiнна была стаяць на ўскрайку Малага Замка, дзе ў першай палове XII i XIII стст. знаходзiлiся могiлкi. Не выключана, што цэглу выраблялі спецыяльна для багатых дамоў. Цагельства, што нарадзiлася ў старажытнарускiм Наваградку, атрымаў у спадчыну познесярэдневяковы горад, для якога характэрна актыўнае манументальнае будаўнiцтва.

Галiной ганчарства быў выраб глiняных праслiц. З 53 такiх праслiц, 50 знайдзены на Малым Замку, у яго наiбольш раннiх комплексах. У свiрне знайдзена 12 праслiц, у сiнхроннай яму яме 11. Праслiцы сустракаюцца i ў раннiх жылых пабудовах. Форма праслiц, дыяметр якiх да 4 см., высата да 2 см., разнастайная. Пераважаюць бiканiчныя (24 экзэмпляры). Паверхня некаторых заглажана i нават залошчана. Частка знаходак арнаментавана кропкамi, лiнiямi i хваляй[161]. Зонныя праслiцы (15 экзэмпляраў) маюць як гладкую так i шарахаватую паверхню. Астатнiя былi бочкападобныя з гранёнымi бакамi[162].

Пераважанне бiканiчных праслiц у раннiх комплексах Малага Замка дае падставы лiчыць, што першыя насельнiкi Наваградка карысталiся вырабамi такой формы яшчэ да засялення Малага Замка. Астатнiя формы iх з'явiлiся пазней.

Глiняныя праслiцы нядоўга пабытавалi ў Наваградку i да канца XI - пачатку XII стст. былi заменены прывазнымi шыфернымi i мясьцовымi з камяню. Падобная змена характэрная для многiх старажытнарускiх гарадоў, а на тэрыторыi Беларусi адзначана ў Полацкай зямлi[163]. Рэдкiмi знаходкамi ў Наваградку з'яўляюцца праслiцы са сьценак гаршкоў i амфар.

4. Апрацоўка косьцi, камяню i iншых матэрыялаў.

Пераважаючым матэрыялам для кастарэзаў Наваградка былi рогi i косьцi дзiкай жывёлы. Па вызначэнню Н.М. Ермолавай, з 50 касьцяных вырабаў, толькi 10 зроблены з плюсневай, пястной i берцовай косьцi авечкі (у адным выпадку, магчыма, казы) i грыфельнай косьцi каня. Для ўсiх астатніх матэрыялам служылi рогі i косьцi лася альбо шляхетнага аленя.

У першапачатковым паселiшчы Малага Замка косьці i, у меньшай меры, рогі апрацоўвалi хатнiм спосабам. Характар рамяства кастарэзная справа набывае толькi напачатку XII ст., будучы пры гэтым падсобнай галіной апрацоўкi каляровых i шляхетных металаў. Iнструменты залатароў выкарыстоўваліся пры рабоце з косьцю i рогам, калi роля апошняго значна ўзрастае. Рост майстэрства наваградскiх кастарэзаў адлюстроўваецца, у прыватнасьцi ў тым, што яны выраблялi наiбольш цяжкія для работы вырабы - двухбаковыя грэбнi. Разам з тым нават у рамесную пару сваёй гiсторыi кастарэзы Малага Замка не дасягнулi тае дасканаласьці ў вырабе сваiх рэчаў, якая характэрна для iншых гарадоў на тэрыторыi Беларусi[164].

На дзяцiнцы кастарэзства, у сутнасьцi, так i не стала галіной рамяства. Там знайдзена 50 вырабаў з косьцi i рогу (на тэрыторыi Малага Замка маецца больш за 320). Гэта рогі i косьцi са слядамi апрацоўкi. Маюцца нарыхтоўкi, над якiмi работа не закончана. Вырабы, амаль выключна, утылiтарнага прызначэньня. Гэта праколы (10 экзэмпляраў) даўжынёй да 12 см., некалькі iглаў даўжынёй да 10 см. Знайдзены чатыры наканечнiкі з завостраным альбо акругленым заканчэньнем.

Некаторыя касьцяные вырабы дзяцiнца зроблены больш квалiфiкавана. Гэта акруглая i граненая рукаяткi, вузкая палiраваная накладка са штыфтом, гузiк-палачка з перахватамi, аналогiя якой маецца ў Ваўкавыску[165] i iншыя вырабы. Аб выкарыстаньнi цыркуля для кастарэзных работ сведчаць знаходкi з кружковым арнаментам. Добрай адпрацоўкай вылучаюцца наканечнiкi стрэлаў. Гутарка аб iх пойдзе ў наступнай главе, што прысвечана зброi. Супастаўляючы iх, а таксама пласцінку са штыфтом i вырабы з кружковым арнаментам з астанiмi прымiтыўнымi вырабамi Замкавай гары, трэба мяркаваць, што лепшыя па якасьцi рэчы былi зроблены на Малым Замку.

Як i для прадметаў з iншых матэрыялаў, прызначэньне асобных касьцяных вырабаў застаецца няяснае. Такая знаходка з адтулiнай для падвешваньня, адзiн канец якой завостраны. З раней неапублiкаваных знаходак Малага Замка адзначым вастрыё з адтулiнай даўжынёй 13 см. i праслiцы з рогу.

Больш за 120 наваградскiх вырабаў былi зроблены з мясцовага камяню - глiнiстага сланцу i пяшчанiку. Галоўнымi вырабамi былi тачыльныя камянi, якіх на вакольном горадзе знайдзена 65, а на Малым дзяцiнцы 30. Форма i памеры iх самыя розныя. На Замкавай гары знайдзены дзве нарыхтоўкi для тачыльных камянёў даўжынёй 22 см., шырынёй 6,5 см. Пераважаюць знаходкi ў форме брусочкаў альбо плоскiя, даўжынёй да 10 см. Частка тачыльных камянёў з адтулiнамi, прывешвалася да поясу. Прыгадаем i камянi з жалабкамi, што выкарыстоўвалi залатары для заточкi iнструменту. На Малым Замку знайдзены два вялiкiя круглыя тачылы[166]. Тачыльныя камянi Наваградка тыповыя для старажытнарускiх помнiкаў i нiякiмi асаблiвасьцямi не адрознiваюцца.

Каменныя праслiцы пабытавалi даўжэй за глiняныя. Iх вельмi мала - дзевять экзэмпляраў, знайдзены на тэрыторыi Малага Замка. Да пабудовы другой паловы XII ст. належыць нарыхтоўка для такога праслiца. У жылым доме, што iснаваў на працягу астатняга этапу ў гiсторыi старажытнарускага гораду, было два каменныя праслiцы - зоннае i бiканiчнае[167]. Каменныя праслiцы былi як грубай работы, так i адмыслова вырабленыя i нават запалiраваныя.

З камяню таксама былi зроблены лiцейныя формачкi i некаторыя рэчы (жорны, грузiлы i iнш.), аб якіх гутарка пойдзе пазней.

Асартымент i якасьць каменных вырабаў не дазваляе бачыць адрозненьнi ў развiццi камнярэзства ў абедзьвух частах гораду. Асаблiвасьцю вакольнага гораду было тое, што там выраблялiся каменныя формачкi. Адсутнасьць такiх на Замкавай гары, верагодна, тлумачыцца тым, што бронзалiцейства на ёй не атрымала асаблiвага развiцця. Праслiца з камяню былi таксама распаўсюджаны толькi на Малым Замку.

У Наваградку знайдзена 55 кавалкаў чырванаватага бурштыну. На некаторых з iх захавалiся сляды апрацоўкі. Вялiкая частка знаходак (35) паходзiць з Замкавай гары, але гатовыя вырабы сустракаюцца толькi на Малым Замку. Гэта тры пацеркі бiканічнай i зоннай формы[168] i два пярсьцёнкі - вузкi i больш шырокi са шчытком.

Пераважаньне неапрацаванага бурштыну над гатовымi вырабамi тыпова i для iншых заходнерускiх гарадоў (Полацкая зямля, Тураў, Бярэсьце, Ваўкавыск). У той час, як у iншых гарадах Заходняй Русi з бурштыну выраблялi, галоўным чынам, крыжыкi[169], у Наваградку iх не знайдзена зусім.

Адзiн з залатароў, што працаваў на Замкавай гары, займаўся не толькi апрацоўкай каляровых i шляхетных металаў, але i горнага крышталю. У паўночнай частцы пляцоўкi сустракаюцца яго асколкi. Адзiным гатовым вырабам з гэтага мiнерала з'яўляецца абломак зонной пацеркі, дыяметрам 3 см.

У глебе Наваградка кепска захоўваецца дрэва. Асаблiва гэта характэрна для Малага Замка. Рэшткi дрэва там дайшлi, амаль выключна, у абгарэлым выглядзе. На Замкавай гары захавалася не гарэлае дрэво, што служыла як будаўнiчы матэрыял i рэчы з яго. Аднак i для гэтай часткi гораду цяжка сабе прадставiць у поўнай меры, у якой ступенi жыхары валодалi дрэваапрацоўкай. Аб маштабах выразна сведчаць прылады апрацоўкi дрэва, шматлiкія цьвiкi, вушкi i дужкi драўляных рэчаў i iншыя знаходкi. Дрэва, несумненна, было галоўным будаўнiчым матэрыялам наваградцаў.

Драўляныя рэчы знайдзены на Замкавай гары. Гэта лапата для веяньня зярна. Блiжэйшы горад, дзе знайдзена такая самая лапата, з'яўляецца Слонім[170]. У гаспадарчых пабудовах пастаянна сустракалiся клёпкi i донцы ад бочак, а таксама рэшткi лубяных скрыняў. У 1985 годзе пад пабудовай з плятнём знайдзены рэшткi доўбленага карыта. Сярод рэчаў з Замкавай гары маецца лыжка i некалькі чараў, апрацаваных на такарным станку.

У трох выпадках захавалiся па мастацку апрацаваныя драўляныя вырабы. На Малым Замку знайдзены дзве абгарэлыя пласцінкi, адна з якіх упрыгожана перакрыжаванымi лiнiямi, а другая пляцёнкай[171]. На Замкавай гары знойдзены чаранок, можа быць ад лыжкi, з пляцёным арнаментам.

Выраб драўляных рэчаў быў галіной хатняй вытворчасьці, але карыстаньне такарным станком паказвае, што гэта дзейнасьць прымала рысы рамяства.

У паўднёвай i паўднёва-усходняй частцы дзяцiнца знаходзiлася даволi шмат абрыўкаў скуры i скураных вырабаў. Ад абутку захавалiся рэшткi галовак, заднiка, абшыўкi краю i пракладкi падэшваў. З лiку iншых скураных вырабаў сустрэлiся частка рукавiцы i нарыхтоўка для заплаткi. Е.I. Ояцева, якая вызначала знаходкi, бачыць у iх рэшткi ўжываных рэчаў, якія не сведчаць аб тым, што яны былi зроблены на месцы знаходкi. Аднак, наўрад цi можна сумнявацца, што скураныя вырабы былi зроблены ў самым горадзе.

У кнiзе "Старажытны Наваградак" успамiналiся хатнiя заняткi жыхароў Малага Замка - прадзеньне, ткацтва i шыцьцё, аб чым сведчаць адпаведныя знаходкi[172]. Гэтыя ж заняткi мелi месца на тэрыторыi Замкавай гары, дзе знайдзены праслiцы i iглы. Да iх трэба далучыць клубкi абгарэлых нiтак i рэшткi верацёнаў з наматанымi на iх нiткамi.

Такiм чынам, матэрыялы, якiя характэрызуюць апрацоўку чорных, каляровых i шляхетных металаў, а таксама ганчарства, выраб касьцяных i iншых вырабаў, паказываюць на вельмi рознабаковую i разам з тым своеасаблiвую дзейнасьць наваградцаў з канца X да амаль канца XIII ст. Жалезаапрацоўчае рамяство Наваградка немагчыма адрознiць ад такой самай галiны гарадскога рамяства старажытнарускiх гарадоў i, у прыватнасьцi, гарадоў Заходняй Русi. Жыхары Наваградка стварылi свой керамiчны комплекс, шмат у чым блiзкi да керамiкі Ваўкавыска. Развiтая ў горадзе вытворчасьць палiванай керамiкi нараджае, у шэрагу выпадкаў, сваю арыгiнальную прадукцыю.

Спецыфiчная гiсторыя развiцця залатарства ў Наваградку. Яго арганiзацыя, як i сацыяльнае аблiчча рамеснiкаў у абезьвух частках гораду розныя. На тэрыторыi Малага Замка, у вакольным горадзе, пачынаючы з XII ст. працавалi свабодныя багатыя залатары, яны прадстаўлялi сабой нейкае аб'яднаньне. Рамеснiкi Замкавай гары, што абслугоўвалi феадала дзяцiнца, належалi да катэгорыi вотчынных залатароў, сярод якiх, вiдавочна, былi выхадцы з Кiева. Не выключана, што ў складзе ганчароў, якiя рабiлi палiваную керамiку для насельнiкаў Замкавай гары, таксама маглi быць прыбылыя паўднёварускiя рамеснiкi.

Апрацоўка косьцi, камяню i некаторых iншых матэрыялаў у Наваградку адставалi ад кастарэзства, камнярэзства i iншых рамёстваў шэрагу старажытнарускiх гарадоў, у тым лiку, i гарадоў Заходняй Русi; у некаторых выпадках яна заставалася на стадыi хатняй вытворчасьцi.

[1] ДН. С. 127-148.

[2] ДН. С. 28.

[3] ДН. С. 138-139.

[4] ДН. С. 140.

[5] Зверуго Я.Г. Древний Волковыск. Минск, 1975. С. 25; Лысенко П.Ф. Города Туровской земли. Минск, 1975. С. 104; Штыхов Г.В. Города Полоцкой земли. Минск, 1978. С. 103; Алексеев Л.В. Полоцкая земля. М., 1966. Мал. 41-42, 5.

[6] ДН. С. 73-74.

[7] Колчин Б.А. Железообрабатывающее ремесло Новгорода Великого. // МИА. 1959. Вып. 65. Мал. 7, 8.

[8] ДН. С. 98. Па мяркаванню С.В. Белецкага гэтыя шчыпцы выкарыстоўвалі як буллотэрый; яны з'яўляюцца адзінай знаходкай гэдкай прылады ў Старажытнай Русі.

[9] Рындина Н.В. Технология производства городских ювелиров X-XV вв. // МИА. 1963. Вып. 11. Мал. 12.

[10] Штыхов Г.В. Древний Полоцк. Минск, 1975. С. 57; Алексеев Л.В. Op. cit. Мал. 22, 10.

[11] ДН. Мал. 58, 8; Рындина Н.В. Op. cit. Мал. 12.

[12] Колчин Б.А. 1) Черная металлургия и металлообработка в Древней Руси. // МИА. 1953. Вып. 32. Мал. 30; 2) Железообрабатывающее ремесло ... Мал. 5, 1; Алексеев Л.В. Op. cit. Мал. 21, 5; ДН. С. 45. Мал. 58, 9, 10.

[13] ДН. Мал. 30, 1, 58, 5, 12; Лысенко П.Ф. 1) Op. cit. Мал. 9, 30, 32; 2) Берестье. Минск, 1985. С. 380; Загорульский Э.М. Возникновение Минска. Минск, 1982. С. 213.

[14] ДН. Мал. 30, 1, 58, 5, 12.

[15] Павлова К.В. 1) Могильник близ Новогрудка. // КСИА. 1965. Вып. 104. Мал. 37, 2; 2) Раскопки кургана у д. Городиловка. // КИСА. 1973. Вып. 135. Мал. 16, 4, 9; Поболь Л.Д. Древности Белоруссии в музеях Польши. Минск, 1979. С. 132., Мал. 83, 1, 84, 1, 2.

[16] Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 29, 1, 2; Загорульский М.Н. Op. cit. Мал. 18; Лысенко П.Ф. Бересте. Мал. 147, 8.

[17] ДН. С. 82.

[18] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 29; Раскопкі К.Т. Кавальскай. Дзякую аўтару за прадстаўлены матэрыял.

[19] Штыхов Г.В. Op. cit. С. 57; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. V, 1-4; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 146,1.

[20] ДН. Мал. 40,3; 72,7; Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 29, 20, 21; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. ІV, 4, 9; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 8, 6; Лысенко П.Ф. 1) Города ... Мал. 23, 21; 2) Берестье. Рис. 146,6.

[21] Штыхов Г.В. Op. cit. С. 57; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. ІV,2; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 30; Лысенко П.Ф. Берестье. Мал. 146,1.

[22] Гуревич Ф.Д. Древности белорусского Понеманьня. Л., 1962. Мал. 76,7; Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 29, 22; Загорульский Э.М. Op. cit. табл. IV,8; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 8, 12-14; Лысенко П.Ф. Города ... Мал. 37, 4.

[23] ДН. С. 55. Мал. 44; Шеляпина Н.С. Археологические наблюдения в московском Кремле в 1963-1965 гг. // МИА. 1971. Вып. 167. Мал. 8,7.

[24] ДН. Мал. 75,1.

[25] ДН. Мал. 41, 10.

[26] Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 9,2.

[27] Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 33, 24; Шноре Э.Д. Асотское городище. Рига, 1961. Табл. XІ, 12-20.

[28] Штыхов Г.В. Op. cit. С. 60; Загорульский Э.М. Op. cit. С. 243.

[29] Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 18; Лысенко П.Ф. Берестье. Мал. 159.

[30] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 32.

[31] Штыхов Г.В. Op. cit. С. 57; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 32.

[32] Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 76,6; 96,4.

[33] ДН. Мал. 79,5; Штыхов Г.В. Города ... Мал. 38,1; 44, 10; Алексеев Л.В. Op. cit. Мал. 41-42; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 10,1,2.

[34] ДН. Мал. 75,7.

[35] Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 140; Загорульский Э.М. Op. cit. табл. XXVI; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 34.

[36] Штыхов Г.В. Op. cit. С. 105; Загорульский Э.М. Op. cit. табл. XXVIII, 1-10; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 157; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 10, 14, 15; Воронин Н.Н. Древяе Гродно. // МИА. 1954. Вып. 41. Мал. 96, 14.

[37] Колчин Б.А. Хроника новгородских древностей. // Новгородский сборник. М., 1982. С. 162; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 34.

[38] Колчин Б.А. Жалезоделательное ремеслво... Мал. 69,5.

[39] ДН. Мал. 14, 5; Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 239.

[40] Загорульский Э.М. Указ. соч. Табл. XXV, 1-3; Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 233.

[41] ДН. Рис. 21,3.

[42] Лысенко П.Ф. Города ... Мал. 8,11; 29,5; Штыхов Г.В. Op. cit. С. 105; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 10,17.

[43] ДН. Мал. 14, 1.

[44] Штыхов Г.В. Древний Полоцк. Мал. 31,19; Загорульский Э.М. Op. cit. табл. XXX, 1-3; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 10, 18, 19; Лысенко П.Ф. Берестье Мал. 157,2.

[45] Штыхов Г.В. Города ...С. 105; Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 12,1,2; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 10,2,23; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 157, 11, 13.

[46] Штыхов Г.В. 1) Древний Полоцк. Мал. 31,17; 2) Города ... Мал. 38,5; Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 12, 3, 4; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 10, 20.

[47] Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 96, 16.

[48] Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 12, 9; Штыхов Г.В. Города ... Мал. 20, 38.

[49] ДН. Мал. 20, 11; 54, 8; Колчина Б.А. Хронология ... С. 163.

[50] ДН. Мал. 46,6,8,10.

[51] ДН. Мал. 84,4.

[52] Зверуго Я.Г. Op. cit. С.37; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 166,1-16.

[53] ДН. Мал. 8,1.

[54] ДН. Мал. 34,12; 46,7,8.

[55] Уртанс В.А. Средневековые медицинские инструменты для кровопускания. // СА. 1966. Вып.2. С. 329.

[56] Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 11,22; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 163,13.

[57] ДН. С. 44.

[58] Колчин Б.А. Жалезоделательное ремеслво ... С. 106; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 35, 37; Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 253-254.

[59] ДН. С. 45.

[60] Рябинин Е.А. Костромское Поволжье в эпоху средневековья. Л., 1986. С. 85.

[61] ДН. С. 127-136.

[62] Гуревич Ф.Д. Отчет аб археологических работах в Новогрудку в 1967 г. (Архіў ЛАIА ф. 35 1/1967, 32, лл. 26-27, 32.)

[63] ДН. С. 22, 28.

[64] ДН. С. 133. Табл. 18.

[65] ДН. С. 131-132.

[66] Загорульский Э.М. Op. cit. С. 261-262.

[67] ДН. Мал. 20,10; Горюнова В.М. Поселок ремесленников на Ловати. // проблемы археологии. Л., 1978. С. 143.

[68] ДН. Мал. 21,1; 33,7; 7,72; 1,6; 10,77,14; Алексеев Л.В. Op. cit. Мал. 22,2-9; Штыхов Г.В. Древний Полоцк. С. 53.

[69] ДН. С. 143.

[70] ДН. Мал. 19,18; 45,7; 78,7; 85,11.

[71] Алексеев Л.В. Op. cit. Мал. 22,2; Штыхов Г.В. Города ... С. 107; Загорульский Э.М. Op. cit. табл. XVIII,7,8; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 188.

[72] Загорульский Э.М. Исследования Вищинского замка. // ДГС. Минск. 1983., С. 88.

[73] Рыбаков Б.А. Ремесло Древней Руси. М., 1948. С. 306-317; Корзухина Г.Ф. Русские клады IX-XIII вв. Л., 1954. С. 71; Каргер М.К. Op. cit. С. 394-395; Пескова А.А. Древний Изяславль. // КСИА. 1981. Вып. 164. С. 68; Никольская Т.Н. Земля вятичей. М., 1981. С. 227.

[74] Гущин А.С. Памятники художественного ремесла Древненай Руси. М., 1936. Табл. XIV,3; Рыбаков Б.А. Op. cit. Мал. 81.

[75] Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 259; Загорульский Э.М. Возникновение Минска. Табл. XVII,1,2,4.

[76] Гуревич Ф.Д. К истории культурных сувязяу дренерусских городов Понеманьня с Киевской зямлёй. Л., 1974. С. 23-24; Килиевич С.Р. Детинец Киева IX - первой половины XIII веков. Киев, 1982. Мал. 72.

[77] Загорульский Э.М. Возникновение Минска. С. 213.

[78] ДН. С. 105. Мал. 82.

[79] ДН. Мал. 85,5.

[80] ДН. Мал. 87,8,11.

[81] ДН. С. 56.

[82] Павлова К.В. Могильник на территорыи окольного города Новогрудка. // КСИА. 1967. Вып. 110. Мал. 10.

[83] ДН. Мал. 40,1; 45,4.

[84] ДН. Мал. 12,3; 37,9; 78,9,10.

[85] Urtans W. Senakиe depozіtі Latvіja. Rіga, 1977. Lpp. 184-185, att. 92, 6-8; Vaіtskunskіene L. Grauzіu auksakalіs. // Труды АН Литовской ССР. 1981. Серия А. Вып. 1. рау 1, 9.

[86] ДН. Мал. 72,4.

[87] ДН. С. 45, 56. Мал. 33,5; 59,3,5.

[88] Гуревич Ф.Д. Древнености ... С. 189.

[89] Назаренко В.А. О находке очелья в Новогрудке. // Культура средневековой Руси. Л., 1974. С. 170-172.

[90] Павлова К.В. Раскопки могильника .... Мал. 38,3,7; ДН. С. 29, 32. Мал. 20,4; Заяц Ю.А. Курганный могильник Изяславля. // ДГС. С. 40. Мал. 9; Кирпичнико У А.Н. Раннесредневековая Ладога (результаты археологических даследваний). // Средневековая Ладога. Л., 1985. С. 17-18.

[91] Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 99,7; Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 260.

[92] Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 260.

[93] Павлова К.В. Op. cit. Мал. 38,2; Заяц Ю.А. Op. cit. Мал. 9.

[94] Штыхов Г.В. Древний Полоцк. С. 66. Мал. 33,2; Заяц Ю.А. Тамсама

[95] ДН. С. 96.

[96] Заяц Ю.А. Тамсама

[97] ДН. Мал. 76,6.

[98] ДН. С. 59, 74, Мал. 30,4; 59,1-5,16.

[99] ДН. Мал. 30,2; 15,6; 49,17; 59,13; Павлова К.В. Могильники ... Мал. 19,10.

[100] ДН. Мал. 30,7; 49,7; 69,2; 71,1.

[101] Штыхов Г.В. Города ...С. 71; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 48; Загорульский Э.М. Op. cit. С. 262.

[102] ДН. Мал. 20,3; 35; Штыхов Г.В. Города ... Мал. 18,15.

[103] Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 32,13; Штыхов Г.В. Древний Полоцк. Мал. 34,1,14,15; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 40.

[104] ДН. Мал. 49,21; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 14, 28, 29; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 176.

[105] ДН. С. 74. Мал. 59,17.

[106] ДН. С. 26; Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 90,9; Павлова К.В. Раскопки курганов у д. Городиловка. Мал. 16,8.

[107] Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 90,9; Павлова К.В. 1) Раскопки могильника ... Мал. 37,11; 2; 2) Раскопки курганов у д. Селец ... Мал. 1,2; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. XXXI,3; Зверуго Я.Г. Op. сit. Мал. 14,6.

[108] Гуревич Ф.Д Op. cit. С. 169. Мал. 90,9; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 46; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. XXXI,5; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 177.

[109] ДН. Мал. 55,12; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. XXXI,12-18.

[110] ДН. Мал. 85,8,9; Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 79,1; Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 265. Мал. 177, 178.

[111] ДН. Мал. 80,1; Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 265. Мал. 177.

[112] ДН. Мал. 41,4,7; 83,7; Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 96,1; Павлова К.В. 1) Раскопки могильника ... Мал. 37,9,10; 2) Раскопки курганов у д Селец ... С. 86 Мал. 1,2;

[113] ДН. Мал. 59,7-9; Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 79,3; Штыхов Г.В. Древний Полоцк. Мал. 32,16; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 188.

[114] ДН. С. 59. Мал. 49,14.

[115] ДН. Мал. 8,11; 66,7; Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 90,4.

[116] ДН. Мал. 90,5; 49,8,9.

[117] Поболь Л.Д. Op. cit. Мал. 81,7; Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 264.

[118] Павлова К.В. Раскопки могильника ... Мал. 37,3; Лысенко П.Ф. Города ... Мал. 9,5.

[119] ДН. Мал. 11,4; 22,2; Седова М.В. Ювелирные изделия древненого Новгорода (X-XV вв.). М., 1981. С. 129.

[120] ДН. Мал. 30,10; 16; Павлова К.В. 1) Op. cit. С. 1032; 2) Раскопки кургана у д. Городиловка. Мал. 16,2; Седова М.В. Op. cit. С. 129-130.

[121] ДН. Мал. 66,11; Зверуго Я.Г. Указ.Соч. Мал. 13,30.

[122] ДН. С. 66; Штыхов Г.В. Op. cit. С. 67.

[123] ДН. Мал. 83,2,1,4; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 13,24.

[124] ДН. Мал. 59,14; Павлова К.В. 1) Раскопки могильника ... Мал. 19, 12, 13; 2) Раскопки курганов у д. Селец ... Мал. 1,6; 2; Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 31,17; Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 34,17; Загорульский Э.М. Op. cit. С. 227.

[125] Павлова К.В. Раскопки курганов у д. Селец ... С. 90. Мал. 1,7; Седова М.В. Op. cit. Мал. 45,16,17.

[126] Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 169,1.

[127] ДН. Мал. 66,8; Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 34,22.

[128] ДН. Мал. 83,8-10; Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 97,2; Штыхов Г.В. Op. cit. С. 67; Лысенко П.Ф. Города .. Мал. 9,18.

[129] ДН. Мал. 83,5; Зверуго Я.Г. Указ соч. Мал. 14,24,25.

[130] Гуревич Ф.Д Op. cit. Мал. 79,2; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 14,27.

[131] Седова М.В. Op. cit. С. 158. Мал. 61,17-20.

[132] ДН. С. 44, 59, Мал. 59,27.

[133] ДН. Мал. 59,26.

[134] ДН. Мал. 12,6.

[135] ДН. Мал. 29,12; 67,22; 78,3.

[136] ДН. Мал. 60,10.

[137] Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 130. Мал. 11,22,1,6.

[138] ДН. Мал. 90,3.

[139] ДН. С. 127-137.

[140] Воронин Н.Н. Op. cit. С. 71.

[141] Штыхов Г.В. Op. cit. С. 64.

[142] Загорульский Э.М. Исследования ... С. 87-89.

[143] ДН. С. 12-15.

[144] Малевская М.В. Некоторые исторические связи Новогрудка в X в. (по материалам керамики). // КСИА. 1972. Вып. 129. С. 14.

[145] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 61-70.

[146] ДН. С. 15.

[147] Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 71,2,3; 73,2.

[148] Малевская М.В. Поливная керамика древнего Новогрудка. // СА. 1969. Вып. 3. С. 194-203; Гуревич Ф.Д. Поливная керамика новогрудского детинца. // СА. 1981. Вып. 4. С. 99-107.

[149] Макарова Т.И. Поливная посуда. Из истории керамического производства Древней Руси. // САИ. 1967. Сер. Е. Вып. 1-38. Табл. XV,2,8,17; XXIII,I.

[150] Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 101.

[151] Макарова Т.И. Op. cit. Табл. XXIV,8; XXV,2,11.

[152] Малевская М.В. Op. cit. С. 196, 198.

[153] Малевская М.В. Op. cit. С. 196, 199; Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 103.

[154] Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 103.

[155] Малевская М.В. Op. cit. С. 198.

[156] Макарова Т.И. Op. cit. Табл. XIV,8; Воронин Н.Н. Op. cit. С. 61; Новое в археологии Киева. С. 291.

[157] Макарова Т.И. Op. cit. С. 56.

[158] Якобсон А.Л. Средневековая поливная керамика как историческое явление. // вв. 1978. Вып. 39. С. 149, 150.

[159] Каргер М.К. Раскопки церкви Бориса и Глеба в Новогрудке. // КСИА. 1977. Вып. 150. С. 81; Архіў ЛАIА ф. 1. N 88/1965 л.6.

[160] Воронин Н.Н. Op. cit. С. 61.

[161] ДН. Мал. 8,2-4.

[162] ДН. Мал. 20,1.

[163] Штыхов Г.В. Города ... С. 111.

[164] ДН. С. 141-144.

[165] Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 17,10.

[166] ДН. С. 105.

[167] ДН. С. 85, 93. Мал. 72,12,13.

[168] ДН. С. 51, 65. Мал. 35,9.

[169] Штыхов Г.В. Города ... С. 115; Лысенко П.Ф. 1) Города... С. 60; 2) Берестье. С. 325; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. XXII, 1-4,6; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 60-61.

[170] Зверуго Я.Г. Археологические работы в Слониме. // БО. Мал. 27,1.

[171] ДН. Мал. 41,5; 86,4.

[172] ДН. С. 147.

Глава 5.

Зброя. Рыштунак верхавога каня i коньнiка

У жыхароў раньняга Наваградка не было багата зброi. У дамах i за iх межамi знаходкi зброi адзiнкавыя, пераважна гэта наканечнiкi стрэлаў. Бедныя зброяй i курганы ваколiц гораду. Становiшча карэнным чынам змяняецца з пачатку XII стагоддзя. Колькасьць зброi рэзка павялiчваецца. Рыштунак уладальнiкаў багатых дамоў вакольнага гораду складаўся са зброі блiжняга i дальняга бою, абарончай зброі, а таксама з прыладаў для язды конна. Шмат зброi з'яўляецца на тэрыторыi дзяцiнца. Акрамя ўсяго іншага там у адным месцы былi знайдзены рэшткі доспеха з жалезных пласцiнкаў, 15 бранебойных стрэлаў i цуглi. У навакольлі зброя XII-XIII стст. сусракаецца вельмі рэдка.

Нiжэй прыводзяцца дадзеныя аб размякаваньнi прадметаў узбраеньня паміж двума часткамi гораду.

Таблiца 4. Зброя. Рыштунак верхавога каня i коньніка

Да гэтых знаходак трэба далучыць два жалезныя наканечнiкі стрэлаў, што знайдзены ў Наваградку за межамі абодвух узгоркаў, а таксама зброю з ваколiц Наваградка. Наваградская калекцыя налiчвае, такiм чынам, каля 290 знаходак зброi i звязаных з ёй рэчаў.

Характэрызуючы прадметы ўзбраеньня, як i ў папярэднiх главах, паралелi аўтар прыводзiць, у першую чаргу, па матэрыялах гарадоў Заходняй Русi i ў выпадку адсутнасьцi такіх звяртаецца да матэрыялаў другiх гарадоў Старажытнай Русi.

Зброя блiжняга бою.

Бронзавае перакрыжаваньне мяча з галовамi птушак альбо драконаў па краях знайдзена ў пабудове першай паловы XII ст. Даўжыня яго 9,5 см. Мячы з падобнымi перакрыжаваньнямi характэрныя для тэрыторыi куршаў[1].

На Замкавай гары ў слоi XII ст. знайдзены бронзавы наканечнiк ножнаў мяча, вышынёй 7 см. Па П. Паульсену падобныя наканечнiкi выраблялi куршы i прусы пачынаючы з XI ст.[2]

Пляскаты бронзавы ажурны наканечнiк вышынёй 3 см., археолаг Е. Антаневiч прылiчыў да прадукцыi прыбалтыйскага вырабу. Аднак, аналогiй гэтай знаходцы няма[3].

Перакрыжаваньне шаблi з латунi, пашыраецца ў сярэдзiне i на канцах, захавалася ў даўжыню на 6 см. Блiзкае па форме жалезнае перакрыжаваньне вядома ў Мiнску. А.М. Кiрпiчнiкаў далучае Наваградскую i Мiнскую знаходкi да аднаго тыпу, паралелi ёсьць у паўднёварускiх старажытнасьцях[4].

Абломак ляза ромбападобнага ў сячэньнi кап'я, належыць да той самай пабудовы, дзе знайдзена перакрыжаваньне мяча. Да гэтай знаходкі блiзкі наканечнiк кап'я даўжынёй 22 см. з вёскі Кашалева паблiзу Наваградка. Паралелi гэтым коп'ям адзначым у Гродне i Лагойску[5].

У пабудове другой паловы XII ст. на Малым Замку знайдзена кап'ё даўжынёй 19,5 см. з квадратным у сячэньнi лязом i варонкападобнай утулкай. Такое ж паходзiць з Ваўкавыска[6].

Утульчатая сулiца (даўжынёй 15,3 см.) на нашым абшары аналогiй не мае. Па тыпалогii А.М. Кiрпiчнiкава належыць да другога тыпу, сустракаецца рэдка[7].

Ўтокi (3 экземпляры). Вышыня iх 5 см., дыяметр 3 см. Такiя вырабы для дрэўкаў коп'яў знайдзены ў Мiнску, Полацку i Бярэсьцi. Э.М. Загарульскi мяркуе, што з дапамогай ўтокаў у баі выкарыстоўвалi i тыльны бок кап'я[8].

Жалезны выраб в форме стрыжня з галоўкай (галоўкай мела адтулiну) у свой час мы вызначылі як кiсьцень. Аналогii не вядомыя[9].

Са зброяй блiжняга бою мы звязваем жалезныя пласцiнкі для ножнаў, верагодна, ад баявых ножнаў[10].

У Наваградскай калекцыi няма баявых сякер, але ў курганах такія былi, а ў Кашалеве дзве звычайныя сякеры знайдзены разам з кап'ём[11]. Трэба думаць, што сякеры Наваградка, аб якіх паведамлялася ў папярэдняй главе, у выпадку неабходнасьцi, таксама маглi служыць як зброя.

Зброя дальняга бою.

Да гэтага вiду зброi належаць 186 жалезных i касьцяных наканечнiкаў стрэлаў. 73 наканечнiкі з жалеза, г. зн. 40% былi ўтульчатыя. Характэрызуючы гэтыя вырабы, аўтар, як i іншыя археолагi, абапiраецца на капiтальную працу А.Ф. Мядзьведзева, што прысвечана зброi дальняга бою[12].

Сярод утульчатых наканечнiкаў вылучаюцца наступныя тыпы:

Двушыпныя. 16 экзэмпляраў, з якiх 10 знайдзены на Малым Замку, 5 на Замкавай гары i адзiн на ўзгорку, дзе стаяла царква. Даўжыня гэтых наканечнiкаў 6-10 см. Двушыпныя наканечнiкi пабытавалi ў Наваградку да сярэдзiны XII ст. Аналагiчныя - частыя знаходкi ў заходнерускiх гарадах (Гродна, Лукомль, Мiнск, Тураў, Пiнск, Бярэсьце, Браслаў, Ваўкавыск)[13].

Ромбападобныя (2) 3 экзэмпляры. Знайдзены на Малым Замку. Даужыня iх 2,5 см. Такiя ж маленькiя наканечнiкi знайдзены ў Гродне i Ваўкавыску[14].

Лаўралiсты (5). Даўжынёй 5 см. Паралелi вядомыя на Кiеўшчыне i ў Iзяслаўлі (Украiна)[15].

Шылападобныя (8). 48 экземпялраў з вастрыём квадратнага, рамбiчнага i прамавугольнага сячэньня. Сячэньне аднаго наканечнiка было трохвугольнае. Даўжыня iх 2-4,5 см. Паміж двума часткамi гораду падзелены амаль пароўну. Адзiн наканечнiк знайдзены каля схiлу ўзгоркаў. Падобныя наканечнiкi ў вялікай колькасьці знайдзены ў Ваўкавыску. Вядомыя яны таксама ў Мiнску i Пiнску. Для трохграннага ў сячэньнi наканечнiка А.Ф. Мядзведзеў паказвае толькi адну аналогiю ў Iзяслаўлі[16].

Пiрамiдальныя з кароткiм масiўным вастрыём i доўгай шыйкай (9), 2 экземпляры. Знайдзены на Малым Замку. Даўжыня iх 4,5-7 см. Наканечнiк гэтага тыпу знайдзены ў Мiнску[17].

Ад трох наканечнiкаў захавалiся толькi ўтулкi.

Наканечнiкаў чарашковых стрэлаў знайдзена 117 экзэмпляраў. Яны прадстаўлены наступнымi тыпамi:

Двушыпны з упорам (30). Знайдзены ў пабудове Малага Замка другой паловы XII ст. Даўжыня яго 7 см. У заходнерускiх гарадах такiя наканечнiкi вядомыя ў Мiнску i Лукомлі[18].

Наканечнiкi з бакавымi выступамi (32), 5 экзэмпляраў. Знайдзены на Малым Замку. Даўжыня iх 8-9,5 см. Такiя ж сустракаюцца ў Гродне, Лагойску i Ваўкавыску[19].

Ромбападобныя выцягнутыя (39). 2 экземпляры. З вакольнага гораду. Даўжыня iх 10-11 см. Адзiн з iх належыць да iнвентара пабудовы першай паловы XII ст. Аналогii вядомыя ў Гродне, Друцку i Ваўкавыску[20].

Ромбападобныя гнёздаўскага тыпу (41). 3 экземпляры. Усе з Малага Замка. Даўжыня iх да 11 см. Сустракаюцца ў Ваўкавыску i Вiцебску[21].

Ромбападобныя з пашырэньнем у сярэдзiне пяра (43). 11 экзэмпляраў. Паміж вакольным горадам i дзяцiнцам размяркаваныя амаль пароўну. Даўжыня наканечнiкаў 5-11 см. У заходнерускiх гарадах гэты тып зброi адзначаецца ў Тураве, Ваўкавыску, Слонiме i Лагойску[22].

Ромбападобныя наўгародскага тыпу (46). 11 экзэмпляраў. Дзевяць знайдзены на Малым Замку. Даўжыня наканечнiкаў 6-7 см. Два падобных паходзяць з Ваўкавыску[23].

Рамбiчныя без упору (47) 4 экзэмпляры. Усе з Малага Замка. Даўжыня iх 5-9 см. Падобныя сустракаюцца ў Ваўкавыску i Лукомлi[24].

Ромбападобныя з упорам i з наiбольшым пашырэньнем у верхняй палавiне пяра (52). 8 экзэмпляраў, з iх ёсьць з тэрыторыi Малага Замка. Даўжыня наканечнiкаў 5-7 см. Аналогii вядомыя ў Ваўкавыску i Мiнску[25]. Такі ж наканечнiк, але без упору паходзiць з пабудовы другой паловы XII ст. на Малым Замку. Паралелi яму знайдзены ў Ваўкавыску[26].

Двурогiя срэзнi з упорам (60) 3 экзэмпляры. Наiбольш раньнi наканечнiк этага тыпу знайдзены ў пабудове другой паловы XI ст. на Малым Замку i меў па краях зазубрыны. З Замкавай гары паходзiць адзiн наканечнiк даўжынёй 5 см. Двурогiя срэзнi прысутнiчаюць у Ваўкавыску i Воршы[27].

Востралiстыя (61) 3 экзэмпляры. Даўжыня iх 5 см. Усе знайдзены на Замкавай гары. Аналогii iм вядомыя ў шэрагу помнiкаў за межамi Беларусi[28].

Ланцэтападобны з упорам (62) 7 экзэмпляраў. Пяць з іх з Малага Замка. Даўжыня - 9-11 см. У абезьвух частках Наваградка належаць да слаёў, якія датаваныя раней за канец XI ст. Ланцэтападобныя наканечнiкi знайдзены ў Полацку, Лукомлi i Ваўкавыску[29].

Лiстападобны з наiбольшым пашырэньнем каля вастрыя (65). Даўжыня яго 4,5 см. Знайдзены на Малым Замку. На тэрыторыi старажытнарускiх гарадоў аналогiй не мае. Па прапорцыях пяра адпавядае наканечнiкам, што пабытавалi да канца XI ст.[30]

Срэзнi ў выглядзе вузкай выцягнутай лапаткi (67). 16 экзэмпляраў. Пераважаюць знаходкi з Замкавай гары (13). У лiку наканечнiкаў Малага Замка адзiн знайдзены ў пабудове XIII ст. Даўжыня срэзняў 7-11 см. На думку А.Ф. Мядзьведзева гэтыя стрэлы з'явiлiся на Русi разам з ордамi Батыя. Адзiнкi такiх срэзняў сустракаюцца ў Гродне, Друкцу, Полацку, Давiдгарадку, Мiнску i Бярэсьцi[31].

Ланцэтападобныя квадратнага сячэньня з упорам (77), 3 экзэмпляры. Адзiн наканечнiк даўжынёй 8,5 см. знайдзены ў пабудове Малага Замка другой паловы XII ст. Аналогii паходзяць з Мiнска[32]. Пiрамiдальныя з масiўнай баявой галоўкай i з перахватам каля чарашка (91), 2 экземпляры даўжынёй 4-5 см. Наканечнiкi гэтага тыпу маюцца ў Ваўкавыску[33].

Бранебойны з кароткай масіўнай баявой галоўкай i доугiм чарашком (92). Знайдзены на тэрыторыi Малага Замка, даўжыня 4 см. Гэтаму наканечнiку няма паралеляў у гарадах на тэрыторыi Беларусi. Блiжэйшае падабенства - знаходка XIII ст. з Ноўгараду[34].

Шылападобныя квадратнага альбо рамбiчнага сячэньня з перахватам каля чарашка (95). 10 экзэмпляраў, усе з Малага Замка. Частка належыць пабудовам XII-XIII ст., сярод iх вылучаецца наканечнiк з насечкай на шыйцы. Такiя наканечнiкi сустракаюцца ў шэрагу заходнерускiх гарадоў (Ваўкавыск, Мiнск, Лагойск)[35].

Асобныя наканечнiкi стрэлаў не маюць паралеляў у зводзе А.Ф. Мядзьведзева: два шылападобныя квадратнага сячэньня з кароткай шыйкай, даўжыня наканечнiкаў 5-7 см. Гэты тып наканечнiка ёсьць у Мiнску. Адзначым таксама квадратны ў сячэньнi наканечнiк, раскляпаны каля чарашка i наканечнiк з кароткiм рамбiчным у сячэньнi чарашком[36]. 20 зламаных наканечнiкаў стрэлаў не атрыбутаваныя.

Касьцяныя наканечнiкi стрэлаў (9 экзэмпляраў), з iх шэсьць знайдзены на Замкавай гары. З гэтых наканечнiкаў:

Утульчатыя (5 экзэмпляраў), даўжынёй 5-6 см. Кулепадобны наканечнiк, аналагiчны ваўкавыскiм наканечнiкам i томары з гранёным вастрыём, падобныя да знаходак з Ваўкавыска i Мiнска[37].

Чарашковыя (4 экзэмпляры), знайдзены толькi на Замкавай гары. Маюць рамбiчнае ў сячэньні вастрыё. Даўжыня цэлага наканечнiка 10 см. Яны падобныя да наканечнiкаў стрэлаў успамянутых гарадоў[38].

На Малым Замку знайдзены часткi складаных лукаў - абломкi пятлi i пласцiнкі з выразным арнаментам. Наваградскую пятлю А.Ф. Мядзьведзеў залічвае да тыпу ноўгародскiх[39]. У адной з наібольш старажытных пабудоў Малага Замка знайдзена частка жалезнай акоўкi ад калчана, форма якой блiзкая знаходкам з Кiеўскага некропаля i Яраслаўскiх курганаў[40].

Да зброi Наваградка належаць наканечнiкi арбалетных стрэлаў (12 экзэмпляраў), з якiх 9 знайдзены на Замкавай гары. Сярод iх:

Утульчатыя (5 экзэмпляраў). Даўжынёй 7,5-10 см. Пiрамiдальныя квадратнага сячэньня з шыйкай i без яе. Аналагiчныя знайдзены ў Гродне i Бярэсьцi[41].

Чарашковыя квадратнага сячэньня з ромбападобнай граньню (4 экзэмпляры), даўжынёй 6,5-7,5 см., паралелi якiм знайдзены ў Гродне, Ваўкавыску i Бярэсьцi[42].

Чарашковыя квадратнага сячэньня з ромбападобнай граньню i зрэзанымi вугламi (3 экзэмпляры). Даўжыня iх 8,5-9 см. У свой час А.Ф. Мядзведзеў адзначыў, што акрамя Наваградка, гэты тып стрэлаў, характэрны для тэрыторыi Латвii, на Русi невядомы. З публiкацыяй ваўкавыскiх матэрыялаў всьветлiлася, што яны прымянялiся i ў гэтым горадзе[43].

Ад абарончых даспехаў захавалiся абрыўкi кальчуг i пласцiнкі ад панцыраў. Абрыўкi кальчужнага пляценьня знайдзены ў абедзьвух частках гораду. Кавалак скiпелых калец на Малым Замку належаў да iнвентара пабудовы другой паловы XII ст. Сустракаюцца асобныя колцы ад бранi гэтага віду. Усяго ў Наваградку, вiдавочна, пабытавалi тры кальчугi. На тэрыторыi Беларусi ў гарадах рэшткi кальчуг прысутнiчаюць у Полацку, Ваўкавыску, Мiнску i Бярэсьцi[44].

Пласцiнчатымi доспехамi гаражане таксама карысталіся ў абедзьвух частках гораду. У Наваградку предстаўлена два тыпы гэтай абарончай зброi - пласцiнчатага раменнага мацаваньня i чашуйчатага, якое мацавалася на тканіну альбо скураную аснову[45]. У пабудове XIII ст. Малага Замка было некалькі пласцiнаў ад чашуйчатага панцыра[46]. Пласцiны памерам 6х5 см. ад падобнага панцыра паходзяць з Замкавай гары. Выдатнай знаходкай з'яўляецца пласцiнкавы даспех з Замкавай гары, да якога належалi больш за 100 пласцiнак 6,5х1,5 см. Некаторыя пласцiны мелi трохвугольны выступ. Па колькасці пласцiн, што належаць да аднаго даспеху, наваградскi саступае толькi ноўгародскiм, дзе лiк пласцiнаў доходзiў да 300[47]. Самы старажытны панцыр на тэрыторыi Беларусi (IX-X стст.) паходзiць з гарадзiшча Хатомель, а знаходкi сiнхронныя наваградскiм, вядомыя в Полацку, Друцку, Мiнску i Бярэсьцi[48].

Ад аброці верхавога каня ў Наваградку захавалася 11 цугляў, 6 на Малым Замку i пять на Замкавай гары. Абломак цугляў знайдзены на селiшчы Гардзiлоўка[49]. Цэлых цугляў знайдзена 3 экзэмпляры. Яны, як i тыя, што захаваліся ў абломках, з'яўляюцца двухсастаўнымi. Цуглi з Замкавай гары з тонкiмi псалiямi, (на канцах якiх канiчныя шышачкi), па А.М. Кiрпiчнiкаву належаць да другога тыпу[50]. Экземпляр з вакольнага гораду, знайдзены ў пабудове другой паловы XII ст. фiгурна акаваны i iнкруставаны бронзай[51]. Аналагiчныя цуглi з дзяцiнца ўпрыгожаны насечкай. Цуглi такога ж тыпу, з двух рухомых частак i двух кольцаў, пераважалi i сярод знаходак захаваных нецалкам. Гэта чацвёрты тып па А.М. Кiрпiчнiкаву[52]. Сярод знаходак сустрэлiся 5 псалiй[53].

Двусастаўныя цуглi былi шырока распаўсюджаны ў старажытных гарадах на тэрыторыi Беларусi. Яны вядомыя ў Панямонні (Гродна, Ваўкавыск), у гарадах Полацкай зямлi (Полацк, Мiнск, Вiцебск, Копысь, Лагойск, Браслаў, Гарадiшча на Менцы). Цуглi з Малага Замка А.М. Кiрпiчнiкаў супастаўляе са знаходкамi з Iзяслаўля, Воiшчыны i Паросься[54].

З рыштункам каня, верагодна, звязаны асобныя знаходкi з жалеза i бронзы - гэта Т-падобная бляшка, якая магла быць часткай аброці, агалоўе ў выглядзе фiгурнай жалезнай пласцiнкі, якая анаментаваная бронзавымi цвiчкамi[55], а таксама вялiкiя жалезныя спражкi, якія разглядаліся ў папярэдняй главе.

У Наваградку знайдзены тры падковы з вострымi шыпамi. Дзьве з iх на Малым Замку, адна - на Замкавай гары. А.М. Кiрпiчнiкаў вызначае такiя падковы як другі тып. Падковы з двума шыпамi знайдзены ў Ваўкавыску i Бярэсьцi[56].

Да рыштунка наваградскага коньнiка належаць 28 шпор. 24 шпоры знайдзены на Малым Замку, дзе яны пабытавалі пачынаючы з XII ст. У жылых пабудовах знайдзены ад адной да чатырох шпор[57].

Амаль усе шпоры Малага Замка былi прадметам вывучэньня А.М. Кiрпiчнiкава, які распрацаваў iх тыпалогію[58]. Наступныя знаходкi на Малым Замку i Замкавай гары папоўнiлi назiраньні гэтага аўтара. Вось характэрыстыка гэтых шпораў:

1 тып (3 экзэмпляры). Со стрыжнепадобным шыпом. Адна арнаментавана бронзавым дротам. Аналагiчныя сустракаюцца ў Полацку, Мiнску i Ваўкавыску[59].

III тып (14 экзэмпляраў). "Вуглаватыя". Адна з іх для падлетка. Шыпы гэтых шпораў пiрамiдальныя, канiчныя альбо з шарападобным наростам. Амаль усе шпоры гэтага тыпу анаментаваны бронзавым дротам, срэбнай плацiроўкай, срэбнай, залатой альбо алавянай кропкавай iнкрустацыяй. Знайдзена шпора, якая ўпрыгожана срэбнымi кружкамi. Такі тып сустракаецца ў Полацку, Мiнску, Гродне i Ваўкавыску[60].

IV тып (5 экзэмпляраў). З "манжэтамi" на шыпах. Адна з iх iнкруставана бронзавым дротам. Паралелi гэтаму тыпу сустракаюцца ў Полацку, Гродне, Ваўкавыску i Бярэсьцi[61].

V тып (6 экзэмпляраў). Дзьве з iх (з Малага Замку) былi парныя. Шпора Замкавай гары плацiравана волавам. Разам з ёй знайдзена спражка, праз каторую быў прасунуты раменьчык. Шпоры V тыпу сустракаюцца ў гарадах Полацкай зямлi, Ваўкавыску, Пiнску i Бярэсьцi[62].

Стрэмян у Наваградку амаль не было. Адзiны абломак стрэмя, абкручаны бронзавым дротам, знайдзены на Малым Замку[63].

На Замкавай гары знайдзены дзьве скрабнiцы вышынёй 7 см. па тыпалогii А.М. Кiрпiчнiкава такiя скрабнiцы з пласцiнкавым грэбнем належаць да першага тыпу[64].

Ледаходныя шыпы (5 экзэмпляраў). Сустракаюцца ў абедзьвух частках гораду i прызначалiся для чалавека i каня. Такiя прыстасаваньнi часта знаходзяць у Полацкай зямлi[65].

Па колькасьці i разнастайнасьці зброi Наваградская калекцыя адпавядае ўзбраеньню заходнерускiх гарадоў i блізкая да калекцыі зброi Ваўкавыска, якая наiбольш поўна адлюстроўвае ваенную справу Заходняй Русi. Да таго ж для абодвух гарадоў было характэрна шырокае карыстаньне ўтульчатымi наканечнiкамi стрэлаў. У Ваўкавыску жалезныя наканечнiкi этага тыпу нават пераважалi, складаючы 63% усіх знаходак[66]. Гэта акалічнасьць падмацоўвае выснову А.Ф. Мядзведзева, згодна якому ўтульчатыя наканечнiкi стрэлаў былi распаўсюджаны ўздоўж заходніх гранiц Русi. Для астатніх старажытнарускiх зямляў яны складаюць 1 % адносна чэрашковых[67].

Зброя Наваградка мае агульнарускi характар. Амаль уся яна зроблена мясцовымi рамеснiкамi. Аб гэтым сведчаць нарыхтоўкi жалезных i касьцяных наканечнiкаў стрэлаў. Прыналежнасьць зброi на Малым Замку ўладальнікам багатых дамоў вакольнага гораду, а на Замкавай гары феадалу i яго дружыне, сказалась на тым, што многiя прадметы ўзбраеньня ўпрыгожаны iнкрустацыяй, плацiроўкай i iншымi спосабамi. Акрамя шпораў, якія ў заходнерускiх гарадах нярэдка арнаментаваныя, наваградскiя кавалi фiгурна адкавалi цуглi, пакрыўшы iх бронзавай iнкрустацыяй. Насечка i кропкавы арнамент упрыгожвалi iншыя знаходкi цугляў. Стрэмя было абкручана бронзавым дротам, бронзавымi цвiчкамi аздоблены выраб, якi мы лiчым агалоўем каня. Нават звычайны наканечнiк жалезнай стралы, які прызначаны ворагу, меў насечку ля перехвату.

Спецыфiкай наваградскай калекцыi зброi была вялiкая колькасьць срэзняў у форме вузкай рыдлёвачкi, у якiх А.Ф. Мядзведзеў бачыць зброю манголаў. У Ноўгарад i паселiшчы Прыбалтыкi, якія не былі спустошаны манголамі, дадзеныя наканечнiкi, на думку аўтара, трапiлi пасля нашэсьця манголаў, у вынiку палiтычных i гандлёва-эканамiчных сувязяў[68].

У Наваградку срэзняў знайдзена больш чым у Бiляры - сталiцы Булгар, які манглолы ўзялі ў 1236 г. З 276 жалезных наканечнiкаў стрэлаў, срэзнi-рыдлёвачкі прадстаўлены 11 экзэмплярамi, а ў старажытнарускім Серэнску, які быў абложаны мангольскім войскам у 1238 г., знайдзена 12 такіх срэзняў[69].

Нагадаем, што з 16 наваградскiх срэзняў рыдлёвачак, 13 былi знайдзены на Замкавай гары - Наваградскім дзяцiнцы i паспрабуем зразумець канцэнтрацыю дадзенага вiду ўзбраеньня менавіта ў гэтай частцы гораду з дапамогай летапiсных звестак. Як паведамляе летапiсец пад 1274 г., у складзе рацi Льва Данiлавiча, які пайшоў паходам на Наваградак былi татарскiя воi начале з Ягурчынам, згуртаваныя ў асобны полк. У выніку нападу валынскаму войску ўдалася ўзяць толькi вакольны горад, а дзяцiнец яны ўзяць не змаглi (с.00). Вiдавочна, вялiкая колькасьць мангольскiх стрэлаў на Замкавай гары - гэта сведчаньне безпаспяховых спробаў воiнаў князя Льва, у прыватнасьцi, яго мангольскага палка, заваяваць Наваградскi дзяцiнец.

Як ужо адзначалася, асобныя знаходкi срэзняў- рыдлёвачак вядомыя ў шэрагу заходнерускiх гарадоў, але цiкава, што ў наiбольш багатай ваўкавыскай калекцыi зброi, дзе налiчваецца 234 жалезных наканечнiкаў стрэлаў, такiх срэзняў не было[70].

Раней прыведзеныя пiсьмовыя сведчаньні аб Наваградку паказваюць актыўную ваенную дзейнасьць яго жыхароў, праўда, толькi для другой паловы XIII ст. Наваградцы адбіваюць паходы на горад валынскiх князёў, аб гэтым паведамленьні пад 1252, 1253 i 1254 гадамi. У 1256 г. Раман Данiлавiч, які атрымаў Наваградак ў сваё ўладаньне, збіраецца з гараджанамi на дапамогу свайму бацьку, які ваяваў з яцьвягамi. Пад тым жа годам маецца паведамленьне, што "Роман и новгородци" павiнны былi iсьці да Возвяўля, а адтуль да Кiева. Войшалк, які валодаў Наваградкам у 60-я гады XIII ст. узяўшы з сабой наваградцаў "и пойди в Литву княжить". Нарэшце пад 1274 г. паведамляецца, што пад напорам валынскага войска, паў Наваградскi вакольны горад, але дзяцiнец утрымаўся.

Выдатная i разнастайная зброя Наваградка, характэрная для жыхароў гораду з пачатку XII ст., якая не саступала лепшым старажытнарускiм ўзорам, давала iм магчымасть i ў XII ст. рабіць блiжнiя i далёкiя паходы, ў якiх прымалi ўдзел не толькi пешыя воi, але i коньнiкі. Гэта зброя дазваляла трымаць у падпарадкаваньнi просты люд гораду i жыхароў Наваградскай акругi.

[1] ДН. С. 39., Мал. 28,4.

[2] Paulsen P. Schwertortbander der Wіkіngerzeіt. Stuttgart, 1953. S. 107, 125.

[3] ДН. С. 107., Мал. 88,2.

[4] ДН. Мал. 88,3; Загорульский Э.М. Возникновение Минска. Минск, 1982. Табл. VI,4; Кирпичников А.Н. Древненаруское оружие. (? 2 ?)// САИ. 1966. Серия Е. 1-36

[5] ДН. Мал. 28,13; Побль Л.Д. Древности Белоруссии в музеях Польши. Минск, 1979. Мал. 83,2; Воронин Н.Н. Древнее Гродно. // МИА. 1954. Вып. 41. Мал. 22,1; Штыхов Г.В. Города полоцкой земли. Минск, 1978. Мал. 38,17.

[6] ДН. Мал. 54,12; Зверуго Я.Г. Древний Волковыск. Минск: 1975. Мал. 32,2.

[7] ДН. Мал. 28,14; Кирпичников А.Н. Op. cit. С. 102.

[8] ДН. Мал. 88,5; Загорульский Э.М. Op. cit. С. 216; Штыхов Г.В. Древний Полоцк. Минск, 1975. С. 57; Лысенко П.Ф. Бярэсци. Минск, 1985. Мал. 148,5.

[9] ДН. С. 45., Мал. 34,1.

[10] ДН. С. 107., Мал. 88,8.

[11] Павлова К.В. 1)Раскопки могильника близ Новогрудка. // КСИА. 1965. Вып. 104. С. 100; 2) Раскопки курганов у д. Городиловка. // КСИА. 1973. вып. 135. С. 60; Поболь Л.Д. Op. cit. Мал. 83,1; 84,1,2.

[12] Медведев А.Ф. Ручное метательное оружие // САИ. 1966. Серия Е. 1-36. Лічбы ў дужках пасля найменавання знаходак абазначаюць тып наканечникаў па А.Ф. Мядзведзеву.

[13] Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 22,7; Штыхов Г.В. Города ... Мал. 45,2; Лысенко П.Ф. 1) Города Туровской земли. Минск, 1975. С. 53; 2) Бярэсци. Мал. 150; Алексеев Л.В. Полоцкая земля. М., 1966, Мал. 43,6; 72,12,13; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,1.

[14] ДН. Мал. 81; Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 22,8; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,5.

[15] Медведев А.Ф. Op. cit. С. 57.

[16] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 105; Загорульский Э.М. Указ. счо. Табл. VIII,11-13; Лысенко П.Ф. Города ... Мал. 28,3-5; Медведев А.Ф. Op. cit. С. 59.

[17] Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. VIII,20.

[18] ДН. Мал. 47.1; Загорульский Э.М. Op. cit. табл. IX,1-4; Штыхов Г.В. Города... Мал. 45,22.

[19] ДН. Мал. 28,8; 47,4; 60,5; Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 22,5; Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 45,21; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,21.

[20] ДН. Мал. 34,2; Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 22,4;Медведев А.Ф. Op. cit. С. 65; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,12.

[21] ДН. Мал. 81,1; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,14; Штыхов Г.В. Города... Мал. 45,9.

[22] ДН. Мал. 47,5; 67,5; Лысенко П.Ф. Города ... С. 52; Зверуго Я.Г. 1) Op. cit. Мал. 33,25; Археологические работы в Слониме.// БС. Мал. 17,6.

[23] ДН. Мал. 55,4; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 107., Мал. 33,15.

[24] ДН. Мал. 55,8; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,16; Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 45,28.

[25] ДН. Мал. 71,1; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,18; Загорульский Э.М. Op. cit. табл. IX,5.

[26] ДН. Мал. 55,5; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,17.

[27] ДН. Мал. 19,10; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,22-24; Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 45,26.

[28] Медведев А.Ф. Op. cit. С. 73.

[29] Штыхов Г.В. 1) Древний Полоцк. С. 105; 2) Города ... Мал. 45,5,6; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33, 26.

[30] Медведев А.Ф. Op. cit. С. 75.

[31] ДН. Мал. 78,4; Медведев А.Ф. Op. cit. С. 75; Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 88,100; Штыхов Г.В. 1) Города ... Мал. 45,35; 2) Древний Полоцк. Мал. 30,2; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. X,1; Лысенко П.Ф. 1) Города ... Мал. 38,2,3; 2) Берестье. Мал. 150,9.

[32] ДН. Мал. 69,1; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. IX,14,15.

[33] Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,35.

[34] Медведев А.Ф. Op. cit. Табл. 25,7.

[35] ДН. Мал. 67,5; 73,4; Штыхов Г.В. Города ... Мал. 45,33; Алексеев Л.В. Полоцкая земля. М., 1966. Мал. 431; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. IX,13.

[36] ДН. Мал. 42,1; Загорулский Э.М. Op. cit. Табл.IX,13.

[37] Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,43,45; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. X,11.

[38] Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,42; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. Х,10.

[39] ДН. Мал. 79,6,7; Медведев А.Ф. Op. cit. С. 43., табл. 9,2.

[40] ДН. С. 20., Мал. 8,9.

[41] Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 88,8; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 150,22

[42] Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 88,2,6; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 150,20; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 111.

[43] ДН. Мал. 81,4; Медведев А.Ф. Op. cit. С. 95; Зверуго Я.Г. Op. cit. С.111.

[44] ДН. Мал. 66,16; Штыхов Г.В. Древний Полоцк. С. 57; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 112; Загорульский Э.М. Op. cit. С. 220; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 148,3,4.

[45] Кирпичников А.Н. Древнерусское оружие. // САИ. 1971. Серия Е 1-36. С. 17-18.

[46] ДН. Мал. 73,6.

[47] Колчин Б.А., Янин В.Л. Археологии Новгорода 50 лет.// Новгородский сборник. М., 1982. С. 78.

[48] Кухаренко Ю.В. Средневековык Полесья. // САИ. 1961. Серия Е 1-57. Табл. 8; Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 30,15; Кирпичников А.Н. Op. cit. С. 16; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. XI,1,2; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 149.

[49] Гуревич Ф.Д. Древнености белорусского Понеманьня. 1962. Мал. 76,4.

[50] Кирпичников А.Н. Снаряжение конника и верхового коня на Руси IX-XIII вв. // САИ. 1973. Серия Е 1-36. С. 15-16.

[51] ДН. Мал. 55,16.

[52] Кирпичников А.Н. Op. cit. С. 16.

[53] ДН. Мал. 88,4,6.

[54] Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 88,21; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 35,1-4; Штыхов Г.В. Города ... С. 107; Лысекно П.Ф. Op. cit. ??? 153,1,2; Кирпичников А.Н. Op. cit. С. 16.

[55] ДН. С. 93, 107., Мал. 73,2; 88,1.

[56] ДН. Мал. 40,8; 47,8; Кирпичников А.Н. Op. cit. С. 83-84; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 35,1; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 153,12.

[57] ДН. Мал. 28,7,8; 34,5,9; 60,8,9,11; 67,24-27.

[58] Кирпичников А.Н. Op. cit. С. 105.

[59] Кирипичников А.Н. Тамсама.

[60] Кирпичников А.Н. Тамсама.

[61] Кирпичников А.Н. Тамсама; Лысенко П.Ф. Op.cit. С. 229-230.

[62] Кирпичников А.Н. Op. cit. С. 105.,табл. XX,2,2а; Штыхов Г.В. Op. cit. С. 107; Лысенко П.Ф. 1) Города ... Мал. 28,10; 2) Берестье. Мал. 152,4.

[63] ДН. Мал. 81,8.

[64] Кирпичников А.Н. Op. cit. С. 84.

[65] Штыхов Г.В. Op. cit. С. 107.

[66] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 103

[67] Медведев А.Ф. Op. cit. С. 55.

[68] Медведев А.Ф. Op. cit. С. 76.

[69] Культура Биляра. М., 1985. С. 155. 171; Никольская Т.Н. Военное дело в городах земли Вятичей (по материалам древненаруского Серенска). // КСИА. 1974. Вып. 139. С. 35.

[70] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 103.

Глава 6.

Сельская гаспадарка i промыслы.

Важную ролю сельскай гаспадаркi, у прыватнасьцi, зямляробства ў эканомiцы старажытнарускага гораду паказваюць шматлiкiя матэрыялы. Няма, здаецца, нi аднаго гораду дамангольскага часу, пры раскопках якога не былi б знайдзены тыя альбо iншыя сельскагаспадарчыя прылады, зярняты i iншыя рэалii, што належаць зямляробству. Не выпадкова, гiсторыя сельскай гаспадаркi Старажытнай Русi, шмат у чым будуецца на матэрыяле з раскопак старажытнарускiх гарадоў. Аб старажытнарускiм горадзе апраўдана можна сказаць, як казалі аб сярэдневяковым горадзе Заходняй Еўропы: ён "напалову заселены i напалову засеяны".

У культуры старажытнага Наваградка спецыфiчна адлюстраваны заняткi вясковых жыхароў гаспадаркай. Жывучы ў зоне наібольш урадлівых зямляў Беларусi, наваградцы займалiся зямляробствам галоўным чынам, у раньнюю пару iснаваньня паселiшча. Да наібольш старажытнай пары ў гiсторыi Наваградка належыць свiран на пасадзе i, магчыма, другое такое ж памяшканьне, што стаяла амаль побач. Сошнiк з Малага Замка належыць да раньнiх ворных прыладаў на Беларусi[1]. У абедзьвух частках гораду знайдзены абломкi яшчэ двух сашнiкоў i двух наральнiкаў. На тэрыторыi Замкавай гары знайдзена каса-гарбуша. Такая ж каса на вакольным горадзе ляжала пад печкай дома[2]. Сярпы (3 экзэмпляры) вядомыя толькi на Малым Замку. За выключэньнем аднаго з iх, якi ўваходзiў у iнвентар простага гаражанiна другой паловы XII ст., два другiя, як i ворныя прылады i косы, звязаны з раньняй гiсторыяй гораду.

Земляробчыя прылады, падобныя да нашых, з'яўляюцца ў X ст. На падставе знаходкi сашнiка з Гродна, які нагадваў наваградскi, А.В. Кiр'янаў рэканструяваў саху Панямоньня ў выглядзе трох, а магчыма i чатырохзубовай вупражнай прылады. Такая саха яшчэ не мела прыстасаваньня для адвалу пласта i магла толькi разрыхляць зямлю на нязначную глыбiню[3]. Наваградскiя сярпы належаць да ноўгарадскага тыпу прыладаў, якія лiчылiся наiбольш эфектыўнымi[4]. Драўляная рыдлёука для веяньня зерня адзначана ў главе 4. Яна знайдзена ў той зоне Наваградскага дзяцiнца, дзе жылі княжацкія чаляднікі.

У Наваградку знайдзены восем камянёў-жорнаў, з якiх толькi адзiн належаў да культурнага слою XII ст. Астатнія, ізноў такi звязаны з жыцьцём паселiшча да канца XI ст. У гэтым плане цiкавая пабудова 23 вакольнага гораду. Да яе належалі пяць жорнавых камянёў. На Замкавай гары знайдзены толькi адзiн такі камень. Ён ляжаў у мацерыковай яме. Для апрацоўкi агародаў служылi рыдлёўкі, ад якiх захавалiся жалезныя акоўкi (3 экзэмпляры). Падобныя акоўкi добра вядомыя ў старажытнарускiх помнiках, у тым лiку ў заходнерускiх гарадах.

Занятак земляробствам, характэрны для перыяду з канца X да канца XI стст., у XII ст. спыняецца. Гэта праца робiцца заняткам простых гараджан, у той час як насельнiкі багатага кварталу вакольнага гораду i заможныя слаi Замкавай гары прадстаюць толькi як спажыўцы ўраджаю. У апошнiх гэта праявілася ў гумнах, якія запоўнены зернем i iншымi сельскагаспадарчымi культурамi.

У юрыдчных дакументах XVI ст. яшчэ добра прасочваецца сувязь Наваградка з сельскай гаспадаркай[5]. Натуральна, што ў старажытнарускі час яна была нашмат цяснейшая. Можна сабе ўявiць, што вытворцамі сельскагаспадарчай прадукцыі побач з шэраговымi наваградцамi, якія займалiся земляробчымi работамi, былi таксама жыхары акругi.

Сельскагаспадарчыя культуры ў Наваградку прадстаўлены наступным чынам: азiмае жыта складала 56% злакаў, мягкая пшанiца - 42%[6]. Зусім па-іншаму прадстаўлены гэтыя дзьве культуры ў другiх гарадах Панямоньня. У Гродне азiмага жыта было 98%, а ў Ваўкавыску 96% ураджаю[7]. У невялікай колькасьці ў Наваградку прадстаўлены iншыя культуры - ячмень, авёс, гарох i канапля[8]. У адной з бочак кладавой на Замкавай гары ляжалi згарэўшыя косткi яблык i слiваў[9].

Разнастайныя матэрыялы сведчаць аб жывёлагадоўлі гараджан. Гэта рэшткi хлявоў з гноем, ножнiцы, каб стрыгчы авечак, праслiцы з разнастайных матэрыялаў i остэалагiчныя матэрыялы. Апошнiя прадстаўляе таблiца - вынік доследаў В.I. Цалкiна:

Таблiца 5. Косьцi хатняй жывёлы (Малы Замак)

Сярод хатняй жывёлы ў Наваградку перавага была за буйнай рагатай жывёлай і свiнямі, што, увогуле, адпавядае характару остэалагiчных астаткаў старажытнарускiх гарадоў. Авечкi i козы ў рацыёне насельнікаў складалi адносна невялікую долю, але людзі шырока выкарыстоўвалi скуры і воўну гэтай жывёлы, а косьцi былi матэрыялам для розных вырабаў.

У археалагiчнай лiтаратуры неаднаразова падымалася пытаньне аб тым, цi былі коні на Русi мясной жывёлай. Вялiкая частка даследчыкаў лiчыць, што гэта адбывалася ў галодныя гады[10]. Па назiраньнях В.I. Цалкiна жыхары Малага Замка елi канiну. Рэшткі конскіх касьцей сустракалiся ў такім стане, што гэта былi рэшткi мясной ежы[11], косьцi каня былi матэрыялам для вырабу пралак. Але галоўнае выкарыстаньне коней было для транспартных i баявых патрэбаў. Пры адносна невялікай колькасьці конскіх касьцей - няшмат больш за 5% ад усіх касьцей жывёлы, у Наваградку знайдзена шмат рэчаў, якія належаць да рыштунаку коньнiка i вупражжы верхавога каня, аб якіх гаварылася ў папярэдняй главе.

Апошнім у шэрагу хатняй жывёлы стаiць сабака. Па заключэньню Н.М. Ермолавай ён быў дробнай пароды.

Вялiкае значэньне мела ў Наваградку паляваньне. Остэалагiчныя матэрыялы, даследваныя В.I. Цалкiным паказваюць наступнае:

Таблiца 6. Косьцi дзiкай жывёлы (Малы Замак).

Дзiкiя жывёлы прадстаўлены касьцямi зубра, шляхетнага аленя, дзіка i інш. Сярод остэалагiчнага матэрыялу Замкавай гары Н.М. Ермолава вылучае косьцi тура - вельмі рэдкай жывёлы. Такiм чынам, палявалі на мясных жывёлаў. Заўважым, што да такіх В.I. Цалкiн залічае мядзведзя i бабра[12].

Пушныя звяры, якiх у лясах Панямоньня вялося багата, астаткамі касьцей не прадстаўлены. Гэта, аднак, не значыць, што яны не былi аб'ектам паляваньня. Пушнiна, несумненна, была хадавым таварам, якiм наваградцы маглi расплачвацца за дарагiя i нярэдка унiкальныя вырабы, знайдзеныя ў гэтым горадзе. Яшчэ ў 1950 г. Е.I. Гарунова, а пазней В.I. Цалкiн звярнулi ўвагу на тое, што остэалагiчны матэрыял дае скажонае прадстаўленьне аб сапраўдных памерах паляваньня на пушнога звера. Адсутнасьць касьцей пушных зьвяроў на паселiшчы аўтары тлумачаць тым, што пасля таго як скура звера была знята, тушу яго пакідалі у лесе[13]. Праўдзiвасьць этага мяркаваньня падцвярджаецца драўлянай скульптурай са Штральзунда (ГДР), якая паказвае паляўнічага, якi здымае ў лесе скуру забiтай вавёркi[14]. Праўда, на асобных паселiшчах знайдзена шмат касьцей пушных звяроў, так на гарадзiшчы Асотэ ў Латвii косьцi кунiцы складалi 45% остэалагiчных астаткаў дзiкай фауны[15].

Вялiкае значэньне паляваньня характэрнае i для iншых гарадоў Панямоньня. У Ваўкавыску, на Замчышчы - вакольным горадзе, косьцi дзiкай жывёлы складалi 29,1% остэалагiчных матэрыялаў, а на "Шведскай гары" - дзяцiнцы - 55,4%. На гродзенскім дзяцiнцы - Старым Замку прадстаўнікi лясной фаўны складалi 57% касьцей[16]. Остэалагiчныя матэрыялы Замкавай гары Наваградка не былi так сiстэматычна вывучаны як адпаведныя матэрыялы Малага Замка, але можна сабе ўявiць, што значэньне паляваньня там было, прыблiзна, такое ж, як у Ваўкавыску i Гродне. Нагадаем, што менавіта на Наваградскім дзяцiнцы была знайдзена серыя касьцяных стрэлаў, прызначаных для таго, каб не пашкодзiць скуру звера i косьцi тура, незафiксаваныя ў другiх заходнерускiх гарадах.

Акрамя спецыяльнай паляўнiчай зброi, амаль усе наканечнiкi жалезных стрэлаў, за выключэньнем бранебойных i арбалетных, маглi прымяняцца i для паляваньня. Спецыфiчнай зброяй паляўнічых былi жалезныя гарпуны, знайдзеныя толькi на Малым Замку (19 экзэмпляраў). Там яны з'явiлiся з пачатку XII стагоддзя. Аднашыпныя гарпуны даўжынёй да 15 см. i двушыпныя, даўжынёй да 10 см. (мал.). У пабудове 6, блiзка печы, ляжалi восем двушыпных гарпуноў, з якiх шэсьць, верагодна, знаходзiлiся ў звязцы[17]. У гэтым доме жыў добры паляўнічы. Гарпуны выкарыстоўвалiся пры паляваньні на буйнага звера. У заходнерускiх гарадах падобныя гарпуны знайдзены ў Ваўкавыску, Мiнску i Бярэсьцi, а таксама на гарадзiшчы Масковiчы (замак)[18].

У старажытнарускiх гарадах лясной паласы косьцi дзiкай жывёлы складаюць нязначную частку остэалагiчных матэрыялаў. Так у Маскве, у "зарядье", у слоі XII-XIII стст. яны прадстаўлены 0,6%, у Крамлі 5%, на дзяцiнцы ў Серенску - 2,1%, у Слабодцы i Старай Разанi - 5%, у Яраполчы Залескім 8,5-10%[19]. У гарадах Заходняй Русi значэньне паляваньня было большае. У Полацку косьцi лясной фауны складалi 17,6%, Вiцебску - 18,1%, Тураве - 21,8%, Пiнску - 25,6%, Бярэсьцi - 26,3%, Давiдгарадку - 41%, Лукомлi - 42,3% i Клецку - 45,7%[20]. Наiбольшае значэньне паляваньня, як адзначалася, для Ваўкавыска i Гродна i ў гэту ж групу трэба ўключыць Наваградскi дзяцiнец.

Значэньне паляваньня ў старажытнарускім Наваградку асабліва праяўляецца ў XII i XIII стст., калі сацыяльныя вярхi гораду перастаюць займацца зямляробчымі работамі. Паляваньне для iх гэта не толькi эканамiчная неабходнасьць, але i забава вярхушкi феадальнага гораду. Багатае насельнiцтва вакольнага гораду i знаць дзяцiнца бавіліся паляваньнем, "ловiтвой", "ловом" як называлi яго пiсьмовыя крынiцы. "Ловiтва прiспе" паведамляецца ў павучэньнi Грыгорыя Назiянзiна па спiсу XI ст. Аповесьць мінулых часоў (временных лет) пад 1036 г. адзначае "Мстислав изиде на ловы", а ў павучэньнi Ўладзiмiра Манамаха князь гаворыць, што ён паляваў "на всяк зверь"[21]. Рознiца ў паляваньні на пушных i мясных звяроў адлюстраваная ў наступных радках аб Iльлі Мурамцы: "В те поры Ильи Муромца дома не лучилося; полевал он далече во чистом поле. Зверя лютого на копье ловил, соболей, куниц на низок низал"[22].

Сацыяльная афарбоўка Наваградскага паляваньня наглядна супрацьпастаўлена значэньню этага промыслу ў прыгарадным паселiшчы Гардзiлоўка. Косьцi дзiкай жывёлы складаюць там 84% остэалагiчных матэрыялаў. У жыхароў паселiшча былi свiньнi, козы i буйная рагатая жывёла. Лясная фаўна ў роўнай ступенi прадстаўлена касьцямi дзiка i лася[23].

У Наваградку знайдзена некаторая колькасьць касьцей птушак. Скапленьне птушыньх касьцей адзначана ў адной з гаспадарчых пабудоў Наваградскага дзяцiнца. Тут разводзiлi кур, гусей i качак. Цікавай знаходкай з'яўляюцца косьцi жураўля. Згодна "Рускай праўдзе" журавель лiчыўся ўласнасьцю таго гаспадара, на страсе якога ён звiў сваё гняздо. Жураўлiнае мяса "жеравiе" успамiнаецца ў лiку блюд з дзiчы на пiру богатага чалавека ў "Слове аб багачы Лазары"[24].

Разам з мясным сталом у Наваградку быў распаўсюджаны рыбны. У жылых пабудовах i паблiзу iх неаднаразова сустракалiся косьцi i луска рыб. Па дадзеных Н.М. Ермолавай, гэтыя косьцi буйных рыб з пароды асетровых, а таксама шчупака, акуня, язя i карпа. У Гродне, які стаіць на Нёмане i ў Ваўкавыску, які звязаны з гэтай ракой прытокамi, набор рыбы быў больш разнастайны[25].

У рыбалоўны рыштунак наваградцаў уваходзiлi астрогi, знайдзеныя толькi на Малым Замку (3 экзэмпляры). Даўжыня iх дасягала 28 см. Аналогii астрогам вядомыя ў шэрагу заходнерускiх гарадоў. Для закола рыбы выкарыстоўвалi таксама гарпуны i двушыпныя наканечнiкi стрэлаў[26]. Жалезныя рыбалоўныя кручкi з прамым i нахiльным стрыжнем (мал.) (5 экзэмпляраў) вядомыя ў абедзьвух частках гораду. Вялікія кручкi прызначалiся для жэрлiца, дробныя для вудаў i перамётаў. Рыбалоўныя кручкi сустракаюцца ва ўсіх гарадах Заходняй Русi.

У пабудове другой паловы XI ст. на Малым Замку знайдзены жалезная выраб, які прадстаўляе з сябе, можа быць, падвоены рыбалоўны кручок з дадатковымi выступамi (мал)[27]. Паралелi яму невядомыя.

Наваградцы лавiлi рыбу сеткамi. Аб гэтым можна мяркаваць па вялікім каменным грузiлу з прасвірлаванаў ступенчатай адтулiнай i свiнцовых грузiлах. На Малым Замку вядомыя двайныя жалезныя кручкi з перавiтым стрыжнем (3 экзэмпляры)[28]. Iмi карысталiся каб вытаскiваць сетку. Такiя ж кручкi знайдзены ў Ваўкавыску[29].

Iхтыялагiчныя астаткi i рыбалоўныя прылады дазваляюць заключыць, што значную частку ўлову складалi вялiкiя рыбіны. Магчыма, што спецыфiка Наваградскага паляваньня сказвалася на характары рыбалоўства. Абодва гэтыя промыслы былi блiзкiя адзiн да другога i невыпадкова месцы паляваньня i рыбалкі мелi агульнае найменьне "ловище". Аднак рыбалоўства ў гаспадарцы наваградцаў адыгрывала меньшую ролю чым паляваньне. Верагодна, гэта тлумачыцца тым, што галоўная крынiца рыбы - Нёман знаходзiцца ад гораду на адлегласьцi каля 30 км.

Сярод археалагiчных знаходак Наваградка не захавалася матэрыялаў, якія б паказвалі заняткi гараджан бортнiцтвам. Тым не меньш, гiсторыю бортнiцтва ў Наваградку можна аднавiць рэтраспектыўна. У XVI ст. у гэтым горадзе iснавала воскабойня, а ў прывiлеях, дадзеных Наваградскiм гараджанам па Мадзебургскаму праву, яны маглi сячы дрэвы "окром бортного дерева, которого рушить не смеють"[30]. Бортнiцтва павінна было мець значэньне ў Наваградку, як і па ўсёй Лiтве, дзе мёд i воск складалi галоўную частку сялянскiх грашовых плат у феадальны час[31]. Праўда, няясна, займалiся iм гаражане цi толькі сяляне.

На заканчэньне адзначым, што наваградцы ласавалiся ляснымi арэхамi - ляшчынай, шкарлупа якiх захавалася ў культурным слоі старажытнарускага часу.

Археалагiчныя дадзеныя, якія характэрызуюць сельскую гаспадарку i промыслы Наваградка, тыповыя для старажытнарускiх гарадоў. Спецыфiка нашага гораду заключаецца ў тым, што ў XII-XIII стст. там незвычайныя суадносiны паміж зямляробствам i паляваньнем. Значная роля паляваньня, тыповая для Гродна, Ваўкавыска i некаторых iншых заходнерускiх гарадоў, не адбiлася на зямляробчых занятках гараджан. У Наваградку, у тых частках гораду, дзе жылi прывелiраваныя слаi, паляўнiчы промысел як бы выцясняе зямляробства. Iм займалiся толькi простыя гаражане, а патрэбы ў сельскагаспадарчай прадукцыi, вiдавочна, задавальнялi таксама за кошт сельскага насельнiцтва.

У сувязi з пытаньнем аб узаемаадносiнах зямляробства i промыслаў у старажытнарускім Наваградку, хацелась б звярнуць увагу, што за пару кіламетраў ад гораду знаходзiцца вёска Брацянка, упершыню ўспамянутая ў пiсьмовай крыніцы канца XIV пачатку XV стст. пад найменьнем двор Бретена, які ўваходзiў в склад уладаньняў Наваградка[32]. Найменьне Брацянка верагодна ўзыходзiць да старажытнарускага слова Бретьянiца альбо Бретьянiча, што значыць сьвiран альбо гумно, дзе захоўваўся запас правiянту - гатавiзна[33]. Цiкава, што Iпацеўскі летапiс гумны альбо сьвiрны пад такой названiем паказвае ў сельскай мясцовасьцi. Пад 1146 г. паведамляецца: "Идоста на Игарыве селче идеже бяше сустроил двор добре, бе же тоу готовизни много в бретьяничах/брнетьяницех и в погребе вина и медове"[34]. Цалкам магчыма, што ў старажытнарускім Наваградку на тэрыторыi сучаснай Брацянкi маглi быць склады, куды вакольнае насельнiцтва звозiла сельскагаспадарчую прадукцыю i якiя iснавалi паралельна з гумнамi i свiрнамi, адкрытымi на тэрыторыi дзяцiнца.

[1] ДН. Мал. 80,3; Коробушкина Т.Н. Земляробства на тэрыторыі Беларусі. Мінск, 1979. С. 22-24.

[2] ДН. С. 26.

[3] Кирьянов А.В. Материалы по истории земледелия из раскопок в Гродно. // МИА. 1954. вып. 41. С. 209.

[4] Коробушкина Т.Н. Op. cit. С. 48, 49.

[5] Бурдзейка А. Нарыс соцыяльна эканамічнага жыцьця места Наваградку ў XVI сталецьці. // Гістарычна-археалагічны зборнік. Менск, 1927. Т. 1. С. 167-168.

[6] Кирьянов А.В. Op. cit. С. 20, 207; Зверуго Я.Г. Древний Волклвыск. Минск, 1975. С. 84.

[7] Вызначэнне Н.А. Кір'янавай.

[8] Вызначэнне М.М. Якубцінера.

[9] Вызначэнне В.А. Калеснікава.

[10] Третьяков П.Н. Сельское хозяйство и промыслы // ИКДР. 1951. Вып, 1 С. 59; Монгайт А.Л. Старая Рязань // МИА. 1955. Вып. 49. С. 166; Седов В.В. Сельские поселения центральных районов Смоленской земли // МИА. 1960. Вып. 92. С. 75

[11] Асабістае паведамленне В.İ. Цалкіна. Канінай, магчыма, харчаваліся ў гарадах Панямоння - Гродне і Ваўкавыску. Зверуго Я.Г. Op.cit. С. 90

[12] Цалкин В.И. К истории животноводства и охоты в Восточной Европе // МИА. 1952. Вып. 107. С. 126.

[13] Горюнова Е.И. К вопросу об "остеологической" статистике // КСИИМК. 1950. Вып. XXXV. С. 60-65; Цалкин В.И. Op. cit. С. 65, 126.

[14] Штэтылло Я.Ф. Деревянная скульптура XIV-XV вв. из Штральзунда // СА. 1965. Вып. 1, С. 306-314.

[15] Шноре Э.Д. Асотское городишче // Материалы по археологии Латвийской ССР. Рига, 1961.

[16] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 86,91; Цалкин В.И. Фауна из раскопок Гродно // МИА. 1954, Вып. 41. С. 233.

[17] ДН. С. 35., Мал. 23,5; 54,9; 55,14.

[18] Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 31, 17-19; Загорульский Э.М. Возникновение Минска. Минск, 1982. Табл. XI, 3-6; Лысенко П.Ф. Берестье. Минск, 1985. С. 367; Дучыц Л.У., Шчаглова В.В. Жывёлагадоўля і палявянне ў жыцці насельніцтва Маскавіцкага гарадзішча (XI-XIII стст). // Весці АН БССР. 1987. Вып. 2 C. 78.

[19] Никольская Т.Н. Земля вятичей. М., 1981. С. 218; Данильченко В.Н. Характеристика остеологическогоматериала // Седов М.В. Ярополч Залесский. М. 1978. С. 154.

[20] Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 364-365.

[21] Срезневский И.И. Материалы для словаря древнеруского языка // ?? 1902. ? 11. С. 38; ПСРЛ. 1846. Вып. 1. С. 65.

[22] Кириевский П.В. Песни. 1860. Вып. 1. С. 57.

[23] Вызначэнне М.К. Верашчагіна.

[24] Левашева В.П. Сельское хозяйство // Труды ГИМ. 1956. Вып. 32. С. 83; Ржига В.Ф. Очерки по истории быта домонгольской Руси // Труды ГИМ. 1949. Вып. 5. С. 97.

[25] Воронин Н.Н. Древнее Гродно // МИА. 1954. Вып. 41. С. 58; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 95.

[26] ДН. Мал. 85,12; Куза А.В. Рыбный промысел в Древней Руси // Автореферат канд. дис. М., 1970. С. 11.

[27] ДН. Мал. 19,8.

[28] ДН. Мал. 45,3; 60,6; 77,15.

[29] Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 31,6,12,13.

[30] Бурдзейка А. Op. cit. С. 160, 166.

[31] Паулекене Е. Хозяйственное значение бортничества в феодальной Литве // Is Lіetuvіu kulturos іstorjos. 1964. IV. p. 278-279.

[32] Любавский М.К. Областное деление и местное управление литовско-русскогогосударства. М., 1902. С. 128.

[33] ПСРЛ. М.Ю 1962. Вып. 11. Стб. 333.

[34] Срезневский И.И. Op. cit. Спб., 1893. Т. 1. С. 571.

Глава 7. Гандль.

Знешнiя сувязi

Прывазныя вырабы i матэрыялы Малага Замка i некаторыя пытаньні знешнiх сувязяў яго жыхароў разглядалiся ў кнiзе "Старажытны Наваградак"[1]. Задача гэтай главы - даць прадстаўленьне аб сувязях нашага гораду з блiжнiмi i дальнiмi землямi Старажытнай Русi i краiнамi, што знаходзяцца за яе межамi, пазнаёмiць пры гэтым чытача з прывазнымi вырабамi, знайдзенымі на Замкавай гары i ў ваколiцах гораду.

Аб бясспрэчнай гандлёвай дзейнасьцi гараджан даюць прадстаўленьне матэрыялы XII-XIII стст. - бязмен i вагавыя гiркi. Жалезны бязмен i дзве гiркi знайдзены на Малым Замку. Да знаходак Замкавай гары належаць шэсьць гiрак, пры гэтым пяць з iх сустракаюцца ў гаспадарчай пабудове XII ст.[2]

Наваградскi бязмен, кольцы якога iнкруставаны белым металам, мае даўжыню стрыжня 41 см. Бязмены, якія рэдка сустракаюцца ў старажытнарускiх гарадах, вядомыя па знаходкам у Кiеве i Старой Рязанi. На тэрыторыi Беларусi бязмены знайдзены ў Мiнску i Слуцку, а гiркi ў Лагойску (2250 грамаў) i на гарадзiшчы Масковiчi Браслаўскага раёна Вiцебскай вобласьцi[3]. Па разліках Б.А. Колчына, на стараразанскім безмене, даўжынёй 36 см. можна ўзважыць груз вагой да 7-8 пудоў. Такі самы груз мог важыць бязмен з Мiнска, якi меў такую ж даўжыню[4]. Наваградскi бязмен даўжынёй 41 см. павiнен быў вытрымліваць большы цяжар.

Гiркi Наваградка прадстаўляюць наступнае:

1. Свiнцовая пляскатай формы. Дыяметр 3,4 см., вышыня 1,8 см. (мал.); вага 143 г.

2. Бронзавая з прасверленай адтулiнай, залiтай свiнцом. Зоннай формы. Дыяметр 3 см., вышыня 1,5 см. (мал.). вага 100 г.

3. Бронзавая бiканiчная. Дыяметр 1,5 см., вышыня 1,6 см. Вага 90 г.[5]

4. Бронзавая зоннай формы. Дыяметр 1,8 см., вышыня такая ж (мал.). вага 57 г.

5. Металiчная з гранёнымi бакамi. Дыяметр 1,8 см., вышыня такая ж. На сплошчаных баках выбiты крыжы. вага 34 г.[6]

6. Бронзавая. Зоннай формы. Дыяметр 1 см., вышыня 1,8 см. На сплошчаным баку выбiты крыж. вага 21 г.

7. Бронзавая дэфармiраваная (мал.). вага 29 г.

8. Бронзавая зонная. Дыяметр 1,8 см. Вышыня такая ж. На сплошчаных баках выбiты крыж. вага 34 г.

Амаль усе Наваградскiя гiркi былi прадметам доследу Шаміля Бекцінеева. Четыром з iх - вагой 21, 29, 57 i 143 г. аўтар знаходзiць весавыя аналогii сярод лiтоўскiх злiткаў XII-XIV стст. Гiрка вагой 90 г. блiзкая да адпаведных знаходак з Друцка i Берасьця i адпавядае палове лiтоўскага рубля вагой 170-185 г. Што датычыць гiркi вагой 34 г., то падобныя, што маюць кратнасьць 4,25 (роўныя вазе скандынаўскага артуга - 8,5 г.) на думку Ш.I. Бекцінеева, хадзiлі ў Наваградку, дзе асабліва моцны лiтоўскі ўплыў[7].

У заходнерускiх гарадах, акрамя безменаў i гiрак, што ўспамянутыя вышэй, знайдзены часткi чашачных вагаў (Ваўкавыск, Друцк). Вагі i гiркi вядомыя i ў курганным iнвентары[8].

Аб гандлёвай дзейнасьцi аднаго з насельнiкаў Наваградскага дзяцiнца сведчыць скапленьне гiрак у адной пабудове. Аб гэтым занятку жыхароў вакольнага гораду сведчыць маленькая свiнцовая пломба з адцiснутай на ёй латiнскай лiтарай j. Дарэчы, у сувязi з гэтым, прыпомнiць атрыбуцыю наваградскiх жалезных шчыпцоў Малага Замка, якую прапанаваў С.В. Белецкi - ён бачыў у iх буллотэрый - прыстасаваньне для вырабу свiнцовых пломб.

Перш чым характэрызаваць сувязi Наваградка з другiмi старажытнарускiмi землямi i краiнамi за межамi Русi, трэба зразумець яго эканамiчныя адносiны з насельнiцтвам навакольных вясковых паселiшчаў. У нейкай меры гэта пытаньне разглядалася раней, але ў дадзенай главе яно патрабуе разгляду прымяняльна да ўсяго археалагiчнага матэрыялу.

Iдэнтычнасьць жалезных вырабаў цэнтральнага паселiшча i рэчаў, што знайдзены на селiшчы Гардзiлоўка i ў курганах, не пакідаюць сумненьня ў тым, што ў дагарадскі перыяд у гiсторыi Наваградка, а таксама ў перыяд iснаваньня раньняга i развітага старажытнарускага гораду, ён пастаўляў прадукцыю сваіх кавалёў у Наваградскую акругу. Вясковыя кавалi, вiдавочна, выпрацоўвалi толькi простыя жалезныя вырабы[9], а рэчы, якія патрабавалi квалiфiкаванай працы маглi зрабіць толькi рамеснiкi цэнтральнага паселiшча.

Амаль усе бронзавыя вырабы акругi маюць аналогii ў Наваградскім матэрыяле. Выключэньнi адзiнкавыя. Так у курганах знайдзены лiрападобныя спражкi[10], якіх няма ў Наваградку. Аднак такая спражка знайдзена ў iнвентары Наваградскага могiльнiка[11] i, натуральна, належала жыхару Наваградка. Толькi дзве знаходкi не маюць паралеляў у Наваградку. Гэта скроневыя кольцы з завязанымi канцамi з могiльнiка Гардзiлоўка 1, якія нагадваюць племянныя ўпрыгожаньнi крывiчоў (гл. с. 00).

Напачатку гiсторыi Наваградка ў вясковыя паселiшчы прывозілi вырабы Наваградскiх ганчароў. Некаторыя гаршкi з курганаў немагчыма адрознiць ад Наваградскiх. Уплыў Наваградска ганчарства сягаў так далёка, што нават гаршок з селiшча каля в. Чарэшля, амаль за 30 км. ад Наваградка[12], нагадвае керамiку этага гораду. У XII ст. у вясковых паселiшчах працавалi свае ганчары. Посуд этага часу адрознiваецца ад гарадскога[13]. Магчыма, што ў Наваградку была выраблена тканіна, абрывок якой (скдадаўся з чорных, чырвоных, жоўтых i белых нiтак), быў знайдзены ў Каменке i, верагодна, паходзiць з кургана[14].

Прывазныя вырабы, знайдзеныя ў Наваградскай акрузе, якiя трапілі туды праз Наваградак, істотна дапаўняюць наша прадстаўленьне аб знешнiх сувязях цэнтральнага паселiшча. Iмпарт, знайдзены ў курганах гэта, галоўным чынам, пацеркi са шкла i камяню iншаземнага паходжаньня. У той час калі ў Наваградку яны прадстаўлены адзiнкавымi знаходкамi, у курганах, асабліва ў Наваградскім магiльнiку знайдзены ніткі са шкляных пацерак.

Археалагiчныя матэрыялы неаспрэчна паказваюць, што дагарадское паселiшча, а потым i старажытнарускi Наваградак з канца X да XIII стст. сiстэматычна пастаўляла вакольнаму насельнiцтву прадукцыю сваіх рамеснiкаў i прывазныя вырабы. На абмен, як мы спрабавалi паказаць у папярэдняй главе, гаражане куплялi сельскагаспадарчую прадукцыю.

Абмежаваўшыся гэтымi звесткамi аб сувязi Наваградка са сваёй акругай разгледзiм як адбiлiся ў культуры гораду кантакты з другiмi старажытнарускiмi землямi.

Прывазныя вырабы старажытнарускага паходжаньня

Галоўнымi пастаўшчыкамi прывазных вырабаў у Наваградак былi Кiеў, Кiеўская зямля i некаторыя iншыя паўднёварускiя землi. Для паўднёварускага iмпарту характэрна не толькi разнастайнасьць, але i паступленьне знаходак значнымi партыямi. Пераходзiм да iх разгляду.

Шыферныя праслiцы (112 экзэмпляраў). Гэтыя вырабы прыбывалi ў Наваградак напрацяг усяго разгледжанага перыяду. Праслiцы з шыферу размяркаваліся наступным чынам: Малы Замак - 101 знаходка, Замкавая гара - 8, ваколiцы - 3 праслiцы. Наiбольш раньняя знаходка паходзiць з кургана з трупаспаленьнем у Гардзiлоўцы 1. На Замкавай гары шыфернае праслiца ўпершыню з'яўляецца ў пабудове другой паловы XI ст.[15] Гэта праслiца было знайдзена на вогнiску гэтага ж часу. У пабудовах XII-XIII стст. на Малым Замку лiк такiх праслiц даходзiў да 11 экзэмпляраў.

Форма праслiц, пераважна, бiканiчная i зонная. Радзей сустракалiся бочкападобныя i дыскападобныя. Памеры: дыяметр 1,5-2,5 см., вышыня 0,7-2 см. Рэдкiмi знаходкамi былi мiнiяцюрныя экземпляры (дыяметр да 1,5 см). Шыферныя праслiцы, знайдзеныя ў адной пабудове былi рознай формы i памераў (мал.). Храналагiчнаму падзелу яны, такiм чынам, не паддаюцца, чым i падцвярджаюць выснову В.А. Мальм[16].

Наваградскiе знаходкi, як i ўсе шыферныя праслiцы былi паўднёварускага паходжаньня. Даўняе мяркаваньне аб тым, што гэтыя вырабы вывезены толькi з Оўруча, дзе здабывалі i апрацоўвалі ружовы шыфер, пахілена пераканаўчымi матэрыяламi аб тым, што падобны шыфер апрацоўвалі ў шэрагу старажытнарускiх пунктаў (Кiеў, Суздаль, гарадзiшча на Менцы, Гарадiшча Вербычка ў Галiцкай зямлі)[17]. Пры тым значэньнi, якое мелi сувязi Наваградка з Кiевам, наiбольш верагодным прадстаўляецца, што Наваградскiя шыферныя праслiцы былi прадукцыяй кiеўскiх майстэрняў.

Наваградскiя праслiцы з ружовага шыферу выкарыстоўвалi ў хатняй працы. На некаторых знаходках захавалiся сляды нiтак. Колькасьць iх значная, але нашмат меньшая, чым у другiх гарадах Заходняй Русi, дзе iмпартных рэчаў было не так многа як у Наваградку. Так у Тураве знайдзены 232 шыферныя праслiцы, у Бярэсьцi больш за 200, у Ваўкавыску 224, на Лукомльскім гарадзiшчы 222, на Мiнскім Замчышчы толькi за сезон 1959 г. сабрана 234 праслiцы, а з Верхняга Замка ў Полацку паходзіць 451 экземпляр праслiц з ружовага шыфера[18].

Вялiкая колькасьць шыферных праслiц у заходнерускiх гарадах нагадвае аб палажэньнi В.Л. Янiна аб тым, што ў безманетны перыяд XII-XIV стст. ролю дробных сродкаў абароту выконвалi тавара-грошы, у лiку якіх былi шыферныя праслiцы[19]. Тая акалічнасьць, што ў Наваградку з яго актыўнымi знешнiмi сувязямi, колькасьць шыферных праслiц заўважна саступала колькасьцi гэтых рэчаў у другiх заходнерускiх гарадах i разам з тым, у нашым горадзе знайдзена больш гiрак, у параўнаньні з астатнімi гарадамi Заходняй Русi, можа азначаць, што наваградцы ў большай ступенi карысталiся эквiвалентам у выглядзе металу.

З ружовага шыфера зроблены дзьве бiканiчныя пацеркi, а таксама тачыльны камень[20]. Шыферныя культавыя знаходкi будуць разгледжаны ў адпаведнай главе.

Побач з палiванай керамiкай з каляровай глiны, каторую ў Наваградку выраблялі мясцовыя рамеснiкi, i, як мы спрабавалi паказаць, у некаторай ступенi прыезжыя кiеўскiя майстры, у горадзе пабытаваў бела-глiняны паліваны посуд (мал.). У ваколiцах Наваградка няма выхадаў белай глiны i таму няма падстаў лiчыць бела-глiняныя пасудзiны этага гораду мясцовай прадукцыяй.

Вытворчасьць керамiкi з белай глiны ў Кiеве i гарадах паблiзу яго распачалося ў XI ст., а магчыма i ў канцы X ст.[21] Гэта дае магчымасьць бачыць у наваградскім бела-глiняным посудзе паўднёварускі iмпарт, уключыўшы туды нешматлiкую непалiваную керамiку з белай глiны. Падобная атрыбуцыя дадзена ваўкавыскаму бела-глiнянаму паліванаму посуду. Адзначым падобную керамiку з Вiцебска i Слонiма[22]. Iстотна, што нават у Любечы, які экспартаваў палiваны посуд з каляровай глiны, бела-глiняная паліваная керамiка была прывазная[23].

Важным артыкулам наваградскага iмпарту з'яўляецца шкляны посуд, што зроблены ў кiеўскiх майстэрнях. Ён даволі добра вядомы ў лiтаратуры. Значную частку пасудзiн, знайдзеных на Малым Замку, характэрызавала Ю.Л. Шчапава (надрукавана ў кнiзе "Старажытны Наваградак")[24]. Аднак тэму аб шкляных пасудзiнах старажытнарускага паходжаньня нельга лiчыць вычарпанай.

За час раскопак у Наваградку знайдзены фрагменты, якія належалi 70 пасудзiнам, звараным па старажытнарускім калiева-свiнцова-крэмнязёмным рэцэпце. Амаль усе знаходкi належаць да Малога Замка. На Замкавай гары сустракаюцца абломкi пяцi пасудзiн, з iх толькi адно донца i венчык даюць прадстаўленьне аб форме пасудзiн.

Наiбольш распаўсюджанай формай пасудзiн з'яўляюцца келiхi, ад якiх захоўваецца часьцей за ўсё паддон (мал.). Такiх келiхаў было 36. У асобных пабудовах яны сустракалiся ў некалькiх экзэмплярах[25]. У заходнерускiх гарадах келiхi на паддоне вядомыя ў Полацку, Тураве, Пiнску i Бярэсьцi[26].

Варонкападобныя гладкiя i рыфлёныя келiхi з вострым донцам (6 экзэмпляраў). Шкло iх безколернае, у адным выпадку блакітнае. Гэты тып пасудзiн у Наваградку з'явiўся раней за іншыя. Донца такаго келiха знайдзена ў пабудове другой паловы XI ст. Наiбольш познi варонкападобны келiх адносiўся да другой паловы XII ст.[27] У гарадах заходняга рэгiёну падобныя келiхi вядомыя ў Тураве i Полацку[28].

Шклянкападобныя пасудзiны з пятлястым венчыкам (6 экзэмпляраў). Часам такiя пасудзiны мелi вертыкальныя рэбры (мал.). Паралелi iм знайдзены ў тых самых гарадах Заходняй Русi, дзе вядомыя вострадонныя келiхi[29].

У пабудове Малага Замка другой паловы XII ст. знайдзена 25 абломкаў шклянога посуда з безколернага шкла, упрыгожаныя нiцямi з блакiтнага i сiняга шкла[30]. Абломкi такiх жа пасудзiн сустракалiся ў культурным слоі. Форму такiх пасудзiн не ўдалася аднавiць. Фрагменты шкляных пасудзiн з накладнымi нiцямi знайдзены ў Тураве[31]. Ножку пасудзiны, анаментаваную паласой фiялетавага шкла i верхнюю частку чаркi з выступаючым рэльефам, можна супаставiць са знаходкамi з Полацка[32].

Астатнія наваградскiя пасудзiны, вырабленыя па старажытнарускім рэцэпце, пакуль не маюць аналогiй. Гэта гаршкападобныя (5 экзэмпляраў) (мал.), колбы (5 экзэмпляраў), рыфлёны флакон, упрыгожаны фiялетавай шкляной спiральлю, абломак бiрузовай пасудзiны з акруглымi сьценкамi, талерка, унутраная частка якой упрыгожана карычнева-фiялетавай эмальлю, абломак тоўстасьценнай пасудзiны з валiкам (мал.) i інш.[33]

У лiтаратуры агульнапрызнана кiеўскае паходжаньне Наваградскiх пасудзiн, зробленых з калiева-свiнцова-кремнязёмнага шкла, як i такiх жа пасудзiн з iншых заходнерускiх гарадоў. Жаданьне беларускага мастацтвазнаўцы М.М. Янiцкай у Наваградскім шкляным посудзе бычыць мясцовую прадукцыю, не мае падстаў[34]. У Кiеве адкрыты майстэрнi, вырабы якiх блiзкiя да наваградскiх. Так на тэрыторыi "гораду Яраслава", былi: вострадонны келiх, бакалы на паддоне, пасудзiны, упрыгожаныя шкляной нiткай i інш. На тэрыторыi Падолу выраблялi чаркi i iншыя шкляныя пасудзiны. Такі ж малюнак назіраецца i ў майстэрнях Кiева-Пячорскай лаўры[35].

Аб ваконным шкле багатых дамоў вакольнага гораду мы гаварылі ў главе 3 (с. 00). У дадатак трэба адзначыць, што безколерныя з жаўтаватым адлiвам ваконныя шлiскi па колеру i фактуры шкла надзвычай падобныя да кiеўскага шклянога посуду. Падобны i рэцэпт вырабу абодвух вiдаў шкляных вырабаў. Асобныя фрагменты наваградскага ваконнага шкла, звараны з дамесам кальцыя. Гэта, на думку Ю.Л. Шчапавай, сведчыць аб тым, што такое шкло вышла з майстэрняў грэчаскiх майстроў, якiя перасялiлiся ў Кiеў[36]. Акрамя Кiева, ваконнае шкло выраблялi i ў Пераяслаўлі[37].

Ваконнае шкло з'яўляецца ў Наваградку амаль адначасова са шклянымi кiеўскiмi пасудзiнамi. Калi самы раньнi вострадонны келiх належыць да наваградскага жылога дому другой паловы XII ст., то ваконныя дыскi зафiксаваны ў першай палове XII ст. адразу ў трох дамах. Яны прыбывалi ў Наваградак напрацягу ўсяго XII i першай паловы XIII вв.[38]

Вялiкая колькасьць ваконнага шкла на Малым Замку Наваградка выводзіць гэты горад на першае месца па колькасьці знаходак такога кшталту, што тлумачыцца канцэнтрацыяй на дадзенай тэрыторыi багатых жылых дамоў. На Замкавай гары жылыя пабудовы знацi не трапiлi ў наш раскоп i таму там не знайдзена нi аднаго фрагмента ваконнага шкла, хаця няма сумненьня, што i на дзяцiнцы дамы яго сацыяльных вярхоў былi зашклёныя. Знаходкi ваконнага шкла ў заходнерускiх гарадах Ваўкавыску i Тураве паходзяць менавіта з тэрыторыi iх дзяцiнцаў[39].

Значны аб'ём шклоробчых работ майстэрнi Кiева-Пячорскай лаўры, дзе, побач са шкляным посудам было знайдзена шмат ваконнага шкла[40], iдэнтычнага наваградскаму, не пакідае сумненьня ў тым, што шкляныя пасудзiны i ваконныя дыскi Наваградка былi дастаўлены з Кiева.

Шкляныя ўстаўкi (10 экзэмпляраў). Зробленыя, пераважна, з сiняга альбо зялёнага шкла, маюць авальную, акруглую, подтрохвугольную альбо квадратную форму. З сямi ўставак, якія былі прааналiзаваны, пяць былi зроблены ў старажытнарускiх майстэрнях. Такія знаходкi, па матэрыялах Малага Замка, пабытавалi ў Наваградку з другой паловы XII ст.[41] Да асобна знайдзеных уставак трэба далучыць чатыры сэрцападобныя з зялёнага шкла, устаўленыя ў срэбныя з пазалотай бляшкi[42]. Яны таксама былi зроблены з калiева-свiнцова-крэмнезёмнага шкла. Шкляныя ўстаўкi разнастайных формаў знайдзены ў Полацку, Ваўкавыску, Тураве i Гродне. У апошнім, вялiкія па сваіх памерах (дыяметр да 3 см.) устаўкi, верагодна, упрыгожвалi кнiгi[43].

У Наваградку i яго навакольлі знайдзена шмат шкляных пацерак. З пабудоў i культурнага слоя паходзяць 253 знаходкi. Пры гэтым на Замкавай гары знайдзена толькi восем пацерак. Нітка з бiсера ў колькасьці 90 штук была знайдзена пры пахаваньнi на хрысьцiянскіх могілках Малага Замка[44]. Больш за 500 бiсерных пацерак знайдзена ў наваградскім курганным магiльнiку. Асобныя ніткі мелi да 150 пацерак. У іншых курганах шкляные пацеркi сустракаюцца ў невялікай колькасьці[45]. У масе шкляных пацерак пераважаюць вырабы старажытнарускага, больш дакладна кiеўскага паходжаньня, зробленыя са свiнцовага альбо калiева-свiнцовага шкла. Пры вывучэньнi старажытнарускiх шкляных пацерак Наваградка і яго ваколiц, выкарыстаны дадзеныя аналагiчных знаходак, хімічны аналіз рабілі М.Ф. Фехнер, Ю.Л. Шчапава i З.А. Львова. Старажытнарускiя пацеркi Наваградка i яго ваколiц маюць паралелi ва ўсіх заходнерускiх гарадах i iншых помнiках, даследаваных на тэрыторыi Беларусi. Гэта пазбаўляе ад неабходнасьцi паказваць паралелi для кожгага тыпу нашых пацерак.

Старажытнарускiя пацеркi прадстаўлены наступнымi тыпамi:

Бiтрапецэпадобныя (8 экзэмпляраў). Зроблены з сiняга i зялёнага шкла. Наiбольш раньняя пацерка дадзенага тыпу знайдзена ў пабудове другой паловы XI ст.[46] Хiмiчны аналiз паказаў, што шкло адной з такiх пацерак было свiнцова-крэмнезёмнае.

Шарападобныя (12 экзэмпляраў). Сярод знаходак пераважалi вялiкiя пацеркi (дыяметр да 1,5 см) (мал.). Зробленыя з жоўтага, сiняга, зялёнага, фiялетавага шкла. Шкло безколерных пацерак часам нагадвае ваконнае i шкло пасудзiн. Наiбольш раньняя шарападобная пацерка знайдзена ў Наваградскім магiльнiку[47]. Як разавыя знаходкі такiя пацеркi сустракалiся на працягу ўсёй гiсторыi старажытнарускага гораду. Жоўтыя шарападобныя пацеркi, як паказалi аналiзы, зроблены з калiева-свiнцова-крэмнезёмнага шкла.

Зонныя (39 экзэмпляраў) (мал.). Пераважаюць пацеркi з сiняга i зялёнага шкла, едзiнкава сустракаюцца жоўтыя i безколерныя. Адна пацерка зроблена з чырвонага шкла. Зонныя пацеркi сустракаюцца ва ўсіх слаях старажытнарускага гораду. Знаходка з перадмацерыковага соя была буйнейшай за астатнія (дыяметр 1 см.). У пабудове першай паловы XII ст. сустракаюцца жоўтыя зонныя пацеркi, а для жылых дамоў другой паловы XII i для XIII стст. характэрныя сiнiя i зялёныя. Хiмiчны аналiз зоннай пацеркi вядомы для знаходкi з фiялетавага шкла, якое было калiева-свiнцова-крэмнезёмнае[48]. Фiялетавых зонных пацерак у Наваградку не было, але, верагодна, склад нашых пацерак быў такi самы. Зонныя пацеркi Наваградка, што належалі да часу да сярэдзiны XII ст. былi, бясспрэчна, кiеўскага паходжаньня. Што датычыць знаходак больш позняга часу, то яны маглi быць зроблены i ў другiх гарадах, паколькі ў гэты час выраб пацерак распаўсюджваецца ў шэрагу помнiкаў Старажытнай Русi[49].

Пранiзкi - двайныя i трайныя (9 экзэмпляраў) з сiняга, зялёнага i жоўтага шкла (мал.).

Пацеркi з абадком i пласцiнкавым арнаментам (6 экзэмпляраў). Яны распiсаны хвалiстымi лiнiямi зялёнага, жоўтага i карычневага колераў. З'яўляюцца ў Наваградку ў пабудовах другой паловы XII ст.[50] Пацеркi з пласцiнкавым арнаментам падрабязна апiсала Ю.Л. Шчапава, уключыўшы i наваградскiя знаходкi. Аўтар схіляецца да думкі, што такiя пацеркi выраблялi ў Кiеве, дзе ў iх вытворчасьці маглi, побач са старажытнарускiмi рамеснiкамi, прымать удзел майстры грэкi. Частка ж такiх пацерак магла быць зроблена ў Ноўгарадзе[51].

Плоскiя падоўжаныя - "рыбападобныя" (7 экзэмпляраў). Зроблены з бледна-блакiтнага шкла, яны з'яўляюцца адначасова з пацеркамi з пласцiнчатым арнаментам. У адной з пабудоў другой паловы XII ст. знайдзена чатыры падобныя пацеркi[52]. Па складу шкла адна з "рыбопадобных" пацерак была калiева-свiнцова-крэмнезёмнай[53].

Цылiндрычныя (2 экзэмпляры). Абедзве пацеркi зроблены з зялёнага шкла (мал.). Адна са знаходак уваходзiла ў iнвентар пабудовы другой паловы XII ст.[54]

З агульнага ліку пацерак, да старажытнарускiх вырабаў належаць не больш за 80. Недахоп аналiзаў робiць гэту карцiну не поўнай. Магчыма, што некаторыя тыпы шкляных пацерак, для якіх не ўзяты аналiз, маглi быць таксама вырабамi майстроў Старажытнай Русi. Усе наваградскiя пацеркi, для якіх быў зроблены аналiз, альбо якія былі супастаўлены з аналiзамi такiх самых пацерак з iншых помнiкаў, былi кiеўскага паходжаньня. Толькi для пацерак з пласцiнчатым узорам месцам вырабу, акрамя Кiева, мог быць i Ноўгарад. Дацiроўка наваградскiх пацерак старажытнарускага паходжаньня шмат чым адпавядае храналогii пацерак Ноўгараду[55].

Шкляныя пярсьцёнкi (97 экзэмпляраў). Амаль усе, за выключэньнем адной знаходкi, сустрэліся на Малым Замку, дзе такiя вырабы старажытнарускага паходжаньня з'яўляюцца не раней першай паловы XII ст.[56] У багатых пабудовах вакольнага гораду было ад 10 да 28 пярсьцёнкаў[57]. Форма iх выпуклая i плоскавыпуклая. На некаторых знаходках маюцца плоскiя альбо выпуклыя шчыткi (мал.). Аднойчы знайдзены рубчаты пярсьцёнак. Колер шкла сiнi, зялёны, жоўты, карычневы i фiялетавы. Адзiны цэлы пярсьцёнак быў з фiялетавага шкла. Адзначым таксама сiнi пярсьцёнак, распiсаны жоўтай эмальлю[58]. Шкло наваградскiх пярсьцёнкаў, мяркуючы па аналiзах, што зроблены для дзевяцi знаходак, свiнцова-крэмнезёмнае i калiева-свiнцова-крэмнезёмнае.

У шкларобчых майстэрнях Кiева пярсьцёнкi выраблялi разам з другiмi шклянымi вырабамi. У адной з iх знайдзены распiсаны шкляны пярсьцёнак[59]. Наваградскiя шкляныя пярсьцёнкi, зробленыя па старажытнарускім рэцепце можна напэўна прылiчыць да кiеўскага iмпарту.

Шкляныя пярсьцёнкi даволі рэдкiя знаходкi ў старажытнарускiх гарадах. Нават шматгадовыя раскопкi ў Ноўгарадзе выявiлi 300 фрагментаў пярсьцёнкаў[60]. Таму каля 100 шкляных пярсьцёнкаў, што пабытавалi ў Наваградку адлюстроўваюць значную колькасьць гэтых упрыгожаньняў. Амаль ва ўсіх заходнерускiх гарадах пярсьцёнкi са шкла былi адзiнкавымi знаходкамi. Толькi ў Ваўкавыску, дзе iх было больш чым у другiх гарадах Заходняй Русi, фрагменты шкляных пярсьцёнаў знайдзены ў колькасьці 12[61].

Масавымi ўпрыгожаньнямi са шкла, як i ў другiх старажытнарускiх гарадах, для наваградскiх жанчын былi шкляныя бранзалеты. На тэрыторыi Малага Замка знайдзена каля 3000 фрагментаў шкляных бранзалетаў[62]. Лiк iх на Замкавай гары не паддаецца дакладнаму рахунку. За час раскопак там знайдзена 110 абломкаў (мал.). Акрамя таго, пад самым старажытным драўляным насьцiлам паўночнага раскопа знайдзена скапленьне так моцна разбураных вырабаў, што шкло амаль разпалася. Цяжка было вызначыць колькі бранзалетаў тут знаходзiлася.

Як адзначана ў кнiзе "Старажытны Наваградак", шкляныя бранзалеты ў нашым горадзе з'явiлiся ў першай палове XII ст., і, напачатку, прыбывалi невялiкiмi партыямi. Вельмі шмат знаходак прыбывае ў другой палове XII ст. i аж да разгрому паўднёварускiх шкларобчых майстэрняў манголамi, гэтыя ўпрыгожаньнi прывозiлi ў Наваградак у вялікай колькасьці[63]. У дзьвух з трох пабудоў XIII ст. знайдзена адпаведна 44 i 320 фрагментаў шкляных бранзалетаў[64]. Для гаспадарчых будынкаў дзяцiнца бранзалеты са шкла былi выпадковымi знаходкамi. Тым не меньш, там сустрэліся больш за 100 такіх абломкаў, не лiчачы скапленьня такiх бранзалетаў пад драўляным насьцiлам. У паўднёвым раскопе гэтай часткi гораду, дзе знаходзiлiся жылыя дамы, сустрэлiся больш за 90 абломкаў. 75% iх адносiлiся да пабудоваў XII ст.[65]

Форма i колер бранзалетаў абедзьвух частак гораду некалькі адрознiваюцца. На тэрыторыi Малага Замка першае месца ў гаме колераў належала карычневаму шклу. Далей iшлi зялёнае, сiняе, бiрузовае, фiялетавае i жоўтае. Пераважалi кручаныя. Другое месца належала гладкiм, трэцяе - плоскавыпуклым. Астатнія формы (трохвугольная, вiтая, рыфлёная) сустракаюцца даволi рэдка. У жылых пабудовах Замкавай гары адразу за карычневымi i зялёнымi, iшлi фiялетавыя, а на тэрыторыi гаспадарчых будынкаў другое месца пасля карычневых займалi бранзалеты з безколернага шкла. Па форме шкляные бранзалеты Замкавай гары прадстаўлены, галоўным чынам, гладкiмi. Вельмі рэдка сустракаюцца бранзалеты з каляровай аплёткай - даволi частыя знаходкi вакольнага гораду.

111 шкляных бранзалетаў Наваградка былi падвергнуты хiмiчнаму аналiзу. З 63 бранзалетаў вакольнага гораду 80% зроблены з калiева-свiнцова-крэмнезёмнага шкла, 5% з калiева-крэмнезёмнага i 5% звараны па "антычным" рацэпце з натрыева-кальцыева-крэмнезёмнага шкла. Усе 4% шкляных бранзалетаў дзяцiнца мелi шкло калiева-свiнцова-крэмнезёмнага складу.

Асаблівасьцю наваградскай калекцыi шкляных бранзалетаў з'яўляецца тое, што такія ж знайдзены на вясковым паселiшчы Гардзiлоўка. Сустракаюцца абломкi 11 вiтых i гладкiх бранзалетаў фiялетавага, блакiтнага i зялёна-карычневага колераў. Адзiн фрагмент з безколернага шкла[66]. Знаходкi ў Гардзiлоўцы пахіснулi замацаваную ў лiтаратуры думку А.У. Арцыхоўскага аб тым, што шкляные бранзалеты насiлi толькi гаражанкi[67]. Тое, што жанчыны з вясковых паселiшчаў карысталiся шклянымi бранзалетамi падцвярджаюць матэрыялы селiшчаў Чарнiгаўшчыны[68].

Па колькасьці шкляных бранзалетаў, як i па іншых вырабах са шкла, Наваградку належыць першае месца сярод заходнерускiх гарадоў. Наiбольшая колькасьць такiх упрыгожаньняў, што знайдзены ў Мiнску i Тураве (1100 i 1600 экзэмпляраў)[69] складае меньш за палову шкляных бранзалетаў, што паходзяць з Наваградка.

Хiмiчны аналiз шкла наваградскiх шкляных бранзалетаў пераканаўча сведчыць аб кiеўскім паходжаньнi пераважнай колькасьці гэтых вырабаў. Магчыма, што сярод 5% шкляных бранзалетаў Малага Замка, што зроблены са свiнцова-крэмнезёмнага шкла, былi вырабы з iншых, у прыватнасьцi заходнерускiх гарадоў. Гэта, перш за ўсё, Полацк, дзе iснавала ўласная вытворчасьць бранзалетаў[70]. Ёсьць мяркаваньні, што акрамя Полацка, вытворчасьць шкляных бранзалетаў была i ў iншых заходнерускiх гарадах: Гродне, Вiцебску, Гомелі i гарадзiшчы Свiслач[71]. Аднак аналiз наваградскiх бранзалетаў, які зрабіла Ю.Л. Шчапава, дазваляе аўтару зазначыць iх падабенства са знаходкамi з Мiнска i Ваўкавыска па каларыту i паходжаньню, мяркуючы, што ў гэтыя гарады бранзалеты дастаўлялi карабейнiкi кiеўскага паходжаньня[72].

Наваградскiя шкляныя вырабы старажытнарускага паходжаньня дазваляюць прыйсьцi да наступнага заключэньня: посуд, ваконнае шкло, устаўкi-"вочкi", пацеркi, пярсьцёнкi i бранзалеты, якiя мяркуючы па рэштках вытворчасьці выраблялі ў адных i тых самых кiеўскiх майстэрнях, прывозiлi ў Наваградак безперапынна з канца XI ст. i да таго часу, калі Кiеў спусташыла мангольскае нашэсьце. Першапачаткова колькасьць кiеўскiх шкляных вырабаў была невялiкая. Масавы iмпарт рэчаў са шкла пачынаецца, прыкладна, з другой чвэрцi XII ст., калі ў яго склад уваходзіць ваконнае шкло, устаўкi, пярсьцёнкi, разнастайны шкляны посуд i бранзалеты. Усё гэта багата прадстаўлена ў заможных дамах на Малым Замку i, натуральна, у меньшай ступенi ў простых дамах i гаспадарчых пабудовах на Замкавай гары.

Майстэрнi Кiева, адкрытыя ў межах "гораду Яраслава", на тэрыторыi Пячорскага i Мiхайлаўскага манастыроў i на Падоле, як лiчаць кiеўскiя археолагi, "сведчаць аб значнай i высокаарганiзаванай вытворчасьці шкла, якая задавальняла патрэбы не толькi Кiева, але i другiх гарадоў Русi XII-XIII стст."[73] Апошняе палажэньне ў поўнай меры датычыць Наваградка.

Апраўдана было б мяркаваць, што сярод наваградскiх шкляных вырабаў, перш за ўсё, бранзалетаў, павінны былi быць рэчы з тэрытарыяльна блiзкiх заходнерускiх гарадоў, дзе іх выраблялі. Калi б гэта было так, то ў Наваградку шкляные бранзалеты, якія выраблялi яшчэ ў XIV ст. (Полацк, Свiслач), былi б знайдзены ў слаях, датаваных паслямангольскім перыядам. Але там iх няма, i, такiм чынам, шкляныя бранзалеты Наваградка, як i іншыя вырабы са шкла, былi прывезены з Паўднёвай Русi.

Прадукцыя Кiева, Кiеўскай i iншых паўднёварускiх земляў прадстаўлена ў Наваградку рознымi iндывiдуальнымi знаходкамi. Гэта срэбная завушніца з трыма напускнымi зярнёнымi пацеркамi (мал.), што знайдзена на Замкавай гары. Падобныя ўпрыгожаньнi - частыя знаходкi ў скарбах Кiева i Княжай гары[74]. Аб падабенстве Наваградскiх упрыгожаньняў з паўднёварускiмi ішла гаворка ў нашай кнiзе. Гэта - бронзавы медальён з устаўкай, плецены бранзалет з тонкага дроту, абломак бронзавага бранзалета з заканчэньнем у выглядзе полай трубкi i інш.[75] Да вырабаў кiеўскiх майстроў быў аднесены таксама срэбны пярсьцёнак з чэрньню. У сувязі з выхадам у свет працы Т.I. Макаравай, што прысвечана чарненьню ў Старажытнай Русi[76], спынiмся ізноў на дадзенай знаходцы. Пярсьцёнак вузкi з прамавугольным шчытком, у сярэдзiне якога ў раме паказаны завiток[77], у каталогу Т.I. Макаровой паралеляў не мае. Па тыпалогii Т.I. Макаравай наваградская знаходка належыць да другога тыпу, а па характару арнаменту да падтыпу з рапартам бардзюра з лазы[78]. Пасля супастаўленьня з iншымi рэчамi, пярсьцёнак з черню ўпэўнена можна разглядаць як выраб кiеўскага майстра. Арыгiнальная бронзавая праразная накладка, са стылiзаванымi галовамi жывёлаў, разеткамi i крынападобнымi фiгурамi[79], якую, на нашу думку, трэба звязываць з вырабамi кiеўскага майстра.

Ёсьць падставы лічыць, што бронзавыя часткi люстраў-хорасаў таксама былi зроблены ў Кiеве. Зробленыя з алавянiстай бронзы, яны маюць той жа хiмiчны склад металу, з якога зроблены наваградскiя матрыцы, а кiеўскае паходжаньне апошнiх не выклікае сумненьня.

Дзьве Наваградскiя знаходкi паходзяць з Княжай гары. Гэта бронзавая прамавугольная спражка з акруглымi бакамi, упрыгожаная касымi крыжамi[80] i абломак бронзавага люстэрка (мал.). У свой час на Княжай гары была адкрыта майстэрня па вытвочасьці металiчных люстэрак, дзе побач з гатовымi вырабамi знайдзены лiцейны брак[81]. Верагодна, што iмпартам з поўдня была бронзавая абоймачка, адлiтая ў адной форме з вырабам з гарадзiшча Ленкавечкi ў Галiцкай зямлі[82]. Да пералiчаных вырабаў далучым перакрыжаваньне шаблi паўднёварускага паходжаньня, аб якім гаварылася ў главе аб ваеннай справе.

Сярод матэрыялаў Замкавай гары, з якімі працавалі жыхары Наваградка, ёсьць горны крышталь. Радовiшча яго вядома на Украiне, а ў Кiеве мела месца яго апрацоўка[83]. Не выключана, што горны крышталь Наваградка трапіў туды таксама з Кiева.

З ружовага шыфера паўднёварускага паходжаньня зроблены асобныя культавыя прадметы. Нямала такiх вырабаў, выплаўленых з бронзы, выйшлi з кiеўскiх майстэрняў. Яны будуць разгледжаны ў наступнай главе.

Прыведзеныя матэрыялы паказваюць, што ў сваіх знешнiх сувязях Наваградак быў цесна i актыўна звязаны з Кiевам i другiмi паўднёварускiмi землямi. Разам з тым, Кiеў быў не толькi пастаўшчык тавараў, якія выраблялiся ў яго майстэрнях i суседнiх землях, але i буйным цэнтрам транзiтнага гандлю. Гэты бок наваградска-кiеўскiх адносiн мы паспрабуем характэрызаваць на матэрыяле iншаземных тавараў.

Сувязi Наваградка з iншымi заходнерускiмi землямi i з тэрыторыяй Паўночнага Захаду i Паўночнага Усходу праяўляюцца, галоўным чынам, у асобных знаходках. Пэўныя кантакты iснавалi з роднасным па культуры Ваўкавыскам. Гэта асабліва адчуваецца па матэрыялах канца X - пачатку XI стст., калі, як адзначалася ў главе 2, частка першапачатковага насельнiцтва Наваградка перасялiлася з Ваўкавыска, які быў заселены трошку раней. Магчыма, што з Ваўкавыска, дзе кастарэзнае рамяство было больш развiтае чым у нашым горадзе[84], прывозiлi аднабаковыя грэбнi (мал.), накладкi для лука i некаторыя iншыя вырабы, выраб якіх патрабаваў працы квалiфiкаваных кастарэзаў.

Цікавая знаходка з Гродна - абломак даламiтавай формы XII ст. для адлiўкi шкляных пацерак[85], дазваляе мяркаваць, што частка пацерак зоннай формы маглi быть дастаўлены з гэтага гораду. Зярнёныя металiчныя пацеркi, якiя лiчацца характэрнымi ўпрыгожаньнямi дрыгавiчоў, знайдзены ў абедзьвух частках гораду i ваколiчных магiльнiках[86]. Такiя ўпрыгожаньнi, як лiчыць Б.А. Рыбакоў, магчыма, выраблялi ў Тураве[87].

Бронзавыя трохпяцельчатыя прывескi i зорчатая спражка з белага металу, паходзяць з тэрыторыi, занятай радзiмiчамi. У Наваградку яны з'яўляюцца ў раньнюю пару гiсторыi гораду[88]. Цэнтрам вытворчасьці прывесак у форме лыжачкi быў Смаленск i яго ваколiцы[89].

У вялікай яме, што выкапана ў мацерыку на гары знайдзены вiты срэбны бранзалет з абламанымi канцамi (мал.). Бронзавы бранзалет такой жа формы, з петлямi на канцах, знайдзены ў ваколiцах Наваградка, каля вёскі Гарадзечна, і паходзіць, верагодна, з кургана[90]. Падобныя бранзалеты характэрныя для Ноўгарада, а таксама для Наўгародскiх славенаў, крывiчоў i вяцiчаў[91]. Не выключана, што наваградскiя знаходкi былi дастаўлены з Ноўгараду, хаця актыўных сувязяў з гэтым горадам у матэрыяльнай культуры Наваградка не назіраецца. Магчыма, што з этага ж гораду паходзiць абломак палiванай керамiкi з падглазурным роспiсам, якi М.У. Малеўская лiчыць характэрнай для Ноўгараду[92]. З Ноўгараду альбо Старой Рязанi паходзiць абломак пiсанкi з чорнай палiвай, якая арнаментавана фiгурнымi скобкамi[93]. З паўночна-заходнімi землямi Старажытнай Русi звязаны дзьве знаходкi, якія належаць да раньняга паселiшча - абломак навершыя касьцянога грэбня ў форме жывёлы i жалезны паясны кручок, які заканчваецца выявай конскай галавы[94].

Цяжка паказаць месца вырабу бронзавай вухавёрткi, якая захавалася ў выглядзе вiтага стрыжня i навершыя з фiгурай сабакi. Аналагiчная вухавёртка знайдзена ў гарадзiшчы на Менцы. Несумненна, што абодва вырабы зроблены ў адным месцы.

Iншаземныя прывазныя вырабы.

Наваградскiй iмпарт з краін, што ляжалi за межамi Старажытнай Русi, разгледзiм пачынаючы з суседняй Прыбалтыкi. Аб прадметах узбраеньня, прывезеных з вобласьцi куршаў адзначалася ў главе аб вайсковай справе. Па даўняй традыцыi, пастаўшчыком бурштына лiчацца прыморскiя тэрыторыi Прыбалтыкi. У савецкай лiтаратуры выказана мяркаваньне, што ў старажытнарускiх гарадах побач з прыбалтыйскiм мог выкарыстоўвацца бурштын, радовiшча якога меліся на Дняпры i Прыпяцi[95]. У гэтым выпадку дарэчы прывесьцi выснову З.М. Сяргеевай аб тым, што павелiчэньне знаходак бурштыну ў заходнерускiх землях з канца XI да XIII стст. супадае з актывiзацыяй руска-прыбалтыйскiх адносiн[96]. Таму няма падстаў сумнявацца, што бурштын у заходнерускiя землi i, адпаведна, у Наваградак, прыбываў з Прыбалтыкi.

У канцы 1 i пачатку II тысячагоддзя з Прымор'я i заходнеславянскiх зямляў у Літву, праз пасрэдніцтва прусаў пывозiлі срэбра, якое апошняя пастаўляла Латвii[97]. Ці магла Літва пастаўляць гэты шляхетны метал у блiзка адстаячы ад яе Наваградак? Гэта тым больш верагодна, што лентападобны срэбрны злiтак аб якім успамiналася ў главе 3, аналагiчны прыбалтыйскiм знаходкам.

З розных абласьцей Прыбалтыкi прывезены ў Наваградак металiчныя ўпрыгожаньнi. Часьцей за ўсё гэта бронзавыя падковападобныя спражкi. У перадмацерыковым слоі Малага Замка знайдзена буйная спражка з варонкападобнымi галоўкамi. Блiзкая да яе па форме паходзiць са скарбу ў Цэльмiню (Латвiя)[98]. На Малым Замку i Замкавай гары сустрэлася па бронзавой фiбуле з заканчэньнямi ў форме галовак маку (мал.). Больш за 500 такiх фiбул налiчваецца ў Летуве[99]. Бронзавыя фiбулы з патоўшчанымi канцамi, што пранiклi ў Наваградак i Суляцiчы пад горадам i, знайдзеныя ў шэрагу заходнерускiх гарадоў (Стары Барысаў, Лукомль, Браслаў, Гродна, Слонiм), таксама характэрныя для Літвы[100]. Да старажытнасьцяў гэтых земляў таксама трэба аднесьцi бронзавыя масiўныя пярсьцёнкi (мал.) [101] i акруглыя гладкiя i тардзiраваныя фiбулы[102].

У Наваградак трапляюць рэчы з тэрыторыi, занятай латгаламi. Гэта бронзавае чатырохчасткавае ўпрыгожаньне[103], падковападобная бронзавая вiтая фiбула (мал.)[104] i прывескi ў форме калпачкоў[105]. Сувязi з гэтай групай прыбалтыйскага насельнiцтва праяўляюцца ў перанясеньнi iх арнаменту на Наваградскiя бытавыя нажы.

Да раньняга перыяду гiсторыi Наваградка належыць бронзавая крыжападобная булаўка, пакрытая срэбрам i чэрню. Гэта ўпрыгожаньне тыповае для мацерыковай Эстонii[106]. Без удакладненьня месца паходжаньня да iмпарту з Прыбалтыкi трэба аднесьцi асобныя бронзавыя спiралькi[107].

Пры разглядзе пытаньняў сувязi Наваградка з Прыбалтыкай ёсьць магчымасть мяркаваць, што наш горад не толькi атрымліваў упрыгожаньнi з Літвы, але i ў сваю чаргу мог адпраўляць туды сваю прадукцыю. У склад лiтоўскiх скарбаў, што знайдзены ў Стоклiшках i Гелегодзе ўваходзiлi прывескi ў форме лiлеi (крыну) i полыя металiчныя пацеркi. Гэтыя скарбы О. Навiцкайтэ-Кунцэне, Е. Антаневiч i Р. Валкайтэ-Кулiкаўскене абаснавана звязваюць з Кiеўскай зямлёй. У сувязi са знаходкамi ў Наваградку матрыц кiеўскага тыпу, сярод якiх былi матрыцы, прызначаныя для цiсненьня прывесак у форме крыну i полых пацерак, не выключана, што знаходкi ў Летуве мелi не толькi кiеўскае, але i наваградскае паходжаньне[108]. Пры суседстве i жывых сувязях Наваградка з лiтоўскiмi землямi такое мяркаваньне цалкам рэальнае.

Паспрабуем разгледзець тыя прывазныя вырабы Наваградка, якія былі прывезены з краiн Паўночнай, Цэнтральнай i Заходняй Европы.

Пастаўшчыком медзi для Ноўгараду i Латвii лiчыццца Швецыя[109]. Магчыма, што старажытнарускi Наваградак таксама атрымоўваў медзь з гэтай краiны. Паўночнае аблiчча мае касьцяны футаляр для грэбня са "сьцяжкамi", якi належыць да раньняй гiсторыi Наваградка[110]. Такі арнамент ёсьць на футалярах i грэбнях Бiркi, Латвii i Старай Ладагi. Э.Д. Шнорэ лічыць, што вырабы з такiм арнаментам былi прывезены з паўднёвага берагу Балтыйскага мора[111]. Магчыма, што скандынаўскiмi з'яўляюцца некаторыя наваградскiя аднабаковыя грэбнi з накладнымi пласцiнкамi, якія прымацаваныя цвiчкамi. Падобныя распаўсюджаны ў Старажытнай Русi, а таксама Швецыi, Германii i Польшчы[112].

Асобныя знаходкi з Наваградка можна разглядаць як падражаньне скандынаўскім вырабам. Напрыклад жалезная спражка з увагнутымi бакамi, што знайдзена ў пабудове канца X ст. Аналагічная паходзiць з Ваўкавыска, дзе скандынаўскiя знаходкi больш выразныя чым у Наваградку. Спражкi такой формы вядомыя ў Бiрке. Там яны iнкруставаны срэбрам[113]. Бронзавая крыжападобная прывеска з прымацаваным вушкам таксама магла быць падражаньнем паўночным упрыгожаньням. Прывескi такой формы знайдзены ў Бiрке, а ў нашай краіне, яны вядомыя ў Кiеўскім некропалі, у пахаваньнi, дзе побач з другiмi рэчамi, былi шкарлупападобныя фiбулы[114].

Цяжка сказать аб знаходках наканечнiкаў жалезных ланцэтападобных стрэлаў - ці праўляюць яны скандынаўскі ўплыў. У блiзкім па культуры Ваўкавыску ланцэтападобныя наканечнiкi спалучалiся з другiмi скандынаўскiмi знаходкамi адной з частак паселiшча - Муравельнiка (антрапаморфныя прывескi, ключ, шпоры)[115].

Бронзавая булаўка з культурнага слоя Наваградка з навершыем у выглядзе фiгуркi птушачкi, нагадвае булаўкi Фiнляндыi[116].

У кнiзе "Старажытны Наваградак" выказана мяркаваньне аб тым, што каляровыя металы ў наш горад прывозiлi не толькi з Паўночнай, але i з Цэнтральнай Еўропы. Калi лiчыць, што Паўночна-заходняя i Заходняя Русь карысталіся каляровымі металамi з адных i тых самых зямляў, то гэта мяркаваньне падмацаванае знаходкамi бясспрэчна польскага свiнца ў Ноўгарадзе[117]. Дакладнае вызначэньне крыніц каляровых металаў ускладняецца тым, што яны былi розныя. Да таго ж мясцовыя рамеснiкi свабодна iх змешвалi[118].

Невялiкая группа керамiкi першапачатковага Наваградка, упрыгожаная рамбiчным i авальным штампам, адлюстроўвае кантакты наваградцаў з заходне-славянскiмi зямлямi[119]. Хаця гэта маглi быць не столькi кантакты, колькі перасяленьне ў Наваградак асобных груп мазаўшан, якiя выраблялi падобны посуд.

З польскай тэрыторыяй звязана акругла-прамавугольная жалезная спражка са срэбнай насечкай (мал.). Блiзкая ёй па форме i арнаментацыi спражка знайдзена ў каменным магiльнiку Чарна Велька на тэрыторыi Польскага Падляшша[120]. Да старажытнасьцяў Польшчы мы адносiм таксама прыгожа арнаментаваны касьцяны iгольнiк[121]. Тыповымi знаходкамi ў польскiх скарбах з'яўляюцца бронзавыя пацеркi - шарападобныя з дробнай зерню i авальная са сканай нiткай паблiзу адтулiн[122].

Праз Польшчу альбо Паўднёва-Усходнюю Прыбалтыку трапiла ў Наваградак бронзавая чара са слядамi шматлiкiх рамонтаў. Наваградская знаходка iдэнтычная чары з магiльнiка Стэфанова Вейгероўскага павету[123].

У Наваградку маецца невялiкая колькасьць фрагментаў шкляных пасудзiн заходнееўрапейскага паходжаньня, шкло якiх з'яўляецца калiева-кальцыева-магнiева-крэмнезёмным. З Замкавай гары (дзяцiнца) паходзiць абломак тоўстасьценнай гранёнай пасудзiны з безколернага шкла, з вертыкальнымi палосамi, што нанесены белай эмальлю (мал.). У вакольным горадзе заходнееўрапейскiя пасудзiны мелi петлепадобныя венчыкi. Да гэтай групы посуду належаць таксама фрагменты з бязколернага тоўстага шкла з палосамi, нанесенымi чырвонай, жоўтай i белай эмальлю[124].

Важкай знаходкай з'яўляецца тонкi залаты пярсьцёнак з чырвоным каменьчыкам. На яго абадку з перахватамi выгравiраваны лацiнскiя літары, з лiку якіх чытаюцца: i, v, s, d, u, n, m, a.[125] Д.А. Дрбоглав прачытаў надпiс на пярсьцёнку наступным чынам: "Jesus dominus vindicarit me" - "Iiсус Гасподзь выратаваў мяне". Гэты ахоўны пярсьцёнак, трэба думаць, трапіў у Наваградак разам са сваёй уладальнiцай. Да прадукцыi заходнееўрапейскай майстэрнi трэба аднесьцi i маленькую залатую бляшку з чырвоным камянем[126], які падобны на камень апiсанага вышэй пярсьцёнка.

Заходняе паходжаньне маюць крыштальныя ўстаўкi, якія знайдзены ў пабудове першай паловы XII ст. Адна з iх плоская, а другая пiрамiдальная[127]. Надзвычай рэдкай знаходкай для Старажытнай Русi з'яўляецца заходнееўрапейская шкляная гемма, знайдзеная пры раскопках Наваградскага храма. Аднак, паколькі яна звязана з духоўным жыцьцём гараджан, то будзе разглядацца ў наступнай главе.

Значная частка Наваградскага iмпарту паходзiць з хрiсьцiянскага i мусульманскага Ўсходу i паўднёвага памежжа Русi. З апошнiм звязаны завушніцы ў выглядзе пытальніка (6 экзэмпляраў), на двух з iх былi надзеты сiнiя шкляные пацеркi, а на астатнія - бронзавыя спiралькi[128]. У Ноўгарадзе i некаторых другiх старажытнарускiх помнiках падобныя завушнiцы належаць да XIV-XV стст.[129] У Наваградку яны з'явiлiся не пазней XIII ст., бо былi знайдзены ў слоі пад пяском, што насыпаны на тэрыторыi Малага Замка, пасля разбурэньня вакольнага гораду, зафiксаванага пад 1274 г. Па ўсёй верагоднасьці, завушнiцы такой формы трапiлi ў Наваградак з тэрыторыi полаўцаў, дзе такiя ўпрыгожаньнi маглi з'явiцца ў пачатку XIII ст.[130] Аднак, завушнiцы ў выглядзе пытальніка, палавецкiя па сваім паходжаньні, магчыма, трапiлi ў Наваградак вельмі своеасаблівым спосабам. У летапiсным паведамленьнi аб першым паходзе князя Данiiла на гарады Панямоньня, у тым лiку i на Наваградак, сярод удзельнiкаў паходу ўспамiнаецца сват валынскага князя Цягак "с половци"[131]. У Заходняй Русi група паселiшчаў палавецкага паходжаньня вядомая ў былой Палавецкай воласьцi Брэсцкага павету Гродзенскай губернi. Цюрка-палавецкiя тапонiмы i iмёны з цюрскiмi карнямi сустракаюцца ў Каменецкім i Пружанскім районах Брэсцкай вобласьцi[132]. Такiм чынам, палавецкiя ўпрыгожаньнi Наваградка маглі трапіць з тымi полаўцамi, якiя засялялi пэўныя землi Заходняй Русi i ўваходзiлi ў склад валынскага войска.

З палавецкiм светам звязаны жалезны выраб Замкавай гары даўжынёй 21 см., адзiн канец якога заканчваецца крукам, а другі пятлёй. (мал.). Зусім ненечаканыя блізкія аналогii знаходкі маюцца ў паўднёва-сiбiрскiх старажытнасьцях, дзе іх разглядаюць як крукі каб прадзёргiваць рамяні збруi. Д.Г. Савiнаў лiчыць, што менавіта такiя крукi стылiзавана паказаны на палавецкiх бабах i што рэчы гэтага тыпу былi шырока распаўсюджаны ў асяроддзі качэўнiкаў у пачатку II тысячагоддзя н.э.[133]

На Малым Замку знайдзены два абломкі белаглiнянай керамiкi, пакрытыя блакітна-зялёнай палiвай з чорным роспiсам. Падобная керамiка ў Старай Разанi разглядаецца як прывазная з Залатой Арды[134].

Землi, падуладныя Вiзантыi прадстаўлены шматлiкiмi фрагментамi амфар. У Наваградку знайдзена каля 2750 абломкаў гэтых пасудзiн., якія належалі, прыблізна, 80 амфарам. Пераважная частка, каля 2500 фрагментаў, паходзiць з вакольнага гораду. Першыя амфары з'явiлiся ў Наваградку ў самым пачатку XII ст. У пабудовах першай паловы XII ст. сустрэлiся ад трох да васьмi пасудзiн, а ў дамах другой паловы гэтага стагоддзя ад двух да дзесяцi амфар. У пабудовах XIII ст. знайдзена ад двух да пяцi амфар. Пазней, пасля таго як паўднёвыя шляхi, па якiх прыбылi амфары былi захоплены манголамi, дадзеныя пасудзiны выкарыстоўвалiся ў якасьці тары.

Амфары Малага Замка М.У. Малеўская размяркавала на пяць тыпаў.

Пераважаюць амфары другога тыпу (82%) з уздутым барозчатым тулавам i дугападобнымi ручкамi (мал.). Амфары першага тыпу - грушападобныя з вузкiм дном, высокiм горлам i паднятымi ручкамi - складалi 8,3%. Астатнія тыпы амфар складалi ад 0,9 до 5,5%.[135] На амфарах першага, але пераважна, другога тыпаў захавалiся графiцi. У адном выпадку выдрапана iмя ўладальніка "Олъкъсн"[136]. Iмёны гаспадароў пасудзiн "Гаврiло", "Доброгост", "Прокоп", часам з тумачэньнем "Ярополче вiно", "Мстiславля корчага" i інш. выдрапаны на амфарах Пiнска, Кiева i некаторых iншых старажытнарускiх гарадоў[137]. На Наваградскiх амфарах мелiся таксама графiцi у выглядзе асобных старажытнарускiх букв i геаметрычных фiгур - кругоў, пяцiканцовых зорак, крыжа, які ўпiсаны ў круг (мал.) i iншыя выявы i простыя лiнii.

Абломкi амфар знайдзены амаль ва ўсіх заходнерускiх гарадах дзе праводзiлi раскопкi. Другое месца пасля Наваградка па колькасьці сустрэтых фрагментаў амфар належыць Ваўкавыску (знайдзена 1600 абломкаў)[138].

Нам ужо даводзiлася адзначаць, што наваградскiя амфары былi часткай iнтэр'еру багатых дамоў. Таму, на Замкавай гары, дзе дамы знацi не ўдалася даследаваць, знайдзена няшмат амфар. Цiкава, што ў насыпе старажытняга вала Наваградскага дзяцiнца знайдзена амаль цэлая амфара. Яна належыць да самага распаўсюджанага другога тыпу.

У Наваградку пераважалi амфары большых памераў. Ёмкасьць такiх пасудзiн была 19-20 лiтраў[139]. Запаўненьнем амфар, як можна мяркаваць па граффiцi, было вiно. Разам з тым iмпартавалiся i iншыя тавары. Надпiс на амфары з Белаозера чытаецца як "Масло"[140]. Слова "Горуша", выдрапанае на самай старажытнай амфары з Гнёздава, Г.Ф. Карзухiна iнтэрпрэтавала як паліва[141]. Амфары з нафтай вядомыя на Таманскім паўвостраве i Паўночным Каўказе[142]. Цяжка сказаць у якой меры iмпарт гэтага паліва мог закрануць старажытнарускiя гарады i, у прыватнасьцi, Наваградак. Вялікія i моцныя амфары, пасля таго, як было выкарыстана тое, што ў iх было, працягвалi служыць як тара. У гэтым плане цiкавы надпiс (графiцi) на амфары са Звенiгараду на Белке, які А.А. Рацiч чытаў як слова "Рожь"[143].

Амфары Наваградка прыбылi ў гэты горад з розных месцаў. Так амфары пятага тыпу адрознiваюцца ад iншых пасудзiн дадзенага вiду формай, абпалам i апрацоўкай вонкавай паверхнi. Як паказаў петрографiчны аналiз, цеста iх адрознівалася ад цеста астатніх амфар. Месцам вырабу гэтых амфар, па ўсёй верагоднасьці, была Тмутаракань[144]. Радзiму іншых амфар трэба бачыць на паўночным i заходнім узбярэжжах Чорнага мора. Трэба пры гэтым заўважыць, што ў Прычарнамор'і знайдзены паралелi не да ўсіх наваградскiх амфар. Так не маюць аналогiй у Вiзантыi i яе правiнцыях пасудзiны з маленькiмi ручкамi-скобкамi. Дно некаторых з iх было амаль плоскае[145]. Тым не меньш, цеста iх падобна да цеста бясспрэчна прывазных амфар з правiнцый Вiзантыi[146].

Асобную групу прывазной керамiкi складаюць чырвонаглiняныя збаны (мал.). Цеста iх падобна да цеста амфар, што паходзiлi з Тмутараканi.

Шматлікія знаходкі прычарнаморскiх амфар у Наваградку i Ваўкавыску вылучаюць гэтыя заходнерускiя гарады сярод астатніх гарадоў Старажытнай Русi. Па гэтай прывазной прадукцыi Наваградак i Ваўкавыск нашмат пераўзышлi Ноўгарад, дзе за ўсе гады раскопак знайдзена больш за 760 фрагментаў амфар[147] i наблiзiлiся да Кiева, дзе знайдзена шмат амфар, асабліва, за апошнiя гады[148].

Вiзантыйскi шкляны пасуд Наваградка неаднаразова фiгураваў у рускай i замежнай лiтаратуры[149]. Амаль усе знаходкi пасудзiн са шкла апублiкаваныя ў кнiзе "Старажытны Наваградак". Аднак, гэта такая незвычайная калекцыя ў далёкім ад Вiзантыi старажытнарускім горадзе працягвае прыцягваць увагу.

Падчас раскопак Наваградка знайдзена каля 350 фрагментаў шкляных пасудзiн, зробленых з натрыева-кальцыева-крэмнезёмнага шкла. З гэтай колькасьці ў канстантынопальскiх i правiнцыйна-вiзантыйскiх майстэрнях былi зроблены 55 пасудзiн. Астатнія фрагменты належалi вырабам мусульманскага Усходу. На Малым Замку знайдзены абломкi шкла, што належалi да 50 пасудзiн, на Замкавай гары было толькi пяць пасудзiн, зробленых в майстэрнях Вiзантыi.

Наваградская калекцыя шклянога посуду складаецца з келiхаў, флаконаў, чар, ваз i тэхнiчага посуду. Форма астатніх пасудзiн засталася невызначаная.

Пераважная частка вiзантiйскiх пасудзiн была з тонкага безколернага, малочна-белага, чырвонага, сiняга, блакiтнага i зялёнага шкла, распiсанага золатам, нярэдка ў спалучэньнi з каляровай эмальлю. Пасудзiны ўпрыгожвалi фiгуры геральдычных птушак, медальёны, запоўненыя крыжыкамi, "вiзантыйскiя крыжыкi", зорачкi, галінкi i iншыя выявы. Рэдкай знаходкай з'яўляецца тоўстасьценная пасудзiна - "келiх Ядвiгi", з тоўстага дымчатага шкла, декараваная разьбой i шлiфоўкай.

Першыя вiзантыйскiя пасудзiны з'яўляюцца ў пабудовах вакольнага гораду адначасова са шклянымi бранзалетамi, у другой чвэрцi XII ст. Асартымент iх быў вельмі разнастайны. Да пабудовы 3 належаў марганцава-чырвоны келіх, распiсаны золатам. Тамсама былi асклепкi шкла ад блакітнай пасудзiны. У пабудове 12 знайдзены рэшткi вазы з малочна-белага шкла, распiсанай золатам, крышка ад пасудзiны ў форме сабачкi з цёмнага шкла з белымi налепамi, а таксама фрагменты пасудзiн з чырвонага, сiняга i безколернага шкла. У пабудовах 18 i 19 гэтага ж часу быў iншы набор шклянога посуду. Там знайдзены фрагменты сiне-белага шкла, распiсанага золатам, сiняга, упрыгожагана жоўтай эмальлю, бела-зялёнага i малочна-белага, распiсанага золатам i чырвонай эмальлю[150].

Новыя формы вiзантыйскага шклянога посуду з'яўляюцца ў дамах другой паловы XII ст. Так у пабудове 5 знайдзены флакон з сiняга шкла, распiсаны золатам i белай эмальлю, шарападобная бязколерная пасудзiна з выступам на ўнутраным баку сьценкi. Такiя пасудзiны выкарыстоўвалiся для сцэжваньня вадкасьцяў. У гэтай жа пабудове былi фрагменты безколернай пасудзiны на паддоне, чырвонай пасудзiны з залатым роспiсам, сiняга з роспiсам белай эмальлю i асклепак блакiтнага празрыстага шкла. Наiбольш багаты набор шкляных пасудзiн паходзiць з пабудовы 10. Там пабытавалi: флакон i чара з малочна-белага шкла, распiсаныя золатам i чырвонай эмальлю, флакон i чара з безколернага шкла, распiсаныя золатам i "келiх Ядвiгi", а таксама абломкi пасудзiн з блакiтнага i малочна-белага шкла[151].

У пабудовах XIII ст. вiзантыйскiя шкляныя пасудзiны не сустраклiся за выключэньнем асобных абломкаў чырвонага шкла з залатым роспiсам, верагодна, захаваныя ад больш раньняга часу. Вялiкая бутыль з прамавугольным тулавам i ўвагнутым дном, зробленая з сiняга шкла[152], магла быць не толькi вiзантыйскага, але i блiзкаўсходняга паходжаньня.

Вышэй гутарка ішла аб шкляных пасудзiнах Наваградка, вядомых па публiкацыях. Спынiмся на раней невядомых пасудзiнах з вiзантыйскага шкла. На тэрыторыi Малага Замка былi знайдзены абломкi сiне-белага шкла ў спалучэньнi з безколерным, гэта дазволіла аднавiць пасудзiну вышынёй 9,5 см. з кальцавой ножкай i ручкамi з безколернага шкла (мал.). У майстэрнях Карынфу вядомыя знаходкi донцаў, ручак i сьценак[153], якія дазваляюць аднавiць форму нашай пасудзiны. Праўда, шкло карынфскiх пасудзiн, у адрозеньне ад наваградскага, аднатоннае. Наваградскi бакал з ручкамi з безколернага шкла дазваляе ўспомнiць сведчаньне Тэафiда (X ст.), які пiсаў у сваім трактаце, што грэкi ў сваіх шкляных пасудзiн "з белага жа шкла робяць i ручкi"[154]. Пасудзiна з сiне-белага шкла была ў Наваградку не адзiная. Вышэй успамiнаўся абломак сiне-белага шкла распiсаны золатам.

На Замкавай гары, дзе абломкi вiзантыйскiх шкляных пасудзiн прадстаўлены донцам i сьценкамi безколернай празрыстай пасудзiны (мал.) i абломкам малочна-белай пасудзiны, распiсанай золатам[155], у 1985 г. былi знайдзены венчык i сьценка ад яшчэ адной такой жа пасудзiны.

З часу першай публiкацыi Р.М. Джанпаладзян аб наваградскiх шкляных пасудзiнах - чырвонага келiха i сiняга флакона, большасьць савецкiх i замежных даследчыкаў уключаюць іх у лiк вiзантыйскiх вырабаў. Англiйскi даследчык А. Мiгоу адзначае, што такі роспiс, як на наваградскiх шкляных пасудзiнах, распаўсюджаны ў выяўленчым i прыкладным мастацтве Вiзантыi. Арэал iнiх флаконаў, як пiша вучоны, распрасьціраўся ад тэрыторыi Беларусi да Кiпру i, магчыма, Егiпту i ад Карынфа да Iрану. На думку Мiгоу, сiнiя флаконы выраблялi ў адным цэнтры - Канстантынопалі[156]. Амерыканская даследчыца Г. Дэвiдсон, якая шмат гадоў праводзiла раскопкi ў Карынфе, лічыць, што такiя флаконы выраблялi ў карынфскiх майстэрнях[157].

Вiзантыйскi шкляны пасуд прыбываў у Наваградак напрацягу ўсяго XII ст., а потым прывоз яго спынiўся. Магчыма, гэта трэба звязваць з падзеньнем Канстантынопаля ў 1204 г. i думка А. Мiгоу аб канстантынопальскім паходжаньнi сiнiх флаконаў правільная. У святле гэтага тлумачэньня, канстантынопальскiмi трэба лiчыць i астатнія цудоўныя шкляные пасудзiны нашага гораду. "Кубак Ядвiгi", на думку Ю.Л. Шчапавай, з'яўляецца прадукцыяй, перш за ўсё Канстанцiнопальскай майстэрнi[158].

Наваградская калекцыя вiзантыйскiх шкляных пасудзiн прыкметная не толькi сваімi дасканалымi ўзорамi, але i тым, што яны прыбывалi ў горад партыямi. У горадзе налiчваецца тры сiнiя флаконы, што распiсаны золатам i белай альбо жоўтай эмальлю, столькi ж пасудзiн з чырвонага шкла з залатым роспiсам, не меньш чым дзве пасудзiны з сiня-белага шкла. Флаконы, чашы i вазы з малочна-белага шкла, распiсаныя золатам, часам у спалучэньнi з чырвонай эмальлю таксама прадстаўлены не адзiнкавымi экзэмплярамi, а флакон i чару, што знайдзены ў адной пабудове, увогуле можна лiчыць прадукцыяй аднаго майстра. Абломкi зпаянага дымчатага шкла з Малага Замка, дазваляюць мяркаваць, што на вакольным горадзе Наваградка мог быць яшчэ адзiн "келіх Ядвiгi". Гэта выснова асабліва важная таму, што на думку Ю.Л. Шчапавай, наваградскi келіх з'яўляецца адзiнай сапраўднай сярэдневяковай знаходкай, у той час як астатнія "келiхi Ядвiгi", што захоўваюцца ў Польшчы i Заходняй Еўропе, з'яўляюцца падражаньнямi такiм пасудзiнам і зроблены ў XVII-XVIII стст.[159]

Перавага канстантынопальскiх вырабаў у Наваградку не значыць таго, што сярод шкляных пасудзiн не было прадукцыі правiнцыйных вiзантыйскiх майстэрняў. Звесткі аб апошнiх нешматлікія i вядомыя пакуль толькi па матэрыялах Карынфу.

Знаходкi вiзантыйскiх шкляных пасудзiн у гарадах Старажытнай Русi не шматлiкiя. Сярод заходнерускiх гарадоў абломкi iх сустракаюцца толькi ў Тураве[160]. Няшмат такiх пасудзiн было ў Кiеве, Ноўгарадзе, Старой Разанi, Ўшчыжы, Старой Ладаге, Смаленску i Гарадзiшчы пад Ноўгарадам[161]. У гарадах за межамi Старажытнай Русi, якiя вядомыя сваімi трывалымi сувязямi з Вiзантыяй, асартымент вiзантыйскага посуду са шкла быў невялікі. Так у Херсоне - наiбуйнейшай вiзантыйскай калонii ў Паўночным Прычарнамор'і, пры немалой колькасьці фрагментаў вiзантыйскага шкла няма тае разнастайнасьці формаў шклянога посуду, што ёсьць у Наваградку[162]. У сярэдневяковых гарадах Арменii (Двiн, Анi), якія цесна звязаныя Вiзантыяй, колькасьць шкляных вiзантыйскiх пасудзiн вельмі невялiкая[163].

Сярод упрыгожаньняў з натрыева-кальцыева-крэмнезёмнага шкла, да вiзантыйскiх вырабаў належаць сiнiя i блакітныя бранзалеты (15% знаходак). Вядома, што шкляные бранзалеты выраблялi ў Карынфе[164]. Вiзантыйскiя шкляные бранзалеты сустракаюцца ў шэрагу заходнерускiх гарадоў - Вiцебску, Оршы, Мiнску i Ваўкавыску. Па колькасьці гэтых прывазных упрыгожаньняў блiжэй за ўсё Ваўкавыск, дзе такiя бранзалеты складалi 13%[165]. Асобная група шкляных бранзалетаў прадстаўлена вырабамi, iнкруставанымi шкляной крошкай, з зашчыпамi на паверхні. Аналогii да iх сустракаюцца на поўдні нашай краiны (Саркел, Тмутаракань, Херсанэс)[166]. Iх, верагодна, таксама трэба лiчыць вiзантыйскiмі вырабамі.

Вялiкую колькасьць упрыгожаньняў з натрыева-кальцыева-крэмнязёмнага шкла складаюць пацеркі. Не маючы пераканаўчых вiзантыйскiх аналогiй, мы адносiм iх да міжземнаморскага імпарту, маючы на ўвазе большы абшар, чым Вiзантыя i яе правiнцыi.

Сярод пацерак колькасна пераважае бiсер. Праўда, у культурным слоі Малага Замка i Замкавай гары ёсьць адзiнкавыя знаходкi зялёнага i жоўтага бiсеру. Аднак, пры пахаваньні ачэльлі з жоўтага бiсеру былi распаўсюджаным упрыгожаньнем у наваградцаў. У чатырох жаночых пахаваньнях гарадскога курганнага магiльнiка знайдзены 425 бiсерныя пацеркі. Пры адным з пахаваньняў наваградскага магiльнiка на Малым Замку было ачэльле, што сабранае з 90 такiх пацерак[167]. Такiм чынам, лiк бiсерных пацерак Наваградка i яго магiльнiка перавышае 500 экзэмпляраў бiсеру. У iншых заходнерускiх гарадах бiсер сустрается адзiнкава альбо ў невялікай колькасьці[168], а ў блiзкім па культуры Ваўкавыску яго няма зусім.

З.А. Львова разглядае старажытнарускi бiсер як iмпарт з Мiжземнамор'я. Верагодна, такое ж паходжаньне i нашых знаходак. Спецыфiкай Наваградка з'яўляецца позняе пабытаваньне бiсеру. У той час як у Ноўгарадзе бiсер у канцы XI - пачатку XII стст. - вялiкая рэдкасть[169], то на нашым помнiку, як вынікае са знаходкі ачэльлья ў пахаваньні першай паловы XII ст., ён быў дастаткова распаўсюджаны.

Лiмонныя пацеркi - адзiнарные, двайныя i трайныя (6 экзэмпляраў). Колер iх жоўты. Мяркуючы па комплексах, такiя пацеркi з'яўляюцца ў першай палове XI ст. i не выходзяць за межы гэтага стагоддзя. Аб гэтым сведчыць знаходка з кургана каля в. Мольнiчы[170]. Лiмонныя пацеркi знайдзены амаль ва ўсіх заходнерускiх гарадах.

Мазаiчныя цылiндрычныя пранiзкi (6 экзэмпляраў) (мал. ). У Наваградку падобныя пранiзкi звязаны з пачаткам iснаваньня паселiшча на Малым Замку. У кургане каля в. Сялец мазаiчная пранiзка знайдзена пры пахаваньнi з абрадам трупапакладаньня[171], які ў гэтых месцах усталёўваецца не раней XI ст. Мазаiчныя пранiзкi - архаiчны вiд пацерак. У Ладаге ён характэрны для культурнага слою VIII-IX стст. i радзей X ст.[172] У Наваградку, як можна пераканацца, такiя пацеркi былi распаўсюджаны пазней. Часам да сярэдзiны XI ст. як датуецца мазаiчная пацерка з Лукомля[173].

Глазчатыя (5 экзэмпляраў). На Малым Замку знайдзены чорная пацерка з рэльефным арнаментам з белага i чырвонага шкла i дзьве жоўтыя з белымi i чырвонымi кветкамi. Дзьве апошнiя знайдзены ў пабудовах канца X i першай паловы XI ст. Па адной глазчатай пацерке знайдзена ў курганных магiльнiках[174]. Аналагiчныя знаходкi вядомыя в Вiцебску, Мiнску, гарадзiшчы на Менцы[175] i некаторых iншых заходнерускiх помнiках.

Бочкападобныя з залатой пракладкай (9 экзэмпляраў). На паселiшчы знайдзены толькi дзьве такiя пацеркi, адна з iх у пабудове другой паловы XI ст. Астатнія паходзяць з курганаў[176]. Аналагiчныя пацеркi характэрныя для многiх гарадоў Заходняй Русi (Ваўкавыск, Вiцебск, Лукомль i інш.)[177].

Адзiная срэбнашкляная цылiндрычная паходзiць з магiльнiка каля в. Мольнiчы. У старажытнарускiх помнiках падобныя пацеркi датуюцца канцом X - пачатакм XII ст.[178]

Рабрыстыя з жоўтага i сiняга шкла (4 экзэмпляры). Адна з пацерак знайдзена ў пабудове першай паловы XI ст. разам з лiмоннымi i глазчатай. Больш дробныя належалi да пабудовы першай паловы XII ст.[179] Рабрыстыя пацеркi знайдзены таксама ў Вiцебску, Оршы i Ваўкавыску[180].

Ягадападобныя (2 экзэмпляры). Зроблены з жоўтага i зялёнага шкла. Абедзьве пацеркi знайдзены ў пабудовах другой паловы XII ст. на Малым Замку, хаця ў лiтаратуры датуюцца X - пачаткам XII ст.[181]

Плоскавыпуклыя (2 экзэмпляры). Шкло iх сiняе i зялёнае. Знайдзены на Малым Замку. Адна з iх належала да пабудовы другой паловы XII ст. Разам з тым, падобныя пацеркi вядомыя ў магiльнiку Бiрка[182].

Прызматычныя пацеркi, падражаньне сердалiкавым (3 экзэмпляры), з'яўляюцца рэдкiмi знаходкамi[183].

Прызматычная пацерка з сiняга шкла з беларамбiчнымi ўстаўкамi (мал. ). Знайдзена на Замкавай гары. Датуецца X-XI стст.[184]

Шарападобныя чорныя з хвалiстай iнкрустацыяй з белага, жоўтага i блакiтнага шкла (3 экзэмпляры) (мал. ). Падобныя пацеркi вядомыя ў Мiнску i Бярэсьцi[185]. У Ноўгарадзе такiя пацеркi з'яўляюцца ў XII ст. i пабытуюць да XIV ст.[186]

Шарападобныя палiхромныя (3 экзэмпляры). Дзьве з iх знайдзены ў пабудове другой паловы XII ст. Паралелi такiм пацеркам вядомыя ў паўднёварускiх помнiках (Белая Вежа, Данецкае гарадзiшча)[187].

Адзiнкавымi знаходкамi з'яўляюцца зялёныя пацеркi: цылiндрычная i квадратная ў сячэньнi з уключэньнем белага шкла, а таксама буйная бiтрапецэпадобная з празрыстага бледна-зялёнага шкла з жалабкамi на паверхнi[188].

Такiм чынам, колькасьць пацерак са шкла, што зварана па "антычным" рацэпце перавышае 560 штук, з iх больш за 500 прыходзiцца на бiсер, які пабытаваў в Наваградку даўжэй чым у iншых старажытнарускiх помнiках.

Устаўкi (2 экзэмпляры) з зялёнага шкла (мал.). Знайдзены па адным экземпляры ў абедзьвух частках гораду.

Пярсьцёнкi (2 экзэмпляры). Абодва паходзяць з Малага Замка. Абломак пярсьцёнка з карычневага шкла з iнкрустацыяй належыць да iнвентара пабудовы першай паловы XI ст. Па заключэньню М.У. Малеўскай, ён блiзкі да шкляных вырабаў Закаўказзя X-XI стст.[189] Сiнi пярсьцёнак, распiсаны сiняй i блакiтнай эмальлю, знайдзены ў пабудове другой паловы XII ст., па характару роспiсу блiзкі да шкляных вырабаў Карынфу i Херсанэсу[190].

Сярод знаходак Малага Замка ёсьць шаўковы пояс i абрыўкi залатых нiтак, якiмi магла быць разшытая якая-небудзь тканіна. Пачынаючы з XI ст. вытворчасьцю шоўка займалiся гарады Эллады i Пелапанесу, а гандль iм праходзіў праз Канстантынопаль[191].

Вiзантыйскiя культавыя вырабы будуць разгледжаны ў наступнай главе.

Аб некаторых наваградскiх знаходках, што звязаныя з iмпартам, сведчыць падражаньне рэчам візантыйскай работы. Прыкладам можа быць касьцяная пласцінка з разнымi медальёнамi, якія запоўнены васьмiкутнымi зоркамi. У свой час гэта пласцінка зацiкавіла А.У. Банк, якая бачыла ў ёй падражаньне пласцінкам са слановай косьцi з такiм самым арнаментам, імi абкладвалi вырабленыя ў Канстантынопалі скрынкі-ларцы.

Такая ж касьцяная пласцінка знайдзена ў Смаленску[192].

Калi наваградская, як i смаленская пласцінкi, былi вырабамi мясцовых кастарэзаў, то майстры павінны былi мець перад сабой канстанцiнопальскiя ўзоры. Разам з тым, такiя пласцiнкі маглi быць не мясцовымi, а херсанескiмi падражаньнямi. У 1964 г. пры раскопках Херсанэсу былi знайдзены астаткi скрынкі, абкладзенай пласцiнкамi з косьцi хатняй жывёлы. Скрынка была вылажана пласцiнкамi з арнаментам, аналагiчным арнаменту наваградскай i смаленскай пласцiнак. Васьмiвугольныя зоркi ў крузе былi выразаны на пласцiнцы з косьцi ў сярэдневяковым пахаваньнi Херсанесу[193]. Такім чынам, падобныя рэплікі вiзантыйскiх пласцiнак слановай косьцi маглi вырабляць у Херсанэсе i з гэтага гораду трапляць у Старажытную Русь.

Бясспрэчна мясцовымi падражаньнямi вiзантiйскага палiванага посуду былi блюда i чара на паддоне (гл. мал. ) з Малага Замка. Апошняя, з некалькі змененымi прапорцыямi паўтарыла херсанескiя ўзоры[194].

У Наваградак пранiклi таксама вырабы з краiн мусульманскага Ўсходу. Наiбольш выразныя знаходкi - гэта шкляны i фаянсавы посуд. Спынiмся на характарыстыцы шклянога посуду.

За час раскопак знайдзены абломкi ад 12 шкляных пасудзiн, пяць з якiх належаць да Малага Замку i сем да Замкавай гары. Наiбольш раньняя пасудзiна знайдзена ў пабудове першай паловы XII ст., гэта сiне-зялёная рыфлёная шклянка з накладнымi нiцямi каля венчыка. Такiя пасудзiны выраблялi ў Сiрыi[195].

У пабудовах другой паловы XII ст. знайдзены абломкi чатырох пасудзiн, з якіх дзве пасудзiны належалi да аднаго дома. Яны прадстаўлялi з сябе келiхi з безколернага шкла; роспiс золатам, а таксама белай, чырвонай i зялёной эмальлю. На адной з пасудзiн ёсьць рэшткі роспiсу, які складаўся з геральдычных птушак у перабіўку з шасьцiпялёсткавымi разеткамi, запоўненымi кропкамi (мал. ). На асобных пасудзiнах захавалiся арабскiя надпiсы[196]. Адзін з iх чытаецца як "Алi". Магчыма, што ад падобнай пасудзiны паходзiць абломак з Замкавай гары з астаткамi пазалоты i кропкамi, нанесенымi сiняй эмальлю. Стыль роспiсу i тэхнiка выкананьня дазваляюць аднесьцi гэтыя келiхi да вырабаў сярэдневяковай Раккi[197]. У групу больш познiх ракскiх пасудзiн могуць быць далучаны фрагменты з пабудовы другой паловы XII ст. безколернай пасудзiны з астаткамi фрызу i роспiсу белай, чырвонай i сiняй эмальлю i маленькi абломак сiняй пасудзiны са стылiзаванымi арабскiмi лiтарамi, нанесенымi белай эмальлю i аточаных золатам[198].

У пабудове XIII ст. Малага Замка знайдзены абломак келiха з безколернага шкла, распiсанага золатам. Арнамент складаецца з пiкападобных фiгур i чатырохлiстнiкаў, аточаных чырвонай эмальлю - гэта характэрна для шкляных пасудзiн, якія выраблялі ў Алеппо[199].

На тэрыторыi Замкавай гары знайдзены абломкi трох шкляных пасудзiн з безколернага шкла, распiсаных чырвонай i сiняй эмальлю i аточаных золатам. Роспiс двух пасудзiн прадстаўлены, галоўным чынам, арабескамі (мал. ). Поверхню трэцяга пакрывалi фiгурныя палосы з чырвонай i сiняй эмалi, аточаныя золатам. Месца паміж палосамi запоўнена залатым роспiсам з гравiроўкай (мал. ). Роспiс нашых пасудзiн нагадвае арнаментацыю шкляных пасудзiн, што выраблялі ў Алеппо[200].

Яшчэ адзiн фрагмент пасудзiны з безколернага шкла, што знайдзены на Замкавай гары быў звонку спрэс пакрыты сiняй эмальлю, па якой золатам нанесены ломаныя лiнii i трохвугольнiкi, а таксама гравiроўка. Мяркуючы па ўнутраным баку абломка, перад тым як нанесьцi звонку эмаль, яго паверхня была пакрыта палосамi чырвонай эмалi. Аналогiю пасудзiне, анаментаванай такiм чынам знайсьцi не ўдалася, але па характару роспiсу яе трэба лiчыць прадукцыяй блiзкаўсходняй майстэрнi.

У заходнерускiх гарадах блiзкаўсходняе мастацкае шкло прадстаўлена большай колькасьцю знаходак чым вiзантыйскае. У Слонiме знайдзены абломак тонкасьценнай пасудзiны, афарбаванай з сярэдзіны палоскамi ружовага i блакiтнага колераў. Паверхня яго распiсана золатам. На ёй нанесены арабскі надпiс: "С-алiм вучоны"[201]. Цікавы келiх з арабскім надпiсам з Мсьцiслаўля. Абломкi пасудзiн з шклоробчых майстэрняў Блiзкага Ўсходу прысутнiчаюць у Тураве, Гродне, дзе знайдзены абломак шкляной пасудзiны, распiсанай цёмна-чырвонай, жоўтай i зялёнай эмальлю i ў Вiцебску. У апошнім, у слаях XII-XIII стст. сустракаюцца абломкi пасудзiн з безколернага i сiняга шкла, з характэрным роспiсам золатам i эмальлю[202].

Блiзкаўсходняе мастацкае шкло знайдзена i ў другiх старажытнарускiх гарадах - Кiеве, Ноўгарадзе, Гарадку, Старой Разанi i Тмутараканi. Шмат рэштак шкляных пасудзiн сiрыйскай вытворчасьці атрымана пры раскопках на Гарадзiшчы пад Ноўгарадам. У другiх цэнтрах Усходняй Еўропы фрагменты такiх пасудзiн вядомыя ў Херсанэсе, Волжскай Балгарыi, у курганах прадгор'я Каўказа i ў гарадах Закаўказья (Дзвiн, Анi)[203].

Пры рэдкасьцi вышэй пералiчаных знаходак, цiкава адзначыць абломак шкляной чары з iмiтацыяй арабскага надпiсу, знайдзены пры раскопках горада Аполе ў Польшчы[204]. Адначасова з вiзантыйскiмi i сiрыйскiмi шклянымi пасудзiнамi ў Наваградак былi прывезены фаянсавыя пасудзiны з iранскiх майстэрняў. Знайдзена 43 фрагменты такiх пасудзiн, якія належаць да 15 экзэмпляраў, з якiх толькi дзве пасудзiны паходзяць з Замкавай гары. Вялiкая частка фаянсавага посуду пакрыта люстравым роспiсам, які робіць эфект металiчнага бляску. Гэты роспiс наносiўся на абпаленую глазураваную (паліваную) рэч, пасля чаго прадмет абпальваўся другі раз[205].

Iранскi фаянсавы посуд з'яўляецца ў пабудовах Малага Замка першай паловы XII ст., пры гэтым у пабудове з фрэскамi былi знайдзены фрагменты, якія належалi да трох пасудзiн. Абломкi трох фаянсавых пасудзiн адносiлiся таксама да адной з пабудоў другой паловы XII ст.[206]

Рэдкай знаходкай для старажытнарускага гораду стала цалкам адноўленая чара, знайдзеная ў паўночным раскопе Замкавай гары. Яна прадстаўляе з сябе дванадцацiлопасную пасудзiну на паддоне. Вышыня чары 11 см., дыяметр (уверсе) - 12 см. Чару пакрывае чырвона-карычневы роспiс. Звонку гэта геаметрычны арнамент, а з сярэдзіны лiнii, палосы i стылiзаваныя арабскiя літары (мал. ). У музеях i прыватных зборах вядомыя лопастныя чары з двубаковым роспiсам, якiя маюць пяць, восем, дзесяць i 16 лопасьцяў. У апошнім выпадку пасудзiна датавалася першай чвэрцю XIV ст.[207]

Фрагмент лопастнай пасудзiны з аднабаковым роспiсам належыць да знаходак Малага Замка. Вiшнёвы роспiс у выглядзе арабескi нанесены звонку. Верагодна наваградская знаходка належала да лопастной чары, падобнай да чары з гарадзiшча Орен-Кала ў Азербайджане[208].

Абломкi трох пасудзiн належалi адкрытым чарам на паддоне. Двубаковы роспiс iх жоўты i карычневы. Форма чараў, колер роспiсу i яго арнамент наблiжае наваградскiя знаходкi да чары з клiўлендскага музея[209]. У пабудове другой паловы XII ст. знайдзены абломкi чары з двубаковым сiнім i карычневым роспiсам. Захавалася выява твару чалавека на верхняй унутранай частцы аднаго з венчыкаў. Выявы галоў людзей на дне i ля венчыкаў чараў даволi характэрна для iранскiх пасудзiн XII-XIII стст.[210] Вiдавочна, да чары належаў яшчэ адзiн абломак з двубаковым чырвоным i сiнім роспiсам па белым фоне[211].

Сярод фрагментаў фаянсавай керамiкi з люстравым роспiсам шэраг знаходак належыць закрытым пасудзiнам. Такі абломак сьценкi з цёмна-карычневым роспiсам i арабскім надпiсам, які нанесены белай фарбай. Верагодна, ён належаў да куўшына, прыкладам таго, што апублiкаваны А. Поўпам[212]. Абломкi сьценак ад закрытых пасудзiн з вакольнага гораду пакрывала арабеска вiшнёвага колеру, а з Замкавай гары сiнiя i карычневыя скругленыя лiнii i кропкi, нанесеные золатам (мал. ).

На тэрыторыi Малага Замка пабытавалi i iншыя фаянсавыя пасудзiны з Iрана. Знайдзена частка донца на паддоне. На белым фоне яго рэльефна паказаны птушыныя лапы, выкананыя кобальтам i марганцам. Гэту знаходку можна супаставiць з чарай XII ст. з калекцыi Э. Хiчкока, на дне якой маецца выява драпежнай птушкі. Фiгура яе рэльефная i афарбавана ў чырвоны, сiнi i зялёны колеры[213].

Асобную групу складалi фаянсавыя пасудзiны з кракелюрамi. Абломкi iх адносiлiся да чатырох экзэмпляраў. Гэта былi венчык мiнiацюрнай пасудзiны (дыяметр 4 см.), пасудзiна з атагнутым венчыкам, які распiсаны золатам, пасудзiна з гравiроўкай па сырым цесьце, пакрытая ярка сiняй палівай i пасудзiна, на паверхнi якой, акрамя кракелюраў, нанесены люстравы роспiс. Паралелi пасудзiнам з кракелюрамi вядомыя ў прыватных зборах[214].

На тэрыторыi Заходняй Русi абломкi iранскай керамiкi з люстравым роспiсам знайдзены ў Полацку i Лукомлi. У апошнім гэта абломак блюда, якое ўпрыгожана арабескай[215].

У кнiзе "Старажытны Наваградак" адзначалася, што iранскі фаянсавы посуд рэдка сустракаецца ў старажытнарускiх гарадах. У апошнiя гады становішча нескалькі змянiлася. Акрамя ўспамянутых знаходак у Полацку i Лукомлi, такiя пасудзiны пабытавалi ў Ноўгарадзе, Смаленску, Тмутараканi, Гарадзiшчы пад Ноўгарадам. Асабліва цiкавыя знаходкi iранскiх фаянсовых пасудзiн у Паўночна-Усходняй Русi. У Старай Рязанi на сядзібах баяр i рамеснiкаў сабраны фрагменты, якія належалi, прыкладна 30 такiм пасудзiнам. Выразнай знаходкай з'яўляецца палiваны збанок з Суздаля з эпiграфiчным арнаментам[216]. Цiкава, што добра вывучаны iранскі фаянсавы посуд Старой Разанi, істотна адрознiваецца ад адпаведных пасудзiн Наваградка. Так у Старой Разанi няма вырабаў з горада Кашана, якія прадстаўлены ў нашым горадзе. У Кашане, на думку А. Поўпа, выраблялі самы дарагі фаянсавы посуд[217]. У Старой Разанi вылучаецца прадукцыя Рэя, а таксама керамiка, блiзкая да iранскага фаянсавага посуду, што знайдзены ў Азербайджане, Паўночным Хорасане i Харэзме[218]. Такія адрозненьні ў iранскім iмпарце паказваюць, што асартымент гэтай прадукцыi ў Старажытнай Русi быў вялікі i прыбываў з розных цэнтраў Iрану.

У межах нашай краiны iранскі полiваны посуд, у тым лiку з люстравым роспiсам быў шырока распаўсюджаны. Ён сустракаецца на тэрыторыi Сярэдняй Азii, дзе побач з прывазнымi пасудзiнамi зафіксавана работа майстра, які прыехаў з Рэя[219]. Фаянсавы посуд з Iрана знайдзены ў гарадах Азербайджана, Арменii i Грузii, а таксама ў Паўночным Прычарнамор'і[220]. Такiм чынам, iранская фаянсавая керамiка i, у прыватнасьцi, распiсаная люстрам, якая па словах Э.К. Кверфельдта, з'яўляецца вяршыняй росквіту керамiкi феадальнага гораду[221], пранiкла ў побыт сацыяльных вярхоў Усходняй Еўропы i дзяржаў Азii.

Iмпартам мусульманскага Усходу ў Наваградку былi сердалiкавыя пацеркi (10 экзэмпляраў). Толькi дзьве з iх знайдзены ў самым горадзе, астатнія паходзяць з курганаў. Форма пацерак - прызматычная i 14-гранная. Пабытаваньне пацерак з сердалiку ў Наваградку i яго магiльных помнiках не выходзiць за межы XI ст., што адпавядае распаўсюджаньню дадзенага тыпу пацерак на тэрыторыi Старажытнай Русi[222]. Аналагiчныя сердалiкавыя пацеркi ў Заходняй Русi сустракаюцца ў Полацку, Вiтебску, Гарадзiшчы на Менцы i Ваўкавыску[223]. Па заключэньню М.В. Фехнэр, галоўная маса сердалiкавых пацерак была прывезена з Сярэдняй Азii, адкуль ішоў гандль камянямi, у першую чаргу сердалiкам[224].

Крыштальныя шматгранныя пацеркi (3 экзэмпляры), знайдзены толькi ў магiльнiках. Яны таксама належаць да сярэднеазiяцкага iмпарту. Вышэй (с. 00) зафiксавана апрацоўка крышталя на Замкавай гары. Аднак, гэта адбывалася не раней XII ст. Крыштальныя пацеркi з Наваградскiх курганоў датуюцца не пазней XI ст. Яны разам з сердалiкавымi былi прывезены з Сярэдняй Азii[225]. Заходнерускiя паралелi крыштальным пацеркам з Наваградскiх курганаў вядомыя ў Полацку, Вiцебску i Ваўкавыску. У апошнім яны знайдзены на гарадзiшчы Муравельнiк, якое iснавала з канца X да пачатку XI ст.[226] Разам з сердалiкавымi i крыштальнымi пацеркамi знайдзена адзiная амецiставая пацерка. Яна сустрэта пры раскопках курганаў каля в. Сялец[227].

Пры раскопках Замкавай гары ў 1977 г. знайдзены акруглы бронзавы выраб, на якiм нанесены арабскiя літары (мал. ). Нажаль, на дадзеным раскопе слой старажытнарускага часу быў разбураны больш позняй забудовай i аб яго iснаванi можна было мякаваць толькі па рэчам - керамiцы, шкляным бранзалетам i некаторым iншым знаходкам, якія пабытавалi да XIII ст. Таму няма пэўнасьцi, што дадзеная знаходка належыць да цікавага для нас часу.

На заканчэньнi адзначым находку з Замкавай гары, якая прадстаўляе з сябе прамавугольны адшлiфаваны цёмна-чырвоны камень з белымi ўкрапленьнямi (мал.). Петрографiчны аналiз знаходкi (зрабіла Н.Б. Селiванава) паказаў, што гэта порфiрыт, які распаўсюджаны ў розных горных абласьцях.

Археалагiчныя матэрыялы паказваюць старажытнарускi Наваградак як месца на рэдкасьць абшырных сувязяў. У раньнюю пару свайго iснаваньня, яго кантакты з iншымi старажытнарускiмi землямi i краiнамi за межамi Русi, не вылучаюць наш горад сярод другiх заходнерускiх гарадоў. Увесь наваградскi iмпарт канца X-XI стст., пачынаючы з каляровых металаў, заканчваючы ўпрыгожаньнямi, адпавядае характару прывазных тавараў Полацка, Мiнска, Ваўкавыска i некаторых другiх гарадоў Заходняй Русi. Наваградак гэтага часу вылучаецца толькi большай колькасьцю бiсеру, характэрнага для гарадскога магiльнiка, што, вiдавочна, тлумачыцца асаблівасьцю ўбору наваградскiх жанчын. Пачынаючы з XII ст., калі на тэрыторыi Малага Замка фармiруецца вакольны горад з яго багатым кварталам, а на Замкавай гары ўзнiкае феадальны двор, асартымент i колькасьць iмпарту вылучае Наваградак сярод многiх другiх, у тым лiку стольных, гарадоў Старажытнай Русi.

Якiм шляхам трапiлi ў Наваградак шматлiкiя старажытнарускiя i iншаземныя тавары? Наiбольш значнай воднай артэрыяй зямлi, да якой належыць наш горад, з'яўляецца Нёман. У свой час археолаг Е. Антаневiч звярнуў увагу, што ў лiтаратуры недастаткова ацэнена роля Нёмана, як воднага шляху ў знешнiх сувязях[228]. За апошні час роля Нёманскага гандлёвага шляху падкрэслена ў работах З.М. Сяргеевай i В.Н. Зоценко[229].

Значэньне Нёмана в сувязях са знешнiм светам наiбольш пераканаўчае для Гродна i Турэйска, якія заснаваныя на гэтай рацэ, а таксама Ваўкавыска i Слонiма, якія звязаныя з Нёманам яго прытокамi. Што датычыць Наваградка, то мы ўжо адзначалі, што ён быў аддалены ад суднаходных рэкаў i значную частку шляху (каля 30 км.) тавары прыходзiлась дастаўляць сухапутнымi шляхамi[230]. Магчыма, што сухапутныя дарогi былi карацейшыя. У чатырох км. ад Наваградка працякае безымянная рэчка, на якой знаходзяцца паселiшча i магiльнiкi (разгледжаны ў главе 2). Гэта помнiкi ля вёсак Сялец, Гардзiлоўка i Гарадзечна. У апошняй рэчка, аб якой гутарка, упадае ў раку Валоўку, прыток Сервечы - левага прытоку Нёмана. Такiм чынам, не выключана, што тавары прыбывалi па Нёману і па гэтай сiстеме рэкаў.

Знаходкi бязмена i гiрак рознай вагі сведчаць аб пэўных гандлёвых аперацыях, у Наваградку. Мiрныя i ваенныя ўзаемаадносiны з Валыньню i Лiтвой, а таксама планаваны паход князя Рамана з наваградцамi да Возвягля, а потым да Кiева, бясспрэчна ўплывалi на знешнiя сувязi Наваградка. Нават у святле гэтых пiсьмовых сведчаньняў відавочна, што жыхары Наваградка мелi непасрэдныя кантакты з асобнымi старажытнарускiмi землямi i Прыбалтыкай, у выніку якiх у горад маглi трапіць прывазныя вырабы. Недарагiя iншаземныя тавары прывозiлi паломнiкi. Паломнiцтва пакiнула свой след у гiсторыi культуры Наваградка i больш падрабязна будзе разгледжана ў наступнай главе.

Вышэй адзначалася роля Кiева як галоўнага пастаўшчыка прывазных тавараў у Наваградак. Кiеў пастаўляў не толькi вырабы сваіх рамеснiкаў, але i быў буйнейшым транзiтным цэнтрам, праз які перапраўлялiся па Дняпру ў Старажытную Русь тавары, што ішлі з Вiзантыi i яе правiнцый i многiя вырабы з краiнаў мусульманскага Усходу[231].

Пэўныя кантакты назіраюцца паміж Наваградкам i Херсанэсам, якi знаходзiўся на перыферыi вiзантыйскага свету. Тыпы наваградскiх амфар iдэнтычныя херсанэскiм. Падобныя амфары, на думку А.Л. Якабсона, выраблялi ў самым Херсанэсе[232]. З партыi сiнiх вiзантыйскiх флаконаў, што распiсаны золатам i эмальлю, частка асела ў Херсанэсе, а iншыя трапiлi ў Наваградак i Тураў. Гэта ж датычыць шкляных пасудзiнаў з выступамi на ўнутранай частцы сьценак i келiхаў, што зроблены ў сiрыйскiх майстэрнях[233]. У Херсанэсе знайдзены абломак iранскай фаянсавай чары з люстравым роспiсам з выявай твару чалавека[234], што нагадвае знаходкi з Наваградка. Вышэй адзначалася, што ў абодвух гарадах былi ў карыстаньнi скрынкі, выкладзеныя разнымi пласьцiнамi з касьцей мясцовай жывёлы. Такiя скрынкі падражалi канстанцiнопальскiм. Далучым да гэтага наваградскую палiваную чару, на якой паўторана херсанэская аздоба. Можна сабе ўявiць, што на шляху паўднёвага iмпарту ў Старажытную Русь, у тым лiку i Заходнюю, ён трапляў у Херсанэс, якi далучаў да яго сваю прадукцыю, а затым каштоўныя тавары iшлi да Кiева. Здзіўляе пры гэтым, што паміж Кiевам i Наваградкам няма такога падабенства ў асартыменце вiзантыйска-усходніх тавараў, якое назіраецца паміж Херсанэсам i Наваградкам.

Не ўсе вырабы траплялi ў Наваградак з тых аддаленых земляў, дзе яны былi зроблены. Так адзiная ракавiна каурi з вакольнага гораду, радзiмай якой з'яўляецца Iндыйскi альбо Цiхi акіян, належыць да катэгорыi любімых упрыгожаньняў прыбалтыйскага насельнiцва[235], i, скарэй за ўсё, трапiла ў Наваградак з Прыбалтыкi. Наваградскiя сердалiкавыя пацеркi дасягалi нашай тэрыторыi не з Сярэдняй Азii, адкуль гандлявалі такiмi вырабамi, а верагодна, з Полацкой зямлi, дзе сердалiкавыя пацеркi спалучаюцца са знаходкамi вялікай колькасьці куфiчных манет. Гранiцы распаўсюджаньня абедзьвух катэгорый знаходак супадаюць[236]. У Наваградку ж зусім не было арабскiх манет.

Iншым шляхам трапляе ў Наваградак "келiх Ядвiгi". Шматлiкiя падражаньнi яму ў XVII-XVIII стст., на думку Ю.Л. Шчапавай, могуць сведчыць на карысьць таго, што ў Сярэднявечча з Канстантынопалю была вывезена вялікая партыя такiх пасудзiн. На тое, што такія існавалi паказваюць металiчныя аправы "келiхаў Ядвiгi" мяжы XIII i XIV, а таксама XIV стст.[237] Мы трымаемся раней ужо выказанага ў лiтаратуры мяркаваньня, што гэтыя келiхi сталi здабычай крыжакоў. Калі сапраўдны Наваградскi "келiх Ядвiгi" аказаўся там у пабудове другой паловы XII ст., наiбольш верагодным прадстаўляецца, што ўся партыя была вывезена з Канстантынопаля падчас крыжовага походу 1147-1149 гг., калі крыжакі двойчы рабавалi вiзантыйскую сталiцу. Адзiн з келiхаў праз Заходнюю Еўропу i Польшчу трапіў ў Наваградак[238]. Астатнія, якія нарадзiлi серыю падражаньняў, не ацалелi. Апублiкаваны нядаўнім часам кавалак "келiха Ядвiгi" з Венгрыi, другой сапраўднай пасудзiны этага вiду, аб якiм успомнена вышэй, падцвярджае шлях келiхаў з Канстантынопаля праз Цэнтральную i Заходнюю Еўропу. Трапіўшы з Канстантынопалю на Захад наш келiх, каб трапіць у Наваградак, павiнен быў прайсьці той шлях, якiм достаўлялi ў Панямоньне iншыя заходнееўрапейскiя рэчы. З Германii, на Прагу, Кракаў (там знайдзены падражаньнi "келiху Ядвiгi")[239], па Вiсле, Заходнім Бугу праз Драгiчын. З Заходняга Буга на Прыпяць тавары перапраўлялi волакам[240]. Ад прытоку Прыпяці Ясельды тавары дастаўлялi волакам у басейн Нёмана.

Калi сярод прывазных тавараў Наваградка старажытнарускага паходжаньня вядучая роля належала Кiеву i другiм паўднёварускiм зямлям, то сярод iншаземнага iмпарту пераважалi вырабы вiзантыйскiх майстэрняў Сiрыi i Iрана, адкуль дарагiя i больш сьціплыя вырабы прыбывалi партыямi. Шматлiкiя вырабы з суседняй Прыбалтыкi i слабей прадстаўлены тавары з краiн Паўночнай, Цэнтральнай i Заходняй Еўропы.

Паступленьне ў Наваградак iмпарту партыямi дае падставы мяркаваць, што вялiкая частка яго прыбывала ў вынiку гандлёвых аперацый, а вырабы, што трапiлі неэканамiчным шляхам (ваенная здабыча, дарункі i інш.) былi нешматлiкiя. Для наваградцаў - жыхароў лясной зоны, асноўным эквiвалентам у гандлёвых сувязях была пушнiна[241]. Магчыма, што гаражане гандлявалi зернем, якое атрымалі на мясцовых пладародных зямлях. У гэтым выпадку дарэчы ўспомнiць пра бязмен, прыстасаваны каб важыць значныя грузы. Не выключана, што з Наваградка былi прывезены цiснёныя срэбныя ўпрыгожаньнi. Добра ўзброеныя наваградцы, не толькi спадарожнiчалі князям у паходах, як сведчыць летапiс, але маглi выконваць ролю купцоў, тым больш, калі гутарка аб багатых златакавалях вакольнага гораду XII-XIII стст.[242]

Археалагiчныя матэрыялы Наваградка даюць прадстаўленьне аб надзвычай актыўных знешнiх сувязях гораду. У культуры раньняга Наваградка захавалася шмат вырабаў з другiх старажытнарускiх зямляў i краін за межамi Старажытнай Русi. У XII-XIII стст. iмпарт павялiчваецца ў шмат разоў, ператварыўшы Наваградак у горад, для якога характэрна канцэнтрацыя як масавых, так і раскошных, даступных толькi для сацыяльных вярхоў прывазных тавараў.

[1] ДН. С. 148-156.

[2] Павлова К.В. Хозяйственные постройки XII-XIII вв. на детинце древнего Новогрудка // КИСА. 1972. Вып. 129. С. 80

[3] ДН. С. 107; Загорульский. Возникновение Минска. Минск, 1982. Мал. 183,184; Штыхов Г.В. Города Полоцкой земли. Минск, 1978. С. 115; Бекцінееў Ш. Старажытныя вагі // ПКГБ. 1984. Вып. 3. С. 43. Звесткі аб слуцкім бязмене, як і другіх знаходках з гэтага гораду, ласкава паведаміў Л.В. Калядзінскі.

[4] Колчин Б.А. Черная металлургия и металлообработка в Древней Руси // МИА. 1956. Вып. 32. С. 164; Загорульский Э.М. Op. cit. С. 283-284.

[5] ДН. С. 107.

[6] ДН. С. 93., Мал. 72,5.

[7] Бектинеев Ш.И. Весы и гирьки - разновесы з Беларуси // СА. 1987. Вып. 2. С. 233-237.

[8] Бектинеев Ш.И. Op. cit. С. 44.

[9] Колчин Б.А. Op. cit. С. 193-194.

[10] Гуревич Ф.Д. Древнености Белорусского Понеманьня. Л., 1962. Мал. 90,3; Павлова К.В. Раскопки курганов у деревень Селец и Ботаревка // КСИА. 1977, Вып. 148, Мал. 1,2.

[11] Павлова К.В. Раскопки могильника близ Новогрудка // КСИА. 1965. Вып. 104. Мал. 37,11.

[12] Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 73,1.

[13] Тамсама Мал. 74,125; 89,1.

[14] Поболь Л.Д. Древности Белоруссии в музеях Польши. Минск, 1979. С. 131.

[15] Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 90,1; ДН. Мал. !7,5; 19,5.

[16] Мальм В.А. Шиферные пряслица и их использование // История и культура Восточной Европы по археологическим данным. М., 1971. С. 205-206.

[17] Новое в археологии Киева. Киев, 1981. С. 330-333; Седова М. В. Ярополч Залесский. М., 1978. С. 95; Штыхов В.Г. Op. cit. С. 113; Rauhut L. Wczesnosrenіowіeczne materіaly z terenow Ukraіny w Panstwowym muzem archeologіcznym w Warszawиe // MW. 1960. V. s. 253., Tab. XVI, 17-20; XVII, 6,7.

[18] Лысенко П.Ф. 1) Города Туровской земли. Минск, 1975. С. 40, 52. 2) Берестье. Минск, 1985. С.383; Зверуго Я.Г. Древний Волковыск. Минск, 1975. С. 74; Штыхов Г. В. Op. cit. С. 114.

[19] Янин В.Л. 1) Денежно-весовые системы русского средневековья. М., 1956. С. 188-189; Русские денежные системы IX-XV вв. // Древняя Русь. Горд, село, Замок. М., 1985. С. 365.

[20] ДН. Мал. 49,13; 58,2.

[21] Макарова Т.И. Поливная керамика древнего Любеча. М., 1972. С. 10.

[22] Зверуго Я.Г. Op. cit. С.79; Штыхов Г. В. Op. cit. С. 34; Пех Г.И. Раскопки древнего Слонима // Древнености Беларуси. Минск, 1966. С. 279.

[23] Макарова Т.И. Поливная керамика древнего Любеча // СА. 1965. Вып. 1. С. 235.

[24] Щапова Ю.Л. Стекло Киевской Руси. М., 1972. С. 45-51; ДН. Мал. 24,1; 31,1,3,6; 48,10,12,13; 62,3; 71,10; 74,4-6.

[25] ДН. С. 41., Мал. 31,1,3,6.

[26] Полубояринова М.Д. Стекляная посуда древнего Турова // СА. 1963. Вып. 4. Мал. 1,2; Яніцкая М.М. Вытокі шкларобства ў Беларусі. Мінск, 1980. Мал. 19; Лысенко П.Ф. Города ... С. 111; Бярэсце. С. 383.

[27] ДН. Мал. 19,9; 55,15.

[28] Полубояринова М.Д. Op. cit. С. 234; Янiцкая М.М. Op. cit. Мал. 19,и.

[29] Полубояринова М.Д. Op. cit. Мал. 1,1; Янiцкая М.М. Op. cit. Мал. 19,б.

[30] ДН. Мал. 79.

[31] Полубояринова М.Д. Op. cit. Мал. 1,3; 2,10.

[32] Щапова Ю.Л. Op. cit. Мал. 8,14,15.

[33] ДН. Мал. 62,3; 71,10; 74,1.

[34] Погляд М.М. Яніцкай прааналізаваны аўтарам у артыкуле "О Новогрудском стеклоделии" (по поводу выхода книги М.М. Яницкой "Истоки стеклоделия в Белоруссии") // СА. 1985. Вып. 4. С. 260-264.

[35] Богусевич В.А. Мастерские по изготовлению смальты и стекла в Киеве // КСИА УССР. 1951. вып. 3. С. 20; Новое в археологии Киева. С. 314, 316.

[36] Щапова Ю.Л. Древнерусские стеклянные изделия как источник истории русско-византийских отношений // ВВ. 1962. Вып. 21. С. 66.

[37] Сикорский М.И. Склоробна майстерня XII ст. у Переяславли-Хмельницкому // Дослиджения словяно-руськой археологии. Київ, 1976. С. 448.

[38] ДН. С. 32, 37, 45, 67, 73, 93.

[39] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 79; Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 40, 60.

[40] Богусевич В.А. Op. cit. С. 19; Вытворчасць шкляных пасудзін і ваконнага шкла ў адных і тых жа майстэрнях адбывалася і ў майстэрнях феадальнай Грузіі: Чхарашвили М.Н. Стекло средневековой Грузии // Автореферат канд. дис. Тбилиси, 1977. С. 19.

[41] ДН. С. 39, 71,91, 93.

[42] ДН. Мал. 49,14.

[43] Янiцкая М.М. Op. cit. Мал. 49, в-л.

[44] ДН. С. 118.

[45] Павлова К.В. 1) Раскопки могильника близ Новогрудка // КСИА. 1965. Вып. 104. С. 100, 103; 2) Могильники у деревень Мольничи и Сулятичи // КСИА. 1974. вып. 139. С. 63; Гуревич Ф.Д. Древности ... Мал. 97,5; Поболь Л.Д. Op. cit. Мал. 81,3,4; Архіў ЛАIА. ф. 35,8 90, л. 24.

[46] ДН. С. 28.

[47] Павлова К.В. Раскопки могильника... С. 100.

[48] Фехнер М.В. К вопросу об экономических связях древнеруской деревни // Труды ГИМ. 1959. Т.33. Прил. VI,6,8.

[49] Щапова Ю.Л. Стекло Киевской Руси. С. 78.

[50] ДН. Мал. 49,5; 77,3.

[51] Щапова Ю.Л. Op. cit. С. 88-84.

[52] ДН. С. 79., Мал. 59,20,21.

[53] Фехнер. Op. cit. Прил. VI,14.

[54] ДН. С. 61.

[55] Щапова Ю.Л. Стеклянные бусы древнего Новгорода // МИА. 1956. Вып. 55, С. 165-170; Колчин Б.А. Хронология новгородских древненостей // Новгородский сборник. М., 1982. С. 168-169.

[56] ДН. С. 32.

[57] ДН. С. 51, 65, 97.

[58] ДН. Мал. 41,7; 49,18,19.

[59] Новое в археологии Киева. С. 312-313.

[60] Колчин Б.А., Янин В.Л. Археологии Новгорода 50 лет // Новгородский сборник. С. 85.

[61] Зверуго Я.Г. Op. cit. С.78.

[62] Да ліку гэтых знаходак, што прыведзены раней (2500) - ДН. С. 154, далучым раней неўлічаныя знаходкі раскопаў 1965-1967 гг.

[63] ДН. С. 153.

[64] ДН. С. 98, 101.

[65] Зильманович И.Д. Раскопки детинца в Новогрудке в 1962 г. // КСИА. 1965. Вып. 104. С. 98.

[66] Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 185.

[67] Арциховский А.В. Курганы вятичей. М., 1930. С. 25-26.

[68] Шекун А.В. Раскопки и разведки на Черниговшчине // АО 1979 г. М., 1980. С. 352.

[69] Загорульский Я.Г. Op. cit. С. 229; Лысенко П.Ф. Города.. С. 60.

[70] Щапова Ю.Л. Op. cit. С. 11-118

[71] Яніцкая М.М. Op. cit. С. 99-100; Калядзінскі Л., Скрыпчанка Т. Ткачоў М. Віцебскія бранзалеты // ПКГБ. 1984. Вып. 4. С. 41-42; Скрыпчанка Т.С. Свіслацкія шкляныя бранзалеты // Весці АН БССР. 1980. Вып. 3. С. 71; Белорусская археология. Минск, 1987. С. 100.

[72] Щапова Ю.Л. Стеклянные браслеты Волковыска // ТДКБ. С. 170.

[73] Новое в археологии Киева. С. 351.

[74] Корзухина Г.Ф. Русские клады IX-XIII вв. Л., 1954. Табл. XXIV,7-10; XXXI,10; Килиевич С.Р. Детинец Киева IX - первой половины XIII вв. Киев, 1982. С. 101.

[75] ДН. С. 115., Мал. 76,9; 90,1,4.

[76] Макарова Т.И. Черневое дело Древней Руси. М., 1986.

[77] ДН. Мал. 90,2.

[78] Макарова Т.И. Op. cit. С. 39.

[79] ДН. Мал. 49,27.

[80] ДН. С. 101., Мал. 77,12.

[81] Беляшевский Н.Ф. Княжая гора. Киев, 1891. С. 8.

[82] ДН. С. 112., Мал. 90,7.

[83] Фехнер М.В. Op. cit. С. 49.

[84] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 49.

[85] Янiцкая М.М. Op. cit. С. 44.

[86] ДН. Мал. 66,6; Павлова К.В. 1) Раскопки курганов у дер. Городиловка… Мал. 16,1,2; 2) Могильники у деревень Мольничи и Сулятичи // КСИА. 1974. С. 63; Поболь Л.Д. Op. cit. Мал. 81,5,6.

[87] Рыбаков Б.А. Ремесло Древней Руси. М., 1948. С. 342.

[88] ДН. С. 26., Мал. 19,6; 20, 2.

[89] ДН. С. 103-104., Мал. 84,1.

[90] Поболь Л.Д. Op. cit. Мал. 81,2.

[91] Седова М.В. Ювелирные изделия древнего Новгорода (X-XV вв.). М., 1981. С. 96.

[92] Малевская М.В. Поливная керамика древнего Новогрудка // СА. 1969. Вып. 3. С. 199-200.

[93] ДН. С. 110., Мал. 89,4.

[94] ДН. Мал. 84,3; Штыхов Г.В. Города... Мал. 28,10.

[95] Розенфельдт Р.Л. Янтарь на Руси // Проблемы советской археологии. М., 1978. С. 197; Рыбина Е. Археологические очерки новгородской торговли. М., 1978. С. 60-61.

[96] Сергеева З.М. Культурно-экономические связи западнорусских земель с Прибалтикой // Автореферат канд. дис. М., 1980. С. 12.

[97] Накайте Л. Серебро в археологических памятниках Литвы // Автореферат канд. дис. Вильнюс, 1967. С. 15-16.

[98] ДН. Мал. 5,6; Urtans V. Senakіe depozіtі Latvja. Rіga, Zіnatne, 1977. att. 101,10.

[99] ДН. Мал. 35,14; Lіetuvos TSR archeologіjos atlasas. Vіlnіus, 1978. T. IV. zem. 35.

[100] ДН. Мал. 59,25; Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 78,1; Сергеева З.М. О подковообразных фибулах с утолщенными концами на территорыи Древней Руси // КСИА. 1977, Вып. 150. С. 36.

[101] ДН. С. 47., Мал. 35,12.

[102] ДН. С. 112., Мал. 85,8,9.

[103] ДН. С. 82., Мал. 66,19.

[104] Сергеева З.М. Культурно-эканамические связи ...С. 8.

[105] ДН. Мал. 83,6; Snore E. Kіvtu kapulauks. Rіga, Zіnatne, 1987. Tab. VII,9.

[106] ДН. С. 11-12., Мал. 5,7.

[107] ДН. Мал. 11,2,3.

[108] Гуревич Ф.Д. Культурные связь древнерусских городов на территории Белоруссии с Прибалтикой // Проблемы энтоногенеза и этнической истории балтов. Вильнюс, 1985. С. 95.

[109] Рыбина Е.А. Из истории торговли цветными металлами в Новгороде X-XV вв. // Вестник МГУ. 1973. Вып. 1. С. 94; Коновалов А.А. Цветной металл, медь и её сплавы // Автореферат канд. дис. М., 1974. С. 10.

[110] ДН. Мал. 5,8.

[111] Ardman H. Bиrka, Tafeln, Stockholm, 1940. Taf. 159,4; Давидан О.И. Гребни Старой Ладоги // АСГЭ. 1962. Вып. 4. Мал. 3,2; Шноре Э.Д. Асотское городишче. Рига, 1961. С. 124., табл. IX,15,19.

[112] ДН. Мал. 5,4; Давидан О.И. Op. cit. С. 101.

[113] ДН. Мал. 8,10; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 11,26; Arbman H. Op. cit., Taf. 26,2,5.

[114] ДН. Мал. 83,3; Arbman H. Op. cit., Taf. 102,5-10; Каргер М.К. Древний Киев. Л., 1958. Т. 1. С. 209-210.

[115] Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 13,6; 10,1,2; 34,4,6.

[116] Kіvіkoskі E. Dіe Eіsenzeіt иm Auraflussgebіet. Helsіnkі, 1939. Taf. V,2,3.

[117] ДН. С. 150; Янин В.Л. находка польского свинца в Новгороде // СА. 1966. Вып. 2. С. 324.

[118] Коновалов А.А. Op. cit. С. 5.

[119] Малевская М.В. Некоторые исторические связи Новогрудка в X в. (по материалам керамики) // КСИА. 1972. Вып. 129. С. 19.

[120] Зильманович И.Д. Op. cit. С. 97.

[121] ДН. С. 105., Мал. 86,6.

[122] ДН. С. 101., Мал. 77,7,8.

[123] ДН. С. 102.

[124] ДН. С. 110.

[125] ДН. С. 44., Мал. 30,11.

[126] ДН. Мал. 76,4.

[127] ДН. Мал. 35,5; У ДН. устаўкі памылкова вызначаны як шкляныя.

[128] ДН. Мал. 4

[129] Седова М.В. Op. cit. С. 16.

[130] Плетнева С.А. Печенеги, токи и половечки // МИА. 1958. вып. 62. С. 176., Мал. 16,2,3.

[131] ПСРЛ. 1962. Т. 11. Стб. 816.

[132] Алексеюк М.И. Половецкие поселения на Брестчине // ЭБ. С. 63-68.

[133] Кызласов И.Л. Аскизская культура Южной Сибири // САИ. 1983. Серия Е-318. С. 61., Мал. 34,1-4; Савинов Д.Г. Сибирские реалии половецких каменных изваяний // Археология Сибири и Дальнего Востока. Новосибирск, 1984. С. 117.

[134] ДН. Мал. 89,2; Даркевич В.П., Стародуб Т.Ч. Иранская керамика из Старой Рязани // СА. 1983. Вып. 2. С. 191.

[135] Малевская М.В. Амфоры Новогрудка XII-XIII вв. // ТДКБ. С. 185, 187, 188., Мал. 2; Гуревич Ф.Д. Византийский импорт в городах Западной Руси в XII-XIII вв. // ВВ. 1986. Вып. 47. С. 67-68.

[136] ДН. Мал. 22.6.

[137] Равдина Т.В. Надпись на корчаге из Пинска // КСИИМК. 1957. Вып. 70. С. 151; Новое в археологии Киева. С. 374; Медынцева А.А. Надпись на корчаге с Полтавщины // КСИА. 1986. Вып. 187. С. 55-57.

[138] Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 66; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 80.

[139] Баранова О.О., Платонов С.Б. К методике изучения объемов средневековых амфор // Античная древность и Средние века. Свердловск, 1982. Вып. 19. С.133.

[140] Голубева Л.А. Надпись на корчаге из Белоозера // СА. 1960. Вып. 3. С. 321-323.

[141] Корзухина Г.Ф. О гнездовской амфоре и её надписи // Исследования по археологии СССР. Л., 1961. С. 226-230.

[142] Анфимов Н.В. Средневековые амфоры с нефтью с Таманского полуострова (IX-X вв.) // КСИИМК. 1953. Вып. 49. С. 151; Кострин К.В. Исследования нефти из средневековых амфор, найдзеныных близ станицы Пролетарской // СА. 1965. Вып. 1. С. 291-293.

[143] Ратич А.А. Надпись на амфоре из Звенигорода на Белке // АО 1970 г. М., 1980. С. 295.

[144] Малевская М.В. Op. cit. С. 188.

[145] ДН. Мал. 36.

[146] Малевская М.В. Op. cit. С. 190.

[147] Колчин Б.А. Хронология новгородских древностей // Новгородский сборник. С. 175.

[148] Новое в археологии Киева. з 373.

[149] Джанполадян Р.М. 1) Два стекляных сосуда из Новогрудка // ВВ. 1961. Вып. XIX. С. 161-171; 2) Новые материалы по истории византийскогостеклоделания // ВВ. 1967. вып. 27. С. 251-256; Гуревич Ф.Д., Джанполадян Р.М., Малевская М.В. Восточное стекло в Древненай Руси. Л., 1968. С. 7-12; Щапова Ю.Л. О резном бокале з Новогрудка // Средневековая Русь. М., 1976. С. 209-215; Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 70-76; Phіlіppe J. Le Mond Bіzantіn dans l'hіstoиre de la verrerиe (V-XVI sіecle). Bologna, 1970. P. 168., fиg. 57, 58, 67, 72, 88-90; Megaw A.H.S. More gіlt and enameled Glass from Cyprus // JGS. 1968. X. P. 90., fиg. 2,3.

[150] ДН. С. 32, 41, 45, 47., Мал. 22,7; 25,2; 31,5; 37,3.

[151] ДН. С. 79., Мал. 61, 62,1,4.

[152] ДН. С. 96., Мал. 74,3.

[153] Davіdson G.K.A. A medіeval mystery: Bіzantіne glass productіon // JGS. 1975. XVIII. P. 140., fиg. 29.

[154] Манускрипт Теофила "Записки о разных искусствах" // Всесоюзная центральная научно-исследовательская лаборатория по консервации и реставрации. М., 1963. Сообщение 7. С. 107.

[155] Зильманович И.Д. Op. cit. Мал. 35,6; Гуревич Ф.Д., Джанполадян Р.М. Op. cit. Табл. XII.

[156] Megaw A.H.K. Op. cit. P. 102-103.

[157] Davіdson G.K. Op. cit. P. 133.

[158] Щапова Ю.Л. Op. cit. С. 214.

[159] Щапова Ю.Л. Op. cit. С. 213-214. Фрагмент яшчэ аднаго"келіха Ядвігі" XII ст. знайдзены пры раскопках палаца ў Вудзе (Венгрыя) - Hell-Gyurky K. The use of glass іn medіeval Hungary // JGS. 1986. 28. P. 71., fіg. 2.

[160] Полубояринова М.Д. Op. cit. С. 235., Мал. 2,3-6.

[161] Новое в археологии Киева. С. 371; Щапова Ю.Л. 1) Стеклянные изделия древнего Новгорода // МИА. 1963. Вып. 117. С. 133-134; 2) Стеклянные изделия Старой Рязани. М., 1984. С. 81-87; Джанполадян Р.М. Стеклянная чара из Старой Ладоги // АСГЭ. 1967. Вып. 28. С. 49-50; Асташева Н.И. К вопросу о южных связях древнего Смоленска // Труды ГИМ. 1980. Вып. 51. С. 122; Матэрыялы Гарадзішча ласкава паведаміў Е.Н. Носаў.

[162] Колесникова Л.Г. Восточное стекло из собрания Херсонесского музея // ВВ. 1973. Вып. 34. С. 240-251.

[163] Джанполадян Р.М. Византийское стекло из раскопок Ани // КИСА. 1977. Вып. 150. С. 85-89; Кафадарян К. горад Двин и его раскопки. Ереван, 1982. Т. 2. С. 147.

[164] Davіdson G. The mіnor objects. Corіhth. 1952. XII. P. 262-265.

[165] Калядзінскі Л.У. і інш. Op. cit. С. 42; Штыхов Г.В. Города...С. 97; Загорульский Э.М. Op. cit. С. 233; Щапова Ю.Л. Стеклянные бранзалеты Волковыска. С. 169.

[166] ДН. С. 153., Мал. 49,25.

[167] Павлова К.В. Раскопки могильника ...С. 100, 103., Мал. 38,1. Архіў ЛАIА ф. 35. № 90. л. 24; ДН. С. 118., Мал. 79,3.

[168] Воронин Н.Н. Op. cit. С. 67; Штыхов Г.В. Пацеркi з Вiцебска // ТДАБ. С. 12.

[169] Львова З.А. Стеклянные бусы Старой Ладоги // АСГЭ. 1968. Вып. 10. С. 89; Щапова Ю.Л. Стеклянные бусы... С. 173.

[170] ДН. Мал. 12,2; 13,1,2; Павлова К.В. Могильники у деревень ... Мал. 19,8.

[171] ДН. Мал. 5,3; Павлова К.В. Раскопки курганов ...С.8., Мал. 1,1.

[172] Львова З.А. Op. cit. С. 65-67.

[173] Штыхов Г.В. Op. cit. С. 50.

[174] ДН. С. 18., Мал. 5,2; 15,4; Павлова К.В. 1) Могильники у деревень...Мал. 19,9 ; 2) Раскопки могильника ... С. 100.

[175] Штыхов Г.В. 1) Города ... Мал. 50,8; 2) Пацеркi з Вiцебска.. Мал. 1,2; Загорульский Э.М. Op. cit. С. 235.

[176] ДН. Мал. 17,2; Гуревич Ф.Д. Древнености ... Мал. 97,5; Павлова К.В. Могильники у деревень.. Мал. 19,4.

[177] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 75; Штыхов Г.В. 1) Пацеркi з Вiцебска. Мал. 1,26; 2) Города ... Мал. 17,2.

[178] Павлова К.В. Могильники з деревень. Мал. 19,6; Фехнер М.В. Op. cit. Прил. VI,4,6.

[179] ДН. Мал. 15,3; 30,3.

[180] Штыхов Г.В. 1) Пацеркi з Вiцебска. Мал. 1,21; 2) Города ... С. 98; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 77.

[181] ДН. С. 85., Мал. 49,6; Фехнер М.В. Op. cit. Прил. V., Мал. 5,11.

[182] ДН. С. 65.

[183] Фехнер М.В. Op. cit. С. 170. Прил. V., Мал. 5,16.

[184] Фехнер М.В. Op. cit. С. 170-171.

[185] Загорульский Э.М. Op. cit. С. 235; Лысенко П.Ф. Бярэсци. С. 276.

[186] Щапова Ю.Л. Стеклянные бусы ... С. 177; Колчин Б.А. Op. cit. С. 169.

[187] ДН. С. 65., Мал. 49,1,12.

[188] ДН. С. 61, 65., Мал. 49,15.

[189] ДН. С. 22., Мал. 12,1; Малевская М.В. О датировке нижнего горизонта Новогрудка // КСИА. 1965. Вып. 104. С. 89.

[190] ДН. С. 65., Мал. 49,19; Davіdson G. Op. cit. P. 262, 263; Якобсон А.Л. Средневековый Херсонес (XII-XIV вв.) // МИА. 1950. Вып. 17. С. 17.

[191] Гуревич Ф.Д. Византийский импорт ... С. 76; Сюзюмов М.Я. Экономика пригородов византийских крупных городов // ВВ. 1966. Вып. XI. С. 70; Фехнер М.В. Шелковые ткани как источник для изучения экономических связей Древней Руси // История и культура Восточной Европы по археологическим данным. М., 1971. С. 208.

[192] ДН. Мал. 86,5; Банк А.В. Константинопольские узоры и местные копии (по материалам прикладного искусства) // ВВ. 1973. вып. 34. С. 192; Даркевич В.П. Светское искусство Византии. М., 1975. С. 276., ил. 392.

[193] Даниленко В.Н. Некоторые итоги раскопак Херсонеса Таврического(1958-1964) // Ученые записки Пермского ГосударственногоУниверситета. 1966. Вып. 143. С. 80., Мал. 4; Белов Г.Д. К изучению экономики и быта позднесредневекового Херсонеса // СА. 1941. Вып. 7. С. 242. Мал. 10.

[194] Малевская М.В. Поливная керамика древнего Новогрудка // СА. 1969. вып. 3. С. 196.

[195] ДН. С. 39., Мал. 31,4.

[196] ДН. Мал. 55,13; 62, 2; Гуревич Ф.Д., Джанполадян Р.М., Малевская М.В. Op. cit. С. 12., Табл. VIII-IX.

[197] Тамсама

[198] ДН. Мал. 53,12.

[199] ДН. С. 96., Мал. 72,2; Гуревич Ф.Д., Джанполадян Р.М., Малевская М.В. Op. cit. Табл. XI,2.

[200] Lamm C.J. Mіttelalterlіche Glaser und Steіnschnіttarbeіten aus dem nahen Osten. Berlіn, 1930. Taf. 127,2; 132,22.

[201] Пех Г.И. Раскопки древнего Слонима // Древности Беларуси. Минск, 1966. С. 279.

[202] Алексеев Л.В. Смоленская земля. М., 1980. Мал. 12; Полубояринова М.Д. Op. cit. Мал. 2,8-8; Яніцкая М.М. Op. cit. С. 103; Звесткі аб знаходках у Віцебску паведаміў Л.В. Калядзінскі.

[203] Бусятская Н.Н. Художественное стекло стран Ближнего Востока на территории Восточной Европы // Вестник МГУ. 1972. Вып. 2. С. 84-89; Дадзеныя аб знаходках на гарадзішчы атрыманы ад Е.Н. Носава.

[204] Holubowіcz W. Opole w wіekach X-XII. Katowіce, 1956. S. 251., rys. 101.

[205] Художественная керамика средневековогоИрана. Л., 1971. С. 3.

[206] ДН. Мал. 29,1,2,4,5; 53,2,5,10,13,16,17.

[207] SPA ¹¹ 650, 663, 668; Lane A. Islamіc pottery from the nіnth to fourteen centurіes A.D. London, 1956. P. 33. ¹ 74; Heіn W. Fruhe іslamіsche Keramіk іm Osterreіchіschen Museum fur angewandte Kunst иn Wіen. Wіen, 1963. Taf. III; Rosen-Ayalon M. La potene іslamіque. Parіs, 1974. Pl. LXIX, p.

[208] ДН. Мал. 29,1,4; 53,10; SPA V,N 616.

[209] ДН. Мал. 84,4., С. 110.

[210] ДН. Мал. 48,1,2; SPA V, N 730.

[211] ДН. Мал. 53,2.

[212] ДН. Мал. 59,24; SPA, V, N 649.

[213] ДН. С. 41., Мал. 29,2; Lane A. Op. cit. P. 126, pl. 40.

[214] ДН. С. 47, 67, 82., Мал. 37,4; 53,2,5,10,13,17; 66,25,26; Lane A. Op. cit. pl. 52: SPA V, N 598.

[215] Штыхов Г.В. 1) Древний Полоцк. Минск, 1975. Мал. 33,8; 2) Раскопки в Лукомле // Древности Беларуси. Минск, 1969. С. 321., Мал. 15,6.

[216] Даркевич В.П., Стародуб Т.Х. Op. cit. С. 192; Куглюковский П.И. Исследование древнего жилища в г. Суздале // АО 1973 г. М., 1974. С. 61; Звесткі аб знаходках у Гарадзішчы паведаміў Е.Н. Носаў.

[217] Pope A.U. Suggestion towards the indicution of medieval iranian faience // Иранское искусствоа и археология. М.-Л., 1939. С. 176.

[218] Даркевич В.П., Стародуб Т.Х. Op. cit. С. 192.

[219] Вактурская Н.Н Классификация средневековой керамики Хорезма (IX-XVII вв.) // Керамика Хорезма. М., 1959. С. 328; Пуганенкова Г.А. К открытию люстровой керамики Мерва XII ст. // Известия Академии наук Туркменской ССР. 1960. Вып. 4. С. 84-95.

[220] Ибрагимов Ф.А. Иранская фаянсовая керамика из раскопок средневековых городов Азербайджана // Тезисы докладов II всесоюзной конференции по искусству и археологии Ирана и его взаимосувязь з искусствоам других народов в Средние века. М., 1973. С. 24; Макадзе М.А. Несколько люстровых образцов з городишча Дманиси (XII-XIII вв.). // Тамсама С. 25; Шелковников Б.А. 1) Поливная керамика из раскопок г. Ани. Ереван, 1957. С. 69; 2) Фаянсы, расписанные люстром по белай непрозрачной глазури з Орен-Кала // МИА. 1959. вып. 67. С. 302-323; Мамаиашвили Н.Ф. К истории производства и потребления фаянса в средневековой Грузии // Археологические памятники Феодальной Грузии. Тбилиси, 1969. С. 124-125.

[221] Кверфельдт Э.К. Керамика Ближнего Востока. Л., 1947. С. 56-57.

[222] ДН. С. 56; Павлова К.В. 1) Раскопки могильника ... С. 100, 103., Мал. 38,1; 2) Могильники у деревень ... С. 63., Мал. 19,8; Фехнер М.В. Op. cit. С. 152.

[223] Штыхов Г.В. 1) Древний Полоцк. С. 014; 2) Города ... Мал. 50,4,15; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 78.

[224] Фехнер М.В. Op. cit. С. 154-155.

[225] Павлова К.В. 1) Раскопки могильника ... С. 100; 2) Могильники у деревень... С. 63; Фехнер М.В. Op. cit. С. 155-156.

[226] Штыхов Г.В. 1) Древний Полоцк. С. 104; 2) Города ... Мал. 50, 2; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 78.

[227] Павлова К.В. Раскопки курганов у деревень ... Мал. 1,1., С. 86.

[228] Antonіewіcz J. Nіektore spednіowіeczne skarby pruskиe і lіtewskіe і іch zwіązkі z Rusіą. // Lіber Josepho Lostrzewskі octogenanrіo a veneratorіbus dіcatus. Wrocław-Warszawa-Kraków, 1968. S. 550.

[229] Сергеева З.М. О подковообразных фибулах ... С. 37; Зоценко В.Н. Импорт изделий Юго-Восточной Прибалтики в Киев (X - первая половина XIII вв.) // ДГ. С. 36.

[230] ДН. С. 155; Гуревич Ф.Д. Внешие связи древнерусских городов Понеманья // КСИА. 1982. вып. 171. С. 47.

[231] Даркевич В.П. 1) светское искусствоа ... С. 296; 2) Международные связи. // Древняя Русь, город, Замак, село. М., 1985. С. 391, 395; Бусская Н.Н. Op. cit. С. 88; Рыбина Е. А. Археологические очерки новгородской торговли. М., 1978. С. 19-21; Асташева Н.И. Op. cit. С. 123.

[232] Якобсон А.Л. Рецензия на работу: Антонова И.А., Даниленко В.Н., Романчук А.И. Средневековые амфоры Херсонеса // СА. 1973. Вып. 3. С. 287.

[233] Колесникова Л.Г. Op. cit. Мал. 2,4.

[234] Косцюшко-Валюжинич К.К. Отчет о раскопках в Херсонесе Таврическом // ИАК. 1906. Вып. 20. С. 55., Мал. 27.

[235] ДН. С. 98, 100.

[236] Штыхов Г.В. Города ... С. 116; Фехнер М.В. Op. cit. С. 154.

[237] Schmіdt R. Dіe Hedwіgsglaser und dіe verwandten faіmіdіschen Glas und Krіstallschnіttarbeіten. // Jahrbuch des Schlesіschen Museums fur Kunstgewere und Altertumer. B. IV. Breslau, 1912. S. 56, 58, 59.

[238] Гуревич Ф.Д. Византийский импорт ... С. 79.

[239] Schmіdt R. Op. cit. S. 57.

[240] Musіanowіcz K. Drohіczіn we wczesnem srednіowіeczu // MW. 1959. IV. S. 220.

[241] ДН. С. 156.

[242] Тамсама

Глава 8.

Духоўная культура

Наваградак быў горадам позняга язычніцтва. Яго гiсторыя з канца X да канца XI i нават мяжы XI-XII стст. знаходзіцца ў дахрысьціянскім часе. Рэаліі язычніцкіх вераваняў на паселішчах рэдкiя. Не выключана, што амулетам гэтага часу быў авальны выраб з лазурыту (ляпiс-лазур) з двума адтулiнамi, якi знайдзены ў мацерыковай яме Малага Замка (мал. ). Радовішча лазурыту знаходзяцца ў Сярэдняй Азii, аднак наваградскую знаходку трэба звязваць скарэй з палавецкiмi старажытнасьцямi, сярод якіх сустракаюцца вырабы з гэтага мiнерала[1]. Як адзначана ў папярэдняй главе, асобныя рэчы паўднёвых качэўнiкаў у Наваградку вядомыя (с. 00). Магчыма, што ахоўныя функцыi прыпiсвалiся бурштыну, якi ў гэты час сустракаецца выключна ў выглядзе неапрацаваных кавалкаў. Можна мяркаваць, што з язычнiцкімi вераваньнямi звязана мiнiяцюрная сякерка з жалеза, з выбiтым на ёй знакам[2]. Знайдзеная ў культурным слоі XI ст. бронзавая чара (с. 00) - рэч хрысьцiянскага культу. Аднак, у язычнiцкiм Наваградку яе маглі выкарыстоўваць не па прамым прызначэньнi. Далучым да названых знаходак прасвірлаваныя іклы мядзведзя і дзіка.

Язычнiцтва наваградцаў у раньні перыяд iснаваньня паселішча, а пазней гораду, адлюстравалася, галоўным чынам у яго курганным магiльнiку. Звычай трупаспаленьня, якога жыхары трымалiся ад часу заснаваньня паселiшча ў Наваградку, паступова замяняўся звычаем трупапакладаньня. Па абраду пахаваньня i iнвентару наваградскi курганны магiльнiк амаль не адрознiваецца ад навакольных вясковых помнiкаў. Толькі ў iнвентары жаночых пахаваньняў сустракаюцца скроневыя кольцы, адзiн канец якiх сагнуты ў форме спiралi i шмат бiсеру. (с. 00). Iстотна, што ў Наваградскiм магiльнiку не было пахаваньняў, якiя сiнхронныя самаму раньняму пасяленьню на Малым Замку. Так у курганах не знайдзена старажытнейшая керамiка часткова абточаная на ганчарным коле. Магчыма, што такiя пахаваньнi не былi намi раскопаны, але не выключана, што першыя жыхары будучага Наваградка хавалi сваiх нябожчыкаў ў якімсьці іншым месцы[3].

Пранiкненьне хрысьцiянства ў Наваградак азнаменавалася пабудовай храма на узвышшы, што знаходзіцца на захад ад Малага Замка i заселена ад XI стагоддзя. Яшчэ ў 70-я гады мінулага стагоддзя была выказана думка, што пад сёньняшнім храмам Барыса i Глеба, пабудаваным у XVI ст. павінны быць рэшткi старажытнай царквы[4]. Яны былi адкрыты i даследаваны М.К. Каргерам у 1961, 1962 i 1965 гг. Раскапаны помнiк аўтар рэканструяваў у выглядзе чатырохсталповага трохапсiднага храма, які абкружаны галерэяй. У сярэднім нефе царквы адткрыта частка майолiкавай падлогі. Ва ўсходняй частцы паўднёвага прытвора сабрана шмат фрагментаў тынкоўкi, пакрытай фрэскавым роспісам i кавалкі з граффiцi. Кладка галоўнага аб'ёму храма з добра абчасаных квадратаў порыстага камяню з праслойкамi плiнфы, паўтаряе кладкі царквы Дабравешчаньня ў Вiцебску. М.К. Каргер мяркаваў, што гэта тэхнiка была занесена з правiнцыйна-вiзантыйскай архiтэктуры, магчыма з Крыму, спачатку у Вiцебск, а потым у Наваградак. Сьцены галерэi царквы, складзеныя з плiнфы на растворы з дамесам цэмянкi (так званы утоплены рад), былі ўзведзены полацкiмi будаўнікамi. М.К. Каргер датаваў наваградскi храм XII ст.[5]

На думку П.А. Рапапорта, падабенства наваградскай i вiцебскай цэркваў можна тлумачаць тым, што ў 20-я - 40-я гады XII стаг. у склад вiцебскай будаўнічай арцелi ўваходзiлi вiзантыйскiя будаўнiкi. Пасля пабудовы храма ў Вiцебску яны выбудавалі галоўны гмах царквы ў Наваградку. Галерэя ж наваградскага храма была зроблена полацкiмi майстрамi[6].

Час пабудовы Барысаглебскай царквы ў Наваградку можна ўдакладніць матэрыяламi жылой пабудовы Малага Замка з фрэскавым роспiсам. Фрэскi храма i жылой пабудовы сходныя па гаме колераў i арнаментах. Відавочна, што сьцены адзiнага жылога дому з фрэскавым роспiсам i сьцены царквы былi распiсаны аднымi i тымi ж мастакамi i, прыблізна, у адзін i той жа час. Жыльлё, аб якiм гаворка, па стратыграфiчных дадзеных i iнвентару належыць да другой чвэрцi XII стагоддзя. Заканчэньне будаўніцтва Барысаглебскай царквы Наваградка мжна датаваць гэтым самым часам.

Храм Барыса i Глеба быў збудаваны ў Наваградку за межамi гарадскiх умацаваньняў прыкладна ў той час, калі там фармавалiся дзяцiнец i вакольны горад. Было б дзiўна, калi б у самым горадзе не было сваёй царквы. Нажаль, непасрэдных дадзеных аб існаваньнi храмаў на тэрыторыi Замкавай гары i Малага Замка няма, але ўскосныя матэрыялы дазваляюць мяркаваць, што яны існавалі.

Для Малага Замка асновай для такога мяркаваньня з'яўляюцца хрысьцiянскія могiлкi XII-XIII стст., што займалі паўднёвую частку пляцоўкi. Хрысьцiянскiя могілкі ўзнiкалi, звычайна, паблiзу храмаў. За час раскопак было аткрыта 150 пахаваньняў у трунах i без іх. 83 пахаваньні датавалiся першай паловай XII ст., перакрываючы, а часам i праразаючы рэшткі забудовы X-XI стст. Могiлкi, размешчаныя паблiзу багатых дамоў вакольнага гораду былі месцам пахаваньня багатых жыхароў Наваградка. Там хавалі не толькі насельнікаў квартала залатароў, але i багацейшых насельнікаў дзяцiнца. Аб гэтым можна мяркаваць па жаночаму пахаваньню, пры якiм знайдзены срэбныя позалочаныя бляшкі, адцiснутыя з матрыцы Замкавай гары (с. 00). У перыяд максiмальнага росквіту вакольнага гораду тэрыторыя могiлак была забудавана. Гэта адбывалася ў другой палове XII ст. Гарадская забудова на месцы хрысьцiянскiх могiлак мела месца i ў другiх старажытнарускiх гарадах. У Старой Разанi грунтовы могiльнiк жыхароў гораду XI - першай паловы XII ст. быў перакрыты жылой забудовай. На дзяцiнцы Чарнiгава могiлкі каля царквы ў другой палове XII ст. былі замошчаны жоўтай плiнфай[7]. У Наваградку, у пачатку XIII ст., у сувязi з рэзкiм заняпадам вакольнага гораду, тэрыторыя, аб якой гутарка, ізноў становiцца могiлкамі. Але цяпер там хавалi, галоўным чынам, дзяцей. Мяркуючы па наiбольшай канцэнтрацыi пахаваньняў , храм на тэрыторыi Малага Замка павінен быў стаяць паблiзу паўднёва-усходняй часткi пляцоўкi, дзе зараз знаходзіцца мемарыяльны капец Адама Мiцкевiча (дыям. 25 м.)[8].

Аб існаваньні храма на Замкавай гары можна мяркаваць па звестках летапiсца пад 1262 г., якi паведаміў аб хрышчэньнi князя Войшэлка: "Воишелк же нача княжити в Новегородце в поганьстве буде... а посемь вниде страх Божий во сердце его, помыслив собе хотя прияти святое крещение и крестися ту в Новегородце и нача быти во хрестьянстве"[9]. Трэба думаць, што Войшалк хрысьцiўся ў царкве, якая была пры яго двары на дзяцiнцы.

Аб археалагiчных матэрыялах Замкавай гары, што сведчаць аб існаваньнi там старажытнарускага храма, гаварылася ў главе 3 (с. ...). Гутарка аб драўляных насьцiлах, што ляжалi пад насьцiламi, пры царкве XIV ст. i, верагодна, суадносiлiся з больш раньняй драўлянай царквой. Магчыма, што да старажытнарускага храма дзяцiнца належалі часткi бронзавай люстры-хораса (мал. ).

Хрысьцiянства, якое з'явілася ў Наваградку не раней за XII ст., пачало ў горадзе iнтэнсiўна распаўсюджвацца. Праўда, аб гэтым можна мяркаваць па дадзеных, якія звязаны з прывеліраванай часткай гарадскога насельнiцтва. Цяжка сказать як прынялi новую рэлiгiю простыя гаражане. Аб познім пабытаваньні язычніцтва сведчыць курган XII ст. гарадскога магiльнiка[10]. Больш трывалым было язычнiцтва ў ваколіцах Наваградка, где курганныя магiльнiкi існавалi да XIII ст. Уплыў хрысьцiянскай абрадавасьцi праявiўся ў iх у тым, што нябожчыкі былi пахаваны, пераважна, у ямах[11]. Эвалюцыя пахавальнаго абраду ў сельскіх жыхароў ваколіц Наваградка адбывалася таксама як i ў другiх старажытнарускiх обласьцях, у прыватнасьцi ў Смаленскай зямлі[12].

У хрысьцiянскім Наваградку з'яўляюцца разнастайныя культавыя вырабы (крыжы-нацельнiкi, энкалпiёны, абразкi i інш.), як мясцовай работы так i прывазныя. У пошуках аналогiй наваградскiм знаходкам мы, у першую чаргу, звяртаемся да матэрыялаў старажытнарускiх гарадоў, але нярэдка яны сустракаюцца за межамi Заходняй Русi.

У Наваградку знайдзены наступныя культавыя вырабы:

Каменныя крыжы-цельнiкi (10 экзэмпляраў). Усе знаходкi, за выключэньнем адной, паходзяць з Малага Замка. Пяць цельнiкаў зроблены з глiнiстага сланца. Сярод іх два гладкiя роўнабаковыя. Пры гэтым маленькi да канца не апрацваны (мал. ). Другі цельнiк, захаваны часткова, запалiраваны (мал. ). Роўнабаковыя крыжыкi з глiнiстага сланца, вапняка i другiх мясцовых парод знайдзены ў Ваўкавыску i Тураве[13]. Два цельнiкі гранёныя. Цалкам захаваны экзэмпляр з пабудовы XIII ст. 3х2,2 см., падобны да знаходкі з Пскова[14].

Рэдкай знаходкай быў цельнiк з троху звужанымi канцамi (3,7х2х8 см.). На ім выбiта пляцёнка[15], што нагадвае арнамент наваградскiх драўляных вырабаў i, праз гэта, можа быць вырабам мясцовага камянярэза. Разам з тым, як ласкава паведаміў В.Г. Пуцко, каменны крыж з такiм самым арнаментам знайдзены ў старажытным Галiчы.

Два цельнiка з ружовага шыферу, відавочна, былi прывазныя. Не цалкам захаваны далікатны крыжык з пабудовы з фрэскамi (шырынёй 2,5 см.) мае квадратнае скрыжаваньне i зкругленыя стораны, упрыгожаныя валiкамi. Другі крыж з культурнага слоя 3,7х3,2 см. таксама з квадратным скрыжаваньнем i закругленымi канцамi. Канцы ўпрыгожаны ўрэзанымi лiнiямi[16]. Крыжы з ружовага шыфера былi разнастайныя па форме. Аб гэтым сведчаць знаходкi з Каладзяжына, Сярэдняга Паволжжа[17] i iншых месцаў.

Тры цельнiка з шэра-белага гладкага камяню, што нагадвае мармур - "карсунчыкi", аднатыпныя. Яны роўнабаковыя 2,5х1,8 - 2 см. i паходзяць з жылых пабудоў XII ст.[18] Аналагiчныя крыжы добра вядомыя ў многiх помнiках. У Заходняй Русi яны знайдзены ў Мiнску i Бярэсьці[19]. Сустракаюцца ў Падняпроўі, у Паўднёва-Заходняй Русi, на тэрыторыi вяцiчаў[20] i другiх тэрыторыях. У самым найменьнi такiх крыжоў прыгадваецца места iх вырабу - Херсанэс.

Металiчныя крыжы - цельнiкi (7 экзэмпляраў) знайдзены выключна на Малым Замку. Аб вырабе металiчных цельнiков на Малым Замку сведчыць лiцейная форма, на абедзьвух баках якой маюцца паглыбленьнi для адлiўкi тонкiх металiчных крыжоў[21]. Вырабаў, якія адлiтыя ў дадзенай форме знайсьцi не ўдалася. Вiдавочна, да мясцовых рэчаў належыць бронзавы роўнабаковы крыжык 2х2 см.

У культурным слоі адначасова знайдзены два бронзавыя крыжы з выемчатай эмальлю. Адзiн з iх 3х2,6 см., з трохлопаснымi канцамi[22], а другi 2,2х1,8 з прамавугольнымi (мал. ). Крыжы з выемчатай эмалью ў XI-XIII ст. выраблялi ў Кiеўскай зямлі. Яшчэ адзiн цэнтр па вырабу такiх самых крыжоў, з'явiўся ў XII ст. на тэрыторыi Латвii[23].

У пабудове другой паловы XII ст. знайдзены абламаны бронзавы цельнiк са зкругленымi канцамi. Скрыжаваньне яго запоўнена зялёнай эмальлю. Аналагiчны крыж знайдзены ў курганным магiльнiку каля в. Засьвiр Мiнскай вобласьцi[24].

Бронзавы крыж 2,8х1,8 см. з квадратным скрыжаваньнем i прамавугольнымi канцамi (васьмiкутны) мае паралелi ў Прыдняпроўі[25]. Тамсама вядома аналогiя цельнiку 4х2,5 см., на адным баку якога выява Хрыста, а на другім выразаны лiтары ХС[26]. Яшчэ адзiн бронзавы крыж (4х2,5 см.) са стылiзаванай выявай Багародзiцы i пашыранымi канцамi, да некаторай ступенi, нагадвае цельнiк, што захоўваўся ў музеі Кiеўскай духоўнай акадэмii[27].

Энкалпiёны (9 экзэмпляраў), з якiх чатыры прыходзяцца на Малы Замак i пяць на Замкавую гару. Цалкам захавалiся толькi два энкалпiёны. Знаходка з Малага Замка 2,8х1,8 см., вырабленая з залатой бронзы, на адным з бакоў мела выяву чатырохканцовага крыжа[28]. Складнi гэтага тыпу вядомыя сярод старажытнарускiх помнiкаў (Ноўгарад, Прыдняпроўе, Яраполч), а таксама на тэрыторыi Польшчы (Драгiчiн, Обровец каля Грубешова)[29]. Ва Усходняй Латвii знайдзена ачэльле, у якiм было некалькі такiх энкалпiёнаў i трохлопастныя крыжыкi з выемчатай эмальлю[30].

Другi энкалпiён, захаваны цалкам (6х4 см.), знайдзены на Замкавай гары. На яго вонкавым баку выява ўкрыжаваньня, над якiм нанесены "мальтыйскi" крыж. На канцах захавалiся медальёны са сьцёртымi выявамi. На адваротным баку выгравiраваны васьмiканечны крыж, а па баках акруглыя медальёны, запаўненьне якiх сьцёрта (мал. ). Падобныя складнi добра вядомыя. Л.В. Аляксееў адзначае iх у Друцку, Кiеве, Ноўгарадзе, Княжай гары, Каневе, Грыгараўцы, Камянцы-Падольскім, Вырбычцы i на Паўночным Каўказе[31].

На рэштках створак двух складняў, знайдзеных у абедзьвух частках гораду, выявы былi толькі рэльефныя. Энкалпiён з Малага Замка меў у скрыжаваньнi фiгуру Хрыста i пагрудныя фiгуры ў медальонах па баках[32]. На Замкавай гары ацалеў абломак з выявай святога ў медальёне (мал. ). На тэрыторыi Беларусi падобныя складнi знайдзены ў Гродне i Мiнску. Сустракаюцца яны таксама ў Падняпроўі, Ярополчы Залескім, на рускім паселiшчы ў Сярэднім Паволжжы[33] i на iншых помнiках.

На тэрыторыi Малага Замка знайдзены абломак энкалпiёна са слядамi пазалоты[34]. Паралелi яму невядомыя. Сярод знаходак Замкавай гары - абломкi трох складняў - створка і дзьве пятлi, адна з якiх дыяметрам 2,4 см. належала вялікаму энкалпiёну.

Наваградскiя складнi, форму якiх можна было вызначыць, тыповыя для помнiкаў Старажытнай Русi. Г.Ф. Карзухiна разглядала гэтыя вырабы як прадукцыю кiеўскiх рамеснiкаў i лічыла, што адбывалася эвалюцыя ад больш раньнiх (XI - пачатак XII стст.) складняў з суцэльнай рэльефнай арнаментацыяй да энкалпiёнаў са сплошчанымi фiгурамi, што з'явiлiся, прыкладна, у другой чвэрцi XII ст.[35] Некаторыя папраўкi ў дацiроўку Г.Ф. Карзухiнай унеслi А.А. Медынцава i М.В. Седова[36]. На думку В.Г. Пуцко, эвалюцыя вырабленых у Кiеве энкалпiёнаў храналагiчна супадае са зменай формаў iншых вiдаў пластыкi, уключаючы каменныя рельефы, корапластыку i тарэўтыку[37].

Знаходка ў Наваградку абломка складня, якi адрозніваецца ад кіеўскіх вырабаў, можа значыць, што падобныя рэчы выраблялi ў iншых месцах. Так ад характэрных кiеўскiх энкалпiёнаў адрознiваецца складзень гарадзiшча Майшагола ва Ўсходняй Летуве[38].

У абедзьвух частках гораду знайдзена шэсьць абразкоў: два з iх бронзавыя, тры каменныя i адзін са шкляной масы. На абломку абразка з Малага Замка на адным баку прадстаўлены Хрыстос, на другім расьцвіўшы крыж. Падобны абразок вядомы ў Падняпроўі (Вяцiчы).[39]

Другі бронзавы абразок паходзiць з Замкавай гары. Гэта прамаввугальны складзень з алавянiстай бронзы 5х4,5 см. з вушкам. Абразок вельмі пацярпеў ад агню. Тым не меньш на яго створках можна было заўважыць рельефныя выявы чалавечых фiгур. Iх атрыбуцыя належыць I.I. Плешанавай. Гэта - фiгуркi Барыса i Глеба. На правай створцы паказаны Барыс, у плашчы, з сагнутай правай рукой. У выцягнутай левай руцэ ён держiт мадэль аднаглавага храма са шлёмападобным купалам. Частка створкi, дзе павінна была быць паказана галава, пашкоджана. Левую створку займае фiгура Глеба. Як і Барыс, ён апрануты ў плашч. На яго галаве княжацкая шапка з круглай тульяй. У выцягнутай правай руцэ Глеб трымае мадэль такога ж храма, як i Барыс, левая рука Глеба апушчана (мал. ).

Культ Барыса i Глеба - першых рускiх святых - шырока адбiўся ў творах старажытнарускай лiтаратуры i мастацтва. Па высновах В.I. Лесючэўскага i М.Х. Алешкоўскага, якія займалiся даследваньнем гэтага культу, шанананьне святых братоў не было аднолькавае. На першым этапе, пераважна ў XI ст., Барыса i Глеба шанавалi як лекараў і цаліцеляў i паказвалi з мучанiцкiмi крыжамi i мадэлямi храмаў. Пры гэтым, браты фiгуравалi без бародаў. З пачатку XII ст. Барысу i Глебу пакланялiся як воiнам-заступнiкам Рускай зямлi, з крыжамi ў руках i з мячамi на поясе. Часам мячы знаходзяцца ў руках князёў. У больш познiх помнiках браты ўзброены коп'ямi. Барыса, як правiла, паказваюць з барадой, а Глеба без барады[40].

Прыняўшы такую храналогію iканаграфii Барыса i Глеба, наваградскі абразок, на якім браты трымаюць у руках мадэлi цэркваў, трэба аднесьці да часу, калі іх лiчылi цалiцелямi, г.зн. да канца XI ст. У гэты час ён быў адлiты. Аднак, у Наваградак абразок трапіў не раней першай паловы XII ст., паколькі, як паказана вышэй, у нашым горадзе няма хрысьцiянскiх рэалiй раней гэтага часу.

Алавянiстая бронза абразка аналагiчная складу метала энкалпiёнаў кiеўскага паходжаньня. Наш абразок таксама трэба разглядаць як iмпарт з Кiева. Прамыя аналогii ёй невядомыя. В.I. Лесючэўскi, не спасылаючыся на крыніцу, пiсаў, што сярод знаходак, якія зроблены ў розны час у Дзесяцiннай царкве, ёсьць створка маленькага абразка, з выявай Барыса, якi трымае ў руцэ храм. На другой створцы, па мяркаваньню аўтара, павінна была знаходзiцца выява Глеба[41]. Не выключана, што абразок з Дзесяцiннай царквы быў адлiты ў адной форме з наваградскай знаходкай. Пакуль жа, апошняя, верагодна з'яўляецца адзiным абразком - складнем з выявай першых рускiх пакутнiкаў.

Крыніцазнаўчае даследваньне наваградскага абразка можа мець свой працяг. На думку Лесючэўскага i Алешкоўскага, выявы Барыса i Глеба на энкалпiёнах прадстаўляюць з сябе частку агульнай кампазiцыi капiруемага iканапiснага арыгiналу i браты былi прадстаячымi каля якогасьці цэнтру. Трохчастковая кампазiцыя вядома ў Барысаглебскай iканаграфii на фрэсках храма Нярэдзiцы ў Ноўгарадзе, дзе паміж Барысам i Глебам стаiць альбо Хрыстос, альбо айтец братоў - князь Уладзiмiр. У цэнтры мог быць проста крыж, як гэта ёсьць на Барысаглебскім амулеце-змеевiку XII ст. з дзяржаўнага Гістарычнага Музея ў Маскве[42].

З паўсюдным пашырэньнем культа Барыса i Глеба на Русi, ён прыходзіць i ў заходнерускiя землi. Сыны Усяслава Полацкага i Усеваладкi Гродзенскага насiлi iмёны Барыса i Глеба[43]. У пачатку XII ст. у княжацкай рэзiдэнцыi Бельчыцы паблiзу Полоцка ўзводзiцца Барысаглебскi манастыр[44]. Барысу i Глебу быў прысвечаны храм на Каложы, пабудаваны за межамi гарадскiх умацаваньняў - ён з'яўляецца цэнтральным помнiкам манументальнага дойлiдства гродзенскай архiтэктурнай школы[45]. Вядома аб Барысаглебскіх могiлках паблiзу старажытнага Турава. У 1909 г. Мiнскай гiсторыка-археалагiчнай камiсiяй там быў адкрыты саркафаг з ружовага шыферу, у якiм знайдзены чалавечыя косьцi i парчовыя нiткi[46]. Назва могiлак i саркафаг дамангольскай пары даюць падставу мяркаваць, што на тэрыторыi могiлак мог знаходзiцца Барысаглебскi храм. Выявы Барыса i Глеба захавалiся на фрэсках Пятнiцкай царквы Бельчыцкага манастыра[47].

На тэрыторыi Заходняй Русi вядомыя прадметы металiчнай i каменнай пластыкi з выявамі святых братоў - энкалпiёны з Друцка i Гродна, абразка з Мсьцiслаўля i Копысi, створка абразка з Полацка. У Полацку знайдзены каменны абразок з выявай Барыса. Барыс альбо Глеб паказаны на свiнцовай пломбе з Мiнска. Iстотна прылучыць да гэтым знаходак "Барысавы камянi" Полацкой зямлi - манументальныя помнiкi эпiграфiкi XII ст.[48]

У XII ст. культ Барыса i Глеба трапляе ў Наваградак, што праяўляецца ў пабудове Барысаглебскага храма. У кнiзе "Старажытны Наваградак" адзначаны фрагмент фрэскавага роспiсу з багатага жылiшча вакольнага горада, на якiм паказана галава маладога князя, магчыма, Глеба[49]. Бронзавы абразок з выявай Барыса i Глеба з'яўляецца яшчэ адным сведчаньнем шанаваньня святых братоў у хрысьцiянскім Наваградку.

Пауднёварускi культ Барыса i Глеба пападае ў Наваградак двума шляхамі. Непасрэдна з Кiева, адкуль быў прывезены абразок-складзень i праз полацкiх i вiзантыйскiх будаўнікоў, а таксама праз фрэскiстаў, якія пабудавалi наваградскую царкву i распiсалi яе сьцены i сьцены багатай жылой пабудовы.

У культурным слоі горада знайдзены тры каменныя абразкі. З Замкавай гары паходзiць прамаввугальны (5,2х4,2 см.) абразок з шэрага каменя, на якiм выразана паясная фiгура Мiколы з евангельлем у левай руцэ. Лiк святога пашкоджаны. Захавалiся валасы i частка барады (мал.). Т.В. Нiкалаева датуе гэты абразок XIII ст. i лiчыць вырабам скарэй адукаванага рамеснiка чым майстра прафесiянала[50].

Абраз Мiколы, які займаў выключнае месца ў рэлiгiйнай свядомасьцi жыхароў Старажытнай Русi i адлюстраваўся ў каменнай пластыцы[51], атрымаў сваё ўвасабленьне i ў заходнерускiх каменных абразках. Такі паўкруглы абразок з ружовага сланца, дзе Мiкола паказаны з евангельлем у руцэ (выпадковая знаходка). У Мiнску знайдзены прамавугольны абразок з светла-шэрага сланца. На ім выразаны двох святых - Мiкола з евангельлем i Стэфан. Вышэй iх знаходзiцца блаславiцель - Спас-Эмануіл[52].

На думку Т.В. Нiкалаевай, значная колькасьць абразкоў у заходнерускiх землях i разам з тым iх адарванасьць ад вялікіх культурных старажытнарускiх цэнтраў сведчыць пра iх мясцовы выраб[53]. Гэта выснова распаўсюджваецца i на наваградскага Мiколу.

На тэрыторыi Малага Замка знайдзены абломак акруглага абразка з ружовага шыфера. На ім выразана галава чалавека, шасьцiканцовы крыж i лiтары: ХС. Над нiмбам маецца літара "О"[54]. Абразок з такога ж камяню, знайдзены каля Дзесяцiннай царквы ў Кiеве з падобнымі выявай i надпiсам, Т.В. Нiкалаева, разглядае як прысвечаны Хрысту Эммануiлу[55]. Аб паходжаньнi наваградскага абразка сведчыць, у першую чаргу, матэрыял, з якога ён зроблены. Для каменных кiеўскiх абразкоў тыповы твар з мiндалепадобнымi вачамi, акантаванымi здвоенымi лiнiямi, выразна адчэрчаны нос, а таксама шасцiканцовы крыж[56]. Гэтыя асаблiвасьцi ўласьцiвыя i нашай знаходцы.

У дадатак да абразкоў, якія апублiкавала Т.В. Нiкалаева далучым абразок з ружовага шыферу, знайдзены ў Звенiгарадзе: на ім выявы двух апосталаў, якія плачуць[57].

У культурным слоі Замкавай гары знайдзены абламаны круглы абразок (дыям. 4,5 см.) з чорнага сланца альбо стэатыту. Па краі яго маецца выступаючая рамка, а выява прадстаўляе Багародзіцу з Дзіцяткам тыпу "Замiлаваньне" (мал. ). Абразок належыць да вiзантыйскіх вырабаў. З такога ж матэрыялу i такой жа формы i памераў у Херсанэсе знайдзены абразок з выявай Хрыста Пантакратара. З гэтага ж гораду паходзяць iншыя абразка са стэатыту[58]. Не выключана, што наваградская знаходка была вырабам херсанэскага камнярэза.

У 1974 г. пры разпрацоўцы культурнага слоя XV-XVI стст., сярод пад'ёмнага матэрыялу быў знайдзены шкляны абразок-лiцiк. Гэта найменьне даецца лiтым шкляным вырабам, якія апрацаваныя як камеi. На наваградскiм авальным лiцiке (4,7х3 см.) выява сцэны Раства. Зправа вiдаць Марыю - яна трымаецца за яслi, якія абапiраюцца на дзьве аркi. Злева сядзiць Iосiф з кіем у руцэ. Галовы Марыi i Iосiфа абкружаны нiмбамi. У яслях ляжыць немаўля Хрыстос. Над яслямi вiдаць галовы асла i быка, якія схiлiліся над младзенцам. У верхняй частцы абразка маецца гречаскі надпiс "HГEI IHC IC" (мал. ).

Наваградскi лiцiк адлiты ў адной форме яшчэ з двума абразкамi. Адзін з iх захоўваецца ў музеі хрысьцiянскiх старажытнасьцяў Ватыкану, а другі, які паходзiць з Александрыi, у Ашмолен музеі Оксфорда. Аб тым, што ўсе тры абразкі адлiтыя ў адной форме сведчыць не толькi iх матэрыял, форма, сюжэт i кампазiцыя, але i брак адлiўкi ў выглядзе палоскi ў нiжняй частцы[59].

Авальныя лiцiкi меньшага памеру з аналагiчным сюжэтам i кампазiцыяй, але ў люстэркавым адбiтку захоўваюцца ў музеі Думбартан-Окса[60]. На тэрыторыi нашай краіны маецца больш за 20 абразкоў лiцiкаў невядомага паходжання з бiблейскiмi сюжэтамi (Дзярж. Эрмiтаж, Дзярж. Гістарычны музей, Аружэйная палата i iнш.)[61].

Абразкі лiцiкi ў вялікай колькасьці вядомыя ў музеях Заходняй Еўропы i ЗША. У лiтаратуры яны трактуюцца як знакi паломнiкаў. М. Рос, які датуе гэтыя абразкі XI-XIII стст., бачыць у iх вырабы вiзантыйскага паходжаньня, якiя выраблялi ў Канстантынопалі i пасля яго падзеньня ў 1204 г.[62] Заходнегерманскi вучоны Г. Венцэль, якому належыць каталог абразкоў-лiцiкаў, за вiзантыйскiя лiчыць толькi невялiкую iх колькасьць, і мяркуе, што галоўная маса абразкоў была зроблена ў Венецыi ў XIII ст. На думку даследчыка, шкляныя лiцiкi былi знакамi паломнiкаў i займалi прамежкавае становiшча паміж масавымi свiнцовымi знакамi i дарагiмi памятнымi знакамi са слановай косьцi[63]. Погляды Г. Венцэля падзяляла А.У. Банк. Разглядаючы наваградскi абразок яна адзначае, што iканаграфiчны варыянт яго кампазiцыi незвыклы для Вiзантыi, негледзячы на гречаскі надпiс. Яслi ў выглядзе вежападобнага збудаваньня ў два паверхі з аркамi ўнiзе, блiзкiя заходнееўрапейскай iканаграфii. Трактоўка фiгур таксама адрозніваецца ад вiзантыйскай[64].

Шкло наваградскага лiцiка, згодна аналiзу, аказалася тыпова вiзантыйскiм: натрыева-кальцыева-крэмнязёмным з дамескам марганцу. Па дадзеных трасалагiчнай лабараторыi ЛАIА (заключэньне Г.Ф. Карабковай), абразок, пасля таго як ён быў адлiты, дадаткова не апрацоўвалі. Гэта, прынамсі, азначае, што такiя лiцiкi былi вырабамi масавай вытворчасьцi.

З'яўленьне лiцiка ў Наваградку можна звязаць з рэальным паломнiцтвам. Вышэй адзначалася, што пад 1262 г. летапiсец успамiнае аб хрышчэньнi язычнiка, князя Войшалка ў Наваградку (с. 00). Пасля хрышчэньня, стаўшы рэўнасным хрысьцiянiнам, Войшэлк вырашыў зрабіць вандроўку да святых месцаў. Летапiс двойчы паведамляе аб паломнiцтве Войшэлка. Першае паведамленьне належыць да 1255 г., калі князь прыходзiць да Данiiла ў Узвышша i просiцца iсьцi ў Вiзантыю, на Афон (Святую Гару). Данiiл паказвае яму шлях праз Венгрыю, але Войшалк не змог трапіць у Вiзантыю i дайшоўшы да Балгарыi вярнуўся[65]. Другое сведчаньне аб імкненьнi Войшалка трапіць у Святую Зямлю маецца пад 1262 г. Прыняўшы хрышчэньне ў Наваградку, Войшалк з'яўляецца ў Данiiла ў Галiчы, хрэсьцiць унука Данiiла Юрыя Львовiча, пастрыгаецца ў манастыры на Карпатах (Полонына), а потым рушыць на Афон. "Войшелк же не може дойти до Святой горе, зане мятеж бы велик в тых зямлях и приде опять в Новгородок ... и оучини себе монастырь на реце на Немне межи Литвою и Новым городком и тоу живяше несмотря на укоры своего отца Миндовга"[66].

Ёсьць усе падставы лiчыць, што летапiсец пiша двойчы аб адным i тым самым паломнiцтве Войшалка. Вiдавочна, што ў 1255 г. князь не мог пайсьці на Афон. Ён яшчэ быў язычнiк. Можна сабе дапусьціць, што двойчы апiсаныя падзеі адбывалiся наступным чынам. Пасля хрышчэньня Войшалка ў Наваградку ў 1262 г., ён накіроўваецца да Данiiла, а адтуль, праз Венгрыю, імкнецца трапіць на Афон. Аднак, з-за хваляваньняў, якія ў гэты час былi ў Вiзантыi, князь змог дайсьцi толькi да Балгарыi i быў вымушаны вярнуцца ў Наваградак, якiм кіраваў, заснаваў манастыр на Нёмане i пасялiўся ў ім. Трэба думаць, што лiцiк з'явiўся ў Наваградку ў вынiку гэтага паходу. Абразок мог набыць наваградзец са свiты Войшалка на Балканах. Аб тым, што падобныя лiцiкi былi распаўсюджаны ў Балгарыi сведчыць знаходка шклянога лiтага абразка з выявай святой Сафii ў горадзе Калiакра[67].

Культавыя вырабы Наваградка трэба дапоўнiць знаходкай, якую зрабілі пры даследваньнi Барысаглебскай царквы. Гэта акруглая (дыям. 2 см.) гемма з сiняга шкла са скошанымi краямi. На яе вонкавым баку выразаны фiгуры трох барадатых людзей, якія трымаюцца за рукi, над іх галавамi нанесены дзьве галінкi. Твары людзей па краях павернуты да цэнтральнай фiгуры (мал. ). На тэрыторыi Старажытнай Русi вядомыя дзьве аналагiчныя геммы. Адна з iх адкрыта Смаленскай экспедыцыяй пад кіраўніцтвам Д.А. Аўдусiна i паходзіць з культурнага слоя XII-XIV стст. На смаленскай гемме з блакiтнага шкла выдрапаны такiя ж фiгуры i ў такiх самых позах, што i на наваградскай, але без галінак[68]. Яшчэ адну гемму здабыў В.В. Хвойка пры раскопках старажытнага Белгарада i апублiкавана Т. Арнэ. Яна авальная з светла-сiняга шкла з выдрапанымi фiгурамi мужчын, якія трымаюцца за рукi[69].

Геммы, падобныя знайдзеным у Наваградку, Смаленску i Белгарадзе добра вядомыя сярод старажытнасьцяў Паўночнай i Заходняй Еўропы. Па гемме, што знайдзена ў 1871 г. у горадзе Зондэнбург на востраве Альзен у Данii, гэтыя вырабы атрымалi найменьне "Alsengemmen". Атрыбуцыяй i храналогiяй "Alsengemmen" займалiся некалькі пакаленьняў вучоных. Каталог iх, які ўключыў 84 экзэмпляры i даследваньне, прысвечанае "Alsengemmen" здзейсніў заходнегерманскi вучоны О.Ф. Гандэрт. Са знаходак у Старажытнай Русi аўтару была вядома толькi белгарадская гемма[70].

Больш паловы цікавых для нас гемм - 46 экзэмпляраў, што сiстэматызаваў Гандэрт, упрыгожвалi царкоўныя рэчы. Нярэдка ў аправе з пазалочанага срэбра цi золата, яны прымацоўвалiся да пераплётаў богаслужбовых кнiг, крыжоў, рэлiкварыяў i iншых вырабаў культавага абiходу. У гэтай функцыi "Alsengemmen" часьцей за ўсё выкарыстоўвалi ў Германii XI-XV стст.[71] Астатнія еўрапейскiя геммы гэтага тыпу з'яўляюцца выпадковымi знаходкамi.

Наваградская гемма мае шмат паралеляў сярод заходніх знаходак. Выява трох барадатых мужчын з галiнкамi ёсьць на гемме Зондэнбурга на Альзене, якая дала назву ўсёй серыi падобных гемм, а таксама ў Нiдэрландах (Франекер, Iдаард), ФРГ (Оснабрюк, Эдэвехт), на востраве Готланд i ў iншых месцах[72].

У Барысаглебскi храм Наваградка заходнееўрапейская гемма, вiдавочна, трапіла як культавы выраб. Не выключана, што яна звязана з залатым кальцом, на якiм былi выгравiраваны словы малiтвы на лацiне, што знайдзена ў доме, сьцены якога былi распiсаны фрэскамi (с. 00). Абедзьве знаходкi з Заходняй Еўропы маглi належаць жанчыне, якая прыехала ў Наваградак[73].

Абломкi люстраў-хорасаў з багатых дамоў мы аднеслi да iнтэр'еру жыльля (с. 00). Адпаведная знаходка з Замкавай гары (мал.), магла быць звязана з храмам, які там знаходзіўся.

Хрысьцiянiзацыя насельнiцтва, звычайна, звязваецца з распаўсюджаньнем пiсьменнасьцi. Аднак, у Наваградку прылады пiсьма - стылi вядомыя яшчэ ў дахрысьцiянскі час. Наiбольш раньняя знаходка стылю належыць да пабудовы 13[74], г.зн. другой паловы XI альбо мяжы XI-XII стст. Яшчэ адно пiсала знайдзена ў пабудове 6 Малага Замка[75], якая існавала ў самым пачатку XII ст., у той час як Барысаглебская царква i першыя культавыя знаходкi Наваградка з'яўляюцца не раней другой чвэрцi XII ст. Такiм чынам, пiсьменнасьць у багатых насельнікаў вакольнага гораду распаўсюдзілася на некалькі дзесяцiгоддзяў раней, чым яны прынялi хрысьцiянства.

У Наваградку знайдзены 14 пiсалаў з жалеза, бронзы i косьцi. Усе яны, за выключэньнем аднаго стылю з Замкавай гары, былi прыналежнасьцю багатых жылiшчаў Малага Замка альбо адносiлiся да культурнага слоя гэтай часткi гораду. Магчыма, што касьцяных пiсалаў на самой справе было больш. У пабудове першай паловы XII ст. знайдзены жалезны стыль з лапатачкай, як бы паўторам формы лапатачкi касьцяных пiсалаў, вядомых у Ноўгарадзе другой паловы X альбо першай паловы XI стст.[76]

Сярод наваградскiх пiсалаў, даўжыня якiх 10-13 см., вылучаюцца 4 тыпы:

тып 1 (2 экзэмпляры). Лапатачка iх мае паўкруглую форму. У заходнерускiх гарадах падобныя сустракаюцца ў Друцку i Мiнску.[77]

тып 2 (1 экзэмпляр) з лапатачкай трапецэпадобнай формы. Аб ім гаварылася вышэй.

тып 3 (4 экзэмпляры). Лапатачкi iх маюць форму вузкага бакальчыка з адцянутымi краямi. Тры пiсалы паходзяць з пабудоў XII ст. На лапатачцы бронзавага стыля нанесены раслiнны арнамент. У Заходняй Русi падобныя пiсалы знайдзены ў Ваўкавыску, Браслаўлі i Друцку. Дадзены тып стыляў больш за iншыя распаўсюджаны ў гарадах Старажытнай Русi[78].

тып 4 (3 экзэмпляры). Трохвугольныя лапатачкi з выступамi альбо зубчыкамi па краях. Адзiн з жалезных стыляў iнкруставаны белым металам (мал.). Заходнерускiя стылi дадзенага тыпу знайдзены ў Ваўкавыску i Мiнску[79].

Асобныя лапатачкi стыляў не захавалiся. Ад адзiнай знаходкi на Замкавай гары ацалеў жалезны стрыжань. На Малым Замку без лапатачак знайдзены жалезны (мал.), бронзавы i касьцяны стылi. На стрыжні апошняга выразаны знак[80].

Наваградскiя прылады пiсьма, падобныя да пiсалаў iншых заходнерускiх гарадоў, належаць да агульнарускiх тыпаў. Трэба лічыць iх вырабамi мясцовых рамеснiкаў. Магчыма, што асобныя бронзавыя пiсалы былi прывазныя. Аб iмпарце бронзавых стыляў у Заходнюю Русь сведчаць пiсалы з Ваўкавыска i Бярэсьця з крыжападобнай прорэззю на лапатачцы. Яны iдэнтычныя знаходкам з Вiцiчава i Звенiгарада[81].

Стылi Наваградка, як i ўсе прылады такого кшталту, выкарыстоўвалiся для пiсьма на навошчаных дошчачках, падобнымі на тыя, што знайдзены ў Ноўгарадзе i Бярэсьці[82].

Прылады пiсьма Наваградка належаць да агульнарускiх тыпаў. Пераважаньне жалезных стыляў над бронзавымi, што адзначыў А.Ф. Мядзьведзеў, характэрна i для наваградскiх знаходак.

Пiсалы з лапатачкамi служылi для скорых часовых запiсаў, якiя можна было лёгка правіць. Магчымасьць карыстацца лапатачкай для выпраўленьня напiсанага нарадзiла ў Еўропе параду таму, хто піша: "Часьцей паварачвай стыль"[83].

Пiсьмо на навошчаных дошчачках у Старажытнай Русi было распаўсюджана не толькi ў стольных, але i ў малых гарадах. Так жалезных, бронзавых i касьцяных пiсалаў у Ноўгарадзе знайдзена больш за 45[84]. У Наваградку ж iх было 14, у Ваўкавыску - 12[85], а ў Яраполчы Залескім - 11 экзэмпляраў[86].

Наваградцы мецiлi ўласныя рэчы, у прыватнасьцi амфары. На адной з iх, што адносiлася да пабудовы першай паловы XII ст. выдрапана iмя "Олъкъсн" (Аляксей) (мал. ), верагодна, уладальніка амфары. На веданьне жыхарамі гэтага дома граматы паказвае знайдзены там стыль[87]. Літара Н, выдрапаная на абломку другой амфары была напісана няправільна. Палеаграфiчна яна нагадвае форму знака №. У старажытнарускiм напiсаньнi сярэднi нахiльны стрыжань гэтай лiтары цягнуўся ад верхняга канца левага стрыжня да канца правага[88]. У Наваградскiм варыянце стрыжань нанесены ў адваротным накiрунку. Магчыма, што асоба, якая нанесла гэту літару была не асабліва спрактыкаваная.

На адным з наваградскiх праслiцаў з шыферу высячана літара Ж, а на каменным абразку Мiколы, як адзначана вышэй, выразаны словы "Нiколае агиос". Палеаграфiчна надпiс датуецца XIII ст.[89]

Пры даследваньнi Барысаглебскай царквы Наваградка сабрана даволі многа абломкаў тынкоўкi са сграфiцi. Iх атрыбуцыя належыць Т.У. Раждзественскай[90]. Аўтару ўдалася прачытаць наступныя надпiсы i словы: "Господi помозi рабу своему"; "Господи, помози рабу Макъ(симоу)"; "Господи помози рабу своему Григо(риеви)"; "Господи помози рабу (гр)ъешному"; "Господи оуслы(ши)"; "(Барыс) i Глъ(б)" (мал. ).

Т.У. Раждзественская лiчыць, што палеаграфiчна надпiсы датуюцца канцом XII - першай паловай XIII стст. Толькi надпiс з iмем Максiма сведчыць скарэй аб XIII - пачатку XIV стст. Цікавая выснова аўтара, што дэталёвае вывучэньне наваградскiх надпiсаў паказвае на iх палеаграфічнае падабенства да літараў у кiеўскай Сафii i можна мяркаваць, што аўтары графiцi знаходзілiся ў рэчышчы кiеўскай рукапiснай традыцыi.

Побач з тэкстамi малiтваў на тынкоўцы Барысаглебскага храма ёсьць выявы птушак (мал. ).

Графiцi захавалiся таксама на асобных кавалках тынкоўкi з жылой пабудовы. На адным з iх можна прачытаць літару А. Сярод фрэсак гэтага дому знайдзены кавалкi, на якiх па белым фоне чорнай фарбай нанесены кiрылiчныя лiтары. Сярод вялікіх літар (вышынёй 5 см.) выразна чытаюцца Е, С, аб (мал. ). З пэўнай верагоднасьцю можна вызначыць лiтары К, Л, Ъ. Больш дробныя лiтары - вышынёй да 3 см. прадстаўлены літарай Е. Калi мець на ўвазе, што на сьцяне жылой пабудовы была выява маладога князя Глеба (с. 00), то рэшткi надпiсу былi звязаны з гэтай выявай. Текст надпiсу жылой пабудовы першай паловы XII ст. такім чынам храналагічна ранейшы чым графiцi храма з малiтвенымі словамі, што датаваныя канцом XII - пачаткам XIII стст.

Жыхары Наваградка карысталiся кнiгамi, ад якiх ацалелi толькi металiчныя зашпількi. У той час, як прылады пiсьма - стылi былi знайдзены па большасьці на Малым Замку, амаль усе зашпiлькi ад кнiг належаць да знаходак Замкавай гары. З васьмi зашпілек толькi дзьве - бронзавая i срэбрная - паходзяць з Малага Замка. Астатнія бронзавыя знайдзены на тэрыторыi дзяцiнца. Усе зашпiлькi вышынёй 2-3 см. аднатыпныя, трохпяцельныя (мал.). Падобныя знайдзены ў Бярэсьці, Тураве, Друцку i Ваукавыску. Цікава, што в Ваўкавыску ўсе кнiжныя зашпiлькi (4 экзэмпляры) паходзяць, выключна, з дзяцiнца[91]. Мяркуючы па захаваных старажытнарускiх кнiгах, у нiжнюю пятлю зашпiлькi прасоўвалі раменчык, другi канец якога мацаваўся на адной з дошак пераплету. Сярэдняя пятля надзявалася на цьвічок у верхняй частцы пераплету[92]. З кнiжнасьцю мы звязваем таксама шэсьць бронзавых вырабаў з Замкавай гары, якія маюць форму маленькiх мячэй з дзірачкай на лязе. Даўжыня iх 2-3 см. (мал.). У лiтаратуры яны, часам, разглядаюцца як амулеты[93]. Аднак, знаходкi дэталяў кнiг у Старай Разанi з такiм "мячом" дазваляюць бачыць у iх кнiжныя рэалii. Таксама трактуюцца такiя знаходкi ў Кiеве[94]. Значная колькасьць падобных знаходак зроблена ў Херсанэсе[95].

Хiмiчны аналiз аднаго з "мячоў" паказаў, што ён был зроблены з алавянiстай бронзы, тыповай для кiеўскiх вырабаў. Разам з тым, на адным з вырабаў не было адтуліны, г.зн. апрацоўка яго не была закончана (мал.). Гэта азначае, што, па крайняй меры, падобныя рэчы выраблялi ў Наваградку.

Значная колькасьць кнiжных зашпілек, што знайдзены на Замкавай гары Наваградка дазваляе звярнуцца да гiпотэзы, якую высунуў у свой час Уладзімір Пашута. Аналiзуючы пiсьмовыя звесткі аб княстве Мiндоўга i яго пераемнiках, аўтар мяркаваў, што мог існаваць летапiс, створаны на тэрыторыi Чорнай Русi. Магчыма, ён узнiк у Наваградку, дзе хрысьціўся Войшалк альбо ў адным з праваслаўных манастыроў яго акругi[96]. Мяркаваньне У.Ц. Пашуты было катэгарычна адхілена гiсторыкамi. У святле матэрыялаў, якія паказваюць пісьменнасць гараджан i iснаваньне манастыра, заснаванага Войшалкам, думка У.Ц. Пашуты не прадстаўляецца неверагоднай i, як гiпотэза, мае права на iснаваньне. Тым больш, што з пранiкненьнем пiсьменства i феадальнай раздзеленасьцю ў кожным значным цэнтры ўзнiкае сваё летапiсаньне[97].

Наваградцы ведалі гульню ў шахматы. У пабудове Малага Замка знайдзена фiгура каня з косьцi выш. 2,9 см., якая выглядае як цылiндр з выступам наверсе. Наваградская фiгура належыць да катэгорыi абстрактных шахматных фiгур, што зроблены на арабскі ўзор. На думку савецкага гiсторыка шахмат I.М. Лiндэра, наваградскi конь з'яўляецца ўзорам арабскай сiмволiкi[98]. На тэрыторыi Русi такiя ж фiгуры шахматных коней сустракаюцца на гарадзiшчы на Менцы i ў Тураве[99]. Другая абстрактная шахматная фiгура паходзіць з пабудовы Малага Замка. Гэта пешка з косьцi ў форме цылiндра са скругленым верхам, вышынёй 2 см., дыям. 1.5 см. (мал. ). Наваградская пешка больш за ўсё мае падабенства з пешкамi з камплекту касьцяных шахмат зробленых па арабскiх узорах i знайдзенага ў Польшчы, у зямлянцы Сандамiра[100].

Шахматныя фiгуры з косьцi, якія выкананы па ўзору арабскiх фiгур, вядомыя ў шэрагу заходнерускiх гарадоў. Гэта ладьдзi з Копысi i Ваўкавыска, сланы з Турава i Друцка i пешкi, таксама знайдзеныя ў Друцку. Побач з сiмвалiчнымi фiгурамi, у гарадах Заходняй Русi знайдзены арыгiнальныя рэалістычныя (кароль, ферзь, ладьдзi, пешка). Прыцягвае ўвагу той факт, што з 20 старажытнарускiх пунктаў карты, складзенай I.М. Лiндэрам, у якiх сустракаюцца шахматныя фiгуры, датуемыя часам да XIII ст., 13 гарадоў належаць да Беларусi[101].

Распаўсюджанае ў савецкай лiтаратуры прадстаўленьне аб тым, што гульня ў шахматы распаўсюдзiлася ў Заходняй Русi ў XI ст., у апошні час крытычна перагледжана Е.А. Рыбiнай. Сярод шахматных фiгур Ноўгораду, колькасьць якіх перавышае 150 экзэмпляраў, дакладна датаваныя належаць да часу не раней другой паловы XIII ст. Менавіта да гэтага часу аўтар адносiць з'яўленьне шахмат у Ноўгарадзе. Е.А. Рыбiна адхіляе думку аб шырокім пабытаваньнi шахмат на Русi ў XI-XII, а тым больш IX-X стст., адзначыўшы, што вядомыя шахматныя фiгуры не звязаны з дакладна датаванымi комплексамi[102]. Што ж у сувязi з такой высновай можна сказаць аб шахматах Заходняй Русi? Сапраўды, вялiкая частка шахматных фiгур з заходнерускiх гарадоў знайдзена па-за комплексамі. Аднак, ёсьць выключэньнi. Так конь з гарадзiшча на Менцы ляжаў у мацярыковай яме. Археалагiчны матэрыял дадзенай частцы паселiшча сведчыць, што жыцьцё там спынiлася пры канцы XI ст. Гэта падцвярджаецца знаходкамi адпаведнай керамiкi, глазчатымi пацеркамi, пацеркамi "лiмонкамi" i iншым тыповым iнвентаром гэтага часу[103]. Дацiроўка шахматнага каня паселiшча на Менцы дакладна абгрунтавана. Гэта не толькi самая раньняя знаходка ў заходнерускiх гарадах, але i на ўсёй Старажытнай Русi. Цікава, што камплект шахмат з Сандамiра, якi аўтар яго публiкацыi Э. Гансоўская, звязвае са Старажытнай Русьсю, таксама датуецца XI ст.[104]

Наваградская шахматная фiгура знайдзена ў пабудове другой паловы XII ст. Разам з ёй знаходзiлiся абломкi амфар, наканечнiкi стрэлаў XII ст., цуглi, а таксама абломкi двух шкляных пасудзiн, што прывезены з Сiрыi[105]. Фiгуры каня i слана ў Тураве паходзяць з 4-га слоя, якi па знаходках датуецца XII-XIII стст. Ладьдзя з Ваўкавыска знайдзена на гарадзкім дзяцiнцы ў слоі са знаходкамi XII ст.[106]

Цяжка растлумачыць пранiкненьне шахмат арабскага тыпу на тэрыторыю Заходняй Русi ў XI ст. Што тычыць iх распаўсюджаньня ў XII i XIII стст., то гэта можа быць звязана са з'яўленьнем у гэтых зямлях шклянога i фаянсавага посуду мусульманскага Усходу, аб чым гаварылася ў папярэдняй главе.

Яшчэ адна шахматная фiгура - пешка з косьцi (мал.) належыць да больш позняга часу, да XIV ст. i блiзкая па форме фiгурам каралей гэтага часу, якія знайдзены ў Полацку i Друцку[107].

Ад другiх гульняў гараджан захавалася iгральная костка - астрагел з прабiтымi на ім шасьцю адтулiнамi (мал. ). Такая ж костка знайдзена ў Браслаўлі[108].

Аб музычных густах гараджан ускосна дае прадстаўленьне касьцяная вухачыстка (даўжынёй 10 см), якая ляжала на падлозе дома з фрэскавым роспiсам. Яе навершые выканана ў выглядзе фiгуры музыканта, які сядзіць на лаўцы кубiчнай формы i грае на трохструнным трапецэпадобным iнструменце, які стаiць на падстаўцы. Струны iнструмента вертыкальна нацягнуты на дошцы. Музыкант безвусы i безбароды. Валасы яго каротка падстрыжаны, а галову пакрывае плоская шапка, насунутая на лоб. Шырокая сарочка, перахопленая поясам, спускаецца да кален[109].

На фрэсцы лествiцы Кiева-Сафiйскага сабору паказаны музыкант, апрануты ва ўсходні касьцюм. Ён грае на трапецэпадобным iнструменце з сям'ю вертыкальнымi нацягнутымi струнамi. Сярод розных упрыгожаньняў сьценаў царквы Пакрава на Нерлi тройчы прадстаўлены цар Давiд. У яго левай руцэ знаходзiцца трапецэпадобны iнструмент з чатырма вертыкальна нацягнутымi струнамi. Наваградскiму iнструменту блiжэй другiх па форме трохструнны iнструмент, на якiм грае цар Давiд, пасучы авечак. Гэта выява маецца ў славянскім рукапiсу 1397 г.[110]

У заходнерускiх пiсьмовых крыніцах падобныя iнструменты называлiся псалтырам (psalterim). У рукапiсу IX ст. з Анжэра (Францыя) ёсьць малюнак прамавугольнага, вертыкальна пастўленага iнструмента i кiсьцяў рук. Пад малюнкам напiсана па латынi "Hic est David filius Jesses, tenens psalterium in mani (bus) suis. Hoc est forma psalterii" - "Гэта Давiд сын Iессея, які трымае псалтыр у сваiх руках. Такі выгляд псалтыра"[111].

Слова "псалтыр", якое абазначае струнны музычны iнструмент у Старажытнай Русi было вядома з XII ст. i, звычайна, успамiналася разам з гуслямi ў тых выпадках, калі гутарка ішла аб урачыстых песняспевах. "Встани слава моя, въстани в псалтири и гуслех" - гаворыць Данiiл Заточнiк[112]. На мiнiяцюры славянскага зборнiка XII-XIV стст. з выявай цара Давiда, кiнаварам напiсана "Хваліце яго ў псалтыры i гуслех". "Псалтiрь красен гусльмi" гаворыць подпiс да другой мiнiяцюры гэтага зборнiка[113].

Аб шырокім распаўсюджаньнi гусляў у Ноўгарадзе сведчаць археалагiчныя матэрыялы. Пры раскопках знайдзена 26 экзэмпляраў гэтага iнструмента. Ноўгарадскiя гуслi былi пяцi, шасьцi i дзевяцiструнныя. Наiбольш раньнiя пяцiструнныя гуслi датуюцца сярэдзiнай XI ст.[114] Дошка ад пяцiструнных гусляў паходзіць з Польшчы, з Гданьска, дзе яна датуецца XII ст.[115]

У адрозненьне ад гусляў, псалтыр прызначаны для выкананьня псалмоў і быў, верагодна, запазычаным iнструментам. У азбукоўнiку XVI ст. аб ім гаворыцца насупнае: "Псалтирь во Евреях бо сотворе, сосуд древян, в нем бяху десять струн и нарицаша той сосуд по гречески псалтирь, по славянски песневец"[116].

Такiм чынам, наваградскi музыкант з выявы на вухачыстцы граў на псалтыры[117]. Рэальнасьць нашага музыканта i яго iнструмента падцьвярджаецца касьцяной шахматнай пешкай з Ваўкавыска. Гэта фiгура чалавека, якi ў левай руцэ трымае барабан, а ў правай стрыжань для ўдару - вашчагу[118]. Дзiўнае падабенства наваградскага i ваўкавыскага музыкантаў. У абодвух адзiн тып твару, прычосак, шапак i сарочак. Такое падабенства аблiчча музыкантаў дае падставы мяркаваць, што кастарэзы, якія іх рабілі, паказалi старажытнарускiх музыкантаў прафесiяналаў[119]. Наваградскi музыкант дае прадстаўленьне аб песьняры, што iграў на псалтыры ў доме багатага гаражанiна.

Духоўнае жыцьцё наваградцаў, у святле археалагiчнага матэрыялу, прадстае вельмі разнастайным. Язычнiцтва, якое існавала ў Наваградку пазней чым у другiх старажытнарускiх гарадах не зрабіла яго адсталым. Пісьменныя жыхары з'явіліся ў ім яшчэ да прыняцьця хрысьцiянства. Распаўсюджаньне пісьменства ў язычаскай Русi засведчана рознымi дадзенымi. Гэта дагаворы з грэкамi 911 i 945 гг., знаходкi касьцяных пiсалаў у Ноўгарадзе другой паловы X ст., кiрылiчны надпiс "горушча" на гнёздаўскай амфары другой чвэрцi X ст.[120] i некаторыя iншыя матэрыялы. Стылi язычаскага Наваградка з'яўляюцца яшчэ адным доказам з'яўленьня ўжытковага пiсьма ў дахрысьцiянскай Старажытнай Русi. Толькi ў асяроддзі, якое ведае пiсьмо, маглi з'явiцца надпiс "Олексiй" i кiрылiчныя лiтары у дамах, што пабудаваны адначасова з заканчэньнем будаўнiцтва Барысаглебскай царквы. З хрысьцiянiзацыяй гораду, граматнасьць гараджан развiваецца больш актыўна, аб чым можна мяркаваць па вялікай колькасьці графiцi i развiцьцю кнiжнай справы.

Хрысьцiянскія могiлкi багатага квартала вакольнага гораду першай паловы XII ст. з вялiкай колькасьцю пахаваньняў, могуць сведчыць на карысьць таго, што існаваўшая на Малым Замку царква, паблiзу якой узнiклі могiлкi, магла быць старэйшай за Барысаглебскі храм, які пабудаваны не раней другой чвэрцi XII ст.

Сацыяльныя вярхi Наваградка, даспеўшыя для хрысьцiянiзацыi, ўспрымаюць новую веру досыць хутка. Гэта праяўляецца ў распаўсюджаньнi розных мясцовых i прывазных культавых вырабаў, якія пабытавалi ў багатых пабудовах першай паловы XII ст. У 60-я гады XIII ст. Наваградак з'яўляецца горадам, у якiм прымае хрышчэньне Войшалк i адтуль адпраўляецца паломнiкам у Святую зямлю. Пасля заканчэньня няўдалага паломнiцтва, правiцель Наваградка закладае манастыр на гранiцы наваградскай зямлi i пасяляецца там.

Манастыр, які заснаваў Войшалк (в. Лаўрышава на Нёмане) быў цэнтрам праваслаўя краю i існаваў да 1836 г.[121] Яму належала Евангельле з мiнiяцюрамi XIV ст., якое зараз захоўваецца ў бiблiятэцы Чартарыйскiх, у Кракаве[122]. Цалкам верагодна, што з часу свайго заснаваньня манастыр распаўсюджваў хрысьцiянства сярод язычнiкаў лiтоўцаў, землi якiх знаходзiлiся на другім беразе Нёмна. Археалагiчныя матэрыялы i дадзеныя лінгвістыкі паказваюць, што з тэрыторыi Беларусi хрысьціянства трапляе ў Летуву[123]. У далучэньнi лiтоўцаў да хрысьціянскай рэлiгii мог адыграць сваю ролю Наваградскi манастыр, што знаходзiўся на гранiцы з Лiтвой.

[1] Макарова Т.И. Украшения и амулеты из лазурита у кочевников X-XI вв.// АСГЭ. 1964. Вып. 4. С. 133.

[2] ДН. Мал. 90,8.

[3] Гуревич Ф.Д. Погребальные памятники жителей Новогрудка (конец Х - 70-е годы XIII вв.) // КСИА. 1983. Вып. 175. С. 48-49.

[4] Описание церквей и приходов Минской епархии. Минск, 1879. Кн. 9. С. 11-12.

[5] Каргер М.К. Раскопки церкви Бориса и Глеба в Новогрудке // КСИА. 1977. Вып. 150. С. 79-85.

[6] Раппопорт П.А. 1) Зодчество Древненай Руси. Л., 1986. С. 87-88; 2) Церковь Благовещения в Витебске // ПКНО 1985 г. С. 526-527.

[7] Даркевич В.П. Старая Рязань (Итоги археологических исследований 1970-1979 гг.) //ТДСД. С. 125; Коваленко В.П. Новые исследвания черниговского детинца // ЗСА. С. 117.

[8] Гуревич Ф.Д. 1) Детинец и окольный горад древнерусского Новогрудка в свете археологических работ 1956-1977 гг. // СА. 1980. С. 88-99; 2) Погребальные памятники ... С. 49-53.

[9] ПСРЛ. М., 1962. Т. 11. Стб. 858-859.

[10] Павлова К.В. Раскопки могильника близ Новогрудка // КСИА. 1965. Вып. 104. С. 103.

[11] Павлова К.В. 1) Могильники у деревень Молничи и Сулятичи // КСИА. 1974. Вып. 139. С. 63, 68; 2) Раскопки у деревень Селец и Ботаревка в Понеманьни // КСИА. 1977. Вып. 148. С. 87, 90.

[12] Шмидт Е.А. К вопросу об изменении погребального обряда в Смоленской земли после середины XII ст. // ЗСА. С. 289.

[13] Зверуго Я.Г. Древний Волковыск. Минск, 1975. С. 60; Лысенко П.Ф. города Туровской земли. Минск, 1975. Мал. 9,29.

[14] ДН. Мал. 76,7; Гроздилов Г.П. Раскопки древненого Пскова // АСГЭ. 1962. Вып. 4. Мал. 53,10.

[15] ДН. Мал. 91,7.

[16] ДН. Мал. 30,14; 91,1.

[17] Юра. Древний Колодяжин // АП УРСР. 1962. Вып. XII. С. 118; Алихова А.Е. Русский поселок XIII-XIV вв. у с. Березовка // МИА. 1962. С. 80., мал. 2,16.

[18] ДН. С. 44., мал. 49,20; 66,14.

[19] Загорульскийй Э.М. Возникновение Минска. Минск. 1982. Таб. XX,5; Лысенко П.Ф. Берестье. Минск. 1985. С. 325., мал. 229.

[20] Ханенко Б.И. и В.И. Древнени Русские. Киев, 1899. С. 8., табл. 1,2-6; Rauhut L. Wczesnosrednіowіeczne materіaly z terenow Ukraіny w Panstwowym muzeum archeologіcznym w Warszawіe // MW. 1960. Tab. XX,1; Никольская Т.Н. Земля вятичей. М., 1981. Мал. 103,4.

[21] ДН. Мал. 85,11.

[22] ДН. Мал. 85,11.

[23] Малым В.А. Крестики з эмалью // Славяне и Русь. М., 1968. С. 117; Мугуревич Э.С. Крестовидные подвески XI-XV вв. (на латышском языке) - Archelogиja un etnografиja. 1974. XI. lpp. 220-239.

[24] ДН. С. 82., мал. 66,12.

[25] ДН. С. 56., мал. 49,23.

[26] ДН. С.47., мал. 35,2.

[27] ДН. С. 93., мал. 69,3.

[28] ДН. Мал. 91,5.

[29] Ханенко Б.И. и В.И. Op. cit. Таб. 1,28,29; Садова М.В. Ювелирные изделия Древненого Новгорода (X-XV вв.). М., 1981. С. 57., мал. 18,5; Antonіewcz J. Brązowy krzyzyk skladany znalezona w Drohіczynіe nad Bugіem, pow. Semіatycze // WA. 1957. 24. S. 368-369; Gaewskі L. Brązowy krzyzy skladany znalezona w Obrowcu, pow. Grubіeszow. // WA 1959-1960. 26. S. 345.

[30] Мугуревич Э.С. Восточная Латвия и соседние земли в X-XIII вв. Рига., 1965. Таб. Х,5.

[31] Алексеев Л.В. Мелкое художественное литье из некоторых западнорусских земель (кресты и иконы Белоруссии) // СА. 1974. Вып. 3. С. 206-207., мал. 1,2.

[32] ДН. Мал. 91,8.

[33] Алексеев Л.В. Op. cit. С. 217-218. Мал. 1,10,11; Загорульский Э.М. Op. cit. Таб. XVII,16; Алихова А.К. Op. cit. Мал. 3,1.

[34] ДН. Мал. 66,9.

[35] Корзухина Г.Ф. О помниках "корсунского дела" на Руси (по материалам медного литья) // ВВ. 1958. Вып. 14. С. 133.

[36] Медынцева А.А. О датировке некоторых типов энколпионов // Археологический сборник МГУ. М., 1961. С. 65-68; Седова М.В. Op. cit. С. 61.

[37] Пуцко В.Г. Древнейшие типы киевских энколпионов // ТДСД. С. 162.

[38] Волкайте-Куликаускене Р.К. Крест-энколпион из городища Майшагола // Тези пленарных и секцийных доповидей (выник польових археологичных дослиджень 1970-1971 рокив на територирии Украини). Одесса, 1972. С. 366-367.

[39] ДН. Мал. 94,4; Ханенко Б.И. и В.И. Op. cit. Таб. VI,78.

[40] Лесючевский В.И. Выжгородской культ Бориса и Глеба в памятниках искусства // СА. 1946. Вып. VIII. С. 240-241; Алешковский М.Х. Русские глебоборисовские энколпионы 1072-1150 годов // Древнерусское искусство. Художественная культура домонгольской Руси. М., 1972. С. 104-123.

[41] Лесючевский В.И. Op. cit. С. 241-242.

[42] Лесючевский В.И. Op. cit. С. 241; Алешковский М.Х. Op. cit. С. 107-108.

[43] ПСРЛ. 1962. Вып. 11. Стб. 315; Алексеев Л.В. Полоцкая земля. М., 1966. С. 252.

[44] Воронин Н.Н. Бельчицкие руины // Архитектурное наследство. 1956. Т. 2. С. 6.

[45] Воронин Н.Н. Древнее Гродно // МИА. 1954. Вып. 41. С. 78-104, 140.

[46] Каргер М.К. Новый помник зодчества XII ст. // КСИА. 1965. Вып. 100. С. 131.

[47] Штыхов Г.В. Древний Полоцк. Минск, 1975. С. 122.

[48] Алексеев Л.В. Op. cit. Мал. 1,1,9,10,11; Штыхов Г.В. 1) Древний Полоцк. С. 116; 2) Города Полоцкай земли - Автореферат докторской диссертации. Киев, 1983. С. 45; Загорульскийй Э.М. Op. cit. С. 286; Николаева Т.В. Древнерусская мелкая пластика из камня XI-XV вв. // САИ. Серия Е 1-60, С. 142., таб. 62,2.

[49] ДН. С. 121.

[50] Николаева Т.В. Op. cit. С. 145.

[51] Порфиридов Н.Г. Древнерусская каменная пластика и яе сюжеты // СА. 1972. Вып. 3. С. 202-203; Успенский Б.А. Культ Николы на Руси в историко-культурным освещении // Ученые записки Татрусского Гос. Университета. 1978. Вып. 463. С. 86.

[52] Штыхаў Г.В., Захаренка П.Н. Старажытныя скарбы Беларусі. Мінск, 1971. С. 44; Загорульскийй Э.М. Op. cit. С. 228., таб. XXI,3.

[53] Николаева Т.В. Op. cit. С. 43, 146.

[54] ДН. Мал. 91,6.

[55] Николаева Т.В. Op. cit. С. 51.

[56] Николаева Т.В. Op. cit. С. 19.

[57] Свешников И.К. Новые находки произведений древнерусского искусства из Звенигорода // ЗСА. С. 227.

[58] Искусство Византии в собраниях СССР. Каталог выставки, 2. М., 1977. № 616, 617, 619, 620, 624, 625.

[59] Munos A.L. L'Art Bіzantіne a l'exposіtіon de Grottaferrata. Roma, 1906, fіg. 86; Vіckers M.A. A note on glass medaіlons іn Oxford // JGS, 1974, XVI, P. 18-19.

[60] Ross M.C. Catalog of tne Bіzantіne and early medіeval antіquіtіes іn the Dumbarton Oaks collectіon. I. Washіngton, 1962, P. 90-91, pl. LVII, 108.

[61] Гуревич Ф.Д. Новые данные о секляных иконках-литиках на территории СССР // ВВ. 1982. Вып. 43. С. 180; Gurevіch F.D. New Fіnd of glass medalіons іn the USSR // JGS. 1982, 24. P. 44-48.

[62] Ross M. Op. cit. P. 88-91.

[63] Wentzel H. Das Medaіllon mіt dem Hl. Theodor und dіe venezіanіshen Glaspasten іn byzantіnіshen Stіl. In: Festschrіft fur Erіch Meyer zum 60 Gebursttad. Hamburg, 1959. S. 64.

[64] Банк А.В. Два литика из недавних раскопок // Зборник IX-X Народного музеиа. Београд, 1981. С. 222.

[65] ПСРЛ. Т. 11. Стб. 830-831.

[66] ПСРЛ. Т. 11. Стб. 858-859.

[67] Кузманов Г. Византийска иконка-медалион з рядък образ на св. София // Археология. София, 1975. Т. 3. С. 51-54.

[68] Даркевич В.П. Гемма из Смоленска // КСИА. 1965. Вып. 104. С. 38-41.

[69] Arne T.J. Alsengemmen aus Russland // Wіener Prahіstorіsche Zeіtschrіft, 1916 III, H. 3-4, S. 92-94.

[70] Gandert O.F. Dиe Alsegemmen. 36 Berиcht der Romиsch-Germanиsche Komиssиon. Berlиn, 1956. S. 156-222.

[71] Gandert O.F. Op. cit. S. 189-191.

[72] Gandert O.F. Op. cit. S. 207, 210, 214.

[73] Гуревич Ф.Д. Об одной группе стеклянных гемм из древнерусских городов // ПКНО. 1985. С. 515-521; Gurevіch F.D. Alsengemmen from Ancіent Russіan Towns // JGS. 1986. V. 28. P. 24-29.

[74] ДН. Мал. 17,4.

[75] ДН. Мал. 23,1.

[76] ДН. Мал. 22,1; Медзьведев А.Ф. древнерусские писала X-XV вв. // СА. 1960. Вып. 2. Мал. 1,2.

[77] Медзьведев А.Ф Op. cit. С. 73; Загорульскийй Э.М. Op. cit. Мал. 152,5.

[78] ДН. мал. 23.1; 28,1; 51,2; Зверуго Я.Г. Op. cit. мал. 38,1-4; Загорульский Э.М. Op. cit. Мал. 152,2-4; Алексеев Л.В. Полоцкая земля. М., 1966. Мал. 68,1,2,4; Медзьведев А.Ф. Op. cit. С. 76.

[79] ДН. Мал. 76,10; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 38,11; Загорульский Э.М. Op. cit. Мал. 152,1.

[80] ДН. Мал. 71,2; 76,1.

[81] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 123; Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 390., мал. 260.

[82] Колчин Б.А., Янин В.Л. Археологии Новгорода 50 лет // Новгородский сборник. М., 1982. С. 88.

[83] Добиаш-Рождественская О.А. История письма в Средние века. М-Л., 1936. С. 24.

[84] Колчин Б.А., Янин В.Л. Тамсама

[85] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 122.

[86] Седова М.В. Ярополч Залесский. М., 1978. С. 115.

[87] Малевская М.В. Амфора с надписью из Новогрудка // СА. 1962. Вып. 2. С. 153-154; ДН. С. 32.

[88] Черепнин Л.В. Русская палеография. М., 1956. С. 157, 167.

[89] Николаева Т.В. Op. cit. С. 145.

[90] Выказваю падзяку Т.У. Раждзственскай, якая ласкава паведаміла вынікі сваіх доследаў.

[91] Лысенко П.Ф. 1) города ... мал. 9,8; 2) Берестье. мал. 260; Штыхов Г.В. Op. cit. С. 137; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 127.

[92] Симони П. Опыт сборника сведений по истории и технике книгопереплетного искусства на Руси. СПб., 1903. Таб. IX, XI.

[93] Юра Р.О. Op. cit. С. 104; Никольская Т.Н. Op. cit. С. 235; Загорульский Э.М. Op. cit. С. 224.

[94] Монгайт А.Л. Старая Рязань // МИА. 1949. Вып. 49. С. 179; Боровский Я.В., Сагайдак М.А. Археологические исследвання Верхнего Киева в 1978-1982 гг. // Археологические исследвання Киева в 1978-1982 гг. Киев, 1985. С. 39-40., мал. 4,1.

[95] Экспозиция Херсонесского музея-заповедника.

[96] Пашуто В.Т. 1) Очерки истории Галицко-Волынской Руси. М., 1950. С. 113-121; 2) Образование литовского государства. М., 1959. С. 38.

[97] Воронин Н,Н,, Кузьмин А.Г. Духовная культура Древней Руси // ВИ. С. 124.

[98] ДН. Мал. 55,10; Линдер И.М. Шахматы на Руси. М., 1975. С. 79.

[99] Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 43,3; Лысенко П.Ф. города... Мал. 11,3.

[100] Gassowska E. Wczesnosrednіoweczne szachy z Sandomіerza // Archeologja Polskі. 1964. IX,1. S. 150-151., ryc. 2.

[101] Штыхов Г.В. Исследвання в Северной Белоруссии // АО 1969 г. М., 1970. С. 309, 310; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 19,3; Лысенко П.Ф. Op. cit. мал. 11,2; Алексеев Л.В. Op. cit. Мал. 68,10-12; Линдер И.М. Op. cit. С. 70, 91-93, 95-96.

[102] Рыбина Е.А. Шахматы на Руси (о типологии шахматных фигур) // ЗСА. С. 217.

[103] Штыхов Г.В. Поселения и курганы в Северной Белоруссии // АО 1975. М., 1976. С. 430-431.

[104] Gassowska E. 1) Op. cit. S. 167; 2) W sprawіe datowanіa wczesnosrednіowіecznych szachow znalezіonych w Sandomіerzu // Archeologja Polskі. XV,2. S. 548-554.

[105] ДН. С. 71., мал. 55,13.

[106] Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 41-44; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 124.

[107] Линдер Op. cit. С. 124.

[108] Алексеев Л.В. Op. cit. Мал. 44,11.

[109] ДН. Мал. 30,20.

[110] Кондаков Н.П. О фресках лестниц Киево-Софийского собора // ЗРАО. 1888. Вып. 3. С. 292-293., таб. XIII; Воронин Н.Н. Зодчество Поуначо-Усходняй Руси. М., 1962. Т. 1. Таб. IV, 3; VI,1; Фаминцын А.С. Гусли - русский народны инструмент. СПб., 1890. С. 80.

[111] Фаминцын А.С. Op. cit. С. 79.

[112] Слово Даниила Заточника по редакциям XII и XIII вв. и их переделкам / пад ред. Н.Н. Зарубина. Л., 1932. С. 4.

[113] Описание миниатюр из славянской псалтири XIII-XIV вв. библиотеки А.И. Хлудова. Древности. // Труды Московского археологического общества. М., 1873. Серия. III. Вып. 5, 6. С. 25.

[114] Колчин Б.А. Коллекция музыкальных инструментов древненого Новгорода // ПКНО 1978. М., 1979. С. 176-179; Янин В.Л. Op. cit. С. 87.

[115] Jazdzewskі K. Najstarsze zachowane gesle slowіanske // Z otchlanі wіekow. 1950. 1-2. S. 13-18.

[116] Фаминцын А.С. Op. cit. С. 94-95.

[117] Існуе іншае мяркаванне наконт прызначэння тае рэчы, якую Ф.Д.Гурэвіч лічыць за "вухачыстку" - М.Нікалаеў і П.Канакоў атрыбутуюць яе як плектр, якім гралі на струнных музычных інструментах кшталтам гусляў (Нікалаеў М. Канакоў П. Паспрабуем прачытаць "iлюмiнацыю"//Мастацтва Беларусi. 1988. С.39-41.) - заўвага перакладчыка.

[118] Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 19,1.

[119] Гуревич Ф.Д. Изображение музыкантов в Древненай Руси // СА. 1965. Вып. 2. С. 280.

[120] Воронин Н.Н., Кузьмин А.Г. Op. cit. С. 116-117; Медзьведев А.Ф. Op. cit. С. 65; Авдусин Д.А. Гнездовская корчага // МИА. 1970. Вып. 176, С. 11-13.

[121] Описание церквей ... С. 66.

[122] Свенцицкий И.С. Лаврышевское евангелие начала XIV ст. // Известия отделения русского языка и словесности. 1913. XVIII. 1. С. 206-207; Терещатова О.В. Зарождение монументальной живописи в период формирования белорусской народности // ЭБ. С. 221.

[123] Гуревич Ф.Д. Культурные связи древнерусских городов на территории Белоруссии с Прибалтикой // Проблемы Этногенеза и этнической истории балтов. Вильнюс, 1985. С. 97-100

Глава 9.

Аб культуры i сацыяльным аблiччы старажытнарускага Наваградка.

Прадстаўленьне аб матэрыяльнай i духоўнай культуры Наваградка, а таксама аб яго сацыяльным аблiччы было б няпоўнае, без выяўленьня таго месца, якое ён заўмаў сярод iншых старажытнарускiх гарадоў i, у першую чаргу, сярод гарадоў Заходняй Русi, матэрыялы якiх мы сiстэматычна супастаўлялi з наваградскiмi.

У главе 2 узнiкненьне i першапачатковая гiсторыя Наваградка параўноўвалася з адпаведнымi працэсамi, што адбываліся ў другiх паселiшчах Панямоньня. Як можна мяркаваць па дадзеных археалогii, дагарадскі i гарадскі перыяды ў гiсторыi Наваградка супалi з часам складаньня другiх старажытнарускiх паслiшчаў гэтай зямлi.

Не заўсёды паселiшча дагарадскога характару ў Панямоньнi перарасталi ў гарады. Так сталася з гарадзiшчам Iндура недалёка ад Гродна, якое раскапала К.Т. Кавальская. Гэта гарадзiшча размешчана на мысавам узвышшы недалёка ад ракi. Наiбольш высокая яго частка занята пляцоўкай, агароджанай валам вышынёй 1 м. i рвом. Вал абкружаў таксама другую пляцоўку, у заходняй частцы якой захавалiся рэшткi трэцяга вала. Культурны слой магутнасьцю да 1 м., адзначаны на другой пляцоўцы паблiзу вала, у той час як у цэнтры таўшчыня слоя дасягае толькi 20-40 см. Знаходкi гарадзiшча Iндура прадстаўлены раньнекружальным посудам X-XI стст., сярод якога сустракаецца заходнеславянскі. Цікавая знаходка тут касьцяной пласцінкі для арнаментаваньня глiнянага посуду. Варта адзначыць знаходкi жалезных наканечнiкаў стрэлаў, iнкруставаную шпору i спражку ад аброці каня.

Па распалажэньню культурнага слоя на краю пляцоўкi i па складу iнвентара, гарадзiшча Iндура падобна да гарадзiшча Муравельнiк у Ваўкавыску. Для абодвух сiнхронных помнiкаў характэрная канцэнтрацыя культурнага слоя каля валоў i прысутнасьць воiнаў. У Муравельнiку, сярод апошнiх, побач са славянскiм насельнiцтвам былi нарманы. Аднак, жыцьцё, спыніўшыся на Муравельнiку ў сярэдзiне XI ст., працягвалася на блiжэйшых узвышшах у той час як пасёлак у Iндуры спынiў сваё iснаваньне[1].

У канцы I i пачатку II тысячагоддзя н.э. працэс утварэньня гарадоў ішоў у Полацкай зямлі. У адрозненьне ад Панямоньня, дзе будучыя гарады засноўвалi на раней незаселеных месцах, полацкiя гарады ўзнiклi на месцы больш раньнiх пасёлкаў. Лукомль заснаваны на тэрыторыi, дзе быў пасёлак пачатку I тысячагоддзя н.э., Друцк - на месцы паселiшча IV-V стст. н.э. Браславу папярэднічаў латгальскi пасёлак апошнiх стагоддзяў I тысячагоддзя н.э. Феадальны Полацк вырас пасля пераносу Полацкага гарадзiшча i селiшча на новае месца[2]. Шмат гадоў iдзе дыскусiя паміж Э.М. Загарульскiм i Г.В. Штыхавым аб тым дзе i як быў заснаваны Мiнск.

Археалагiчныя матэрыялы прывялi аўтара да высновы, што людзі, якія заснавалi Наваградак, былi дрыгавiчы (с. 00). На думку П.Ф. Лысенкі Тураў i Берасьце таксама былi заснаваны дрыгавiчамi[3].

Першапачатковы наваградскi пасёлак, які ўзнiк у канцы X ст., у сярэдзiне XI ст. ператвараецца ў старажытнарускi горад i ў гэтым статусе жыве больш 250 гадоў. Па поваду нашага гораду ў адной са сваiх работ Л.В. Аляксееў пiша так: "Трэба памятаць, што Наваградак быў асобы, нетыповы для астатняй Русi цэнтр"[4]. Каб згадзiцца з гэтай высновай альбо адхіліць яе неабходна ўсебакова ацанiць культуру гэтага гораду. Пры гэтым трэба вылучыць у ёй агульнарускiя рысы, галоўным чынам, у iх заходнерускім увасабленьнi - адзначыць асаблiвасьцi, якiя зблiжаюць Наваградак з другiмi гарадамi Панямоньня - Чорнай Русi i вылучыць спецыфiку, уласьцівую толькi культуры Наваградка.

Агульнарускае аблiчча першапачатковага паселiшча ў Наваградку, у значнай меры, ахарактэрызавана паперадзе. У главе 2 сабраны матэрыялы, дзякуючы якiм можна сабе ўявiць узнiкненьне пасёлку, насельнiцтвам якога былi пераважна нашчадкi дрыгавiчоў, якія засвоiлi ў канцы I тысячагоддзя ўрадлівыя землi Наваградчыны. Iх матэрыяльная культура - домабудаўнiцтва, мясцовыя i прывазныя вырабы, а таксама пахавальны абрад тыповы для ўсходнеславянскага насельнiцтва свайго часу.

Ператвараўшыся ў горад у сярэдзiне XI ст. i ўступiўшы ў пару максiмальнага росквiту ў XII ст., Наваградак захоўвае старажытнарускi характар сваёй культуры. У горадзе працягваюць будаваць наземныя зрубныя жылыя дамы з глiнабiтнымi печкамi, характэрнымi для паселiшчаў лясной зоны. Масавая керамiка прадстаўлена старажытнарускiмi формамi посуду, пераважна, гаршкамi. Тыповая карцiна вымалёўваецца ў жалезаапрацоўчым рамястве. Амаль усе катэгорыi знаходак з жалеза, што зроблены ў Наваградку, немагчыма адрознiць ад iншых вырабаў Старажытнай Русi, у першую чаргу заходнерускiх гарадоў. У гэтым плане асаблівую цiкавасьць прадстаўляе iдэнтычнасьць наваградскага "арсеналу" з распаўсюджанымi на Русi прадметамi ўзбраеньня. Пры ўсіх асаблiвастях арганiзацыi бронзалiцейства i залатарства ў Наваградку, у ім знайдзена вельмі многа прадметаў убору i ўпрыгожаньняў, паўсюдна пашыраных на Русi.

Вялiкая частка старажытнарускiх гарадоў была звязана з Кiевам. У поўнай меры такая сувязь праяўляецца ў культуры Наваградка. Асаблiвасьцi кiева-наваградскiх кантактаў будуць разгледжаны нiжэй. Падобна да другiх заходнерускiх гарадоў, Наваградак меў шматбаковыя кантакты з Прыбалтыкай.

Зусім вiдавочны старажытнарускi характар духоўнай культуры жыхароў Наваградка. Ён праявiўся ў культавым дойлiдстве, хрысьцiянскiх рэалiях, кiрiлiчным пiсьме, распаўсюджаньнi хрысьцiянскiх iмёнаў i другiх асаблiвасьцях iдэалогii.

Такія асноўныя асаблiвасьцi культуры Наваградка, і гэта роднiць яго з культурай іншых гарадоў Старажытнай Русi, у прыватнасьцi, заходнерускiх.

У культуры нашага гораду ёсьць рысы, уласьцiвыя, выключна, для гарадоў Панямоньня. Даследаваўшы масавую керамiку Наваградка i iншых гарадоў Чорнай Русi, М.У. Малеўскай удалася выявiць своеасаблiвасьць iх керамiчнага комплексу. Сярод асноўнага вiду глiнянага посуду - гаршкоў, вылучаюцца формы характэрныя для керамiкi дрыгавiчоў. Побач з гэтым распаўсюдзіліся, а ў раньнім Ваўкавыску сталі дамінуючым тыпам, гаршкi, якія вядомыя на Паўднёва-Заходняй Валынi. Асобную групу керамiкi складае заходнеславянскi мазавецкi посуд, арнаментаваны штампам i налепленым валiкам, а таксама гаршкi з прамым горлам. У другой палове XI ст. уваходзяць ва ўжытак гаршкi так званага драгiчынскага тыпу, вертыкальныя шыйкi якiх, таксама як і тулава, пакрыты лiнейным арнаментам. Гэты посуд па сваім паходжаньнi ўзыходзіць да паселiшчаў Падляшша[5].

Керамiка паселiшчаў Чорнай Русi ў iх дагарадскі i раньнегарадскі перыяды, уключаючы посуд дрыгавiчоў, валынян, жыхароў Мазовii i Падляшша адлюстроўвае, такiм чынам, керамiчны комплекс перыяду засяленьня Панямоньня, фармiраваньня i першапачатковай гiсторii гарадоў гэтай зямлi.

Падабенства керамiкi гарадоў Панямоньня захоўваецца i ў XII-XIII стст. з той рознiцай, што заходнеславянская керамiка, якая знікла ў Наваградку, прцягвае пабытаваць у гарадах Заходняй часткi Панямоньня - Ваўкавыску i Гродне[6].

Спецыфiка гаспадарчага жыцьця гарадоў Чорнай Русi праявiлася ў вялiкiм значэньнi паляваньня. У той час калі ў Полацкай i Тураўскай зямлях важная роля гэтага промыслу характэрна для асобных гарадоў (Лукомль, Клецк, Давiдгарадок), у гарадах Панямоньня яна ўласьцiва ўсiм помнiкам i нават пераважала над жывёлагадоўляй. Толькi ў гарадах Чорнай Русi палявалi на тура. (с. 00).

Асаблiва шмат агульнага ў культуры Наваградка i Ваўкавыска. Першапачатковае засяленьне абодвух гарадоў адбываецца амаль адначасова i аднатыпна. Як адзначана ў главе 2, у Ваўкавыску акрамя двух першапачаткова неўмацаваных паселiшчаў - Шведскай гары i Замчышча, існавала маленькая крэпасьць Муравельнiк i гэтым Ваўкавыск адрознiваўся ад Наваградка. Пасля спыненьня жыцьця на Муравельнiку, тапаграфiя абодвух гарадоў становiцца iдэнтычнай. На Замкавай гары ў Наваградку i Шведскай гары ў Ваўкавыску адначасова ўзводзяцца валы, якія ператварылi неўмацаваныя ўзвышшы ў гарадскiя дзяцiнцы, а суседнія ўзвышшы - Малы Замак у адным горадзе i Замчышча ў другім - у пасады. Яшчэ адна змена ў характары абарончых збудаваньняў абодвух гарадоў адбываецца ў пачатку XII ст., калі гарадскiя пасады абносяцца валамi i ператвараюцца ў вакольныя гарады[7].

Матэрыяльная i духоўная культура Наваградка, як можна мяркаваць по археалагiчным матэрыялам, мае шмат агульнага з культурай Ваўкавыска. Важной асаблiвастью, якая зблiжае абодва гарады, з'яўляецца шматлiкая зброя, якой валодалi жыхары. Сярод зброi дальняга бою наваградцаў i ваўкавысцаў вялікае значэньне мелi ўтульчатыя наканечнiкi жалезных стрэлаў, якiя вельмі рэдка сустракаюцца ў другiх старажытнарускiх гарадах.

Для духоўнага жыцьця абодвух гарадоў Панямоньня характэрна актыўнае пранiкненьне пiсьменства, што падцьвярджае вялiкая колькасьць знайдзеных стыляў - пiсалаў. Па колькасьці гэтых знаходак Наваградак i Ваўкавыск займаюць адно з першых месцаў не толькi ў маштабе Панямоньня, але ўвогуле сярод гарадоў Старажытнай Русi.

Падабенства i нават роднасьць культуры Наваградка i Ваўкавыска фiксуецца дзякуючы таму, што абодва гарады археалагiчна вывучаны больш за другiя чорнарускiя гарады. Цалкам магчыма, што даследваньне шырокай плошчай iншых гарадоў Панямоньня дазволiць паказаць iдэнтычнасьць iх культуры з культурай другiх помнiкаў Чорнай Русi.

Асноўныя матэрыялы Наваградка дазваляюць акрэслiць месца гэтага гораду сярод заходнерускiх гарадоў i iх лакальнай групы - гарадоў Панямоньня. Наваградак, які ўзнiк i існаваў на ўсходзе Чорнай Русi меў усе рысы старажытнарускага гораду.

Напрацяг стагоддзя ад часу свайго ўзнiкненьня ў канцы X ст. i да канца XI ст., паселішчы ў Наваградку не вылучалася якiмi б нi было асаблівасьцямi. Больш за паўстагоддзя жыхары, што занялi наваградскiя ўзвышшы, не ведалi i, вiдавочна, не мелi патрэбы ў абарончых збудаваньнях. З узвядзеньнем вала на Замкавай гары i з ператварэньнем яе ў крэпасьць, яе тэрыторыя служыла як сховiшча.

У першапачатковым паселiшчы i раньнім горадзе былi развiтыя галоўныя рамёствы - ганчарства, апрацоўка жалеза i каляровых металаў. Падтрымлiваліся сувязi са знешнiм светам. Наваградцы пастаўлялi навакольнаму сельскаму насельнiцтву свае i прывазныя вырабы.

У мацярыковай культуры Наваградка аж да канца XI ст. рэзка не выяўлялася маёмасная няроўнасьць. Зброя сустракалася рэдка. Мяркуючы па абраду пахаваньня i iнвентару, наваградскi магiльнiк мала чым адрознiваўся ад магiльных помнiкаў сваёй сельскай акругi. Да канца XI ст. насельніцтва было язычнiкамі.

Карэнныя змены ў культуры гораду прыходзяцца на пачатак XII ст. Яго дзяцiнец з крэпасьцi-сховiшча стаў месцам перабываньня феадала - феадальным дваром. Гарадскі пасад ператвараецца ў вакольны горад. Тая яго частка, якоя была археалагiчна даследавана, прадстала ў выглядзе багатага гарадскога квартала. Такiм чынам, культура Наваградка XII-XIII стст. аднаўляецца па дадзеных аб, пераважна, сацыяльных вярхах гарадскога насельнiцтва, сярод якога хутка распаўсюджваецца хрысьціянства. Менавіта гэтыя асаблiвасьцi ствараюць прадстаўленьне аб нетыповасьцi старажытнарускага Наваградка.

Змены ў культуры Наваградка XII-XIII стст. у параўнаньні з культурай раньняга гораду, не звязаны ні з якiмi знешнiмi ўплывамi. Яны з'яўляюцца ў выніку пераўтварэньняў, што адбываліся на месцы. Самыя выразныя матэрыялы, што характарызуюць домабудаўнiцтва, рамяство, кантакты з другiмi зямлямi i iншыя бакі жыцьця гораду перыяду яго росквiту, сягаюць сваiмi каранямi ў яго папярэднюю гiсторыю. Змены ў культуры Наваградка, з пачатку XII ст. абумоўлены сацыяльнымi зменамi, якія адбываліся ў яго жыцьці. Натуральна, што пры гэтым з'явiлiся новыя, раней невядомыя бакі культуры.

Археалагiчныя матэрыялы, што належаць да жыцьця прывiліраванага насельнiцтва гораду XII-XIII стст. даюць канцэнтраванае прадстаўленьне аб старажытнарускай гарадской культуры гэтага часу. Нешматлiкія пiсьмовыя сведчаньні, датычныя палiтычнай i культурнай гiсторыi прыпадаюць, выключна, на XIII ст.

У XII ст. наваградскi дзяцiнец належыць феадалу, якi валодаў Замкавай гарой. Мяркуючы па тым, што пад 1235 г. летапiсцу вядомы Iзяслаў Наваградскi (с. 00), магчыма, што княжацкая ўлада існавала тут і ў больш раньні час. Феадалы i iх атачэньне мелi шмат зброi i такiх каштоўных рэчаў як iранскі фаянсавы посуд, шкляны посуд i іншы iмпарт. Сацыяльным вярхам дзяцiнца належала спецыяльная гаспадарчая зона ў паўночнай частцы пляцоўкi Замкавай гары. У амбарах i засеках гэтай зоны захоўвалiся харчы i iншыя запасы. Багатыя насельнікi дзяцiнца займаліся гандлем, аб чым можна мяркаваць па скапленьню гiрак для вясоў, знайдзеных у адной з гаспадарчых пабудоў. З духоўным жыцьцём прывелiраванай частцы жыхароў Замкавай гары звязаны мясцовыя i прывазныя хрысьцiянскiя рэалii i ўвайшоўшыя ў побыт кнiгi.

Рамесніцкая дзейнасьць на тэрыторыi наваградскага дзяцiнца XII-XIII ст. прадстаўлена, галоўным чынам, залатарамi, якія сумяшчалi сваю асноўную работу з апрацоўкай горнага крышталя. Рабiлi, галоўным чынам, цiсненьне i коўку каляровых металаў i срэбра, радзей лiцейныя работы. Распаўсюджаньне матрыц кiеўскага ўзору дазваляе мяркаваць з'яўленьне ў Наваградку залатароў з Паўднёвай Русi. Магчыма, што сярод ганчароў, якiя працавалі за межамi дзяцiнца i выраблялi палiваны посуд таксама былi кiеўскiя рамеснiкi, якiя паўтаралі ўзоры паўднёварускай палiванай керамiкі.

Вярнуўшыся да пытаньня аб сацыяльных групах насельнiцтва дзяцiнца, адзначым людзей простых - чэлядзь. Абслуга феадала i яго атачэньня, плебс Замкавай гары сялiўся ў паўднёвай i часткова паўднёва-усходняй частцы пляцоўкi., займаючы звычайныя зрубныя дамы, да якiх, часам, прымыкалi невялiкія гаспадарчыя пабудовы. Асобныя знаходкi - абломкi амфар, прывазны шкляны посуд i iнш., знайдзеныя пры раскопках гэтых пабудоў, наўрад цi звязаны з побытам нiзшай праслойкi насельнiцтва дзяцiнца i, па ўсёй верагоднасьці, трапілi туды з багатых комплексаў дзяцiнца.

Канцэнтрацыя несвабодных рамеснiкаў дзяцiнца i асоб, якія заняты абслугай феадала ў пэўнай частцы пляцоўкi гарадской крэпасьцi, адзначана ў Друцку i Мсьцiслаўлі, раскапаных Л.В. Алексеевым[8].

Такім чынам, мяркуючы па дадзеных археалогii, невялiкую пляцоўку наваградскага дзяцiнца ў XII-XIII стст. займалi тры катэгорыi гараджан, дзьве з якiх - рамеснiкi i чэлядзь - абслугоўвалi ўладальніка Замкавай гары i яго атачэньне. Рамеснiкi дзяцiнца, натуральна, належалі да катэгорыi вотчынных.

Сацыяльнае аблiчча насельнiцтва вакольнага горада Наваградка, разглядалася ў кнiзе "Старажытны Наваградак"[9]. Матэрыялы, якія адносяцца да гэтай праблемы незвычайныя i шматгранныя. Iх трактоўку нельга лiчыць вычарпанай.

Матэрыяльная культура раскапанай намi гэтай часткi гораду i датаваная XII-XIII стст. на дзiва аднародная. За выключэньнем двух жылых пабудоў, якія наляжалi простым грамадзянам, астатняя тэрыторыя была забудавана вялiкімi i багатымi дамамi, частку якiх на працягу стагоддзя належала адным i тым жа сем'ям.

Шматлiкі i багаты iнвентар жылых пабудоў спалучаўся са знаходкамi, якія неабвержна сведчылi, што ўладальнікі дамоў займалiся апрацоўкай каляровых i шляхетных металаў i што асаблiва важна, золата. Гэтыя асаблiвасьцi прывялi аутара да высновы, што ў багатым квартале залатароў вакольнага гораду можна бачыць своеасаблiвае аб'яднаньне рамеснікаў[10].

У савецкай лiтаратуры неаднаразова падымалася пытаньне аб магчымастi iснаваньня рамесных аб'яднаньняў у Старажытнай Русi. Аб гэтым пiсалi: С.В. Юшкоў, М.М. Цiхамiраў, В.В. Стоклiцкая-Церашковiч, Б.А. Рыбакоў, М.М. Варонiн i Б.А. Колчын. Iснаваньне арганiзацыі рамеснікаў-будаўнікоў у старажытнай Гродне бачыў археолаг В. Галубовiч[11]. Iначай ставілася да гэтай праблемы Н.Л. Подвiгiна, прымяняльна да Ноўгорада. Прызнаваючы ўслед за Б.А. Колчыным iнстытут вучнёўства ў кавалёў, аўтар спрабуе на ноўгарадскiх матэрыялах праверыць прыкметы iснаваньня цэхаў, якiя на думку Б.А. Рыбакова iм уласьцiвыя. Гэта - iснаваньне патранальнай царквы, сумесныя пiры, наяўнасьць цэхавай адмiнiстрацыi i некаторыя iншыя асаблiвасьцi. Н.Л. Подвiгiна прыходзiць да высновы, што довады Б.А. Рыбакова не падцвярджаюцца матэрыяламi, у прыватнасьцi археалагiчнымi i што ў Ноўгарадзе XII-XIII стст. не было эканамiчных i палiтычных прадпасылак для ўтварэньня карпарацый рамеснікаў. Не абмяжоўваючыся Ноўгарадам, даследчыца распаўсюджвае сваю выснову на всю Старажытную Русь i пiша: "На наш погляд, у дамангольскі час на Русi яшчэ не склалася сукупнасьць тых эканамiчных i сацыяльных умоў, якiя прывялi да ўзнiкненьня цэхаў на Захадзе"[12].

У апошнiя гады праблема iснаваньня аб'яднаньняў рамеснікаў ізноў падымаецца ў савецкай лiтаратуры. Археалагiчныя матэрыялы Кiеўскага Падолу прыводзяць М.А. Сагайдака да думкi, што высокая ступень знаходак таварнай прадукцыi ў гэтай частцы гораду, дазваляе думаць аб узнiкненьнi там аб'яднаньняў рамеснікаў[13].

Прыхільнiкам iснаваньня ў Старажытнай Русi аб'яднаньняў рамеснікаў з'яўляецца П.С. Пеняк, на думку якога шматпрофiльнае рамяство старажытнарускiх гарадоў дазваляе мяркаваць iснаваньне ў iх рамесных аб'яднаньняў. Мабiлiзуючы дадзеныя пiсьмовых крынiц i археалогii, П.С. Пеняк прыходзiць да высновы, што такія маглi ўтварыцца ў вялiкiх гарадах[14].

Наваградак не належыць да лiку вялiкiх гарадоў Старажытнай Русi. Тым не меньш яго вакольны горад мае многiя рысы, якія дазваляюць убачыць на яго тэрыторыi своеасаблiвае аб'яднаньне рамеснiкаў. Гэта знайшло праяву ў строгай адасобленасьцi квартала багатых i добра ўзброеных залатароў, спадчынасьцi iх рамяства, iснаваньнi прывелiраваных могiлак, якія ўзнiклі, верагодна, каля патранальнай царквы, рэалiях, што сведчаць аб пiрах жыхароў квартала i другiх прыкметах, што вылучаюць iх сярод іншых гаражан.

На кожным з трох этапаў iснаваньня багатага квартала вакольнага гораду Наваградка з пачатку XII ст. да яго гiбелi ў 70-я гады XIII ст., сярод багатых дамоў вылучаюцца асобныя жылiшчы. Для першай паловы XII ст. такім быў дом, сьцены якога пакрываў фрэскавы роспiс. Мяркуючы па тым, што сьцены гэтага дому i Барысаглебскай царквы пакрывалi адны i тыя ж фрэскiсты, гаспадары яго маглi мець сувязi з наваградскiм храмам[15].

У другой палове XII ст. шматлікім i разнастайным iнвентаром вылучалiся два дамы. Пабудова 10, якая змянiла дом з фрэскавым роспiсам i пабудова 5 у цэнтры пляцоўкi, якая ўзведзена над заглыбленым домам. У гэтых абодвух дамах побач з апрацоўкай каляровых металаў i срэбра, займалiся гарачай i халоднай апрацоўкай золата[16].

Выснова аўтара гэтай работы аб тым, што ў вакольным горадзе Наваградка XII-XIII стст. магло фарміравацца аб'яднаньне рамеснікаў, аб чым упершыню было сказана ў друку ў пачатку 70-х гадоў[17], застаецца ў сiле. Пры гэтым варта зазначыць, што ў познiм Сярэднявеччы на тэрыторыi Беларусi адзначаны даўнiя традыцыi карпаратыўнага рамяства. Узнiкненьне цэхаў там адзначана задоўга да атрыманьня гарадамi Магдэбургскага права (XVI ст.)[18].

Забудова багатага квартала рэзка скарачаецца з пачатку XIII ст. Аднак i ў гэты час сваiм маёмасным становiшчам вылучаюцца ўладальнікі пабудовы 4, якая пабудавана на месцы загiнуўшай у пажары пабудовы 5[19].

Тэрыторыя Малага Замка, што даследавана археалагiчнымі раскопкамi, дае яркую, але няпоўную карцiну засяленьня вакольнага гораду. Багаты квартал займаў мыс узвышша. Яго гранiцы ўдалася акрэслiць з поўначы, усходу i поўдня. Працягласьць гэтага кварталу на Захад з-за сучаснай забудовы тэрыторыi высвятлiць не ўдалася. У закладзеных шурфах сустракаецца культурны слой старажытнарускага часу, але няясна, ці звязаны ён з дамамi багатага кварталу. Магчыма, што на тэрыторыi вакольнага гораду жылi рамеснiкi тых прафесiй, якія не прадстаўлены ў багатым квартале. Разам з тым, частка рамеснiкаў магла сялiцца за межамi гарадскiх умацаваньняў. У недаўнім мінулым, вулiцы на поўдзень ад Замкавай гары называлiся Кавальскай, Бандарскай, Рымарскай i iнш.

У сувязi з вызначэньнем сацыяльнага аблiчча пасаду-вакольнага гораду старажытнарускага Наваградка, звернемся да высновы Б.А. Цiмошчука аб археалагiчных прыкметах пасадаў гарадоў Старажытнай Русi. Аўтар разглядае iх як самакіруемыя абшчыны, якiя ўзнiклi ля сьцен дзяцiнцаў i заселеныя дробнымi рамеснкамі-вытворцамi[20].

Пакуль няма тлумачэньня прычыны заняпаду жыцьця на тэрыторыi багатага кварталу. Магчыма, што маючы больш слабыя ўмацаваньнi чым дзяцiнец, Малы Замак быў аб'ектам нападу раней таго часу, які зафіксавалі летапiсы. Безперапынная ваенная небяспека магла адбiцца на яго забудове.

Археалагiчныя матэрыялы Наваградка даюць прадстаўленьне аб розных катэгорыях гаражан, але спецыфiкай гэтага гораду з'яўляецца то, што ў ім незвычайна яскрава i шматвобразна адлюстравана жыцьцё гарадскiх вярхоў. Па сутнасьцi, у гэтым заключаецца прычына прадстаўленьня аб нетыповасьцi гэтага гораду. Якія ж былi ўзаемаадносiны абедзьвух груп прывiлiраванага насельнiцтвя дзяцiнца з яго феадалам i адпаведным атачэньнем i багатых залатароў вакольнага гораду? Абодва паселiшчы абкружаны валам. Паміж iмi быў глыбокi роў. Па колькасьцi зброi жыхары дзяцiнца (Замка) i багатага кварталу вакольнага гораду (Малага Замка) не саступалi адны другім. Гэта былi роўныя па сваім маёмасным становішчы насельнiкi сярэдневяковага гораду.

Сумесныя дзеяньні гарадскiх вярхоў можна бачыць у тым, што нiжнi вал, пабудаваны першапачаткова ля падножжа Замкавай гары, пазней быў працягнуты да падножжа Малага Замка i стаў прадстаўляць дадатковае абарончае збудаваньне ўсяго гораду. На дзяцiнцы выкарыстоўвалі ювелірныя вырабы, зробленыя рамеснiкамi вакольнага гораду. Пахаваньне жанчыны на могiлках Малага Замка з бляшкамi, цiснёнымi з матрыц дзяцiнца, значыць альбо тое, што на прывiлiраваных могiлках хавалi знатных насельнiкаў дзяцiнца, альбо распаўсюджаньне падобных упрыгожаньняў сярод гараджанак багатага кварталу. Абедзьве групы сацыяльных вярхоў дзейнічалi сумесна ў сувязях са знешнiм светам: як з iншымi старажытнарускiмi землямi, так i з тэрыторыямi, што знаходзiлiся за межамi Старажытнай Русi.

У летапiсных звестках аб Наваградку неаднаразова ўспамiнаецца тэрмiн "Новгородци". Сын Данiiла Раман, які валодаў Навоградкам, ідзе на дапамогу бацьку, які змагаецца з яцьвягамi "со всими новгородци". Князь Мiндоўг, звяртаючыся да Данiiла кажа: "пришлю тобе Романе и Новгородце". Войшалк "поя з собой новгородце и поиде в Литвоу княжить"[21]. "Новгородци" летапiсу - гэта воiны, княжаская раць. Мяркуючы па знайдзенай зброi, яна магла камплектавацца не толькi з княжаскага атачэньня на дзяцiнцы, але i вельмі добра ўзброеных жыхароў вакольнага гораду.

Палiтычнае значэньне Наваградка ў XIII ст. дапамагаюць зразумець словы летапiсца пад 1253 г., у канцы паведамленьня аб другiм паходзе Данiiла ў Панямоньнi "Наоутрея плениша всю землю Новгородскую"[22]. Тэрмiн "зямля" А.Н. Насонаў атаесамляў з найменьнем "воласьць" i "вобласьць", і лiчыў, што так называлiся феадальныя паўдзяржавы[23]. "Зямля Наваградская" азначала iснаваньне ў Чорнай Русi княства, цэнтрам якога быў летапiсны Новгородок. Мяркуючы па археалагiчных матэрыялах, гэта княства афармляецца з пачатку XII ст.

Мяжа наваградскага княства выразна прасочваецца толькi на поўначы, у 30 км. ад гораду на Нёмане. Менавіта там Войшалк заснаваў манастыр "на реце на Немне межи Литвою и Новым городком"[24]. Магчыма, што ўсходняя мяжа таксама абазначалася гэтай ракой. Заходнія землi наваградскага княства сутыкалiся з уладаньнямi Слонiма, адлеглага на 80 км. якi, вiдавочна, таксама з'яўляўся княжацкiм цэнтрам. Зусім няяснай застаецца працягласьць наваградскай зямлi на поўдзень.

Наваградскае княства XII-XIII стст., як i горад папярэдняга часу цесна звязана з акругай, менавіта ў гэты час назіраецца актыўнае жыцьцё на селiшчы Гарадзiлаўка (суч. Гардзілоўка - пер.). Узаемаадносiны гораду i мясцовых паселiшчаў вiдаць па мясцовых i прывазных вырабах, якiя траплялi з Наваградка жыхарам акругi, за хлеб i iншыя прадукты сельскай гаспадаркі, што тыя пастаўлялі ў горад.

Наваградак як цэнтр княства вылучаўся сваiмi актыўнымi знешнiмi сувязямi. Рэдкi старажытнарускi горад не меў кантактаў з Кiевам. У Наваградку яны шматгранныя. Кiеўскi iмпарт, што прыбываў з канца X ст., у XII ст. робiцца абiльным i разнастайным. З пашырэньнем хрысьцiянства заўважным патокам прывазных вырабаў становяцца прадметы культу, а ў помнiках пiсьменства засвайваецца кiеўская традыцыя. Праз горад на Дняпры транзiтам прыбываюць дарагiя, нярэдка унiкальныя вiзантыйскiя i блiзкаўсходнія тавары. Археалагiчныя матэрыялы дазваляюць гаварыць аб з'яўленьнi ў Наваградку кiеўскiх i iншых паўднёварускiх рамеснiкаў (залатары, ганчары).

Пабудова Барысаглебскай царквы паказвае на кантакты нашага гораду з Полацкай зямлей. Храм пабудавала грэчаская арцель, якая перад гэтым паставіла царкву ў Вiцебску, удзельнічалі таксама полацкiя будаўнiкi. Наваградак быў звязаны i з iншымi старажытнарускiмi землямi, а таксама з дзяржавамi Цэнтральнай i Заходняй Еўропы. Сваiм абiльным i разнастайным iмпартам Наваградак XII-XIII стст. вылучаецца сярод iншых гарадоў Старажытнай Русi.

Гісторыкi, якія пiсалi аб Чорнай Русi на падставе пiсьмовых крынiц, пры ўсёй абмежаванасьцi, не маглi не вылучыць Наваградак, за якi ў 50-70-я гг. XIII ст. упарта змагаліся князі Валынi i Лiтвы. Толькi ў святле дадзеных археалогii стала вiдавочна, што барацьба вялася за квiтнеючы горад. Летапiсныя звесткi як бы завяршаюць гiсторыю старажытнарускага Наваградка, адноўленага археолагамi.

Гiсторыя старажытнарускага Наваградка, якая заканчваецца да канца XIII ст. не звязана з заваёвамi альбо якiмi знешнiмi падзеямi. Разбурэньне вакольнага гораду, зафiксаванае летапiсцам пад 1247 г., прывяло да загасаньня жыцьця на яго тэрыторыi, што адбывалася ад пачатку XIII ст.

Пасля заваяваньня вакольнага гораду жыцьцё на ім на нейкі час замiрае. Паміж культурным слоем гораду ў перыяд Старажытнай Русi i познесярэдневяковым ляжыць магутная падсыпка пяску. У матэрыялах XIV ст. i пазнейшага часу нiшто не нагадвае аб багатым квартале старажытнарускага гораду.

У канцы XIII ст. заканчваецца старажытнарускi перыяд i ў гiсторыi Замкавай гары, але гiстарычны яе лёс iншы. На навагрудскам дзяцiнцы, што выстаяў перад войскам валынскага князя, а ў далейшым перад Ордэнам, пачынаецца iнтэнсiўнае будаўнiцтва. У XIV ст. на паўночнай частцы Замкавай гары ўзводзiцца з пачатку царква, а потым палац феадала, у якiм адзначаецца спалучэньне старажытнарускiх традыцый з архiтэктурна-будаўнiчымi прыёмамi еўрапейскай готыкi, што ўласьцiва часу фармiраваньня дойлідства Вялiкага Княства Лiтоўскага[25]. У паўднёва-усходняй частцы пляцоўкi былi адкрыты рэшткi двухкамерных печаў, складзеных з брусковай цэглы i каменю. Мяркуючы па фармату цэглы (28-29х13-14, 5х8-9 см.)[26], абедзьве печы сiнхронныя грамадзянскай пабудове.

У далейшым, в выніку iнтэнсiўнага будаўнiцтва, тэрыторыя Замкавай гары ператвараецца ў сямiвежавы замак - адзiн з магутных замкаў свайго часу[27].

Сiстэматычныя даследваньні наваградскіх старажытнасьцяў XIV-XVII стст. дапаможа выявiць iх сувязь з культурай летапiснага Новгородка. Гэту сувязь прызнаваў М.К. Любаўскi, калі пiсаў аб Наваградку - стольным горадзе Вялiкага Княства Лiтоўскага. "Самастойнасьць наваградскага намесніка ўзыходзіла да удзельнай эпохі і тлумачыцца тым, што ён быў пераемнікам удзельнага князя"[28].

У томе "Археалогii СССР", што прысвечаны старажытнарускаму гораду, сярод iншых помнiкаў, пэўнае месца адведзена Наваградку. А.В. Куза, якi зрабіў велізарную працу па сыстэматызацыi паселiшчаў Старажытнай Русi, змяшчае яго ў групу помнiкаў, чыя ўмацаваная тэрыторiя не перавышае 2,5 га. Для часу да XII ст., наш горад аднесены аўтарам да другой групы, якую склалі 32 умацаваныя паселішчы. Для іх, на думку аўтара, цяжка вылучыць вядучы накірунак у гаспадарчай дзейнасьцi, вузкую спецыялiзацыю рамяства, дыферэнцыяцыю жылых пабудоў i інш. З сярэдзiны XII ст. Наваградак у лiку 25 помнiкаў, сярод якiх Плiсненск, Тарапец, Гродна, Ушчыж, Друцк i інш. пераходзіць у першую групу, г.зн. гэтыя помнiкi ператвараюцца ў сапраўдныя гарады, большай часткай у сталiцы удзельных княстваў[29].

Згаджаючыся з А.В. Кузой, які акрэсліў працэсы, што нароўні з iншымi паселішчамi адбывалiся ў Наваградку, трэба ўдакладнiць, што ў нашым горадзе яны закончылiся на паўстагоддзя раней. Археалагiчныя матэрыялы - узвядзеньне вала на Малым Замку, будаўнiцтва вялікiх дамоў са шматлiкай зброяй i прадметамi раскошы, адбудова Барысаглебскай царквы, узнiкненьне хрысьцiянскіх могiлак паблiзу багатай забудовы, фармiраваньне гаспадарчай зоны для знацi дзяцiнца i распаўсюджаньне на ім разнастайнай зброi - з'яўляюцца з пачатку XII стагоддзя. Няма сумневу, што сапраўдным гарадскiм цэнтрам, якому ўласьцiвыя ўсе альбо амаль усе прыкметы вызначаныя А.В. Кузой для гораду, Наваградак робіцца з надыходам XII ст.

Сьціплыя паселiшчы дагарадскога характару канца X i першай паловы XI стст., якiя не мелi абарончых збудаваньняў, дзяцiнец i неўмацаваны пасад другой паловы XI ст., выдатны па сваёй культуры старажытнарускi горад XII-XIII стст. i першакласны замак позняга среднявечча - такія асноўныя этапы гiсторыi i культуры Наваградка. Iстотна, што ўсе змяненьнi ў аблiччы старажытнарускага паселiшча, асаблiва значныя перамены, што адбываліся ў Наваградку з пачатку XII ст., з'явiлiся ў вынiку працэсаў, якiя праходзiлi ў эканомiцы i культуры нашага помнiка, без уплыву заўважных знешнiх падзей, у той час як яго культурная гiсторыя больш позняга часу цесна звязана з Вялiкiм Княствам Лiтоўскiм.

Археалагiчныя доследы выявiлi культуру летапiснага Новгородка як аднаго з гарадскiх цэнтраў Чорнай Русi i гэтым, несумненна, папоўнiлi веданьне ўсёй старажытнарускай культуры. Разам з тым, у матэрыялах Наваградка ёсьць асаблiвасьцi, якiя прымушаюць па новаму ацанiць некаторыя рысы культуры Старажытнай Русi.

У адной са сваiх работ А.В. Куза характэрызаваў культуру малых старажытнарускiх гарадоў. Выкарыстаўшы матэрыялы такiх паселiшчаў XII-XIII стст., што раскапаныя шырокай плошчай, аўтар адзначаў, што iм уласьцiвыя тыя ж "гарадскiя" паказальнiкi, што i стольным гарадам: разнастайная дзейнасьць рамеснiкаў, знаходкi зброi, прывазных вырабаў, наяўнасьць каменных храмаў (сустракаюцца ў 27 малых гарадах), пiсьменнасьцi, маёмаснай дыферэнцыяцыi i iншыя прыкметы культуры, уласьцiвыя вядучым старажытнарускiм гарадам. "Археалагiчныя характарыстыкi разгледжаных паслiшчаў - пiша аўтар - большай часткай паказальнікаў сходныя з характарыстыкамi 10 буйнейшых цэнтраў Русi, адрознiваючыся толькi з боку колькасьці, але не якасьці"[30].

Выснова А.В. Кузы вельмі важная. З яе вынікае, што не існавала старажытнарускай правiнцыйнай культуры. Трэба пры гэтым адзначыць, што колькасныя паказальнiкi, якімi дыспануе археалогiя вельмі ўмоўныя. Як правiла, стольныя гарады раскапаны шмат большай плошчай чым малыя. Пры гэтым, звяртае на сябе ўвагу, як мы адзначылі ў адпаведных главах гэтай працы, колькасьць зброi ў Ваўкавыску, колькасьць прыладаў для пiсьма, знайдзеных у тым самым Ваўкавыску i Яраполчы Залескім. Падобныя прыклады можна павялiчваць. Наваградак, у гэтым плане займае асобнае становiшча. Адзiная для старажытнарускага арэалу канцэнтрацыя заможнага насельнiцтва ў вакольным горадзе, спрыяла таму, што асобныя бакі старажытнарускай культуры праявiлiся ў ім ярчэй чым у шэрагу стольных гарадоў. Багаты квартал з вялiкімi асьцекленымi дамамi (якому няма аналагаў), а таксама размах знешнiх, асаблiва iншаземных сувязей вылучаюць Наваградак сярод астатніх старажытнарускiх гарадоў.

У працэсе вывучэньня сацыяльнай арганiзацыi старажытнарускага рамяства, у лiтаратуры даўно пастаўлена праблема аб магчымасьцi iснаваньня аб'яднаньняў рамеснiкаў у старажытнарускiх гарадах. Яна яшчэ не вырашана, да гэтай праблемы даследчыкi звяртаюцца i, несумненна, яшчэ будуць звяртацца i ў гэтых умовах, квартал залатароў - гаспадароў багатых дамоў вакольнага горада Наваградка з'яўляецца каштоўнай крыніцай.

У выніку Наваградак - гэты малы старажытнарускi горад у XII i XIII стст. па пэўных баках культуры не толькi стаiць у шэрагу буйнейшых гарадскiх цэнтраў, але i мае свае, толькi яму ўласьцiвыя культурныя асаблiвасьцi.

Наваградак у гэтым плане не адзiны. На тэрыторыi Чорнай Русi, у Гродне, таксама малым старажытнарускiм горадзе, верагодна ў 70-я гг. XII ст. узнiкае самастойная архiтэктурная школа, для якой характэрна незвычайная структура плана i своеасаблівая аздоба фасадаў. Акрамя культавых будынкаў, там адкрыты рэшткi грамадзянскiх пабудоў, аздобленых часам багацей, чым падобныя збудаваньні Полацка i Смаленска[31]. Як вядома, усе іншыя старажытнарускiя архiтэктурныя школы ўзнiклi ў стольных гарадах. На думку П.А. Рапапорта, складаньне будаўнiчай арганiзацыi ў Гродне адбывалася шляхам пераходу сюды майстроў з некалькiх старажытнарускiх цэнтраў[32]. Тым не меньш складаньне арыгiнальнай архiтэктурнай школы ў Гродне, на наш погляд, належыць да тае ж з'явы, якая адзначана для старажытнарускага Наваградка. Не выключана, што падобныя асаблiвасьцi будуць выяўлены пры даследваньнi другiх гарадоў i праблема ўкладу малых гарадоў у культуру Старажытнай Русi атрымае новы iмпульс.

Археалагiчныя работы ў Наваградку адкрылi старажытнарускi горад, які больш чым на два з паловай стагоддзя старэйшы, чымсьці першы ўспамiн аб ім у летапiсу. У святле археалогii ўдалася вызначыць этапы яго развiцьця з канца X i да канца XIII стст. i прачытаць асобныя старонкi ў гiсторыi культуры гэтага помнiка. Шмат праблем, якія датычаць культуры летапiснага Наваградка i сфармуляваны ў адпаведных главах нашай работы, чакаюць свайго вырашэньня. Яго змогуць даць далейшыя археалагiчныя работы як на тэрыторыi гораду так i ў "Наваградскай Зямлі".

[1] Гуревич Ф.Д. 1) О формировании городов Черной Руси по данным археологии // СА. 1983. Вып. 3. С. 63-64; 2) Скандинавские знаходки X-XI вв. на тэрыторыи Белоруссии // Скандинавский сборник XXXIII (в печати).

[2] Штыхов Г.В. 1) Древний Полоцк. Минск, 1975. С. 21-33; 2) Города Полоцкай земли. Минск, 1978. С. 42; Алексеев Л.В. Полоцкая земля. С. 151, 173.

[3] Лысенко П.Ф. 1) Города Туровской земли. Минск, 1975. С. 69; 2) Берестье // ТДСД. С. 134.

[4] Алексеев Л.В. Три альбома - каталога по искусству Белоруссии XII-XVIII вв. Рецензия // СА. 1986. Вып. 3. С. 278.

[5] Малевская М.В. Некоторые исторические связи городов Черной Руси в X-XI вв. // ЭБ. С. 37-39.

[6] Воронин Н.Н. Древнее Гродно // МИА. 1954. вып. 41. С. 60; Зверуго Я.Г. Древний Волковыск. Минск, 1975. С. 61-70; Малевская М.В. К вопросу аб локальных вариантах керамики западнорусских земель XII-XIII вв. // КСИА. 1971. вып. 125. С. 27-31.

[7] Гуревич Ф.Д. О формировании ... С. 64.

[8] Алексеев Л.В. 1) Op. cit. С. 153-157; 2) Смоленский город Мстиславль. Стратиграфия, хронология, топография // ТДСД. С. 120.

[9] ДН. С. 130-137.

[10] ДН. С. 132.

[11] ДН. С. 132.

[12] Подвигина Н.Л. Очерки социально-экономической и политической истории Новгорода Великого в XII-XIII вв. М., 1976. С. 87-93.

[13] Сагайдак М.А. Новое в археологии Киевского Подола // ЗСА. С. 222.

[14] Пеняк П.С. 1) К вопросу о социальной организации древнерусского ремесла // ДГ. С. 94-96; 2) К вопросу аб ремесленных объединениях Древней Руси XII-XIII вв. // Земли Южной Руси в IX-XIV вв. Киев, 1985. С. 126-130.

[15] ДН. С. 36-44.

[16] ДН. С. 54-65, 71-81.

[17] Гуревич Ф.Д. Ремесленная корпорация древнерусского города по археологическим данным // КСИА. 1972. Вып. 129. С. 31-36.

[18] Копысский З.Ю. Социально-экономическое развитие городов Белоруссии. Минск, 1968. С. 143.

[19] ДН. С. 93-98.

[20] Тимощук Б.А. Археологические признаки посада древнерусского города // ТДСД. С. 70-71.

[21] ПСРЛ. М., 1962. Т. 11. Стб. 838, 861.

[22] ПСРЛ. Т. 11. Стб. 829.

[23] Насонов А.Н. "Русская земля" и образование территорыи раннерусского государства. М., 1951. С. 26.

[24] ПСРЛ. Т. 11. Стб. ???

[25] Малевская М.В. Архитектурный комплекс новогрудского детинца XIII-XIV вв. // ДГС. С. 122-125.

[26] Гуревич Ф.Д., Ковальская К.Т., Николаев Н.В., Пономарева Т.С. Новогрудская экспедиция // АО 1974. М., 1975. С. 384-385; Гуревич Ф.Д. Работы в Новогрудке // АО 1984. М., 1986. С. 340.

[27] Ткачоў М.А. Замкі Беларусі. Мінск, 1977. С. 15-21.

[28] Любавский М.К. Очерк истории Литовско-русского государства до Люблинской унии включительно. М., 1915. С. 127.

[29] Древняя Русь. город, Замак, село. М., 1985. С. 47-48, 49.

[30] Куза А.В. Малые города в Древненай Руси // ДГ. С. 64.

[31] Раппопорт П.А. Зодчество Древней Руси. Л., 1986. С. 124-130.

[32] Раппопорт П.А. Op. cit. С. 132.

Дадаткі

Археалагiчныя работы на тэрыторыi Замкавай гары.

Стацыянарныя даследваньні на тэрыторыi Замкавай гары адбывалiся напрацягу 12 сезонаў (1959, 1962, 1968-1971, 1973, 1974, 1977, 1983-1985 гг.). Да гэтых работ трэба прылiчыць зачыстку сьценак ямы на пляцоўцы ў 1956 гг., у вынiку якой былi адкрыты рэшткі культурнага слоя старажытнарускай пары. За час палявых доследаў былi разбiты тры раскопы агульнай плошчай 664 кв. м. у паўночнай, паўднёвай i паўднёва-усходняй частках пляцоўкi (раскопы 1-3) (мал. ).

З-за iнтэнсiўнай забудовы пляцоўкi Замкавай гары пачынаючы з XIV ст., раскопы прыйшлося разбiваць блiжэй да краёў пляцоўкi. Культурны слой старажытнарускага гораду ляжаў пад магутным слоем (месцамi дасягаў трох метраў) познесярэдневяковага гораду. Астаткi будаўнiцтва гэтага часу амаль паўсюды былi разбураны. У тых выпадках, калі комплексы XIV ст. i больш позняга часу захавалiся, яны ўключаны ў тэкст.

Стратыграфiя Замкавай гары ўпершыню была выяўлена пры зачыстцы сьценкi ямы ў 1956 г. Амаль пад дзёрнам паказаўся развал каменю i цэглы (28х15 см.), які сягаў на глыбiню да 1 м. Другi развал цэглы знаходзiўся на глыбiнi 1,60 м., а трэцi i чацьвёрты на глыбiнi 1,80 i 2, 20 м. На глыбiнi 3 м. паказалiся астаткi негарэлага дрэва i сустракаліся знаходкi XII-XIII стст. Глыбей немагчыма было працягваць зачыстку сьценкi.

Магутнасьць культурнага слоя ў раскопе 1, мяркуючы па разрэзах яго паўночнай i ўсходняй сьценак складала 3,40-3,60 м. У паўночнай сьценцы наластаваньнi з камянем i цэглай i знаходкамi XIV-XVII стст. складалi ад 1 да 1,80 м. пад iмi знаходзiлася напластаваньне таўшчынёй 1,40-1,50 м., насычанае будаўнiчымi рэшткамi i матэрыяламi XII-XIII стст., пад якiмi на падсыпцы з пяску адзначаецца культурны слой таўшчынёй 20-30 см. з матэрыяламi не пазней XI ст. У разрэз паўночнай сьценкi трапiла частка пясчанага насыпу, які засыпаны пазней за вал (мал. ).

У разрэзе ўсходняй сьценкi гэтага ж раскопа верхняе напластаваньне таўшчынёй 2.40 м. было iнтэнсiўна насычана абломкамi цэглы i другiмi будаўнiчымi рэшткамi. Сярэдняе напластаваньне з матэрыяламi XII-XIII стст. мела таўшчыню каля 1 м. Нiжняе, з матэрыяламi не пазней XI ст. адзначалася не па ўсім разрэзе. На працягу шасьцi метраў (кв. IКЛ) непасрэдна на мацярыку ляжала другое напластаваньне (мал. ).

Максiмальная магутнасьць культурнага слоя зафiксавана ў паўднёвым раскопе (2). Ён дасягаў амаль пяцi метраў. З iх да познесярэдневяковага гораду належыла напластаваньне да 1,20 м. Сярэдняе напластаваньне таўшчынёй да 2,40 м. з запушчанымi ў яго драўлянымi слупамi, было падсылана слоем пяску таўшчынёй 80 см., пад якiм знаходзiлася трэцяе напластаваньне. Апошняе ляжала на мацярыку. У разрэз трапiла яма глыбiнёй 40 см., запоўненая зямлёй з рэшткамі драўніны i камянямi (мал. ).

У заходняй частцы раскопа 3, плошча якога склала 240 кв. м., старажытнарускага культурнага слою не было. Аб яго iснаваньнi сведчыла керамiка, амфара, шкляныя бранзалеты i iншыя знаходкi XII-XIII стст. Слаi, што належалi да старажытнарускага гораду захавалiся ва ўсходняй частцы. Яны ляжалi пад слаямi познесярэдневяковага гораду, што мелi таўшчыню да 3 м. Культурны слой, які адносiўся да XII ст. (таўшчынёй да 40 см.), быў падасланы слоем пяску таўшчынёй да 60 см. Нiжэй знаходзiўся слой XI ст., насычаны шчэпкамі, якія ляжалі на мацярыку (мал. ). Напластаваньнi з матэрыяламi больш раньняга часу ў гэтых разрэзах не адлюстравалiся.

Стратыграфiя Замкавай гары паказвае на перапад магутнасьцi культурнага слоя з поўначы на поўдзень. Рознiца паміж яго таўшчынёй складае больш за 1,5 м. Напластаваньнi Замкавай гары адпавядаюць той самай карцiне, якая назіралася на Малым Замку, дзе таксама адзначана пры чляненьнi культурнага слою. Рознiца ў тым, што на Замкавай гары культурны слой позняга гораду быў больш магутны i адлюстроўвае актыўную забудову гораду ў перыяд развiтага i позняга Сярэдневечча. Сярод будаўнiчых астаткаў Замкавай гары XII-XIII стст. не было цэглы так характэрнай для слою гэтага часу на Малым Замку. Гэта тлумачыцца тым, што ў раскопе на апошнім стаялi багатыя дамы, у будаўнiчым матэрыяле якiх была цэгла. На Замкавай гары такiя комплексы ў нашы раскопы не трапiлi.

Пераходзiм да выкладу атрыманых матэрыялаў, пачынаючы апiсаньне з наiбольш раньнiх, як гэта мела месца пры характарыстыцы дадзеных Малага Замка.

Раскоп 1.

Астаткi першапачатковага паселiшча. Дзяцiнец XI ст.

Да бясспрэчных будаўнiчых астаткаў, якія звязаны з першапачатковым засяленьнем Замкавай гары мы залічаем участак, што ляжаў вузкай паласой пад насыпам старажытнага вала i прасочаны ў кв. кв. БД 17-22. На пясчанай падсыпцы мацярыка ляжаў вуглiсты слой таўшчынёй 25 см. У кв.кв. Б. на глыбiнi 147-169 см., шчыльна да паўночнай сьценкі адкрыты два рады абпаленых камянёў i скапленьнне залы. Пад камянямi знаходзiлiся абломкi двух згарэўшых бярвеньняў, якія былі, вiдавочна, вуглом пабудовы. У кв. В 20 сустракаюцца скапленьнi неабпаленай глiны. Вялiкае скапленьне неабпаленай глiны адкрыта на гранiцы кв.кв. ВГ 20-21, яно займала плошчу 130-50 см. Сярод другiх будаўнiчых астаткаў была абгарэлая дошка даўжынёй 120 см. Шчыльна да яе прытыкала пляма глiны 40х30 см.

У вуглiстым слоі знайдзена керамiка I, II, III i V тыпаў[1], даволi вялікі тачыльны камень са слядамi запрацаванасьцi, вялікі наканечнiк утульчатай двушыповай стралы i железны выраб невызначанага характару.

Культурны слой з будаўнiчымi рэшткамi i знаходкамi, што ляжаў пад валам, з'яўляецца наiбольш пераканаўчым матэрыялам, які сведчыць аб першапачатковым засяленьнi Замкавай гары. Супастаўляючы знайдзеную ў гэтым слоі керамiку з керамiкай Малага Замка, трэба адзначыць, што на апошнім гаршкi I тыпу характэрныя для пабудоў з мацярыка i некаторых ямаў, г.зн. для канца X ст. Гаршкi II тыпу з'яўляюцца ў пабудовах першай паловы XI ст., у Наваградскiм магiльнiку i iншых магiльных помнiках ваколіц Наваградка, а гаршкi V тыпу ўпершыню вядомыя ў пабудове 23 (першая палова XI ст.)[2]. Паколькі гаршкi V складаюць каля 40 % керамiкi першапачатковага паселiшча Замкавай гары, ёсьць падставы лiчыць, што апошняя была заселена не раней за XI ст.

Мяркуючы па разрэзах сьценак раскопа I, паселiшча аж да канца XI ст. сягала ад края пляцоўкi, прыкладна, на 20 м.

Як неўмацаванае першапачатковае паселiшча Замкавай гары iснавала вельмі кароткi тэрмін i хуткім часам было агароджана валам, які насыпаны ў 10 м. ад паўночнага краю пляцоўкi. Канструкцыя яго апiсана ў главе 3. Памежная дата iснаваньня гэтага валу сярэдзiна - першыя дзесяцiгоддзi другой паловы XII ст., калі вал быў перанесены на край пляцоўкi.

Пабудова вала i пераўтварэньне Замкавай гары ў крэпасьць не зрабілі заўважнага ўплыву на культуру паселiшча да пачатку XII ст. Комплексы другой паловы XI ст. невыразныя.

На слоі шэрага гумуса ў кв.кв. Ж 21-22 адкрытыя астаткi вогнiшча (110х89 см.) у выглядзе прапаленага пяску, камянёў i абпаленай залы. З вогнiшчам звязаны вугальны слой таўшчынёй да 4 см. i абпаленыя камянi. На вогнiшчы i паабапал яго было шмат лускi рыбы. 50 % знайдзенай керамiкi належыць да гаршкоў V тыпу, 30 % да IV, 15 % да II. Астатнiя 5 % не ўдалася вызначыць. Сустрэліся таксама два глiняныя i шыфернае праслiца, бронзавае колца i невыразныя железныя вырабы.

Сатлелыя пабудовы. Насьцiл.

На глыбiні ад 105 см. з нахілам на поўдзень i ўсход да тыльнага боку вала прытыкалiся рэшткi трох сатлелых пабудоў.

Пабудова 18 (кв.кв. БВ 16-17).

Значная частка пабудовы, што ляжала на глыбiнi 105-130 см. iшла пад каменна-цагляную кладку ("палаты феадала"). У захаванай яе частцы, на шэрым гумусе ляжала неабпаленая глiна таўшчынёй 6-10 см., якая мела ўхіл на паўднёвы ўсход. Глiну пакрывалi рэшткi насьцiлу з дошак, які арыентаваны з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход. Насьцiл быў пакрыты другiм слоям неабпаленай глiны, такой самай таўшчыні як i першы, у сваю чаргу пакрыты насьцiлам на лагах. Апошнiя - бярвеньнi дыяметрам 10 i 20 см., знаходзiлiся на адлегласьцi 35 см. адно ад другога. Дошкi гэтага насьцiлу нешчыльна прылягалi адна да другой. Шырыня iх 20-22 см. У паўночна-усходняй частцы пабудовы слаба намечана перакрыжаваньне з абломкаў двух бярвеньняў. Магчыма, гэта быў вугал пабудовы (мал. ).

Пры расчыстцы насьцiлаў знайдзена нешмат керамiкi - гаршкi V тыпу, абломак амфары з дробным рыфленьнем, жалезная булаўка з кальцавой галоўкай i некалькі цьвiкоў.

Пабудова 19 (кв.кв. ВД 17-19).

Размешчана на шэрым гумусе на адлегласьцi каля 2 м. на ўсход ад пабудовы 18. Арыентавана таксама як вышэйапiсаная пабудова. Маючы ўхіл на ўсход i полудзень, пабудова ляжала на глыбiнi 1,24-1,78 м.

На гумусе знаходзiлася падушка з неабпаленай глiны плошчай 4,6х4 м. таўшчынёй да 8 см. У паўднёвай частцы яе захавалася няшмат дравеснага вугалю. Краі падушкi роўныя, у паўднёвай частцы мелi тры акруглыя выступы. На глiне ляжалi валокны з насьцiлу падлогі. Захавалася частка зруба ад паўночнай, усходняй i заходняй сьценак пабудовы. Зруб рабіўся ў абло. Бярвеньнi заходняй i ўсходняй сьценак ўсечаны ў чашку да бярвеньняў паўночнай сьценкi (мал. ).

У паўночнай частцы пабудова тройчы перабудоўвалася, аб чым можна мяркаваць па двух радах дошак, якія прамазаныя глiнай, ляжалi на галоўным слоі глiнянай падушкi.

У больш позні час пабудова 19 была прарэзана канавай шырынёй 25 см., глыбiнёй да 80 см. i чатырма акруглымi ямамi дыяметрам 20-25 см. Тры ямы прабiлi бервяно паўночнай сьценкi, а чацвёртая была выкапана ў слоі глiны.

Пры разборцы пабудовы на драўляным тлене i глiне знайдзена шмат птушыных касьцей. Сярод керамiкi пераважалi гаршкi VI тыпу. Сустрэліся таксама абломак белаглiнянай пасудзіны з лiнейным арнаментам, донца бочачкі, адзiнкавыя абломкi шкляных бранзалетаў, палова дробнай пацеркі, абломак бронзавага званочка з крыжовай прорэзьзю i некалькі невызначаных жалезных вырабаў.

Пабудова 24 (кв.кв. ДЖ 19-22).

Плошча, якую займала пабудова не вызначана, бо яе паўднёвая частка прарэзана позняй траншэяй, а паўночная ссунута. Астаткi пабудовы ляжалi на шэрым гумусе. Як пабудовы 18 i 19, гэтая мела значны ўхіл на поўдзень i ўсход. Яе паўночная частка ляжала на глыбiнi 207-217 см.

У паўночнай частцы на гумусе ляжала неабпаленая глiна, якая захавалася асобнымi скапленямi таўшчынёй 10 см. З прычыны таго, што астаткi пабудовы былi змешчаны, у паўночнай частцы глiна выходзiла за зруб. Да заходняй сьценкі зруба належала бервяно дыяметрам 22 см., якое iшло пад бервяно паўночнай сьценкi, што цянулася на 4,2 м. На месцы ўсходняй сьценкi ляжалi бярвеньнi i дошкi. За межамi зруба глiну атачалi чатыры дошкi шырынёй 20 см. (мал.).

Пры разборцы пабудовы знайдзена шмат касьцей жывёлы. Сустракаецца таксама керамiка ад гаршкоў V i VI тыпаў. Амаль 10% масавага посуду прадстаўлена гаршкамi з прамым горлам. 70 абломкаў амфар належалi да двух пасудзін. Знайдзены маленькi тачыльны камень, адтулiна якога была прасвірлавана не да канца, наканечнiк абламанай касьцяной стралы (мал. ), бронзавая прывеска з вушкам i абломкi цьвiкоў.

Пабудова 25 (кв.кв. ГД 15-16).

Пабудова 25, якая стаяла шчыльна з пабудовай 19, належала да iншага шэрагу сатлеўшых пабудоў. Захавалася яна кепска. На шэрым гумусе ляжаў слой абпаленай глiны таўшчынёй 3 см., частка якой знаходзiлася на глыбiнi 1,45, а другая рэзко падала на поўдзень на глыбiню 185 см. На глiне ляжалi дзьве дошкi даўжынёй 118 i 60 см., шырынёй 24 см. з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход. На дошках знаходзiўся другi слой глiны таўшчынёй 3 см. Пры разборцы верхняга i нiжняга слаёў глiны i дошак знайдзены косьцi птушак i няшмат керамiкi ад гаршкоў IV тыпу.

Пабудова 26 (кв. ВГ 16-17).

Паўночная частка яе часткова налягала на рэшткi пабудоў 18 i 19, ад якiх iх аддзяляў шэры гумусiраваны слой таўшчынёй 10-12 см. Захавалiся асобныя бярвеньнi дыяметрам 20 см. Дзе-нідзе прасочвалася сатлелае дрэва. Да рэштак пабудовы належалi косьцi жывёлы, наканечнiк жалезнай чарашковай стралы, два фрагменты амфар i абломак жалеза.

Амаль усю паўднёва-заходнюю частку раскопа (кв.кв. Ж-I 13-18) займалi сатлеўшыя насьцiлы, якiя ўваходзiлi ў заходнюю сьценку. Пераходзiм да iх апiсаньня.

Насьцiл V.

Ад насьцiлу ацалелі каля 20 дошак шырынёй 20 см., арыентаваных з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад. Дошкi ляжалi на мацярыку. Астатняя частка насьцiлу прадстаўляла з сябе тлен дрэва. Як i іншыя будаўнiчыя астаткi, насьцiл рэзко нахілены на паўднёвы ўсход. Глыбiня яго была 240-184 см. З поўначы да насьцiлу прытыкалi скапленьнi неабпаленай i абпаленай глiны i камянi (мал.). Асобныя кавалкi насьцiлу рамантавалiся. Так пад дошкамi ў кв. З 16 ляжалi астаткi зусім сатлелых дошак. Сярод знаходак разтрушаныя шкляные бранзалеты, а пры разчыстцы глiны i камянёў сустракаюцца фрагменты амфары.

Ад пазнейшага часу ў раскопе 1 захавалiся астаткi згарэўшых пабудоў i яшчэ адзiн насьцiл. Пабудовы, якія загiнулі ў пажары, звычайна разбiралi. Ад будынкаў ацалелi толькi асобныя бярвеньнi i дошкi. Пабудовы раскопу 1 выгаралi напрацягу пяцi разоў.

Будынкi, якія загiнулi ў першым пажары.

Пабудова 20/23 (кв.кв. ДЖ 17-18).

Будаўнiчыя астаткi, магчыма, ад двух пабудоў. З поўдня iх мяжа прасчвалася па шчыльнаму зляжаламу вугальнаму слою, насычанаму гарэлым зернем, змяшаным з саломай. Захавалiся астаткi зруба 3х2 м., які знаходзiўся на глыбiнi 185-213 см. У згарэлым слоі знайдзена шмат рэчаў (зброя, прадметы культу i iнш.). Аднак, гэтыя знаходкi не звязаны з пабудовамi i трапiлi туды, вiдавочна, пад час пажару.

Пабудова 21 (кв.кв. ДЖ 20-22).

Астаткi гэтай пабудовы, каторую ад пабудовы 20/23 адлучала паласа гумуса шырынёй да 80 см., ляжалi на глыбiнi 187-217 см. Тут адкрыты вугальны слой таўшчынёй да 3 см. Месцамi ён складаўся з двух праслоек, раздзеленых гумусам таўшчынёй 3-4 см. Сустрэлася згарэлае бервяно дыяметрам 10 см.

Пры зачыстцы слою вугаля паўсюдна сустракалiся абгарэлае зерне i гарох, больш за ўсё яны сустракалiся ў паўднёвай частцы. Там жа знайдзены адзiнкавыя абломкi керамiкi i шкляных бранзалетаў, два наканечнiкі касьцяных стрэлаў (мал.) i жалезныя пласцiнкi.

Пабудова 22 (кв.кв. Д 19-20).

На глыбiнi 173-204 см. ляжала шырокая дошка даужынёй 2,80 м., арыентаваная з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад. Верагодна, да гэтай жа пабудовы адносiлася яшчэ адна абгарэлая дошка даўжынёй 80 см., шырынёй 20 см.

Пры расчыстцы знайдзена гарэлае зерне.

Пад час пажару, які знiшчыў пабудовы 20-23, згарэлi гораднi валу. Пасля пажару вал быў засыпаны. Засыпка таўшчынёй да 1 м. складалася з гумусу, пяску, неабпаленай глiны i дробных вугельчыкаў. У засыпе знаходкi прадстаўлены гаршкамi V i VI тыпаў, амаль цэлай амфарай II тыпу, фрагментам бронзавага энкалпiёна (мал.), паловай пацеркi з горнага крышталя, фрагментамi шкляных бранзалетаў i вырабамi з жалеза. На засыпе валу былi ўзведены новыя пабудовы.

Будынкi, якія загiнулi ў другiм пажары.

Пабудова 9/14 (кв.кв. ДЖ[3] 20-23).

На шчыльнай гумусiраванай глебе, якая знаходзiлася на глыбiнi ад 100 да 150 см., ляжалi астаткi бярвенчатага зруба. Ад зруба захавалiся нiжнiя вянцы паўночнай, усходняй i заходняй сьценак. Паўднёвая частка пабудовы прарэзана позняй траншэяй. Дыяметр бярвеньняў 20 см. У сярэдзiне зруба на слоі попела ляжала згарэлае зерне (мал.). Гэта былi: жыта, пшанiца, авёс, ячмень i каноплі, а таксама гарох. Сярод зерня знайдзена даволi шмат рэчаў. У паўночна-ўсходняй частцы пабудовы стаяла лубяная скрыня, ад якой ацалела нiжняя частка. Другая скрыня стаяля ў паўднёва-заходняй частцы. Керамiка прадстаўлена гаршкамі V i VIII тыпаў. Знайдзены таксама: фрагмент амфары, палiваны гляк (мал.), донца драўлянай пасудзіны (мал.), тачыльны камень, дзьве бронзавыя матрыцы для цiсненьня бляшак (мал.), бронзавы пярсьцёнак, наканечнiк жалезнай чарашковай стралы (мал.), свiнцовая i чатыры бронзавых гiркi (мал.), абломкi двух верацёнаў з наматанымi нiткамi i два клубкі нiтак (мал.). У межах зруба над зернем i рэчамi, знаходзiўся другi ярус пабудовы. Да яго належаў насьцiл з сасновых дошак шырынёй 15-18 см., орыентаваных з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход i часткова пакрытых берастой. Насьцiл падтрымлiвалi лагi - бярвеньнi дыяметрам 15 см., якія ляжалi на адлегласьцi 60 см. адно ад другога. Месцамi на насьцiле адзначаны абпаленая глiна i попел (мал.). На ім амаль не было знаходак. Сустракаюцца адзiнкавыя абломкi керамiкi i шкляных бранзалетаў.

Пабудова 15 (кв.кв. БГ 17-19).

На плошчы каля 16 кв. м. на вуглiстым слоі з рэшткамi саломы ляжалi згарэўшае зерне i гарох. Над iмi знаходзiўся насьцiл iз дошак, шырынёй да 40 см., які падтрымлiвалі лагi - бярвеньнi 15-18 см. Насьцiл месцамi пакрывала бяроста. Сярод развалу пабудовы былi астаткi дзьверы вышынёй 1 м., шырынёй 1,5 м., з дошак, змацаваных драўлянай шпонкай. Сярод рэшткаў пабудовы было чатыры згарэўшыя слупы вышынёй 20 см. i такога ж дыяметру. У заходняй частцы адкрыта скапленьне глiны (мал.).

Пры разборцы пабудовы знайдзены фрагменты гаршкоў V, VII i IX тыпаў, берасьцянае донца, драўляныя абручы ад бочак, драўляная лыжка (мал.), абломак аплаўленай бронзы i фрагмент шклянога бранзалету.

Будынкi, якія загiнулi ў трэцім пажары.

Пабудова 9a (кв.кв. ДЖ 21-23).

Знаходзiлася над пабудовай 9/14. Яе развал на глыбiнi 0,8-1,2 м. чатырыхвугольнай формы, займаў плошчу 5х5 м. і быў прарэзаны той самай траншэяй, якая прарэзала нiжэйляжачую пабудову. На лагах дыяметрам 10 см. ляжаў насьцiл. Яго дошкi шырынёй 15 см., былi арыентаваны перпендыкулярна дошкам папярэдняй пабудовы. На насьцiле ляжалi асобныя бярвеньнi, абпаленая глiна i попел (мал. ). Знайдзены абломкi гаршкоў VII i VIIІ тыпаў, жалезны ключ (тыпы мал. 40,1), два тычыльныя камяні ( тыпу мал. 57,4,9), жалезныя вырабы i асобныя абломкi шкляных бранзалетаў.

Пабудова 10 (кв.кв. ВД 18-20).

Ляжала на глыбiнi 72-100 см., часткова перакрываючы пабудову 15. Развал пабудовы 10 займаў 6х5,5 м. яе нiжнюю частку займаў вугальны слой з рэшткамi саломы, на якiх ляжалi гарэлае зерне i гарох. Над гэтым слоям быў дашчаты насьцiл на лагах дыяметрам 10 см. Шырыня дошак 20 см. У паўночна-ўсходняй частцы развалу знайдзены астаткi дзьверы i дошак шырынёй 20-30 см., змацаваныя двума драўлянымi шпонкамi. Пасля гiбелi пабудовы ў пажары, на яе плошчы былi вырыты дзьве ямы i пакладзены камянi (мал. ).

Пры даследваньнi астаткаў пабудовы пад дзьвярыма быў знайдзены раздаўлены гаршок (тыпы мал. 51,2). Сярод iншых знаходак: абломкi лубяных скрыняў, верацяно з наматанымi нiткамi, жалезны наканечнiк чарашковай стралы (мал. ), невызначаныя вырабы з жалеза i фрагменты шкляных бранзалетаў.

Будынкi, якія загiнулi ў чацьвёртым пажары.

Пабудова 7/16 (кв. кв. БД 19-22.[4]

Ляжала на глыбiнi да 1 м. i прадстаўляла з сябе двухузроўневую пабудову, якая абмежавана з поўначы бервяном ад нiжняга вянца. Дыяметр бярвеньняў 22 см. Паўднёва-ўсходняя частка пабудовы прарэзана позняй траншэяй шырынёй 70 см. У нiжнiм ярусе на гумусе знайдзены днiшчы, клёпкi i абручы ад сямi драўляных бочак i астаткi трох лубяных скрыняў (мал. ). Каля адной з бочак ляжалi плады i абгарэлыя костачкi ад слiў, каля другой - косьцi жывёлы. Утулка адной з клёпак паказвае на тое, што гэта бочка прызначалася для вадкасьцi. Мяркуючы па астатках бочек, яны былi вышынёй ад 64 да 80 см. дыяметрам 35-65 см. Знаходак рэчаў, за выключэньнем абломкаў керамiкi, не было.

Над рэшткамi бочак i скрыняў знаходзiўся насьцiл з дошак шырынёй 22-35 см., арыентаваных з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад. Насьцiл, які падтрымлівалі лагi дыяметрам 18-20 см., месцамi быў пакрыты берастой (мал. ). Вялiкая колькасьць берасты, што знайдзена ў засыпе пад насьцiлам, дазваляе лiчыць, што ён быў цалкам пакрыты бяростай. Прастора паміж дошкамi запаўняла абпаленая да чырвонага глiна. Плошча, якую займаў насьцiл, складала каля 20 кв. м. (мал.).

На насьцiле сустрэлiся няшмат керамiкi ад гаршкоў V, VII i IX тыпаў, а таксама ад гаршкоў з прамым горлам. Акрамя таго знайдзены абломак мiсы, збанка i фрагмент белаглiнянай пасудзіны. Сустракаюцца наканечнiкi жалезнай i касьцяной стрэлаў (мал. ) i некалькі абломкаў шкляных бранзалетаў.

Пабудова 6 (кв. Е 20-21).

Рэшткi пабудовы ляжалi на глыбiнi 80-107 см. i захавалiся ў выглядзе развалу абпаленай глiны, попелу i вуглю. З паўночнага ўсходу i паўночнага захаду развал аточаны абгарэлымi бярвеньнямi дыяметрам 20 см. Яны ўтваралi вугал, але знакаў урубкi прасочыць не ўдалася. Завал пабудовы займаў плошчу няшмат большую за адзін кв. м. i ляжаў з ухілам на паўднёвы захад (мал. ). Абпаленая глiна ляжала двума слаямi, паміж якiмi былi попел i сажа таўшчынёй да 1,5 см. Пабудова была зрезана позняй траншэяй.

У развале пабудовы знайдзена некалькі невыразных абломкаў керамiкi, масiўны жалезны крук, два вялiкія тачыльныя камяні, язычок жалезнай спражкi, ключ ад замка (мал. ), жалезны вялікі цьвiк (мал. ) i тры абломкі шкляных бранзалетаў.

Пабудова 8 (кв. кв. ДЕ 18-20).

На глыбiнi 130 см. ляжалi кавалкi гарэлага дрэва i тры дошкi шырынёй 22 i 24 см., даўжынёй каля 180 см., а трошку вышэй дзве цагліны - плiнфы 27х23х5х4,5 см., якія ляжалi in situ на слоі тонкай абпаленай глiны. Там жа адзначаны развал бiтай цэглы i абпаленая глiна на плошчы 2х1,20 м., а таксама попел, кавалкi бярвеньняў i абломкi дошак (мал. ).

Над гэтым будаўнiчым развалам была вымастка з шчыльнай неабпаленай глiны чатырыхвугольнага абрысу, выцянутая з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход. Таўшчыня глiны ад 10 да 30 см. У глiне захавалiся абломкi цэглы i невялiкія камянi. Дзе-нідзе прасочвалася праслойка попелу i кавалкi гарэлага дрэва.

Пры расчыстцы гэтага развалу знайдзены косьцi жывёлы, абломкi сьценак глiняных пасудзiн, два нажы i некалькі абломкаў шкляных бранзалетаў.

Пабудова 11 (кв. ДЖ 15-16).

На глыбiнi 105-161 см. адкрыты рэшткi гарэлых дошак шырынёй 20-25 см., даўжынёй ад 20 да 170 см., арыентаваныя з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад, якiя мелi нахіл да паўднёвага захаду. З паўночнага ўсходу дошкi абрэзаны позняй траншэяй. Сустракаюцца асобныя дошкi, якія ляжалi перпендыкулярна. Частка дошак ляжала на рабры. Месцамi адзначаны тлен дрэва (мал. ).

Сярод дошак знайдзены: сьценкi глiняных пасудзiн, абломак амфары, донца i клёпкi ад бочак, два наканечнiка жалезных стрэлаў (тыпы мал. 66) i абломак шкляной усходняй пасудзіны.

Пабудова 17 (кв. кв. БВ 16-18).

На глыбiнi 26-40 см. ляжалi кавалкi абгарэлых бярвеньняў кепскай захаванасьцi, якія, вiдавочна, належалі да заходняга вянца пабудовы. Адно з бярвеньняў ляжала ў накiрунку з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад. Дыяметр яго 22 см. Канец бервяна ўваходзiў у сьценку раскопа. На адлегласьцi 15 см. ад канца гэтага бервяна ляжала пад прамым вуглом яшчэ адно бервяно каля 70 см. даўжыні і дыяметрам 12 см. Акрамя бярвеньняў у развале пабудовы захавалася нескалькі невялiкіх кавалкаў абгарэлых дошак, адна з якiх ляжала паралельна бервяну, а астатнія без парадку. Над рэшткамi бярвеньняў i дошак ляжала вугальная пляма больш 4 м. даўжынi i 3,6 м. шырыні са звычайным ухілам на паўднёвы захад. Таўшчыня вугальнага слою 1-2,5 см. У ім сустракаюцца гнёзды з абпаленага пяску. У некаторых месцах сустракаецца абпаленая салома.

Да будаўчага развалу належылі некалькі сьценак керамiкi i абломкаў шкляных бранзалетаў.

Насьцiл IV. (кв. кв. ЕI 13-18).

Паміж насьцiламі IV, які займаў трошкі большую плошчу чым нiжэйшы насьцiл V, і пятым, послядоўна ляжалi слой згарэлага зерня i слой шчэпак. Слой з гарэлым зернем быў нераўнамерны. Больш за ўсё зерня адзначана ў кв.кв. З 15-18 i I 18 на глыбiнi 2,60-2,82 м. Там жа сустракаюцца невялiкае авальнае на плане скапленьне пяску i асобныя вуглі. Яшчэ адно скапленьне зерня адкрыта ў кв.кв. Д 13-14 на глыбiнi 2,19-2,26 м. разам з вугалем.

Будаўнiчых астаткаў у слоі зерня не было. Разам са згарэлым зернем сустракаюцца абгарэлыя гарох i проса. У кв.кв. З 17-18 была авальная ў плане яма, запоўненая зернем i гарохам.

У слоі з зернем сустрэлiся шмат знаходак. Масавы глiняны посуд, абломак палiванай керамiкi, абломкi амфар, больш за 80 жалезных пласцiнак ад аднаго панцыра i асобныя пласцiны ад другога панцыра (мал.), скiпелыя матрыцы для цiсьненьня пацерак, бляшак i калодачак (мал. ), абломкi тыгляў (мал. ), тачыльныя камянi са знакамi работы (мал. ), утульчатыя i чарашковыя наканечнiкi жалезных стрэлаў (мал. ), жалезны замок (мал. ), ключы ад навяснога i ўразнога замкоў (мал. ), жалезная булаўка з кальцавой галоўкай (мал. ), рыбалоўны кручок (мал. ), жалезныя iглы i невызначаныя жалезныя вырабы, шмат моцна абпаленых шкляных бранзалетаў, бронзавая кнiжная зашпілька (мал. ) i iншыя знаходкi.

Над слоем з гарэлым зернем знаходзiўся слой шчэпак таўшчынёй каля 20 см. У ім сустрэлiся шмат зусім разложаных шкляных бранзалетаў.

Насьцiл IV, які ляжаў на слоі шчэпак з поўначы на полудзень сягаў на глыбiню 230-257 см., а з захаду на ўсход на глыбiню 243-266 см. Ад яго захавалася больш дошак чым ад больш раньняга насьцiлу. Дошкi шырынёй 22-25 см., таўшчынёй да 1 м. лепш захавалiся ў заходняй частцы насьцiлу, дзе побач з iмi сустракаюцца абломкi тоўстых плашак са слядамi апрацоўкi, якiя пакладзены там, дзе насьцiл патрабаваў рамонту ў той час, калі iм яшчэ карысталiся. Плахi ляжалi перпендыкулярна дошкам. Дошкi месцамi шчыльна прылягалi адна да другой, часам паміж iмi заставаўся невялікі зазор (мал.). На некаторых дошках захавалася сасновая кара, але вялiкая частка iх была з дуба.

Знаходак на насьцiле не было. Зрэдку сустракалася арэхавая шкарлупа.

Ямы ў мацярыку (мал.).

Мацярык прадстауляе з сябе характэрны для Наваградка светлы пясок з плямамi iржы. Залягае нераўнамерна. У паўночнай частцы раскопа ён паказаўся на глыбiнi 130-140 см., а ў паўднёвай падае на глыбiню больш за 315 см.

У мацярыку выкапана шмат ям. Iх не было толькi пад насьцiлам V, які ляжаў на роўным мацярыку.

Да наiбольш раньнiх ямаў належаць тыя з iх, якiя былi выкапаныя на ўчастку, што заняты культурным слоем першапачатковага паселiшча, якое пазней перакрыта старажытным валам (кв.кв. Б 16-18 В 18). У заходняй частцы раскопа адкрыта каля 10 такiх ям. Акруглыя ў плане, дыяметрам 10-25 см., глыбiнёй да 30 см., яны былi запоўненыя шэрым i цёмным гумусам, у якiм часам ляжалi кавалкi абгарэлага дрэва, асобныя камянi i неабпаленая глiна. Адна з ямаупа краі была абкладзена камянямi. Сярод знаходак нешматлiкія косьцi жывёлы i адзiнкавыя фрагменты кружальнага глiнянага посуду.

На астатняй тэрыторыi раскопа адкрыты яшчэ больш за 70 ямаў такой жа формы i запаўненьня, якiя характэрныя для ямаў пачатковага паселiшча. Мяркуючы па асобных знаходках (абломак жорна, кавалак бурштына, наканечнiк утульчатай бранябойнай стралы) падобныя ямы пабытавалi i на паселiшчы XII ст.

У главе 2 успамянутая вялiкая яма. Спынiмся на ёй больш падрабязна. Авальная ў плане яма, выкапаная ў мацярыку i арыентаваная з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад, гэта яма 4,8х2,5 (у наiбольш шырокай частцы) часткова iшла ў сьцяну раскопа. У нiжняй частцы ямы быў вялікі камень. У прыдоннай частцы на шэрым гумусе i праслойцы пяску, знаходзiлася паласа дрэўнага тлену, які пакрыты вугальным слоем. Апошнi пакрывала яшчэ адна паласа тлену таўшчынёй да 4 см. Верхняя палова запаўненьня ямы складалася з карычневага гумуса (мал. ). У нiжняй частцы запаўненьня ямы было даволi шмат керамiкi, сярод каторой гаршкi V тыпу складалi 50%, IV - 25%, II - 20% i I- 5%. У вугальным слоі знайдзены срэбны бранзалет i злiтак срэбра (мал. ). Каля гэтай вялікай ямы было некалькі звычайных акруглых.

У паўднёвай i паўднёва-усходняй частках раскопа, якiя былi вольныя ад будынкаў, побач са звычайнымi невялiкiмi акруглымi ямамi, сустракаюцца ямы такой жа формы, але большага памеру, а таксама авальныя i ямы, якія не мелi геаметрычных абрысаў. Такiх ямаў не шмат. Нiжэй прыводзiцца iх апiсаньне.

Паўднёва-усходняя частка раскопа.

Яма 54 (кв.кв. Ж 16-17). Неправiльнай авальнай формы 80х60 см., глыбiнёй 20 см. Запоўнена цёмным гумусам.

Яма 55 (кв. Ж 18). Акруглая дыяметрам 50 см. Запоўнена гумусам, які змяшаны з пяском. Знайдзены железны выраб.

Яма 57 (кв. кв. ЗI 18). Выцянутая 48х30 см., глыбiнёй 20 см. Запоўнена цёмным гумусам.

Паўднёвая частка раскопа.

Яма 1 (кв.кв. IК 20). Няправiльнай авальнай формы з выцянутым на поўнач канцом 60х30 см., глыбiнёй 10 см. У запаўненьнi ямы каменьне i гумус. Знайдзены косткі жывёлы i абломкi керамiкi з лiнейным арнаментам.

Яма 3 (кв. I 21). Авальная. Выцягнутая з поўначы на поўдзень 90х70 см., глыбiнёй 50 см. Сьценкi ступенчатыя. У верхняй частцы некалькі камянёў. Яма была запоўнена гумусам, у якiм былi косьцi жывёлы, два абломкі керамiкi i абломак амфары, а таксама жалезны стрыжань.

Яма 6 (кв.кв. КЛ 21). Акруглая. Дыяметрам 106 см., глыбiнёй 60 см. Частка сьценкi прыступкай. Запоўнена цёмна-шэрым гумусам. У верхняй частцы запаўненьня вялiкiя i дробныя камянi. У запаўненьнi фрагменты керамiкi, тры абломкі амфар, жалезны стрыжань i частка бронзавай пласцiнкi.

Да пытаньняў дацiроўкi матэрыялаў раскопа, акрамя тых, якія разглядалiся вышэй, нам прыйдзецца звярнуцца пасля таго, як будзе характэрызаваны ўвесь культурны слой Замкавай гары старажытнарускага часу.

На заканчэньнi каротка спынiмся на комплексах, якія змянiлi будаўнiчыя астаткi старажытнарускага часу.

Пабудова 12 (кв.кв. БВ 17-18 Г18).

Рэшткi пабудовы амаль прытыкалi да валу, які насыпаны на краі пляцоўкi пасля знiшчэньня старажытнага вала. У яе аснаваньнi, на 10 см. вышэй рэпера, ляжаў цёмны гумус з абломкамi цэглы, кавалкамi вапнавага раствору, вуглямi i абпаленым пяском. Ад пабудовы захавалася некалькі абгарэлых бярвеньняў дыяметрам 22 см. Адно з iх мела ў даўжыню 2.80 м. Бярвеньнi ляжалi перпендыкулярна адно да другога. Сустракаюцца асобныя гарэлыя дошкi шырынёй 20 см. Над развалам пабудовы ляжаў гумус, запоўнены бiтай цэглай.

Да пабудовы адносiлiся адзiнкавыя фрагменты керамiкi.

Пабудова 12а (кв. кв. БВ 17-19).

На ўзроўні пабудовы 12, у слоі цэглы i вапнавага раствору ляжалi асобныя абгарэлыя бярвеньнi дыяметрам 23 см. i адзначаны вугальны слой. Пабудова прарэзана позняй ямай. Знайдзены асобныя выразныя абломкi керамiкi.

Пабудова 13 (кв. кв. БВ 19-20).

На ўзроўні пабудоў 12 i 12а, шчыльна да валу ляжала вымастка з абпаленай глiны, змяшанай з пяском таўшчынёй да 15 см. На ёй знаходзiлiся астаткi згарэлай пабудовы, ад якой захавалася некалькі бярвеньняў дыяметрам 20 см., даўжынёй да 3 м., якія ляжалi ў наiрунку з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход. Сустрэта дошка даўжынёй каля 2 м. шырынёй 30 см. ад насьцiлу i больш тонкiя бярвеньнi (18-20 см.), верагодна ад лаг. У слоі пабудовы было шмат бiтай цэглы, знайдзены абломкi чарапiцы.

Пры расчыстцы развала пабудовы знайдзена некалькі абломкаў керамiкi, бронзавае кальцо i фрагмент бронзавай пластiнкi.

Насьцiл III.

Над насьцiлам IV сустрэлiся: у кв. З 15 на глыбiнi 223 см. ляжала чыстая неабпаленая глiна, да якой прытыкаў слой вугалю. У кв. З 16 на глыбiнi 222 см. - вугальны слой таўшчынёй да 20 см. i скапленьне неабпаленай глiны. У кв.кв. Е 15-16 дзьве абгарэлыя плашкi даўжынёй 28 см. В кв.кв. З 14 i 13-14 на глыбiнi да 216 см. ляжалі разбрасаныя шчэпкі добрай захаванасьцi. Там жа былi часткі драўляных рэчаў, клёпкi i абады ад бочак. Сярод гэтых астаткаў было даволi шмат касьцей жывёлы, няшмат керамiкi, абломак бронзы, бронзавая пласцiнка i цьвiк. У кв.кв. Е 15 Ж была ямка, запоўненая бiтай цэглай.

Над вышэйапiсанымi рэшткамi ляжаў насьцiл III, які займаў амаль такую ж плошчу, як нiжэйшыя насьцiлы. Ён складаўся з сатлелых даволi добра захаваных дошак шырынёй каля 25 см., таўшчынёй да 3 см. Асобныя дошкi захавалiся ў даўжыню да 6.5 м. Зазоры паміж iмi дасягалi 6 см.

Насьцiл III, арыентаваны так сама як і нiжэйлежавшiе насьцiлы. З поўначы на полудзень ён ляжаў на глыбiнi ад 180 да 214 см., з захаду на ўсход на глыбiнi ад 183 да 221 см. Насьцiл прылягаў да фундаменту царквы XIV ст. (мал.).

На насьцiле акрамя абломкаў цэглы знаходак не было. Там, дзе можна было замерыць таўшчыню цэглы, яна была 9,5 см.

Насьцiл II.

Над насьцiлам III, на глыбiнi 172-179 см. ляжаў слой жвіру таўшчынёй да 3 см., шэры гумус i кавалачкi неабпаленай глiны. У кв. Е 13 на глыбiнi 170 см. было скаплене камянёў, перамяшаных з бiтай цэглай i вапнавым растворам. Сустракаюцца косьцi жывёлы.

Насьцiл II, якi ляжаў на гэтым развале, падзеньне якога з поўначы на полудзень было ад 151 да 164 см., а з захаду на ўсход ад 154 да 185 см., складзены з кепска захаваных сатлелых дошак шырынёй 20 см. Арыентацыя насьцiлу такая ж як і насьцiлаў папярэдняй пары (мал.).

Насьцiл I.

Насьцiлы I i II раздзяляў тонкi слой шэрага гумуса (таўшчынёй да 4 см.). Насьцiл I, які складзены са згарэўшых дошак альбо гарбылёў, якія пакладзены зцясаным бокам дагары i мелi шырыню 20-22 см., у паўночнай частцы ляжаў на глыбiнi 143-144 см., у паўднёвай на глыбiнi да 190 см., а ў паўднёва-усходняй на глыбiнi больш за 200 см. Арыентаваны так сама, як усе нiжэйшыя насьцiлы. Аднак, у кв.кв. З 16-17 дошкi ляжалi перпендыкулярна астатняму насьцiлу. У паўднёвай частцы насьцiл прытыкаўся да каменнай выбрукоўкі каля храма, але не заходзiў пад яе.

Дошкi i гарбылi былi добра прыгнаны паміж сабой, але часам паміж iмi захавалiся невялiкія зазоры (шырынёй 1-2 см.). У кв.кв. Е 13-14 замест насьцiлу ацалеў толькi вугальны слой. У кв.кв. ЖЗ 13-14 безпарадкава ляжалi ўпаўшыя бярвеньнi дыяметрам 20 см. (мал. ).

На насьцiле ляжала бiтая цэгла, абломкi дахоўкi, вапнавы раствор. Апошнi пакрываў дошкi насьцiлу, якiя падыходзiлi да каменнай выбрукоўкі храму.

Раскоп 2.[5]

Раскоп плошчай 24 кв. м. быў закладзены ў 10 м. ад Брамнай вежы. Маленькая плошча раскопа i магутны культурны слой у гэтай частцы пляцоўкi Замкавай гары, далi магчымасьць дайсьцi да мацярыка на абмежаваным кавалку. Таму матэрыялы гэтага раскопа апiсваюцца ў храналагiчным парадку без падзелу яго на асобныя будаўнiчыя гарызонты.

На мацярыку, на глыбiнi да 4,8 м. быў культурны слой таўшчынёй да 60 см. з будаўнiчымi рэшткамi ў выглядзе абломкаў гарэлага дрэва, вугля, попелу i камянёў. У слоі знайдзена керамiка ад гаршкоў I i II тыпаў, касьцяная накладка, жалезны крук (мал.), жалезная спражка са срэбнай насечкай (мал.). З гэтым жа слоем трэба звязваць ляпны гаршчок (мал.) i дзьве пацеркi "лiмонкi", якiя трапiлі ў верхнiя слаi ў вынiку перакопаў.

Над гэтым культурным напластаваньнем ляжаў слой шэрага пяску з уключэньнем камянёў таўшчынёй да 1 м. У сьценцы раскопа вiдаць запушчаныя ў гэты слой бярвеньнi са сплошчанымi канцамi. Знаходак у гэтам слоі не было i мы разглядаем яго як насып вала.

Над насыпам вала на глыбiнi 2,24-2,88 см., адкрыты астаткi плятня i сатлелых дошак, арыентаваных з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад. Сярод знайдзенай керамiкi гаршкi III i V тыпаў, донца гаршка з клеймом, абломак мiскi, фрагменты сьценак ад амфар, наканечнiк жалезнай стралы (мал. ), бронзавая накладка (мал. ), даволi шмат абломкаў шкляных бранзалетаў i асколак шкляной матавай пасудзіны з залатым роспiсам (мал. ).

Пабудова 4.

Над плятнём ляжаў шэры папялiсты слой i нiвелiровачныя пракладкi ў выглядзе шчапы i астаткаў дрэва, а таксама арганiчныя астаткi. Рэшткi пабудовы знаходiлiся на глыбiнi 220-230 см. у слоі перагною i шчапы. У раскоп увайшоў вугал дома з урубкай бярвеньняў у абло. Шчыльна да зрубу прытыкаў дашчаты насьцiл (шырыня дошак 20 см.). Пабудова арыентавана з паўнага-захаду на паўднёвы-усход (мал. ).

Да паўднёва-усходняй сьценкі прытыкаў насьцiл з шчыльна прыгнаных дошак, але без зруба. Уздоўж заходняй сьценкі сярод дошак насьцiлу захавалiся астаткi слупоў, у якiя, верагодна, былi забраны сьцены. На дошках ляжала жэрдка i частка дзьверы, якая мела з аднаго боку паўкруглае заканчэньне. Насьцiл быў пакрыты гноем, слой якога дасягаў 25 см. Прастора паміж зрубнай пабудовай i насьцiлам запоўнена гноем, шчапой i абломкамi дошак.

Да знаходак гэтага комплекса належаць абломкi гаршкоў V-IX тыпаў, драўляныя вырабы - абломак мiскi, рыдлёука (мал. ), крышка, лучыны. Сустрэлася даволi шмат шкляных бранзалетаў, асклепак сiняй пасудзіны з роспiсам, фрагмент бронзавага люстэрка (мал. ). Адзначым таксама абрыўкi скуранога абутку i рэмянёў. На падлозе пабудовы ляжалi таксама косьцi рыбы i шкарлупа гарэхаў.

Пабудова 3.

Гэтую пабудову, адкрытыую на глыбiнi 177-190 см. ад нiжэйшай адлучаў слой перагною i шчапы. У раскоп трапiлi бярвеньнi зруба, астаткi дашчатай падлогі i развал печкi. Апошняя з поўначы i захаду была ўмацавана буйнымi камянямi. Пад аморфным развалам печкi захавалiся чатыры глiнабiтныя пода, паміж якiмi былi праслойкi з дробных камянёў. Лепш захаваны нiжнi под меў дыяметр 120 см. і ляжаў на вымастцы з камянёў, якую падсьцілалi жэрдкi i плахi. Да ўсходняй часткі печкi прытыкаў слуп дыяметрам 60 см., умацаваны камянямi. Захавалася частка апечка ў выглядзе цясiн, пастаўленых на рабро (мал. ).

Да пабудовы належалi абломкi гаршкоў V-IX тыпаў, наканечнiк жалезной чарашковай стралы (мал.), жалезнае вушка ад драўлянай пасудзіны i адзiнкавыя абломкi шкляных бранзалетаў.

Пабудовы 1 i 2.

Амаль непасрэдна над рэшткамi пабудовы 3, на глыбiнi 150 см. знаходзiўся абвуглены венец ад усходняй i паўднёвай сьцен пабудовы i насьцiл з дошак, пакрыты сатлелым дрэвам i саломай. У непасрэднай блiзасьцi ад гэтай пабудовы была яшчэ адна зрубная пабудова, да якой належылi рэшткi печы. Яна займала, прыкладна, такое ж месца як i печ стратыграфічна нiжэйшай пабудовы, але была бліжэй да сьценкі. Ад печы захавалiся неабпаленая i абпаленая глiна, кавалкi пода i камянi, а пры вугле знаходзіўся слуп такога ж дыяметра як слуп пабудовы 3, якi падтрымліваў цясiну апечка. Супрацьлеглы бок апечка падтрымліваў маленькi слупок.

Сярод знайдзенай керамiкi пераважалi гаршкi IX тыпу. Знайдзена ручка амфары, з выдрапаным на ёй знакам (мал. ), шыфернае праслiца, жалезны выраб, палiваная галоўка аленя (мал. ) i шкляная пацерка.

Верхнi гарызонт культурнага слоя прадстаўляў з сябе шчыльную забiўку з камяню, глею i цэглы i быў насычаны бiтым посудм чырванавата шэрага колеру. Наiбольш устойлiвымi формамi былi гаршкi, мiскi, крышкi, патэльнi i iнш.

Раскоп 3.

Раскоп плошчай 240 кв. м. быў закладзены ў 20 м. на ўсход ад раскопа 2. У большей палове яго культурны слой in situ не захаваўся. Аднак, аб тым, што такі быў, сведчыць тыповая керамiка, абломкi амфар i шкляных бранзалетаў, наканечнiкi стрэлаў старажытнарускага часу i iншыя характэрныя знаходкi. Тамсама была знайдзена такая выдатная рэч, як лiцiк з выявай раства Хрыста (мал. ). Верагодна, што пры забудове гэтага месца ў познім Сярэднявеччы, пабудовы старажытнарускага часу былi знiшчаны. Рэшткi пабудоў старажытнарускага часу адкрыты паблiзу ўсходняй сьценкi раскопа.

Пабудова 27 (кв. кв. ЧШ 29-31).

На слоі шчэпак, што прыкрывалі мацярык, на глыбiнi 4,20 см. адкрыты вугал зруба з сатлелых бярвеньняў дыяметрам 20 см.; чашка была высечана ў нiжнiм бервяне. Па-за зрубам пачынаўся замошчаны дошкамi двор. Шырыня дошак 20-22 см., яны арыентаваны з паўночнанага захаду на паўднёвы усход. Пад гэтымi дошкамi ляжаў нiжнi слой дошак, прыкрываючы перадмацярыковы слой. Зруб i рэшткi двара агарожваў плецены плот, ад якога захаваліся восем калоў, аплеценых гальлём. У некаторых месцах пляцень быў умацаваны камянямi. Каля плоту знаходзiлася доўбленае карыта, прабiтае адным з калоў (мал. ). Карыта з падчасанымi ручкамi мела даўжыню 35 см., вышыню 22 см. (мал.).

На дошках i пад iмi шмат рыб'яй лускi, знайдзены косьцi жывёлы.

Да пабудовы належалi гаршкi VII i IX тыпаў, абломак мiскi i дробныя абломкi амфар. Знайдзены таксама невыразны драўляны выраб, рог жывёлы са знакамi работы i абрэзкi скуры. Тут жа знайдзены абломкi трох сасудаў вiзантыйскага альбо блiзкаўсходнега паходжаньня (мал.).

Пабудова 28 (кв. кв. ЧШ 28-31).

На глыбiнi ад 365 см., у слоі гумуса са шчапой была адкрыта частка нiжняга вянца зруба негарэлай пабудовы. Ад яго захавалася бервяно дыяметрам 25 см., што цянулася з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад больш чым на 6 м. i ўваходзiла ў сьценку раскопа, а таксама частка бярвеньняў, якія ляжалі перпендыкулярна. Рубка ў абло. Пабудова моцна панiжалася ў заходнім накiрунку, дзе бервяно знаходзiлась на глыбiнi 411 см. У месцы злучэньня абодвух бярвеньняў быў слупiк дыяметрам 10 см. Верагодна, да гэтай пабудовы належаць яшчэ два слупа ў 75 см. ад вялiкага бярвяна. Адзiн з iх, дыяметрам 20 см., захаваўся на вышыню 55 см. i быў падгранёны i ўмацаваны камянямi. Другi дыяметрам 15 см., меў вышыню 35 см. У верхняй частцы яго мелася выемка. З пабудовай трэба таксама звязаць абломак негарэлай дошкi шырынёй 22 см., якая ляжала адвольна (мал. ).

Пры разрэзе вялiкага бярвяна выяўлена некалькі бярвеньняў ад сьцяны. Знаходак пры расчыстцы гэтага комплекса амаль не было. Знайдзены асобныя сьценкi глiняных пасудзiн.

Пабудова 29 (кв.кв. ХШ 30-31). Глiняная вымастка (кв. кв. ХШ 27-29).

На iнтэнсiўна гарэлым слоі, якi знаходзiўся на глыбiнi да 346 см. ляжаў насьцiл з дошак шырынёй да 25 см. i арыентаваны з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход, якi ўваходзiў у паўночную i ўсходнюю сьценкi раскопу. Плошча, якую ён займаў у раскопе складала 5х2,15 м. На дошках перпендыкулярна iм ляжалi дзьве вузкiя плашкi на адлегласьцi 2 м. адна ад другой. Яшчэ дзьве плашкi ляжалi не in situ (мал. ).

Керамiка насьцiла прадстаўлена гаршкамi V, VI i IX тыпаў. Амаль усе фрагменты са слядамi нагару. Знайдзены некалькі сьценак амфар з рыфленьнем i донца збанка, цеста якога падобна да цеста амфар (мал. ). Сярод знаходак абломак жалезнага ключа, железная скаба, жалезная пласьцiнка са скругленымi краямi, абломак рогу са слядамi работы, фрагмент шклянога бранзалета i абломак шкляной пасудзіны, якая распiсана золатам i чырвонай i сiняй эмальлю (мал. ).

На адлегласьцi 1,20 м. на ўсход ад насьцiлу на глыбiні 294-325 см. на тым жа гарэлым слоі, на якім знаходзiўся насьцiл, ляжаў масiў неабпаленай глiны, які займаў плошчу 4х4 м. У глiну былi ўціснуты асобныя камянi. Гэты прамавугольнай формы масiў глiны, меў арыентацыю з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад. З аднаго боку яго атачала вузкая паласа сатлелага дрэва.

На адлегласьцi 150 см. ад глiнянай вымасткi, на глыбiнi 323-333 см. былi адкрыты астаткi яшчэ адной вымасткi такой самай формы i арыентацыi i таксама абмежаванай вузкай плашкай сатлелага дрэва. Глiна другой вымасткi была толькi абпаленай, месцамi на ёй былi скапленьнi пяску (мал. ).

Пры разрэзе глiнянай вымасткi ў кв.кв. ЧШ 28-29 устаноўлена, што таўшчыня яе была 20 см. Глiну падсьцілаў цёмны гумус i ўжо ўспамянуты гарэлы слой.

Пры расчыстцы глiняных вымастак знайдзена керамiка ад гаршкоў IX тыпу i абломак шклянога бранзалета.

Комплексы гораду XIV ст. i больш позняга часу.

Над насьцiлам пабудовы 29 i вымасткай глiны, на глыбiнi ад 235 ???? у цэнтральнай, паўднёвай i ўсходняй частцы раскопа была вымастка з камянёў i асобныя камянi. У паўднёвай i цэнтральной частцы участку раскопа камянi ляжалi ў два а часам у тры слоі ў выглядзе суцэльнай выкладкi. Дыяметр камянёў ад 15 до 40 см. У цэнтры каменнай вымасткi былi пакладзены дзве цэглы шырынёй 14, таўшчынёй 8 см., тамсама адкрыты два слупкі абпаленай глiны. Каля паўночнай i ўсходняй сьценак раскопа ляжалi вялікія камянi (дыяметр больш за 50 см.). У кв. ХЦ 30-31 яны былi выкладзены ў два рады i арыентаваны з паўначнага ўсходу на паўднёвы захад. Уздоўж усходняй сьценкi безпарадкава ляжалi вялiкія камянi (мал.).

Сярод керамiкi , знайдзенай пры даследваньнi каменнай вымасткi гаршкi IX тыпу з атагнутым венчыкам, амаль без шыйкi з лiнейным арнаментам, часам у спалучэньнi з хваляй. Сустрэты абломак горла гаршка, фрагмент крышкi i некаторы iншы глiняны посуд. Зрэдку сустракаецца палiваная керамiка, сярод якой адзначым мiску з жоўта-карычневай палiвай. Знайдзены непалiваны абломак, магчыма, з больш верхняга слоя.

Акрамя керамiкi да знаходак, звязаных з каменнай вымасткай належаць жалезная крыца, авальна-прамавугольная жалезная спражка i вялікая прамавугольная спражка з жалеза. Сустракаюцца таксама абломкi бронзы i дробныя абломкi шкла.

Печы.

У паўднёвай частцы раскопа на адлегласьцi двух метраў адзiн ад другога адкрыты развалы двух iдэнтычных печак.

Печ 1 (кв. кв. ЧШ 27-29).

Над каменнай вымасткай i гумусам на ёй, на глыбiнi 2,30-2,60 м. стаялi рэшткi печы, захаваныя на вышыню да 40 см. Арыентаваная з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад, печка мела памеры 3,40х2 м. i была складзена з цэглы памерамi 27х12х5; 28х13х8; 29х12х7 см. У кладцы печы зрэдку сустракалася цэгла-пальчатка. У цэглы там-сям былі ўстаўлены камянi, змацаваныя вапнавым растворам.

Печ складалася з двух акруглых камер. Дыяметр Заходняй камеры 130 см., усходняй 150 см. Камеры, топачныя каналы якiх знаходзiлiся з палудня, былi раздзелены перамычкай подтревугальной формы шырынёй да 60 см. Слой унутры камер прадстаўляў з сябе чорны гумус са слядамi агню, у якiм не было знаходак (мал. ).

Каля краю Заходняй камеры ляжала група цаглін, якія не былi ва ўжытку i, верагодна, прызначаліся для рамонту печы.

Пасля таго як печка была расчышчана i абмерана, яе разрэз паказаў, што пад цаглянай кладкай ёсьць неабпаленая глiна, але вялiкая частка кладкi ляжала непасрэдна на гумусе.

Пры даследваньнi печы знайдзена няшмат рэчаў. Сярод нешматлiкай керамiкi абломак мiскi з ружовага цеста, на ўнутранай частцы якой маюцца поласы, полая ручка i цьвiк. Па ўсёй верагоднасьці з верхняга слоя трапiлі абломак ружовай дахоўкі i гаршок IX тыпу.

Печ 2 (кв. кв. ШЧЫЭ 27-29).

На глыбiнi 240-285 см., на слоі цёмнага гумуса стояла печка такой самай формы як печка 1, памерамi 3,9х2,4 м., арыентаваная з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад i выкладзеная з цэглы памерамi 28-29х13, 5-14х8-9 см. Часам цэгла мела памеры 27-30х12-16х4х6 см. У кутку пабудовы i паблiзу яе ляжалi камянi дыяметрам да 40 см. У паўночным куце яны былi змацаваны растворам з белай i жоўтай вапны з дамесам пяску (мал. ).

У двух акруглых камерах печы дыяметрам 1,20 i 1,40 см., уваходы былi з поўдня. На ўзроўні падлогі камер ляжала абпаленая глiна, якая пакрывала жоўта-шэры абпалены пясок. Камеры былi падзелены перамычкай таўшчынёй ад 40 до 80 см., выкладзенай з цэглы. Каля заходняй камеры печы адкрыта скапленьне цэглы, укладзенай насуха i невыкарыстанай. Скапленьне займала плошчу 1,4 кв. м.

Пры расчыстцы печы 2 знайдзена няшмат керамiкi, сярод якой была палiваная.

У 1 м. ад заходняй камеры на глыбiнi 305-310 см. ляжаў масiў неабпаленай глiны, плошчай 2,4 х 2,2 м. Добра атмучаная глiна ляжала тонкiм слоям, у якi ўключана бiтая цэгла. Цэгла, галоўным чынам, брусчатая, шырынёй 15 см., таўшчынёй 6,5- 8,5 см.

Негледзячы на перапад у глыбiнях печы i масiву глiны, ободва комплексы, верагодна, звязаныя паміж сабой.

Насьцiлы.

На ўсходняй частцы раскопа, на мацярыку сустракалiся кавалкi дрэва i абгарэлы тлен. У квадратах Ю 22-23 на бруку, на глыбiнi 345 см. ляжалi дзьве сатлелыя дошкi шырынёй 22 см. пры расчыстцы знайдзены абломак керамiкi, фрагмент фаянсавай пасудзіны i каменнае ядро дыяметрам 28 см.

Над дошкамi, прыкрытымi слоем белага пяску, на глыбiнi 330 см. ляжаў насьцiл з негарэлых дошак (яны дасягалi шырыні 25 см.), арыентаваных з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход. Другi насьцiл займаў плошчу 3х3 м., заходзячы ў сьценку раскопа. На ім ляжалi косьцi жывёлы, а з перакопу трапiў абломак шклянога бранзалета.

Трэцi насьцiл ад другога адзяляў тонкi слой пяску. Ляжаў ён на глыбiнi 306-325 см. Арыенаваны таксама як нiжэйшы, гэты насьцiл складзены з сатлелых дошак дыяметрам 20 см. Частка дошак, рэзка падаючы на ўсход, ляжала перпендыкулярна асноўным дошкам. На гэтым насьцiле знайдзена няшмат касьцей жывёлы i пяць каменных ядраў дыяметрам 25-40 см (мал. ).

Пабудова з бітай цэглы (кв. кв. ЧШ 30-31).

На глыбiнi 150-260 см. адкрыта пабудова прамавугольнай формы, плошчай 4,80х1,80 м., да якой прымыкаў выступ таксама прамавугольнай формы, плошчай 1,80х).8 м. Матэрыялам для пабудовы былі бітая (крышаная) цэгла, вапнавы раствор, дробныя камяні i пясок (мал.). Пры разрэзе высветлiлася, што яна складалася з двух слаёў - нiжняга таўшчынёй 30 см., перакрытага светлым гумусам таўшчынёй 50 см. i верхняга таўшчынёй 20 см. Такiм чынам вышыня пабудовы складала 1 м. Абломкi цэглы ў ёй мелi шырыню 15 см., таўшчыню 8 см.

Пры разборцы пабудовы знайдзена керамiка - абломкi гаршкоў са скошаным манжэтападобным венчыкам i кароткай шыйкай. Знайдзена донца пасудзіны з ружовай глiны, з сярэдзіны пакрытай бароздкамi, абломкi палiвных пасудзiн, жалезнае кальцо, пласцінкi i абломкi бронзы i абломкi пацiнаванага шкла.

Яма (кв. кв. ЮШ 26).

У паўночную сьцяну раскопа iшла яма, вырытая ў мацярыку, глыбiня якой 3 м. Сьценкi яе вертыкальныя, але па меры наблiжэньня да дна рабiлiся ступенчатымi. У запаўненьнi ямы, асаблiва ў прыдонным слоі, знайдзена шмат абломкаў дрэва i шчапы. Сустракаецца шмат касьцей жывёлы. Другiх знаходак амаль не было.

Манеты.

У культурным слоі Замкавай гары знайдзены наступныя манеты: срэбная залатаардынская (1355 г.), вызначэньне А.А. Быкава, i больш познiя Аляксандра Ягелона (1492-1506), двайны дынарый, дзьве манеты Жыгімонта Аўгуста (1562 i 1570 гг.), шылiнг Густава Адольфа II Вазы (1621 г.), тры солiды Яна Казiмiра (60-е гг. XVII ст.) i бронзавая манета 1708 г. (вызначэньне В.М. Поцiна).

Аб датаваньні культурнага слою Замкавай гары.

Наiбольш раньнiя астаткi будаўнiцтва i археалагiчныя матэрыялы адкрыты ў раскопах 1 i 2. Яны знаходiлiся на невялікiх участках, перакрытых першапачатковым валам. Будаўнiчыя астаткi невыразныя. Што датычыць керамiкi, то набор глiнянага посуду на 1 i 2 раскопах некалькі адрознiваецца адзiн ад другога. У той час калі ў раскопе 1 керамiка прадстаўлена гаршкамi I-III i V тыпаў, на ўчастку раскопа 2 сустракаюцца гаршкi толькi I i II тыпаў. Аднак, гэтыя абставіны не перашкаджаюць таму, каб лiчыць абодва ўчастка, што ляжаць пад валам сiнхроннымi i бачыць у iх рэшткi пачатковага засяленьня Замкавай гары. Падобная карцiна назіралася на Малым Замку, калі ў адных комплексах, прыналежных да аднаго будаўнiчага перыяду сустракаецца керамiка I-V тыпаў, а в другiх толькi I i II тыпаў.[6] Дадзены будаўнiчы перыяд датуецца першай паловай XI ст.[7] Гэтым же часам трэба датаваць разгледжаныя ўчасткi Замкавай гары.

Сярод рэчавых знаходак першапачатковага паселiшча быў жалезны наканечнiк утульчатай стралы - буйнейшая знаходка сярод стрэлаў гэтага тыпу ў Наваградку (даўжыня 8 см., дыяметр утулкi - 2 см.). Па назiраньню Р.С. Мiнасяна, у наканечнiках гэтага тыпу, якія з'явiлiся ў абласьцях на поўначы ад Прыпяцi i Дзясны ў IX-X стст. (пазней чым на Правабярэжжы i Левабярэжжы Дняпра) адбіваецца паэтапнае засяленьне славянамi Ўсходняй Еўропы.[8] Даце раньняга паселiшча на Замкавай гары не супярэчыць раньняя знаходка жалезнага стрыжня з кручком, якi, як гаварылася ў тэксьце работы, быў распаўсюджаны ў арэале качэўнiкаў у пачатку II тысячагоддзя н.э.

Датаваньне раньняга паселiшча некалькі парушае знаходка жалезнай спражкi з насечкай. Вядомая ёй аналогiя паходзіць з каменнага могiльнiка Падляшша XII ст.[9] Застаецца мяркаваць, што падобныя вырабы сталi вырабляць у больш раньні час.

Як неаднаразова зазначалася, раньняе паселiшча на Замкавай гары было неўмацаваным i магло ў такім выглядзе iснаваць некалькі дзесяцiгоддзяў, а потым было ўмацавана валам. У засыпу вала раскопа 2 знаходак не было, а ў раскопе 1 пры разборцы астаткаў вала знайдзена керамiка ў выглядзе гаршкоў тых жа тыпаў, якiя характэрныя для раньняга паселiшча. Там жа знайдзены ўтульчаты наканечнiк двушыпнай стралы, нож i iншыя знаходкi, якiя таксама адначасовыя археалагiчным матэрыялам першапачатковага паселiшча. Такiм чынам, вал, які ўзведзены над неўмацаваным паселiшчам, быў насыпаны не пазней сярэдзiны XI ст.

З пабудовай вала, пляцоўка Замкавай гары інтэнсіўна забудоўваецца. Да комплексаў другой паловы XI ст. можна аднесьцi толькi агнішча i вялікую яму ў раскопе 1, дзе сярод керамiкi гаршкi V тыпу прадстаўлены паловай глiнянага посуду, а сярод знаходак сустракаюцца шыфернае праслiца i срэбны бранзалет. Форма апошняга адпавядае бранзалетам, якія з'явiлiся ў Ноўгарадзе ў XI-XII ст.[10]

Наступны этап у забудове Замкавай гары звязаны з сатлеўшымi пабудовамi раскопа 1, пастаўленымi пры вале пабудовамi 18, 19, 24, пабудовай 25, якая ўваходзiла ў другi шэраг гаспадарчых пабудоў, пабудовай 26, якая зроблена трошку пазней i насьцiлам V, што ляжаў на мацярыку, на раней незабудаванай частцы пляцоўкi. У раскопе 2 гэта была пабудова з плеценым плотам, пастаўленая на засыпе валу.

Масавая керамiка гэтага часу - гаршкi III-VI тыпаў. Сярод знаходак з'яўляюцца абломкi амфар i шкляных бранзалетаў, а ў пабудове з плеценым плотам быў знайдзены асколак вiзантыйскай шкляной пасудзіны з залатым роспiсам.

Мяркуючы па комплексах Малага Замка амфары ў Наваградку з'явiлiся некалькі раней чым шкляныя бранзалеты i вiзантыйскi шкляны посуд. Так у багатай пабудове 6 знайдзены фрагменты трох амфар, але не было нiводнага асколку шклянога бранзалета цi iмпартнага посуду, у той час як пабудаваныя крыху пазней жылiшчы мелi ў сваім iнвентары i тыя i другiя знаходкi. На гэтай падставе пабудова 6 была аднесена да самага пачатку XII ст., а жыльлё ў гэты ж будаўнiчы перыяд, але са знаходкамi шкляных бранзалетаў i вiзантыйскiх пасудзiн, да другой чвэрцi гэтага стагоддзя[11]. Пабудовы Замкавай гары, аб якiх iдзе размова, могуць быць таксама датаваны другой чвэрцю XII ст.

Над сатлелымi пабудовамi раскопа 1 захавалiся рэшткi згарэлых пабудоў 20/23, 21, 22, якiя былi пастаўлены яшчэ ў межах старажытнага валу. У раскопе 2 над пабудовай з плятнём ставіцца пабудова 4, аддзеленая ад нiжэйляжачай слоем дрэва i шчапы, а ў раскопе 3 пабудова 27, якая стаяла на слоі шчапы, на мацярыку.

Па стратыграфiчных умовах пабудовы ўсіх трох раскопаў, нiбыта сiнхронныя. Верхняя мяжа iснаваньня пабудоў раскопа 1 вызначаецца пажарам, які знiшчыў драўляныя канструкцыi першапачатковага валу i гаспадарчыя пабудовы, якія стаялi пад яго прыкрыццём. Для раскопа 2, уключыць пабудову 4 у дадзены будаўнiчы перыяд дазваляе тая акалiчнасьць, што яна замяняе пабудову з плеценым плотам, а пабудова 27 далучана на падставе падабенства яе iнвентара са знаходкамi ў пабудове 4.

Знаходак у пабудовах раскопа 1 няшмат i яны не адрознiваюцца ад керамiкi i другiх вырабаў нiжэйляжачых пабудоў. Час iснаваньня згарэлых пабудоў супадае са спыненьнем функцыянаваньня старажытнага валу, і прыходзiцца, мяркуючы па керамiцы (гаршкi V-VI тыпаў, амфары, частка бронзавага энкалпiёна i iншыя знаходкi) на сярэдзiну XII ст.

Сатлелыя пабудовы раскопаў 2 i 3, што ўзнiклi адначасова з вышэйназванымi, маглi фукцыянаваць толькi пазней. Аб гэтым сведчаць знаходкi гаршкоў IX тыпу i фрагменты шкляных пасудзiн блiзкаўсходняга паходжаньня. Такая керамiка i шкляны посуд на тэрыторыi Малага Замка з'яўляюцца ў жылых дамах другой паловы XII ст.[12]

Такiм чынам, разглядаемы будаўнiчы перыяд можна датаваць сярэдзiнай i першым дзесяцiгоддзем другой паловы XII ст.

У той час, калі ў раскопах 2 i 3 працягвалi стаяць пабудовы 4 i 27, у раскопе 1, на тэрыторыi засыпанага вала былi пастаўлены пабудовы 9/14 i 15, якія таксама загiнулі ў пажары. Знаходкi, якiя абiльна былi прадстаўлены ў нiжнiм ярусе пабудовы 9/14 даюць падставу лічыць, што абодва будынка належаць да комплексаў не пазней трэцяй чвэрцi XII ст.

Непасрэдна над пабудовай 9/14 у раскопе захаваўся згарэлы насьцiл пабудовы 9а, а згарэлая пабудова 10, часткова перакрывала пабудову 15. У раскопе 2 гэтым будынкам адпавядае пабудова 3, якая змянiла пабудову 4, а ў раскопе 3, такой была пабудова 28. Керамiку i iншыя знаходкi гэтых будынкаў цяжка адрознiць ад матэрыялаў папярэднiх пабудоў. Па стратыграфiчных дадзеных, комплексы гэтага будаўнiчага гарызонту трэба аднесьцi да апошняй чвэрцi XII i пачатку XIII стст.

Апошнi этап забудовы старажытнарускага гораду на Замкавай гары прадстаўлены ў раскопе 1 згарэлымi пабудовамi 6, 7/16, 8, 11, 17 i сатлелым насьцiлам IV. У раскопе 2 - гэта былi пабудовы 1 i 2, а ў раскопе 3 - пабудова 29 з вымасткай з глiны.

У керамiцы гэтых будынкаў пераважаюць гаршкi IX тыпу, а сярод знаходак шарападобная пацерка з хвалiстым роспiсам, фрагмент шкляной пасудзіны з Сiрыi (Алеппо) i iншыя вырабы, што з'яўляюцца не раней за XIII-е ст.

Наiбольш позднiя для старажытнарускага Наваградка будаўнiчыя астаткi i характар знаходак дазваляюць, такiм чынам, аднесьцi дадзены гарызонт да XIII ст.

Сведчаньне летапiсца, (якое можна аднесьці да Малога Замка) аб тым, што вакольны горад быў заваяваны князям Львом Данiлавiчам пад 1272 г., у свой час дало нам падставу датаваць верхнюю гранiцу старажытнарускага перыяду гэтай часткі гораду 70-мi гадамi XIII ст.[13] Дзяцiнец гораду, які быў на Замкавай гары, выстаяў пад гэтым нацiскам i таму няма падстаў удакладніць менавіта калi ў XIII ст. там заканчваецца гiсторыя старажытнарускага часу.

Культурны слой старажытнарускага Наваградка на Замкавай гары мае пераканаўчыя зыходную i канечную дату з першай паловы XI да канца XIII стст. Больш умоўны ўнутраны падзел гэтага перыяду, які заснаваны на дадзеных стратыграфii i знаходках. Аднак i ён не грашыць асаблівымi адхіленьнямi. Акрамя комплексаў з прыналежным iм iнвентаром, перыядызацыю культурнага слоя можна было кантраляваць масавымi i характэрнымi знаходкамi, што знайдзены па-за пабудовамі. Так, як паказана вышэй, паміж насьцiлам V першай паловы XII ст. i насьцiлам IV, якi адносiцца да XIII ст. ляжаў слой, звязаны з пажарамi, у якiм было шмат знаходак, датаваных XII ст. На ўсходняй частцы раскопа, у культурным слоі былi знайдзены матрыцы для цiсненьня крына i пацерак (мал. ), верагодна, сiнхронныя матрыцам, што паходзiлі з пабудовы 9/14. Пры расчыстцы рэштак пабудоў раскопа 3 знайдзена няшмат рэчаў, але ў культурным слое, які прылягае да гэтых пабудоў, iх было нашмат больш. Так на ўзроўні пабудовы 27 у слоі знайдзены цылiндрычны Замак (мал. ), абломак палiванай пасудзіны з гранёным вушкам. За межамi пабудовы 29 знайдзена сякера з шырокім лязом (мал. ), а ў паўночнай сьцяне раскопа на ўзроўні пабудовы - наканечнiк стралы ў форме лапатачкi, тыповы для XIII ст.

У выніку ўсё прадстаўляецца наступным чынам:

Таблiца. Культурны слой Замкавай гары ў старажытнарускі час.

У святле гэтых дадзеных больш iнтэнсiўна чым iншыя, была заселена паўночная частка пляцоўкi, якая з XII ст. была гаспадарчай зонай дзяцiнца. Меньшая забудова ў яе паўднёвай частцы, магчыма, тлумачыцца невялiкiм раскопам. Што датычыць паўднёва-усходняй часткі (раскоп 3), то як сказана вышэй, познесярэдневяковай забудовай былi знiшчаны будынкі старажытнарускага часу. Там, дзе рэшткі будаўнiцтва захавалiся in situ, вiдавочна, што забудова яе пачалася на стагоддзе пазней, чым у паўночнай i паўднёвай частцы пляцоўкi.

Шматлiкія ямы раскопа 1, за выключэньнем вялікай ямы, можна датаваць шырока. Тыя з iх, якiя былi ў мацярыку паселiшча, што існавала да канца XI ст., датуюцца гэтым часам. Вялiкая частка ямаў выкарыстоўвалася ў XII i XIII стст.

На Замкавай гары як i на Малым Замку ў старажытнарускiм культурным слоі вылучаецца шэсьць будаўнiчых перыядаў. Разам з тым у абедзьвух частках гораду яны храналагiчна некалькі адрознiваюцца адзiн ад другога.

Заканчэньне старажытнарускага перыяду ў гiсторыi Замкавай гары праяўляецца, у першую чаргу, у тым, што знiкаюць тыповыя рэчы, якія прывезены з Кiева альбо праз яго пасрэднiцтва (шыферныя праслiцы, амфары, шкляныя бранзалеты i iнш.). Гэтыя iмпартныя вырабы, якія трапiлі ў Наваградак яшчэ да разгрому паўднёварускiх зямляў у 40-я гады XIII ст., служылi гарожанам аж да канца гэтага стагоддзя.

У забудове паўночнай часткі пляцоўкi Замкавай гары на мяжы XIII i XIV стст. i ў XIV стагоддзi адзначаецца пэўная пераемнасьць з забудовай гораду старажытнарускага часу. У пабудовах захоўваецца ранейшая арыентацыя. Упрытык да новага вала на краю пляцоўкi, які зрабілі пасля таго, як быў засыпаны стары вал, стаяць гаспадарчыя пабудовы зрубнай канструкцыi.

Насьцiлы гораду XIV ст. немагчыма адрозніць ад насьцiлаў старажытнарускага гораду. Насьцiл III, аддзелены ад насьцiла IV вугальным слоем, шчапой i выкінутымі драўлянымі рэчамі, па ўсiм нагадвае гэты апошнi. Аднак, знайдзеная на ім цэгла таўшчынёй 9,5 см., паказвае на яго больш познюю прыналежнасть. Гэта ж можна сказать i аб iншых насьцiлах, паложаных адзн на другі. Тут трэба вылучыць самы верхнi насьцiл 1, якi прылягаў да каменнага бруку пры царкве XIV ст., на якім ляжала цэгла, вапнавы раствор i абломкi дахоўкі.

У раскопе 3, храналагiчна блiзкай старажытнарускаму культурнаму слою была вымастка з камянёў, якая часткова перакрывала пабудову 29. Сярод керамiкi, знайдзенай пры разборцы вымасткi, побач з новымі формамi посуду, сустракаюцца абломкi гаршкоў IX тыпу. Знайдзеныя там крыцы паказываюць, што ў той час недалёка была кузня.

Такiм чынам пабудовы i насьцiл III раскопа 1 i каменную вымастку (забрукоўку) раскопа 3 трэба лiчыць комплексамi, якія непасрэдна замянiлi пабудовы старажытнарускага гораду. Да iх трэба далучыць насьцiлы 1 i II блiзкя па часу да насьцiла III i прыналежныя да храма XIV ст.

Наступны этап забудовы прадстаўлены печкамi, адкрытымi ў раскопе 3. Л.Г. Панiчава, характэрызуючы печку, адкрытыую ў 1983 г., вызначыла яе як горн XVI-XVII стст. на той паставе, што ў культурным слоі знайдзены сплаўленая бронза, жалезны малаток, чорналашчоная i палiваная керамiка[14]. Аднак, гэтыя знаходкi належаць да таго часу, калі печка ўжо перастала існаваць. Стратыграфiчнае яе становішча, (пабудавана над каменнай вымасткай i iдэнтычнасьць з другой печкай, а таксама прыналежныя да абодвух печаў знаходкi, дазваляюць мяркаваць, што яны не выходзяць за межы XIV ст., маючы, па ўсёй верагоднасьці, гаспадарчае прызначэньне. Памер цэглы печаў i iх вапна-пясчаны раствор, магчыма, паказвае на iх адначасовае iснаваньне з "палатамi феадала", што адкрыла М.У. Малеўскай в паўночнай частцы пляцоўкi Замкавай гары, якія датуюцца сярэдзiнай альбо другой паловай XIV ст.[15]

Да наiбольш познiх будаўнiчых астаткаў належаць адкрытыя ў раскопе 3 драўляныя насьцiлы, пабудова з бiтай цэглы i яма, запоўненая познесяредневечнай керамiкай. У астатніх раскопах сiнхронныя iм комплексы не захавалiся.

У культурным слоі Замкавай гары XIV ст. i больш позняга часу шмат знаходак. Гэта чорная i палiваная керамiка, кафля, дахоўка, каменныя ядры, рэчы з жалеза, бронзы i шкла. Сабраная калекцiя рэчаў чакае свайго даследчыка. Знаходкi манет XIV-XVIII стст. сведчаць аб тым, што яны былi ва ўжытку на працягу многiх стагоддзяў.

[1] Мы выкарыстоўваем тыпалогію наваградскай керамікі, якую выпрацавала М.У. Малеўская для масавага посуда Малога Замка // ДН. С. 14-15.

[2] ДН. С. 26; Павлова К.В. 1) Раскопки могильника близ Новогрудка // КСИА. 19???. Вып. 104. Мал. 37; 2) Раскопки курганов у д. Городиловки // КСИА. 1973. Вып. 135. мал. 10.11.

[3] Павлова К.В. Хозяйственные постройки XII-XIII вв. на детинце древненого Новогрудка // КСИА. 1972. Вып. 129. С. 79-80.

[4] Павлова К.В. Op. cit. С. 81, 83.

[5] Зильманович И.Д. Раскопки в детинце Новогрудка в 1962 г. // КСИА. 1965. Вып. 104. С. 93-98.

[6] ДН. С. 26.

[7] ДН. С. 117.

[8] Минасян Р.С. Втульчатые двушипные наконечники стрел // СГЭ. 1978. Вып. 43. С.37.

[9] Зильманович И.Д. Op. cit. С. 97.

[10] Седова М.В. Ювелирные изделия древнего Новгорода (X-XV вв.). М., С.96.

[11] ДН. С. 117.

[12] ДН. С. 57, 71, 78.

[13] ДН. С. 117.

[14] Паничева Л.Г. Раскопки Новогрудка // АО 1983 г. М., 1985. С. 402.

[15] Малевская М.В. Архитектурный комплекс новогрудского детинца XIII-XIV вв. // ДГС. С. 124.

Дадзеныя лабараторных аналiзаў матэрыялаў з раскопак Наваградка

Вознесенская Г.А.

Матэрыялы металаграфiчнага вывучэньня каваных вырабаў.

З раскопак старажытнага Наваградка металаграфiчна вывучана 42 рэчы. Металаграфiчнае вывучэньне пробаў, якія ўзяты на рабочых частках вырабаў, было скіравана на вызначэньне тэхналогii кавальства. У выніку выяўлена, што кавалі карысталіся некалькiмі тэхналагiчнымі схемамі.

Па Б.А. Колчыну наiбольш распаўсюджанай тэхналогiяй у старажытнарускiм кавальстве XII-XIII стст. была тарцавая наварка стальнога ляза на жалезную аснову вырабаў. У Наваградку гэта тэхналагiчная схема сустракаецца толькi пры вырабе нажоў. З 24 экзэмпляраў 6 мелi наварное стальное лязо. Усе яны былi закаленыя (ан. 1882, 1893, 1897, 1898, 1901, 1909).

на другім месцы па распаўсюджанасьці прымяненьня была тэхналогiя вырабу цэльнастальной рэчы. З 11 цэльнастальных нажоў амаль усе былi закаленыя. Ёсьць клiнкi нажоў, якія адкаваны з аднароднай паўцьвёрдай альбо цьвёрдай сталi (ан. 1905, 1906), ёсьць з няроўна навуглероджанай, пераважна, мягкай сырцовай сталi. Сярод нажоў сустрэта 3 экзэмпляры, дзе метал выкарыстаны другі раз (ан. 1885, 1890, 1895).

Каса (ан. 1896) мае цэльнасталёвы закалены клiнок. Аднак, сталь не лепшай якасьцi: вельмі няроўна навуглероджана, ёсьць чыста ферытныя зоны.

Са сталi адкаваныя некаторыя наканечнiкi стрэлаў (ан. 1891, 1900), часам цьвёрдай (ан. 1876, 1887).

Цэльнажалезныя вырабы прадстаўлены гаспадарчымi нажамi (ан. 1881, 1888, 1892, 1894, 1908, 1914), наканечнiкамi стрэлаў (ан. 1904, 1911, 1912), наканечнiкам кап'я (ан. 1874) i дробнымi бытавымi вырабамi.

Выкарыстаньне цэментацыi (навуглероджваньня) для узмацненьня ляза iнструментаў i прыладаў, зафiксавана пры даследваньнi нажа (ан. 1880) i сякеры (ан. 1878). У абодвух выпадках, верагодна, праводзiлася папярэдняя цэментацыя паласы - нарыхтоўкi. Можна мяркаваць, што цэментаванае i закаленае лязо мае зубiла (ан. 1889). Не выключана таксама магчымасьць наваркi высокавуглеродзiстага стальнога ляза на жалезную аснову iнструмента. Прымяняльна да зубiлаў у старажытнарускiм кавальстве вядомыя абедзьве тэхналогii. Па тэхналогiі i якасьці кавальскія вырабы з Замкавай гары i Малага Замка паміж сабой не адрозніваюцца.

В.А. Галiбiн.

Вынiкi колькаснага спектральнага аналiзу каляровага металу (у %).

Узоры з каляровага металу былi падзьвергнуты колькаснаму спекральнаму аналiзу па метаду трох эталонаў. Колькасьць волава i срэбра вызначаецца метадам узаемастандарта. Вызначэньне тыпу сплаву ў прадметах з каляровага металу ў Сярэднявечча складанае з прычыны вялікай верагоднасьцi пераплаўкi метала i разнастайнасьцi кыніц сыравіны. Асаблiва гэта датычыць свiнца. Дабаўка яго ў 2-3% да сплаву наўрад цi мае якое небудзь тэхнiчнае значэньне. Вельмі верагодна яго прысутнасьць у сплавах (да 4-х %) за кошт прымесi да цынку i волава. Таму за мяжу свядомаа ўвядзеньня свiнца ў сплаў прынята ўтрыманьне не меньш як 4%. У вынiку ўдалася вылучыць параўнальна невялiкую колькасьць тыпаў зплаваў. У асноўным, большасьць прадметаў адлiты са сплаву медзi з цынкам i волавам. Незаўважна якакой-небудзь спецыялiзацыi зплаваў па вiдах вырабаў. Цiкава толькi адзначыць, што ўсе матрыцы для вырабу ўпрыгожаньняў i шэрагу рэчаў, маюць адзiн тып сплаву (Sn-Cu - алавяная бронза). Падобны склад у iх астатніх прымесяў (Sb, Pb, As, Bi, Ag), дапускае мяркаваньне аб iх агульным паходжаньнi. Сярод прааналiзаваных рэчаў маюцца дзьве са срэбра - скроневае кальцо i бранзалет.

Вынiкi даследваньня зерня і пладоў

Н.А. Кiрьянава

У лабараторыю Iнстытута археалогii паступiлi пяць пакетаў з зернем, якое знайдзена пры раскопках Замкавай гары Наваградка ў 1969 г. У адным з пакетаў былi абвугленыя плады i костачкi. Доктар сельскагаспадарчых навук, прафесар В.А. Калеснікаў вызначыў, што плады належаць яблыні лясной (Malus silvestris) i ігрушы звычайнай (Pyrus communis), костачкі - цёрну (Prunus spinosa).

Чатыры пакеты са знаходкамі XII ст., змяшчалi зерне культурных раслiн. Пры даследваньнi знайдзены зярняты наступных сельскагаспадарчых культур: жыта (Secale Cerealel), пшанiцы мягкай (Triticum vulgare), ячменю (Hordeum sativum Jess), аўса (Avena sativa L), гароха (Pisum sativum L) i канопляў (Cannabis sativa L ).

Па колькасьці знайдзеных зярнят першае месца займае жыта (56%), на другім месцы пшанiца (42%). Зерне гароху складае 2%. Доля iншых культур - ячменю i аўса - адносна невялiкая, але яны дапаўняюць спіс культывіраваных культур. У адной са знаходак (пабудова 15, узор 9) была абгарэлая порыстая маса, у некаторых месцах якой відаць зерне пшана.

Перавага жыта сярод усіх знайдзеных зярнят усіх культур - з'ява, характэрная для слаёў XII ст. Падобныя суадносiны i ў iншых помнiках гэтага часу, з лясной паласы Ўсходняй Еўропы (Ноўгарад, Ваўкавыск, Гродна).

Трэба адзначыць, што сярод насеньня сарняковых раслiн, якое было ў жыце, сустракаецца вялiкая колькасьць кастры жытняй (Bromus secalinus). Гэты тыповы сарняк азiмага жыта неабвержна паказвае на тое, што вырошчвалася аiмае жыта. Акрамя таго, увесь склад сарняковых раслiн вельмі характэрны для зямлі, якая ўжо акультурана, даўно разгараная, на якой доўгі час высяваўся хлеб. Вельмі верагодна, што гэта былi ворныя землi, на якіх практыкавалі трохпольле - наiбольш характэрны i эканамiчны для таго часу севазварт паравой сiстэмы зямляробства.

Такім чынам, матэрыялы Наваградка падцьвярджаюць, што ў XII-XIII стст. на тэрыторыi лясной паласы Старажытнай Русi існавала адзiная зямляробчая культура, хаця працэнтныя суадносiны высеваемых зерневых культур не былі аднолькавыя на ўсёй тэрыторыi, меліся мясцовыя асаблiвасьцi.

Спiс скарачэньняў

АО - Археологические адкрытия. М.

АС - Археологический съезд.

АСГЭ - Археологический сбоник Гос. Эрмитажа. Л.

БС - Беларускiя старажытнасцi. Мiнск, 1972

ВВ - Византийский Временник. М.

ВИ - Вопросы истории. М.

ДГ - Древнерусский город. Киев, 1984.

ГИМ - Расійскі Дзяржаўны Гістарычны музей (Масква).

ДГС - Древнерусское государство и славяне. Минск, 1983

ДН - Гуревич Ф.Д. Древний Новогрудок (Посад-Окольный город). Л., 1981.

ЗСА - Задачи советской рахеологии. М.

ИАО - Известия археологического обшчества. П.

ИОРЯС - Известия отделения русского языка и словесности.

КСИА - Краткие сообщения о докладах и полевых исследованиях Института археологии Академии Наук СССР. М.

Краткие сообшчения о докладах и полевых исследованиях Академии Наук УССР. Киев.

КСИИМК - Краткие сообшчения о докдах и полевых исследованиях Института истории материальной культуры Академии Наук СССР. М.

ЛАIА - Ленинградское отделение Института археалогии Академии Наук СССР.

МИА - Материалы и исследования по археологии СССР. М.

ПГКБ - Помнiкi гiсторыi i культуры Беларусi. Мiнск.

ПКНО - Памятники культуры. Новые открытия. М.

ПСРЛ - Полное собрание русских летописей. М.

СА - Советская археология. М.

САИ - Свод археологических источников. М.

СГЭ - Сообщения Гос. Эрмитажа. Л.

ТДСД - Тезисы докладов советской делегации на V Международном конгрессе славянской археологии. М., 1985.

ТДКБ - Тезисы докладов к конференции по археологии Белоруссии. Минск, 1969.

ЭБ - Этногенез белоруссов. Минск, 1973.

JGS - Journal of Glass Studies. New Jork.

MW - Materialy wezesnosredniowieczny. Warszawa.

SPA - Pope A.A. Survey of Persian Art. London - New-Jork, 1938.

WA - Wiadomosci archeologiczne. Warszawa.