Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Крывічы - вялікае аб'яднанне старажытных плямёнаў, якія жылі ў вярхоўях Дняпра, Заходняй Дзвіны, Волгі, на поўдні Чудскага возера. Назву «крывічы» даследчыкі выводзяць па-рознаму: ад прозвішча старэйшага роду Крыва; ад слоў «крэўныя» (блізкія па крыві); ад язычніцкага першасвяшчэнніка Крыва-Крывейтэ; ад перасечанай, узгорыстай мясцовасці (крывізна).
У гістарычнай навуцы крывічы вядомыя паводле пісьмовых крыніц i археалагічных помнікаў. Звесткі пра ix змешчаны ў летапісах пры апісанні падзей VIII-X стст. i больш позняга часу. Звычайна гісторыкі адносяць крывічоў да ўсходніх славянаў.
Усходнеславянскія плямёны, пра якія гаворка ідзе ў «Аповесці мінулых часоў», былі этнічнымі супольнасцямі (ix налічвалася 13-15). Гэта былі адначасова i палітычныя ўтварэнні на чале з племяннымі правадырамі ці князямі. На тэрыторыі сучаснай Беларусі знаходзіліся галоўным чынам крывічы-палачане, дрыгавічы, радзімічы.
Аднак шэраг даследчыкаў, што разглядалі раннія паведамленні пра крывічоў, выказвалі раней i выказваюць цяпер сумненні адносна ix славянскага паходжання. I сапраўды, старажытны летапісец не адносіў крывічоў ні да славянскіх плямёнаў, ні да неславянскіх племянных аб'яднанняў. Існуюць яшчэ іншыя падставы. Гістарычным ядром Полацкага княства было Беларускае Падзвінне. Папярэднікамі летапісных крывічоў тут у раннім жалезным веку, больш як дзве тысячы гадоў таму назад, былі балцкія (лета-літоўскія) плямёны днепра-дзвінскай археалагічнай культуры. Вывучаючы шматлікія гарадзішчы, археолагі прыйшлі да высновы, што ў болыііасці 3 ix жылі плямёны, якія размаўлялі на ўсходне-балцкіх мовах. Пра гэта сведчаць назвы рэк неславянскага паходжання (Лучоса, Палата, Обаль, Каспля i інш.). А асобныя гарадзішчы насялялі фіна-угоры.
У V-VIII стст. нашай эры амаль на ўсёй тэрыторыі сучаснай Беларусі склалася новая банцараўская культура. Такія матэрыялы знойдзены ў культурным пласце на гарадзішчах Банцараўшчына каля Менска, у Полацку, Віцебску, Лукомлі. Напэўна, гэта была прамежкавая балцка-славянская культура.
У летапісе адзначана, што Полацк заснавалі крывічы. Пры археалагічных раскопках устаноўлена, што першапачатковы ўмацаваны цэнтр Полацка размяшчаўся на беразе Палаты на гарадзішчы папярэдняй днепра-дзвінскай культуры. Летапісец занатаваў паданне, што пры перасяленні з Дуная прыйшлі i селі на Дзвіне «палачане». А адносіць ix летапісец непасрэдна да славянаў.
Філолагі, якія вывучылі яшчэ больш старажытныя летапісы, чым «Аповесць мінулых часоў», сцвярджаюць, што ўпамінанне «палачанаў» (як асобнага племяннога аб'яднання) у ix адсутнічае. Больш верагодна лічыць, што ад Палаты паходзіць назва горада, а ад Полацка - «палачане». У такім выпадку, крывічы - этнічнае найменне, а «палачане» - назва тэрытарыяльная, да якой адносяцца жыхары Полацка i ўсёй Полацкай зямлі, раннефеадальнай дзяржавы.
Даследчыкі вылучаюць групы полацкіх, смаленскіх, пскоўскіх крывічоў паводле палітычных прыкмет: ад назваў княстваў на чале з ix галоўнымі гарадамі Полацкам, Смаленскам, Псковам. Насельніцтва Полацкай зямлі i прадстаўнікі мясцовай дынастыі князёў Рагвалодавічаў названы «крывічамі» ў летапісах 1127, 1129, 1140 i 1162 гг.
Надзвычай важная крыніца для вывучэння этнічных пытанняў - старажытныя курганныя могільнікі, якія ў паўночнай Беларусі называюцца «валатоўкамі». Гэта пагоркі, насыпаныя з пяску або суглінку над магіламі. Вышыня курганоў бывае розная. Часцей сустракаюцца курганы вышынёй 1-2,5 м. Насыпы трапляюцца доўгія (валападобныя), падоўжаныя, авальныя, але часцей яны круглыя. Паводле язычніцкіх уяўленняў, агонь меў свяшчэнную ачышчальную сілу. Таму цела нябожчыка разам з яго рэчамі спальвалі на вогнішчы. Існаваў звычай змяшчаць спаленыя рэшткі ў гліняную пасудзіну - урну. Яе ставілі там, дзе потым насыпалі курган.
У Паўночнай Беларусі навуковыя супрацоўнікі Інстытута гісторыі АН БССР актыўна вывучалі курганы V-VII стст. атокінскага варыянту банцараўскай культуры. Раскапалі каля в. Янкавічы ва ўрочышчы Атокі ў Расонскім раёне самы вялікі курган даўжынёй 110 м, шырынёй 9-10 м, вышынёй 1-1,5 м. Увесь насып быў з жоўтага пяску i не меў іншых уключэнняў. Верагодна, насыпалі за адзін прыём, талакой, ці «вервю», як тады называлася абшчына. Каля асновы насыпу - попельнавугальная праслойка па ўсёй плошчы кургана таўшчынёй 15-30 см.
Пахаванні знойдзены ў трох месцах. Першае - каля ўсходняга краю кургана ў попельна-вугальнай праслойцы. Выяўлена ручной работы гліняная ўрна, вышынёй 26 см. Урна банцараўскай культуры да краёў напоўнена спаленымі касцямі. Іx агульная вага 1,6 кг. Перад тым, як зрабілі насып, яе закапалі на месцы вогнішча.
Другое пахаванне знайшлі за 25 м ад урны. На мацерыку сярод рэшткаў вялікага вогнішча плошчай 24 кв. м, таўшчынёй 0,4 м выяўлена мноства (да 3 кг) касцей некалькіх целаў нябожчыкаў. Усе рэчы знішчаны агнём. Знойдзены кавалкі касцяных вырабаў, фрагмент арнаментальнай касцяной пласціны, перагнутая бронзавая бляшка ад рамяна. Асаблівае значэнне для датавання маюць бляшкі-шкарлупінкі, якіх было 19 штук. Гэтыя невялікія бронзавыя вырабы дыяметрам звыш 1 см служылі, відаць, упрыгожаннем рамяня знатнага чалавека. Бляшкі-шкарлупінкі - характэрная асаблівасць пскоўскіх курганоў і, мабыць, адлюстроўваюць уплыў культуры заходнефінскага насельніцтва. Яны датуюцца IV-VI стст. Сярэдзінай першага тясячагоддзя н. э. можна прыкладна датаваць узвядзенне доўгага кургана Атокінскага могільніка.
За 2 км ад урочышча Атокі знаходзіцца другі курганны могільнік - Павалішына. Ен налічвае 11 курганоў: адзін падоўжаны, астатнія круглыя. У невысокім падоўжаным кургане, які двойчы падсыпаўся, урны выяўлены адразу ж пад дзірваном. Некаторыя пасудзіны былі ўпрыгожаны паралельна прачэрчанымі лініямі - «расчосамі», як кажуць археолагі. Такая кераміка датуецца не пазней як IV-V стст. Яна ўласцівая для археалагічных помнікаў кіеўскай культуры другой чвэрці першага тысячагоддзя н. э., якую многія археолагі лічаць славянскай. Напэўна, ужо тады з'явіліся славяне на тэрыторыі паўночнай Беларусі, але прайшло некалькі стагоддзяў, пакуль яны сталі асноўным насельніцтвам гэтага краю.
Улічваючы своеасаблівасць пахавальных помнікаў - доўгія курганы i характэрная для ix слоікападобная i слабапрафіляваная кераміка, можна гаварыць аб лакальным (атокінскім) варыянце банцараўскай культуры ў Беларускім Падзвінні. У наваколлі вёскі Дарахі Гарадоцкага раёна, на беразе возера Сеніца, знайшлі некалькі курганных могільнікаў з матэрыяламі гэтай культуры.
Звычайна археолагі, якія лічаць банцараўскую культуру балцкай, падкрэсліваюць, што паміж ёй i больш познімі славянскімі культурамі на той жа тэрыторыі няма пераемнасці. Праблема пераемнасці ў дадзеным выпадку не можа мець адназначнага тлумачэння. Плямёны рознай этнічнай прыналежнасці змешваліся паміж сабой. Адбываліся асіміляцыйныя працэсы, меў месца балта-славянскі сімбіёз. Таму выявіць выразную пераемнасць у развіцці славянскай культуры на працягу другой паловы першага тысячагоддзя нашай эры - задача надзвычай цяжкая.
Курганы тыпу Атокінскага могільніка VIIІ-IX стст. змяняюцца іншымі, з якімі ўжо можна звязаць летапісных крывічоў. На гэтых курганных могільніках ёсць падоўжаныя i круглыя насыпы. Яны даследаваліся каля вёсак Баркі, Рудня на Полаччыне, Бяскатава, Вышадкі, Смалькі Гарадоцкага раёна. Рэшткі нябожчыкаў знаходзіліся пад насыпам, на гарызонце. Часта спаленыя косці ляжалі ў неглыбокай ямцы, а над ёю - перакулены ўверх дном невялікі ляпны гаршчок. У большасці курганоў было мала інвентару або i зусім яго не было.
Зрэдку сустракаюцца курганы з вялікай колькасцю пашкоджаных агнём жаночых упрыгожанняў, распаўсюджаных у балтаў, характэрных таксама для культуры смаленскіх доўгіх курганоў: бронзавыя трапецападобныя падвескі, шыйныя грыўні, бранзалеты, маністы, у якіх чаргуюцца шкляныя сінія пацеркі з бронзавымі спіралепадобнымі трубачкамі-пранізкамі - дэталямі вянкоў, што насілі на галаве, касцяныя птушкі. Прыкметы курганоў VIII - IX стст.- спаленыя трупы i наяўнасць ляпных гаршкоў з акруглым плячом у ix верхняй частцы, якое захоўвалася таксама ў кераміцы, зробленай пазней на ганчарным крузе. Такім чынам, у доўгіх курганах паўночнай Беларусі пахаваны славянізаваныя балты ці славяне 3 моцным уплывам матэрыяльнай культуры балтаў.
На мяжы X-XI стст. з'яўляюцца круглыя курганы з абрадам пахавання нябожчыкаў, які канчаткова выцесніў крэмацыю, што тлумачыцца распаўсюджваннем хрысціянства. Для полацкіх, як i смаленскіх, крывічоў у XI-XII стст. характэрны пэўны тып упрыгожанняў - бранзалетападобныя драцяныя кольцы з завязанымі канцамі дыяметрам 5-11 см, якія насілі жанчыны на павязцы каля скроняў. Знаходкі скроневых кольцаў памагалі ўдакладніць мяжу паміж крывічамі i дрыгавічамі. Яна праходзіла на поўнач ад Менска, па лініі сучасных гарадоў Заслаўе - Барысаў - Талачын.
Курганы крывічоў XI-XII стст. вывучаліся каля вёсак Багрынава, Драздова, Навінка Талачынскага; Пуцілкавічы Ушацкага; Кублішчы Мёрскага; Ізбішча Лагойскага; Захарнічы, Плусы, Пуканаўка Полацкага раёнаў.
Пры раскопках жаночых пахаванняў акрамя скроневых кольцаў знойдзены шкляныя, сердалікавыя, бурштынавыя пацеркі i падвескі 3 каляровых металаў, зрэдку з сярэбраных арабскіх i заходнееўрапейскіх манет, якія ўваходзілі ў склад маністаў. Былі таксама пярсцёнкі, бранзалеты, спражкі, шыйныя грыўні. У мужчынскіх пахаваннях выяўлены сякеры, нажы, спражкі, зрэдку наканечнікі дзідаў i стрэлаў. Гліняны посуд, зроблены на ганчарным крузе, сустракаецца ў мужчынскіх i жаночых пахаваннях з сярэдзіны X ст.
Пераважная большасць рэшткаў трупаў змешчана ў курганах галавой на захад (а таксама на паўночны захад i паўднёвы захад).
Такі прынцып пахавання ўласцівы ўсходнеславянскім плямёнам. Усходняя арыенціроўка складае ў некаторых раёнах толькі каля 10 працэнтаў. Напэўна, гэтая з'ява абумоўлена ўплывам балцкай пахавальнай абраднасці. Калі ж нябожчыка клалі галавой на поўнач, значыць мела месца фіна-угорская абраднасць.
Вынікі праведзеных даследаванняў маюць прынцыповае значэнне для тлумачэння працэсу фармавання крывічоў-палачанаў. Наяўнасць культуры доўгіх курганоў можна лічыць сведчаннем з'яўлення славянаў на тых тэрыторыях, дзе гэтыя помнікі вядомыя. Існуе ўзаемасувязь паміж самымі старажытнымі курганамі i паселішчамі банцараўскай культуры на тэрыторыі Беларускага Падзвіння, дзе вылучаецца атокінскі варыянт гэтай культуры. Істотнай рысай яго было пахаванне ў доўгіх i круглых курганах згодна абрадам трупаспалення.
Хутчэй за ўсё, помнікі трэцяй чвэрці першага тысячагоддзя н. э., як гарадзішчы, так i курганы, адлюстроўваюць перыяд гісторыі, калі славяне праніклі на велізарныя тэрыторыі, якія былі заселены балтамі i фіна-уграмі. У выніку склалася рознаэтнічная археалагічная культура. У Беларускім Падзвінні ўзнік лакальны балта-славянскі яе варыянт.
У VIII-IX стст. мела месца другая хваля славянскай каланізацыі Беларускага Падзвіння, прыкметай чаго з'яўляецца наяўнасць вылепленых рукамі пасудзін «з плечыкамі». Аднак гаварыць пра канчатковую славянізацыю насельніцтва нельга. Балцкія элементы ў культуры доўгіх курганоў, а значыць і культуры ранніх крывічоў, займаюць істотнае месца.
Каланізуючы лясную зону, уступаючы ў цесную сувязь з мясцовым насельніцтвам, славяне набывалі ў пэўнай ступені культурна-этнаграфічныя асаблівасці абарыгенаў, наследавалі элементы ix матэрыяльнай культуры. Новая этнічная супольнасць, якая фармавалася ў выніку змяшэння славянаў з мясцовымі балтамі, была славянамоўнай. Вось чаму старажытны летапісец ніколі не адносіў крывічоў да неславянскага насельніцтва, а візантыйскі гісторык X ст. Канстанцін Парфірародны пры пераліку славянскіх плямёнаў ва Усходняй Еўропе называў крывічоў.
Вакол буйнейшых цэнтраў крывічоў - Полацка i Смаленска - узнік мясцовы смаленска-полацкі дыялект. У XII-XIII стст. ён адыграў значную ролю ў фармаванні беларускай народнасці. Паводле высновы лінгвістаў, дыялект быў прамежкавым звяном паміж гаворкамі паўночных крывічоў, з аднаго боку, дрыгавічоў - з другога. На мяжы рассялення крывічоў-палачанаў і дрыгавічоў была шырокая паласа змяшэння гэтых дзвюх этнічна блізкіх груп усходнеславянскага насельніцтва, што зрабіла ўплыў на працэс кансалідацыі беларусаў.