Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
У студзені я наведаў знаёмага ў Лідзе і меў магчымасць паехаць у Мінойты, якія ляжаць ад Ліды за некалькі кіламетраў. Жадаў дапоўніць і скарэктаваць свае ўражанні праз непасрэдны кантакт з мясцовымі людзьмі.
Як вядома, касцёл у Мінойтах, зараз філія, хутка павінен стаць парафіяй. Цяпер тут маецца драўляны касцёл Сэрца Езуса і блажэннага Андрэя Баболі. Парафія паўстала некалькі гадоў таму па ініцыятыве ксяндза-каноніка Караля Любянца і да гэтага часу мае заданне каардынаваць высілкі кліру Віленскай архідыяцэзіі па навяртанні праваслаўных у лацінскі абрад. Адсюль бачна, што лацінскія Мінойты з'яўляюцца адпаведнікам усходняга Альберціна а. езуітаў.
Некалькі гадоў тут жыў у двары і рупліва працаваў ксёндз-канонік Любянец. Зараз тут яшчэ ўсё дыхае яго духам, прынцыпамі і метадамі. У гэтым годзе яго замяняе адухоўлены і поўны запалу кс. Ал. Зон, які не толькі служыць у касцёле, але выконвае абавязкі катэхеты ў народных школах. Мае шмат працы і можа цалкам аддацца місіянерскай дзейнасці. У гэтым яму дапамагаюць некалькі місіянерак-катэхетак. Гэта тыповыя некваліфікаваныя настаўніцы, якія працуюць у нас ад Польскай школьнай мацеры і з'яўляюцца прадстаўнікамі ад эндэкаў у адукацыі. Думаў, ці варта ўступаць з імі ў размову і якую інфармацыю яны могуць даць. Звяртаюся да катэхеткі, якая выглядае вельмі інтэлігентна. Паненка нудзіцца на вёсцы, таму не можа стрымацца перад незнаёмым прыбышам з горада і расказвае мне, што за нудная старая пані і панны ў двары, якія, уласна, і далі пляцоўку ў Мінойтах і ствараюць матэрыяльныя ўмовы для побыту. (Маёнткам Мінойты ў 1930-я гг. валодалі Зоф'я і Анеля Гадачэўскія. - Л. Л.) Далей даведаўся, што "фундатаркі" здымаюць, аднак, з абдораных даніну праз працяглае, непатрэбнае і надакучлівае ўмяшанне не толькі ў побыт катэхетак, але нават і ў касцельную працу ксяндза. Як мог, супакоіў маладую дзяўчыну надзеяй на змены да лепшага. Ад размовы пра дзедзічак і дабрадзеек Мінойтаў перайшоў да таго, што мне найбольш цікава. Спытаў пра ўмовы, мэты, метады, поспехі і няўдачы. Размаўляем далей, а час ідзе хутка. Пераконваюся, што мая суразмоўца - насамрэч шляхетная па сутнасці дзяўчына, толькі, згодна з модным зараз вызначэннем "з туманам", думаю, што, каб не гэты туман у галаве ...
А зімовы поўдзень хутка пераходзіць у вечар. Снег пачынае мець фіялетавае адценне. Над комінамі з'яўляецца дым, нагадваючы пра вялікую каштоўнасць агню для чалавека ў гэтую пару года. У гэты час вяртаецца невядомы мне да гэтага часу ксёндз філіяльнага касцёла Зон. Вяртаецца задыханы ад хады па вясковых школах, добра адлеглых адна ад другой. Здымае з сябе неверагодную колькасць швэдраў і кажухоў, і бачна, што гэта вельмі худы і кволы чалавек. Ад ранішняга сняданку нічога не меў у роце і такі бледны! Задаю яму толькі некалькі пытанняў пра місійную пляцоўку ў Мінойтах. Проста не маю адвагі даўжэй яго затрымліваць і, падзякаваўшы ксяндзу за размову, спяшаюся на цягнік да Вільні. Па дарозе запісваю ў блакнот уражанні і інфармацыю.
Падмуркам, на якім з'явілася гэтая пляцоўка ў Мінойтах, з'яўляецца думка, што толькі лацінскі і польскі каталіцызм ёсць у нас сапраўдным і грунтоўным. Адсюль і мэта, якой прысвячаюць сваю працу ксяндзы і катэхеткі ў Мінойтах і гэтым практычна супрацьстаўляюць сябе ўсходняй пляцоўцы ў Альберціне, і памылковаму, па іх меркаванні, плану тамтэйшых езуітаў, даказваючы слушнасць сваіх падыходаў па старых рэцэптах эндэкаў.
Прыгледзімся бліжэй да іхніх метадаў. Пляцоўка ў Мінойтах з'яўлялася б малаактыўнай, каб была накіравана толькі на беларусаў, якія жывуць побач. Прысылаюць ім вернікаў з іншых парафій у якіх сядзяць пробашчы-аднадумцы па непрыняцці ўсходняга абраду. А якія відавочныя вынікі мае гэтая праца? Пад ультра-лацінскім і паланізатарскім уздзеяннем кяндза-каноніка Любянца, насельніцтва яшчэ больш усвядоміла сваю прыналежнасць да свайго веравызнання і нацыянальнасці, і гэтае адчуванне ўзмацнілася і нават фанатызавалася. Каб нешта змяніць патрэбна праца шматлікіх місій і доўгі час. Калі справа ідзе аб праваслаўных, Мінойты працуюць зараз "на экспарт". Прысланага з далёкай стараны праваслаўнага (ці праваслаўную) адразу накіроўваць да ксяндза. Адбыўшы з ім размову, ён пераходзіць пад апеку катэхетак. Таксама, як бонус, атрымлівае гарачы абед. Падрыхтоўка да прыняцця лацінскага абраду не доўжыцца доўга, толькі 1 - 3 дні. Зразумела, гэта залежыць ад кандыдата, але шмат часу не трацяць, і таму хутка наступае прыняцце веры.
Сярод асоб, якія пераходзяць у лона каталіцызму, найбольш тых, хто робіць гэты крок з-за матэрыяльных, службовых, матрыманіяльных і іншых падобных чыннікаў. Такі празелітызм найменей дбае аб хоць мінімальным пазнанні каталіцкай веры. Катэхізацыя ў такім выпадку ператвараецца ў нэндзу і фарс, які добра адчуваюць абодва бакі. Такі ўшчэнт зматэрылізаваны катэхізуемы, можа без розніцы прыняць любую веру, будзе абыякава ставіцца да ўсялякіх цырымоній любога культу, падпіша любую форму, якую яму прапануе каплан. Кіраўніцтва духоўнай пляцоўкі ў Мінойтах скардзіцца, што "навёрнуты" такім чынам вернік ці хутка знікае праз натуральнае вяртанне дахаты ў стан прымака да жонкі і далейшы выезд альбо дае пра сябе знаць праз нейкі час, калі выказвае незадавальненне зробленым крокам - у іх тады ўжо маецца нейкі стаж. Але гэта не незадавальненне верай, а крыўда пасля атрымання пасагу, не выплачанай цалкам абяцанай грашовай сумы ці не атрыманне нейкіх рэчаў, хтосьці памыліўся з жонкай, іншая незадаволена мужам. Таго ўсё ж не прынялі ў паліцэйскую школу, гэты не стаў вознікам ці наглядчыкам у турме. Хто пералічыць прычыны ўсіх гэтых крыўдаў. Прыкра слухаць скаргі гэтых людзей, а тым больш чытаць іх поўныя незадавальнення і жалю лісты.
- Ці бываюць адпадзенні і вяртанне ў праваслаўе? - пытаюся.
- Такіх выпадкаў мы не ведаем.
- ?!
- Упэўнена кажу, што тыя, хто перайшоў у каталіцтва, ніколі ўжо не будуць хадзіць у царкву - з апломбам, і нават не задумаўшыся, адказалі мне.
Падумаў тады. Можа быць гэтыя людзі і насамрэч больш ніколі не будуць хадзіць у царкву, але ці будуць яны хадзіць у касцёл на лацінскую імшу з польскім казаннем? That is question. Пасля перапынку ў хвілю, размова на гэтую тэму прадоўжылася.
- Ну, добра! Але ці маеце для навёрнутых такім чынам нейкую літаратуру. Словам, што ім даеце на дарогу? - пытаю
- Відочна, з гэтым ёсць праблемы. Да гэтага часу Мінойты не займаліся ніякай выдавецкай дзейнасцю. Бракуе сродкаў.
- А які попыт мае ў Мінойтах выдаваны па-беларуску ўніяцкі часопіс альберцінскіх езуітаў "Да злучэння"? Ці "К соединению"? - працягваю далей.
- Што за ідэі? З таго часу як існуе наша пляцоўка ў Мінойтах, мы не далі ў рукі мясцоваму люду аніводнага выдання па-беларуску. Бо на што? Праца місіі павінна адбывацца на па-сапраўднаму культурнай мове, такой мовай, без сумнення, ёсць польская мова. Некультурных гаворак, як беларуская - ніколі і нідзе ўжываць у сваёй працы не будзем. Дарэчы, народ гэтага не хоча, мы паўсюдна бачым жыватворчае вяртанне да польскасці.
Паварочваю гаворку на іншую тэму і праз хвіліну пытаюся:
- Існуюе шмат кніжак для праваслаўных на рускай мове, яны раней ці зараз былі выдадзены ў Кракаве руплівымі польскімі езуітамі. Езуітам ніхто не можа адмовіць ні ў польскім патрыятызме, ні ў каталіцкай прававернасці. Як быць з гэтым?
- Рускі язык сапраўдны належыць да культурных, але карыстацца такой літаратурай у Мінойтах мы не плануем. Чым хутчэй той, хто прыняў лацінскі абрад, забудзе сваю беларускую ці рускую мовы і стане палякам, тым лепей будзе як з духоўнага боку, гэтак і з матэрыяльнага. Трэба прыспешваць гэты працэс. Гэта будзе карысным для касцёла, народа і дзяржавы.
- А як бачыцца справа ў лічбах? - пытаюся ў адной з паннаў-катэхетак.
- Наогул мы перабольшваем лічбу навяртаных, перабольшваем яе. Насамрэч у нас яшчэ не так усё добра. Праца ідзе вельмі павольна і неахвотна, але маем надзею на лепшае, - дадае ў канцы.
- Дазволіць мне пані ў канцы задаць ёй апошняе пытанне: чаму канонік Любянец у мінулым годзе пакінуў Мінойты і прыняў абавязкі інспектара ў Віленскай духоўнай семінарыі?
- Пэўна, будзе вучыць студэнтаў, як эфектыўна навяртаць праваслаўных беларусаў у лацінскі абрад, каб былі добрымі палякамі. Гэта ў нас, перад усім, зараз самая галоўная духоўная мэта ...
Нажаль!
Przejezdny. (Henryk Konarski.) Jak pracujе Minojty? // Pregląd Wileński. № 3-4, 17 lutego 1935. S. 9-10.
Пераклад Леаніда Лаўрэша.