Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Так ужо сталася, што шэраг імёнаў дзеячаў нашай літаратуры нібыта выкрасліла гісторыя. Сярод ix - беларускі пісьменнік XVII ст., царкоўны дзеяч, трэці уніяцкі мітрапаліт Іосіф Вельямін Руцкі.
У 1574 г. у Вялікім княстве Літоўскім, у радавым маёнтку Рута, які
знаходзіўся непадалёк ад Наваградка, у сям'і Фелікса Вельяміна Руцкага i Багумілы Корсак нарадзіўся сын. Бацькі - пратэстанты, сына ахрысцілі грэчаскім праваслаўным абрадам. I назвалі яго Янам.
Першапачатковую адукацыю Ян набыў у сваім маёнтку, потым вучыўся ў Віленскай школе кальвіністаў. Пасля смерці бацькі ў 1590 г. насуперак волі маці, ён выправіўся ў Прагу з мэтай паступлення ў Карлаўскі універсітэт. Але пасля кароткага знаходжання ў Празе i прыняцця там каталіцтва, будучы пісьменнік едзе ў Вюрцбург (Баварыя) i паступае ў мясцовы універсітэт. Праз тры гады паспяхова яго заканчвае, атрымаўшы званне доктара філасофіі. Далей Ян збіраецца дасканала вывучыць i тэалогію, але маці, якая была кальвіністкай, даведаўшыся, што перахрысціўся i прыняў каталіцтва, настойвала на яго вяртанні дадому. Ні яна, ні апекуны не пажадалі даць Яну грошы для далейшай адукацыі.
У гэты час з Рыма ў Літву праз Вюрцбург вяртаецца айцец Бокса, пракуратар польскай езуіцкай правінцыі. Ен адразу ж зразумеў, якім набыткам для каталіцкай царквы можа стаць Ян Вельямін Руцкі. Айцец Бокса параіў яму паступіць у Рымскую грэчаскую калегію, куды той i пайшоў з «торбай за плячыма i з посахам у руках».
У Рыме Ян Вельямін Руцкі з'явіўся, як паведамляе яго біёграф Рафаіл Корсак, недзе каля 1600 г. У грэчаскай калегіі, згодна з яе статутам, дазвалялася вучыцца, толькі прыняўшы праваслаўны абрад. Пры дапамозе высокаадукаваных уніяцкіх місіянерау, якіх якраз i рыхтавала гэта калегія, рымскі папа імкнуўся пашырыць свае духоўныя ўладанні на праваслаўным Усходзе. Руцкі толькі пасля другога папярэджання папы Клімента VIII перад самым заканчэннем грэчаскай калегіі дае абяцанне захоўваць праваслаўны абрад.
Недзе ў 1603 г. Ян Вельямін Руцкі едзе ў Вільню. Тагачасны уніяцкі мітрапаліт Іпаці Пацей не знаходзіць Яну ніякай справы i прапаноўвае яму разам з сынамі віленскага войта князя Радзівіла ехаць за мяжу. Аднак Руцкі выпраўляецца ў родны маёнтак Руту. Але i там ён не затрымліваецца. Моцнае жаданне маці ажаніць яго прымусіла Яна Ў хуткім часе пакінуць бацькаўшчыну. Eh вяртаецца ў Вільню, i па намаганню віленскага каталіцкага епіскапа Бенядыкта Войны назначаецца Іпаціем Пацеем на месца рэктара уніяцкай манаскай школы пры Святатраецкім манастыры.
У гэты час Янам Вельямінам Руцкім напісана вельмі важная для разумения яго жыцця i дзейнасці праца «Discursus...» («Разважанні аднаго рускага а6 выпраўленні стану грэчаскага абраду, напісаная ў Вільні ў студзені 1605 г.»).
Тут ён піша, што самавольства i загана хрысціянскай дысцыпліны i навукі пануюць ва ўсёй царкве, а таму шмат у ёй ілжэпастыраў i лжэнастаўнікаў, шмат ерасі i расколаў. Не клапоцяцца аб сваёй пастве нават епіскапы. Такое злачынства ў рускай (беларуска ўкраінскай - I. В.) царкве, як заўважае аўтар, адбываецца па дзвюх прычынах: па-першае, пастыры не валодаюць дасканала царкоўнай навукай; па-другое, ад недасканалага i недастаткова святога ix жыцця. Калісьці, гаворыць далей Руцкі, у грэчаскай царкве квітнелі i навука, i святасць жыцця, яе пісанні правіламі веры прызнавала i Рымская царква. Зараз гэтага, як у грэчаскай, так i ў рускай царкве, ияма. Няма ў ёй ні навукі, ні настаўнікаў. Таму, паводле
Руцкага, патрэбна ўзяцца за лепшую адукацыю епіскапаў i пастыраў у духу манаскага жыцця. Па дапамогу ж трэба звярнуцца да рыма-каталіцкай царквы, у якой ёсць i навука, i святасць жыцця.
Далей аўтар ставіць пытанне аб тым, якія настаўнікі лепшыя - свецкія ці духоўныя. Каб адказаць, Руцкі звяртаецца да гісторыі беларуска-ўкраінскай асветы. Аўтар прыходзіць да высновы, што неабходныя школы па тыпу езуіцкіх, ордэна Бенядыкта, ад якіх была б i царкве карысць. Адначасова ён выказвае пажаданне, каб моладзь вучылася толькі ў сябе на радзіме.
Падагульняючы свае разважанні, Руцкі пералічвае будучыя здабыткі ад перабудовы духоўнай адукацыі: 1) у манахаў будзе навука i дасканалае жыццё; 2) будуць добрыя духоўнікі i прапаведнікі; 3) адкрыюцца добра абсталяваныя школы, з якіх будуць выходзіць сапраўдныя царкоўныя пастыры i паважаныя дзяржаўныя дзеячы; 4) на епіскапскіх кафедрах будуць людзі, якія ведаюць абавязкі сваёй службы i добра ix выконваюць; 5) адкрыецца шырокая дарога для дабрадзеяння людзям грэчаскага абраду. Праз усё гэта, заканчвае Руцкі свой «Discursus», «...праславіцца намі імя Бога i ўпрыгожыцца ЯГО святая царква».
«Discursus» - занатаваныя на паперы мары трыццацігадовага Яна Вельяміна Руцкага. У далейшым жа Алногія думкі, выказаныя ў гэтым сачыненні, ён ажыццявіў у «сваёй практычнай перабудове уніяцкага манаства ў Базыльянскі ордэн» i заснаваў уніяцкія школы новага тыпу.
У канцы 1605 г. Руцкі разам з манахам ордэна босых Кармелітаў Паўлам Шыманам адпраўляецца ў Маскву, і, як заўважае Рафаіл Корсак, некалькі разоў сустракаецца з маскоўскім царом Ілжэдзімітрыем I. Далей Руцкі хацеў ісці ў Персію як місіянер. Але ў гэты час да яго, магчыма, дайшлі звесткі аб смерці папы Клімента VIII, які прымусіў Яна захоўваць праваслаўны абрад. I ён, заехаўшы на некаторы час у Вільню, едзе ў Рым, каб прасіць новага папу Паўла V зняць 3 яго гэтае абяцанне. З вялікай цяжкасцю Руцкі дасягае запаветнай мэты. Але ён не пажадаў перайсці i ў каталіцтва, вырашыўшы аддаць сябе справе уніі, яе арганізацыі, згуртаванню.
I, нарэшце, у дзень святога архангела Міхаіла, 6 верасня 1607 г., Ян Вельямін Руцкі прымае манаства Базыльянскага ордэна. А ўжо 1 студзеня 1608 г. набывае новае духоўнае імя - Іосіф, пад якім ён i ўвайшоў у гісторыю беларускай літаратуры.
Малады манах Іосіф, рыхтуючыся да прамовы на публічным дыспуце аб веры 8 студзеня 1608 г., друкуе шэсць кароткіх багаслоўскіх артыкулаў пад загалоўкам «Тэзісы аб таемствах царкоўных» («Theses») паралельна на царкоўнаславянскай i старапольскай мовах. Ен абвяргаў ілжэвучэнні ерэтыкоў, у асноўным пратэстантаў, тым самым выявіў сваё веданне i святаайчыннай літаратуры, i пратэстанцкай. Гэты твор, між іншым, уключыў у сваю «Гісторыю беларускай (крыўскай) кнігі Вацлаў Ластоўскі.
Пасля смерці Іпація Пацея, Іосіф Вельямін Руцкі 8 жніўня 1613 г. становіцца трэцім уніяцкім мітрапалітам «Всея Руси». А 18 ліпеня 1614 г. папа Павел V зацвердзіў яго мітрапаліцтва. Складзены Руцкім у 1617 г. статут уніяцкага ордэна Святога Базыля быў падтрыманы на сойме прадстаўнікоў уніяцкіх манастыроў.
У пачатку двадцатых гадоў XVII ст. аднавілася літаратурная палеміка між прыхільнікамі уніяцтва i праваслаўя. Асноўныя спрэчкі вяліся паміж Мялеціем Сматрыцкім з праваслаўнага боку i Іосіфам Вельямінам Руцкім - з уніяцкага.
Берасцейскі царкоўны сабор 1596 г. распаўся на два лагеры - тых, хто прыняў унію, i тых, хто застаўся ў праваслаўі. У выніку гэтага частка царкоўнай грамадскасці Беларусі i Украіны падзялілася на праваслаўе i уніяцтва. Спрэчкі паміж імі ў асноўным вяліся вакол пытання - які з двух сабораў правамоцны. Уніяты трымаліся погляду, што справа уніі належыць да іерархіі падпарадкавання рымскаму папе. Праваслаўныя ж абапіраліся на царкоўныя каноны i сцвярджалі, што нельга вырашаць долю беларускай i ўкраінскай царквы без канстанцінопальскіх патрыярхаў. У сваю чаргу уніяты абвінавачвалі праваслаўных у змовах са схізматыкамі (пратэстантамі) i з турэцкім султанам. Турцыя ў гэты перыяд ваявала з Рэччу Паспалітай, а Канстанцінопаль - духоўны цэнтр праваслаўя - з 1453 года быў ужо пад туркамі.
Традыцыйнымі ў палемічных спрэчках былі пытанні аб першынстве Рымскага папы, аб паходжанні Святога Духа, пра чысцец, праснак i квасны хлеб, форму прычасця, пост, пра хроснае знамение, выкарыстанне абразоў, новы каляндар i іншыя абрадавыя дагматычныя рознасці.
у дваццатых гадах XVII ст. традыцыйны аспект палемік адыходзіць ужо на другі план. Асноўная ўвага акцэнтуецца на абставінах тагачаснага духоўнага i свецкага жыцця Беларусі i Украіны, а таксама на стылістычных прыёмах вядзення палемікі. Гэта якраз можна ўбачыць у працах Іосіфа Вельяміна Руцкага «Sowita wina» («Падвойная віна») i «Ехаmen obrony» («Экзамен абароны»).
Узнікненне літаратурнай палемікі ў дваццатых гадах XVII ст. мела i сваю прадгісторыю. У гэты час працягвалася вайна паміж Рэччу Паспалітай i Турэцкім султанам. Каб заручыцца шчырасцю з боку воінаў праваслаўнай веры, кароль Жыгімонт III падтрымліваў уніятаў у ix духоўнай спробе не падзяліць хрысціянскую рэлігію на два варожыя лагеры i знаходзіць кампрамісы паміж каталіцтвам i праваслаўем. Уніяты лічылі, што абрад з праваслаўнымі ў ix адзін, i таму вышэйшая царкоўная іерархія, якая з 1596 г. належала уніятам, распаўсюджваецца i на праваслаўных.
Маскоўская дзяржава пасля падзення Канстанцінопаля абвясціла сябе «Трэцім Рымам», цэнтрам усёй Русі i праваслаўя. Яна лічыла, што ўсе ўсходнеславянскія землі, дзе ёсць праваслаўныя прыходы, нават у Кіеўскай мітраполіі, падпадаюць пад яе духоўнае кіраўніцтва, бо ад улады царкоўнай зусім недалёка да ўлады свецкай, чаго так хацелі маскоўскія цары. А згодна з каралеўскімі канстытуцыямі 1607, 1609 i 1618 гг. большыя прывілеі ў Рэчы Паспалітай аддаваліся уніяцкім прыходам. I без згоды караля пасвячаць на вышэйшыя духоўныя пасады было нельга.
У 1620 г. па запрашэнню запарожскага казацкага гетмана Пятра Канашэвіча Сагайдачнага ў Кіеве з'явіўся ўпаўнаважаны Канстанцінопальскага патрыярха, Ерусалімскі патрыярх Тэафан, які вяртаўся з Масквы. Ен аднавіў вышэйшую праваслаўную іерархію, пасвяціўшы на занятыя уніятамі епіскапіі без дазволу караля Рэчы Паспалітай новых іерархаў, сярод якіх быў Мялецій Сматрыцкі, пасвечаны на Полацкую архіепіскапію.
Напружаныя адносіны з Маскоўскай дзяржавай, якая варожа сябе вяла ў час польска-турэцкай вайны, скрытая пагроза ад праваслаўнага казацтва i аднаўленне патрыярхам Тэафанам вышэйшай праваслаўнай іерархіі вымусілі караля Рэчы Паспалітай Жыгімонта ІІІ сваімі граматамі абвясціць Тэафана турэцкім шпіёнам (вядома, ён з Ерусаліма ў Маскву праз Турцыю хадзіў), а новых іерархаў прыцягнуць да судовай адказнасці за здрадніцтва.
Але асаблівых вынікаў гэта не прынесла. Тады мітрапаліт Іосіф выклікаў Мялеція Сматрыцкага i пасвячонага патрыярхам Тэафанам на Кіеўскую мітраполію Іёва Барэцкага на адкрыты мітрапаліцкі суд у Вільню. Яны на суд не з'явіліся, i ў адказ на несправядлівыя папрокі i ганебныя знявагі Мялецій Сматрыцкі ад імя Віленскага праваслаўнага брацтва выдае кнігу «Верыфікацыя (апраўданне) нявіннасці», якая вытрымала два выданні.
«Верыфікацыяй» Сматрыцкі абвяргаў абвінавачванні, паказаў, якія беспадстаўныя крыўды церпяць беларускі i украінскі праваслаўныя народы. Вінаватымі ў ганебным стане праваслаўных Сматрыцкі лічыў уніятаў, якіх ён называў «гермафрадытамі», «здрадлівымі стральцамі», «патварлівымі вуснамі». Праваслаўны аўтар рабіў вывад, «што унія, акрамя бясконцых прыніжэнняў, абражанняў i здзекванняў, нічога добрага не прынесла i прынесці не можа ні шляхце, ні мяшчанам, ні простым людзям». У адказ Іосіф Вельямін Руцкі ад імя «сходу грамады Віленскай Святатраецкай царквы пры манастыры Базыльянскага ордэна» выдае працу «Падвойная віна».
Зыходзячы з традыцыі, Вельямін Руцкі адразу ж звяртаецца да чытача са змястоўнай прадмовай, у якой тлумачыць назву свайго сачынення: «Ліха грашыць, але ў граху быць упартым, абараняць яго, указваць, што ён грахом не з'яўляецца - падвойная віна». Ен скіроўвае гэты твор супраць тых, каго «менаваць трэба здраднікамі Рэчы Паспалітай i шпіёнамі цара турэцкага, у час небяспечнай вайны з паганцам». Каб яшчэ больш пакрыўдзіць сваіх супраціўнікаў, уніяцкі мітрапаліт іранічна заўважае: «Раз яны свайму скрыпту такую назву далі, так мы i аўтараў яго: не будзем зваць адшчапенцамі, альбо налівайкамі, бо зараз на праўду гневаюцца, а Верыфікатарамі».
«Падвойную віну» Іосіф Вельямін Руцкі падзяліў на дванаццаць раздзелаў, але ў прадмове яшчэ звяртае ўвагу чытача на своеасаблівую кампазіцыю «Верыфікацыі», дзе «няма ні падзелаў, ні лістоў» i раіць чытачу адначасова са сваім творам карыстацца «Верыфікацыяй нявіннасці», каб «ведаць змест у самім іхнім пасланні». У кожным раздзеле Руцкі канцэнтруе ўвагу на адной галоўнай думцы, якую выносіць у падзагаловак, i потым у барочных традыцыях нанізвае шэраг разгорнутых палажэнняў. Пісьменнік асэнсоўвае падзеі, звязаныя з духоўным жыццём тагачаснай Беларусі i Украіны, абгрунтоўвае свой погляд на гэтыя падзеі i абвяргае ўсе «абароны» свайго апанента, выкарыстоўваючы новыя метады вядзення спрэчкі. Так, ён цытуе «Верыфікацыю нявіннасці», потым аналізуе цытату, яе выкрывае, акцэнтуючы ўвагу чытача на недарэчнасцях стылю, «што асуджае Верыфікатар», i ўжо сваімі довадамі разбівае праваслаўнага аўтара. Адначасова мітрапаліт падрабязна расказвае, як павінна, згодна з законамі «Яго Велічы Караля» i «як вучаць кананісты», адбывацца пасвячэнне.
Уніяцкі пісьменнік робіць экскурс у гісторыю, спасылаецца на Маскоўскую хроніку i заўважае, што ва ўсіх краінах грэчаскага багаслужэння «людзі духоўныя са званнямі i бенефіцыямі сваймі падпарадкоўваюцца панам сваім». «Сапраўды недаразвіты розум у той галаве, якая дыктавала такое фактычнае меркаванне, што ў рымскім багаслужэнні каралі польскія маюць права вылучаць епіскапскія званні, а ў грэчаскім не маюць», - гаворыць ён. У такой спрэчцы argumentum ad persona, разлічанай акрамя чытача i на таго, з кім вядзецца палеміка, Руцкі не абмяжоўвае сябе ў эпітэтах. Аўтара «Верыфікацыі нявіннасці» ён абражае нават i на лацінскай мове, называючы «прыстасаванцам свайго розуму» («opportet esse memorem»), выкарыстоўваючы ўстойлівы класічны выраз.
У чацвёртым раздзеле Вельямін Руцкі больш змястоўна распавядае, якая ў «Верыфікатара» «дурная смеласць», каб у друк падаваць прыватныя лісты караля i сенатараў. Уніяцкі пісьменнік выказваецца аб простых законах этыкі, што без дазволу асобы, якой належыць аўтарства, друкаваць гэтыя лісты «хаця i публічныя, хаця i вядомыя ўсім... не адважацца друкары».
У трэцім, чацвёртым i шостым раздзелах размова ідзе ў традыцыйным аспекце рэлігійнай палемічнай публіцыстыкі. Руцкі звяртаецца да гісторыі паходжання праваслаўя на Русі, паказвае духоўнае становішча краін з грэка-праваслаўным абрадам, тлумачыць правы канстанцінопальскіх патрыярхаў на беларускіх i ўкраінскіх землях, спасылаючыся на канстытуцыю i духоўныя каноны, накіроўвае ўвагу чытача на кнігу «Абарона адзінства», выдадзеную уніятамі ў 1617 годзе.
Раздзелы восьмы, дзевяты i дзесяты «Падвойнай віны» сведчаць аб тым, што Іосіф Вельямін Руцкі быў дасканалым стылістам. Там ёсць i едкая насмешка, i імкненне да вострых кантрастаў, i тая свабода, з якой адбываюцца скачкі з «высокага» на «нізкі» планы. З тонкім сарказмам ён параўноўвае аўтара «Верыфікацыі» з тым, «хто рад у печы ляжаць, ды каб іншы апёкся». Пісьменнік бязлітасна прыніжае праваслаўных, паказвае, што ў ix «колькі галовак разумных, столькі i вер'». Пэўна, Іосіф Вельямін Руцкі мае на ўвазе наяўнасць розных праваслаўных аўтакефалій, бо ніжэй у гэтых раздзелах заўважае: «кажа Верыфікатар»: «Вы (уніяты - I. В.) не рымскага багаслужэння, паколькі інакш набажэнства ў цэрквах адпраўляеце, i не грэчаскага, бо патрыярху грэчаскаму не падпарадкоўваецеся. Дам спачатку апеляцыю: Масква не падпарадкоўваецца патрыярху грэчаскаму, а свайму, які ў Маскве знаходзіцца, таксама i сербы i балгары маюць свайго, а не падпарадкоўваюцца грэчаскаму, але ж не кажаш, што яны не грэчаскага набажэнства... Так i нам,- працягвае Руцкі, - не абавязкова падпарадкоўвацца патрыярхам грэчаскім, бо... ёсць дагмат веры, у які людзі ўсёй хрысціянскай рэлігіі верыць павінны...»
Ва уніяцтве Іосіф Вельямін Руцкі бачыць тую сілу, якая павінна калі-небудзь з'яднаць праваслаўную i каталіцкую абраднасць. Але ён, навучэнец каталіцкіх настаўнікаў, перавагу аддаваў каталіцкай дагматыцы.
На сачыненне Іосіфа Вельяміна Руцкага Мялецій Сматрыцкі ад імя «манахаў брацтва Віленскай царквы Святога Духа» адказвае «Абаронай апраўдання», дзе таксама як i Руцкі, выкарыстоўвае тую ж барочную напышлівую мудрагелістасць слоў 3 мэтай «выкрыцця» свайго асноўнага апанента. Руцкі адказвае новым сачыненнем «Экзамен абароны».. Разбіўшы яго на тры амаль роўныя часткі, мітрапаліт ужо ў прадмове пачынае выкрывальную пропаведзь. «Многа слоў, i слоў з'едлівых у «Абароне апраўдання»,- гаворыць Руцкі,- а калі не маеш рацыі, маеш многа слоў». Каб яе аўтар «сабе мудрым не здаваўся, i на людзях каб за мудрага не лічыўся, а па простаму, каб сябе i людзей не падманваў», «мы выдаем наш экзамен i паказваем, якая слабая ix абарона», бо,- абураецца Вельямін Руцкі,- «абаронец «Верыфікацыі» закрануў тыя пытанні, якія нельга закранаць». Хаця «мы i абяцалі, як i цар Саламон, не адказваць дурному на дурноту яго», уніяцкі пісьменнік зноў выкрывае «нявіннасць» Сматрыцкага i зноў, як у «Падвойнай віне», засяроджвае ўвагу на яго стылі: «У брацкай падобна канцэлярыі, такі стыль пісання, i то не кожнага брацтва, адно налівайкаўскага». Іосіф Руцкі здзеклівымі эпітэтамі «ўзаемаветліва» параўноўвае праваслаўнага пісьменніка з карчмаром, які «нехрысціянскі аблайвае уніятаў амаль на кожнай старонцы», абзывае «нікчэмным абаронцам». У другім раздзеле Руцкі перыфразай амаль адкрыта ўказвае на аўтарства «Абароны апраўдання» i іншых «скрыптаў ад манахаў Святадухаўскага манастыра». Ен гаворыць, што ўсе «перакручаныя выдумкі» супраць уніятаў ідуць «ад новага Тэолага, ад даўняга Граматыка», намякаючы на агульнавядомы факт напісання Мялеціем Сматрыцкім «Граматыкі славенскай».
«Экзамен абароны» не застаўся незаўважаным з боку праваслаўных. М. Сматрыцкі на яго адказаў новай працай - «Дадаткам...» Пасля яшчэ некаторых пасланняў палеміка паміж уніятамі i праваслаўнымі, у якой удзельнічалі, акрамя Мялеція Сматрыцкага i Іосіфа Вельяміна Руцкага, Тымас Сімановіч, Касьян Саковіч, Мікалай Трызна, Анастась Сялява i іншыя, была завершана.
Літаратурная палеміка стала прыкметнай ужо тым, што ў яе кожным творы пачыналі прасочвацца выяўленне аўтарскай асобы i яе своеасаблівы індывідуальны стыль, нягледзячы на тое, што пісьменнікі выдавалі свае працы ананімна. Хаця аўтары былі духоўнымі асобамі, біблейскі пачатак i цытаванне свяшчэннага пісання ўжо адыходзіць на другі, а то i на трэці план.
Стыль барока садзейнічаў зацвярджэнню ў старабеларускай літаратуры не толькі традыцыйных палемічных жанраў - трактата, дыялога, памфлета, паслання, але i з'яўленню новых - «абароны», «абгрунтавання» i «абвяржэння», адным 3 галоўных стваральнікаў якіх быў уніяцкі мітрапаліт Іосіф Вельямін Руцкі.
Руцкі i далей працягваў сваю літаратурную творчасць. Ен пісаў лісты Рымскаму папе, кардыналам, каралю Рэчы Паспалітай, сябрам, сваім падначаленым i пакінуў пасля сябе вельмі багатую эпісталярную спадчыну на старабеларускай, старапольскай, лацінскай i італьянскай мовах, выдадзеную ў асобным зборніку ў Рыме ў 1956 г. У архівах захоўваюцца недаследаванымі рукапісы ягоных цікавых прамоў, сказаных на розных сеймах i публічных пропаведзях.
У канцы жыцця Іосіф Вельямін Руцкі склаў «Testamentum» («Завяшчанне») на лацінскай мове, які выдаў 28 студзеня 1637 г. у Кракаве, за тыдзень да сваёй смерці. Памёр Іосіф Вельямін Руцкі пятага лютага 1637 г. i пахаваны на могілках Віленскага Святатраецкага манастыра. У геральдычнай кнізе Францішка Пекасінскага апісаны герб роду Вельямінаў Руцкіх: у чырвоным полі звілісты блакітны вуж з залатой каронай на галаве, які трымае ў пашчы зялёны яблык.