Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Ад перакладчыка. Пра ўніяцкага епіскапа Іяакіма Цеханавецкага (ці Цехановіча вядома не шмат. Пасля складання вечных абетаў, у 1710-1711 гг. ён вучыўся ў Віленскім езуіцкім калегіюме. У 1716 г. быў прызначаны Пінска-Тураўскім епіскапам. 15 верасня 1717 г. напісаў ліст літоўскаму канцлеру Каралю Станіславу Радзівілу з прапановай ад звальненні духавенства яго епархіі ад абавязку ваеннай кантрыбуцыі. Епіскапам быў 3.5 гады. Памёр 4 красавіка 1719 г. у Пінску [1].
На тле нястомных і дзіўных атак у прэсе і ў вусных выступах нашай моцна русіфікаванай праваслаўнай царквы на ўсё, што хоць трошкі можна нагадаць пра унію, ці дазваляе дапусціць што унія не была гэткая ўжо і нядобрая, здзіўляе тое, што праваслаўны народ разам з духавенствам у такім важным асяродку як Жыровічы, здаўна шануе святыя мошчы грэка-каталіцкага пінскага і тураўскага епіскапа Яхіма Цеханавецкага (ці Цехановіча), які памёр «in odore sanctitatis» у Пінску 04.04.1719 г. і, згодна з сваёй воляй, як базыльянін, быў пахаваны ў агульнай пахавальні ў Жыровічах.
Асаблівасцю гэтага культу ёсць тое, што ні аўтар (архіярэй Паісій?) апошняй брашуры пра цудоўным абраз Маці Божай Жыровіцкай і кляштар, ні жыровіцкія прапаведнікі ніводным словам не згадваюць, што святы ўладыка Іяакім быў самым прававерным грэка-каталіцкім епіскапам. Па-праўдзе, спасылаюцца часам на класічнага ў гэтай галіне аўтара Сцябельскага [2], але не называюць нават імя епіскапа Іяакіма каб прадухіліць любую цікаўнасць праваслаўных вернікаў да прадмету культу. Выглядае гэта так, як быццам яны жадаюць сказаць праваслаўным беларусам, якія цягнуцца да Жыровічаў: дазваляем вам толькі маліцца да «святителя Божего» Іяакіма, але не дазваляем вам ведаць ні кім ён быў, ні ў што верыў, пра што думаў і што любіў, дзе і як працаваў … Усё гэта «од лукавого» і таму - «не рассуждать» і баста.
Адзін мясцовы турыст у 1936 г. наведаў Жыровічы і сам асабіста, упершыню, зрабіў шэраг здымкаў парэшткаў уладыкі Іяакіма, якія даказваюць, што ў самай вялікай царкве Успення ў Жыровічах маем парэшткі грэка-каталіцкага епіскапа Пінскай і Тураўскай епархіі.
Уладыка Іяакім, як пісаў Сцябельскі, вызначаўся вялікай богабаязню і святасцю жыцця. Епіскапам быў толькі тры з паловай гады, аднак у вачах людзей і Бога стаў святым. Не будзем тут расказваць пра ўсялякія надпрыродныя феномены якія пацвердзілі і ўгрунтавалі веру ў яго святасць, але не можам не сказаць, што калі праз пэўны час адкапалі і адчынілі яго труну, вачам прысутных прадставіўся ўражлівы від: цела ўладыкі Іяакіма не падвяргалася разлажэнню, што, аднак, не з'яўляецца яшчэ доказам святасці, але прымушае царкву вывучыць справу бліжэй.
Ад галоўнага ўвахода ва Успенскі сабор у Жыровічах, знутры з правага боку, ёсць каплічка, у якой пад харамі ў склепе знаходзяцца парэшткі ўладыкі Іяакіма. Цяжка даведацца, ці ўладкавалі яго сюды базыльяне, ці ўжо праваслаўныя. У манастыры жыве паданне, што гэта зрабілі праваслаўныя ў 1870-я калі ачышчалі склепы пад царквой ад пахаваных там законнікаў-базыльянаў і свецкіх людзей. Знойдзеныя ў непарушным стане парэшткі грэка-каталіцкага епіскапа Іяакіма, былі перанесеныя ў царкву Успення. Цікава, што грэка-каталіцкаму епіскапу да нашага часу, праваслаўныя адпраўляюць паніхіду: штогод па два раза - 4 красавіка (дзень смерці епіскапа) і 9 верасня (дзень імянін). З якой мэтай гэта робіцца? Не хочацца верыць, што тут прысутнічаюць выключана ўтылітарныя моманты.
Парэшткі маюць колер цёмнага воску. Працэс муміфікацыі іх насамрэч вельмі цікавы. Як мне непасрэдна ўдалося устанавіць, час пашкодзіў парэшткі нязначна. Ногі высахлыя, аднак рукой прамацваюцца закамянелыя цягліцы і лыткі, якія маюць таўшчыню сустава рукі чалавека. Жывот нават ад лёгкай пстрычкі выдае рэха. Немагчыма даведацца, ці былі парэшткі набальзаміраваны, але, здаецца, не былі. Каб катэгарычна адказаць на гэтае пытанне, трэба было б вывучыць унутранасці, што не хацелася рабіць з-за павагі да памерлага, тым больш, што для гэтага трэба было б рэзаць епіскапскія шаты. Галава не злучана з тулавам, што трэба аднесці да часоў нямецкай акупацыі, калі немцы абшуквалі жыровіцкія цэрквы. Скура на галаве захавалася толькі ў некалькіх месцах але твар, вушы, шыя ў добрым стане. Відавочна, што, як і заўсёды бывае, у носе выкрышыліся берагі ноздраў. Захаваліся вокавыя яблыкі. Вусны высахлі і агалілі вельмі здаровыя зубы. Захаваліся губы, яны нават маюць кармінавае адценне. Шыя выглядае так, што магла б дапамагаць пры вывучэнні анатоміі. Часткова захаваліся нават павекі вачэй.
Не бяруся судзіць, ці гэта прыродная з'ява, ці надпрыродная?
Добра, каб агульны культ святога епіскапа грэка-каталіцкай царквы яднаў два веравызнанні беларусаў. Аднак дарога да гэтага вядзе праз замоўчванне праўды, і хоць праўда ў кароткатэрміновым плане не патрэбная, але з-за інфармавання народа стане актуальнай.
Ad. Soloduch (псеўданім кс. Уладзіслава Талочкі). Аўтар мае здымкі труны і самых парэшткаў уладыкі Іяакіма.
Pregląd Wileński. № 6, czerwca 1937. S. 6-7.
Пераклад Леаніда Лаўрэша.
Некалькі заўвагаў
Так сталася, што грэка-каталіцкі епіскап пінскі Якім (Цэханавецкі ці Цэхановіч) увайшоў у беларускамоўную прастору пад не сваім імем Яўхіма. Трэба помніць, што Грэка-каталіцкая царква ў Беларусі правіла сваё набажэнства на царкоўнаславянскай мове (не блытаць з стараславянскай - этапам развіцця царкоўнаславянскай да XI ст.). Хрысціянскія імёны, большасць з якіх былі грэцкімі па сваім паходжанні, мелі адрозную ад народнай мовы форму. Праблема ўскладняецца тым, што значная частка тых самых імёнаў бытавала сярод беларусаў рымска-каталіцкага вызнання ў польскай форме, а польская мова ў XVIII ст. ужо панавала ў нашым справаводстве. Ахвярай такой разнастайнасці стала імя пінскага епіскапа, якое ў дакументах дайшло ў сваёй польскай форме Joachim (Ёахім), а ў цэрквах гучала па-царкоўнаславянску - Іѡакім (Іоакім). У новы час, калі адбылася масавая секулярызацыя народнай свядомасці, сувязь народных іменных формаў з сваімі славянскімі і польскімі адпаведнікамі часта пераставала быць відавочнай. Так, у выпадку пінскага епіскапа, Іѡакім (Joachim, Якім) пераўтварыўся ў Е҆ѵѳѵ́мїа (Евфімія, Яўфімія, Яўхіма).
Царкоўнаславянская форма імя Іѡакім калькуе грэцкую - Ἰωακεὶμ. Яе польскі адпаведнік Joachim зарыентаваны на лаціну - Ioachim. Грэцкі і лацінскі варыянты перадаюць габрэйскую першаформу Yěhôyāqîm (Йегоакім). Ва ўсходнеславянскай моўнай прасторы, для якой не характэрны збег галосных, гэтае імя займела зручную форму Якім. У слоўніку М. В. Бірылы (Беларуская антрапанімія. Мн., 1966. С. 83) фіксуецца 32 выпадкі з 39 ужывання менавіта такой формы ў XVI - XVIII стст., і па адным разе формы Іоакім, Екім, Акім (мы адразу ўспамінаем караткевічавага пана Акіма Загорскага з «Каласоў пад сярпом тваім»). Польская форма таксама асімілявалася беларусамі ў зручныя для іх Ехім і Яхім (першае сустракаецца 1 раз, другое 3 разы ў 39 выпадках згодна з слоўнікам Бірылы). Яўхім жа ёсць формай славянскага імя Е҆ѵѳѵ́мїй (успомнім нашага выбітнага славіста Яўхіма (Евфимия Фёдоровича) Карскага), якое паходзіць ад грэцкага адпаведніка Εὐθύμιος (Эвфíміос) і праз лаціну мае польскую форму Eutymiusz (Эўтыміуш).
Такім чынам два розных імені Іѡакім і Е҆ѵѳѵ́мїй праз падобнае гучаньне сваіх польскай і беларускай формаў Joachim (Ёахім, Яхім) і Яўхім у наш час аказаліся пераблытанымі, што патрабауе тэрміновага выпраўлення.
Па Якіму Цэхановічу служыліся паніхіды, як па спачылым, а не малебны, як належала б святому. Таму, казаць пра існаванне нейкага культу яшчэ не выпадае, бо ніякім іншым чынам ён не выяўляўся, але, паколькі прыватным чынам мошчы шанаваліся як святыя, то можна гаварыць пра перадумовы для зараджэння культу, які мог сфармавацца канчаткова ў больш спрыяльных гістарычных абставінах.
Труну епіскапа не маглі выкапаць, бо труны жыровіцкіх базылянаў проста ставіліся ў нішы каменных скляпенняў, дзе яны тлелі і ў будучым на спарахнелыя парэшткі маглі паставіць новую труну.
Каплічка, дзе захоўваюцца мошчы, знаходзіцца з правага боку ад галоўнага ўваходу ў сабор, але не пад хорамі - яны знаходзяцца проста над уваходам. Дасталі яго яшчэ базыляне (гэта было абгрунтавана тым, што ён нібыта сам загадаў так зрабіць у сне). Раней у гэтай капліцы пэўны час перахоўваліся мошчы Язафата Кунцэвіча.
Многія з простага люду, напэўна як і з манастырскага, не ведалі пра ўніяцтва епіскапа Якіма, але кіраўніцтва манастыра ведаць мусіла. У 1964 г. намеснік манастыра архімандрыт Антоні (Мельнікаў; у будучым мітрапаліт Мінскі, а пасля Ленінградскі - папярэднік на гэтай катэдры будучага патрыярха Аляксія ІІ) у сваёй магістарскай дысертацыі «Жировицкий монастырь в истории западных русских епархий» прыводзіў гістарычныя звесткі пра еп. Якіма і яго шанаванне.
Паніхіды па Якіму служыліся да пачатку 1990-х гг., калі, як засведчылі тагачасныя студэнты духовай семінарыі, здарыўся прыкры выпадак. У 1991 г. у новаадкрытую (у 1989 г.) Мінскую духовую семінарыю з Маскоўскай быў прысланы выкладнік царкоўных спеваў у сане дыякана. Ён быў вельмі абураны фактам знаходжання мошчаў уніяцкага епіскапа ў саборы праваслаўнага манастыра і надумаў іх скрасці каб выкінуць у возера. Трапіць у капліцу пры зачыненых дзвярах можна было толькі праз прахон з боку хораў, дзе даволі высока. Кажуць, што няўдалы злодзей зламаў сабе нагу, пасля чаго вольны прыступ да мошчаў быў зачынены і паніхіды па Якіму перасталі служыцца. Сам успамін пра гэтыя мошчы з тае пары сцёрся з памяці вернікаў, але мясцовае шанаванне мошчаў працягваецца ў асяродку манахаў і студэнтаў, якія маюць паслушэнства несці дзяжурствы ў храме. Сярод шанавальнікаў мошчаў называюць архімандрыта Мітрафана (Ільіна), які меў рэпутацыю празарлівага старца (зараз, пасля смерці, пачынае складвацца ягоны культ як святога), і цяперашняга архіепіскапа Пінскага і Лунінецкага Стафана (Карзуна), які ў канцы 1980-х гг. быў намеснікам манастыра і першым рэктарам семінарыі. Студэнты сведчылі, што архім. Мітрафан перыядычна арганізоўваў прыкладванне да мошчаў - цалаванне панагíі (абраза Божае Маці на грудзях).
Шанаванне мошчаў уніяцкага епіскапа адукаванымі вернікамі РПЦ МП дзіўным чынам лёгка сумяшчаецца з іх асабістымі рэзкімі антыунійнымі перакананнямі пры афіцыйнай экуменічнай пазіцыі кіраўніцтва іх арганізацыі.
А. Каламыцкі.
[1] WeredaDorota. Biskupi unickiej metropolii kijowskiej w XVIII wieku. Siedlce-Lublin, 2013. S. 43., 44.,63., 339.
[2] Ігнат Сцябельскі (Ignacy Stebelski; каля 1748- пасля 1805) - базыльянін і царкоўны гісторык.