Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Пяць гарадоў і мястэчак, розным спосабам, сцісла злучаны з жыццём Святога Язафата: Уладзімір Валынскі, Вільня, Жыровічы, Полацк і Віцебск. Значная частка жыцця св. Язафата прайшла не дзе-небудзь, а ў нашай Вільні, і менавіта ў гэты час з Яна Кунцэвіча сфармаваўся eximius vir Dei (Вялікі божы чалавек - Л. Л.)
У кнізе акафістаў да св. Язафата, выдадзенай у Супраслі ў 1729 г., акрамя гадзінаў, літаній і малітваў да святога, падаюцца песні, з якіх адна перадае, чым быў да яго наш край.
Русь мяне на свет радзіла,
Літва выхавала,
У Полацку мітру дала,
У Віцебску крывёй заліла
*
У Вялікім Княстве Літоўскім
Ляжу, паграбёны,
Ад Урбана восьмага дабраславёны.
Гэтая ладная і сентыментальная песня дакладна падзяляе несумненна русінскае паходжанне св. Язафата, які нарадзіўся ў 1580 г. у Уладзіміры Валынскім і яго дзяржаўную прыналежнасць да тагачаснага ВКЛ, бо быў шляхціцам (хоць занядбаным, бо яго бацька мусіў займацца гандлем) і меў белую ружу на пячатцы. Каля 1600 г. малады Ян Кунцэвіч прыехаў у Вільню каб пражыць тут некалькі гадоў. Практыкуючыся ў віленскага купца Яцынта Паповіча, адначасова шукаў свой шлях у жыцці, выпрацоўваў характар і значна палепшыў
сваю адукацыю. Калі зразумеў, што яго шлях у жыцці - быць святаром, пачаў у Вільні вывучаць тэалогію ў а. Фабрыцыюса, русіна, прафесара тагачаснай езуіцкай акадэміі. Выкладанне адбывалася па-славянску (на старабеларускай мове -
Л. Л.), што сведчыць пра дух, які панаваў сярод студэнтаў тагачаснага нашага першага ўніверсітэта. Паміж прафесарам і вучнем адбылося сардэчнае збліжэнне, і калі праз нейкі час св. Язафат стаў полацкім архіепіскапам, ён знайшоў прафесару пасаду. Хто ведае, можа быць будучыя даследчыкі ўніверсітэта яшчэ знойдуць новыя факты стасункаў пакутніка з прафесарам.
У 1604 г. св. Язафат стаў законнікам і пасяліўся ў манастыры Св. Тройцы ў Вільні, які зараз называецца базыльянскім. У гэтай царкве, у якой ён рупліва маліўся яшчэ да манаства і дзе не раз ахвотна выконваў нават абавязкі званара, з рук уніяцкага мітрапаліта Іпація Пацея атрымаў манаскае адзенне і прыняў імя Язафат. Гэтая нязначна пераробленая царква і прылеглыя базыльянскія муры, з'яўляюцца сведкамі яго барацьбы "са свецкім жыццём, целам і чортам".
Манастыр Св. Тройцы калі яго парог пераступіў св. Язафат, быў яшчэ драўляны і толькі стараннем архімандрыта Іосіфа Руцкога ў 1608 г. стаў мураваным. Муры, якія памяталі св. пакутніка, у 1760 г. пацярпелі ад страшнага пажару і ў наступным годзе было пачата будаўніцтва новага манастыра. Але будзе слушным дапусціць, што тое новае будаўніцтва з'яўлялася толькі адбудовай і аднаўленнем старога манастыра ў той меры, у якой дазвалялі сродкі. Таму сучасныя базыльянскія муры ў Вільні можна лічыць манументальным напамінам пра часы св. Язафата. Засталася некранутай з часоў уніі старая званіца ў стылі італьянскай кампанілі [1], якая можа добра памятаць часы, калі жыў тут святы, але уваходная брама ў стылі барока пабудавана ўжо пасля яго.
"Панлацінізм", які зараз гэтак моцна прапагандуецца эндэкамі, бадай ёсць адзінай прычынай, чаму ў вольнай Вільні ў каталіцкіх сферах ніхто ніводным словам не кажа пра тое, каб у базыльянскіх мурах паўстала хаця бы малая капліца ў гонар св. Язафата бо ўжо немагчыма даведацца, дзе была келья пакутніка. Вось зрабілі келлю Кондрада [2], якая адбудавана ў цалкам знішчаным і неіснуючым будынку і тым не менш для аматараў Міцкевіча і энтузіястаў традыцый філарэтаў з'яўляецца цалкам натуральнай з'явай. Таму для тых, хто не глядзіць на рэлігію вачыма эндэкаў, якія, практычна забаранілі капліцу, яна з'яўляецца цалкам натуральнай справай, і такія людзі не могуць абыякава ставіцца да памяці св. Язафата. Бо менавіта тут, у гэтых келлях і пад гэтымі скляпеннямі шмат разоў гучалі словы пакутніка: "Госпадзі Ісусе Хрысце, Сыне Божы, памілуй мя грэшнага!" [3]. Старыя, самотныя могілкі за царквой Св. Тройцы (сёння ад іх не засталося і следу) не раз для святога ўначы былі месцам змярцвення плоці. Пра гэта маглі расказаць, хіба толькі тыя, хто глядзеў на яго з зорак. Менавіта тут знаходзіў св. Язафат для сябе ўкрыцце, якое не магла даць яму яго келля, бо яна знаходзілася ў такім месцы, дзе цікаўныя - і свае, і чужыя (а нават і схізматыкі), падглядвалі за ім.
Таямніча гучыць вестка пра "пакінутую каплічку Св. Лазара, якая прылягае да самой царквы" - самотным месцы, дзе святы аддаваўся навуковым заняткам. Вынікам тых прац былі некалькі тэкстаў, напісаных Св. Язафатам падчас жыцця ў базыльянскіх мурах. […]
Толькі частка яго прац была надрукавана, а большая частка яшчэ не выдадзена. Гэтак, сем тэкстаў захоўваюцца ў аддзеле рукапісаў Акадэміі Навук у Пецярбурзе. Такіх рукапісаў святога Публічная бібліятэка ў Вільні мела дзве тэчкі, прытым на адной з іх было напісана: "B. Josaphatae manuscripta" і, акрамя іншых, там знаходзілася шэраг казанняў па-беларуску, а астатнія, падобна, па-царкоўна-славянску. Сучасныя пошукі гэтых тэчак вынікаў не далі (размова ідзе пра пачатак 1920-х гг. - Л. Л.)
Сучасны Ратушная плошча - стары Рынак і іншыя пункты раней часта былі сведкамі публічных выступаў руплівага лаўца чалавечых душ, тут жа ён навучаў дзятву і сярод дарослых прыводзіў да уніі новых вернікаў.
Як чалавек і як законнік, св. Язафат выхаваўся і стаў тым, кім быў менавіта ў Вільні, дзе вясной 1609 г. мітрапалітам Пацеем быў высвечаны ў святары. Гэта сталася пачаткам яго прапаведніцкай дзейнасці з амбона і цяжкай працы ў канфесіянале (месцы, дзе прымаецца споведзь - Л. Л.), немагчыма адказаць, якая праца для яго была больш важкай. Язафат працаваў дзеля царкоўнага адзінства ў Літве і Беларусі. Таму арэол святасці ўжо атачыў галаву пакутніка яшчэ пры жыцці і калі падчас літургіі з пацірам у руцэ ён звяртаўся да людзей і казаў: "Всегда и ныне и присно и во веки веков", пабожны святар у вачах вернікаў ужо бачыўся боскай з'явай.
Кароткі побыт св. Язафата ў Быцені і даўжэйшы з Жыровічах (гэтым літоўскім Чанстахове), мястэчках у Слонімскім павеце, на час спынілі яго сувязь з Вільняй. Аднак праз нейкі час, у 1614 г. св. Язафат вярнуўся ў Вільню каб пасля Руцкога заняць пасаду архімандрыта ў манастыры Св. Тройцы. З іншых месцаў Літвы, св. Язафат наведаў Наваградак і Руту, родныя мясціны свайго вялікага сябра, мітрапаліта Руцкога. Далейшы яго шлях вёў у Кіеў, асяродак схізмы, дзе ён выказаў найвышэйшую ступень адвагі. Калі ён вярнуўся ў Вільню, увесь горад выйшаў яго сустракаць бо гараджане хваляваліся за жыццё і здароўе слугі Божага. На гэты час прыпадае навяртанне аднаго з літоўскіх магнатаў - Тэадора Тышкевіча.
Не было нікога больш годнага на намінацыю епіскапа, і мітрапаліт Руцкі, карыстаючыся прывілеям нададзеным яму Апостальскай сталіцай, высвеціў яго ў полацкага дапаможнага епіскапа. 12 лістапада 1617 г. у саборы Прачыстай над Вілейкай, адбылася ўрачыстая хіратонія, якую правёў мітрапаліт разам з іншымі ўладыкамі. Гэтак, насупраць уласнага жадання, але паслушны волі старэйшых, св. Язафат стаў дапаможным полацкім епіскапам і фактычным пачаў кіраваць епархіяй, бо полацкі ўладыка Бральніцкі быў ужо стары. Калі нарэшце надышла хвіліна развітання з Вільняй, увесь горад выйшаў каб праводзіць яго ажно за муры. Тут на Полацкім тракце святы епіскап апошні раз дабраславіў Вільню і вільнян, якіх вельмі любіў, пасля чаго карэта епіскапа паехала на ўсход. Жывым яго тут больш не ўбачылі …
Полем дзейнасці для епіскапа сталі беларускія гарады Полацк, Орша, Віцебск, Мсціслаў. Аднак вернемся ў Вільню, каб расказаць аб памяці пра св. Язафата.
Віленская катэдра мае добры реліквіяр (ёмішча для захоўвання каштоўных рэліквій, якія маюць сакральнае значэнне - Л. Л.) у выглядзе невялікага саркафага аўсбургскай работы XVII ст. Гэты рэліквіяр-саркафаг выносіцца на плячах дыяканаў падчас службы [4]. Вільня таксама мела самы лепшы з існых партрэт святога, які часта рэпрадукуецца. Гэты партрэт быў у зборы партрэтаў уніяцкіх уладыкаў у палацы праваслаўнага архіепіскапа пры саборы. Збор знік з Вільні летам 1919 г. і невядома, дзе знаходзіцца зараз.
Аўтарам літургіі ў гонар св. Язафата мае быць, па меркаванню епіскапа Бацяна, нейкі беларус, што бачна з мовы літургіі ( Дзвіна і інш.) У Вільні былі напісаны некаторыя песні ў гонар мучаніка (напр. "Златы трубы"), розныя малітвы, прыгожыя казанні - беларускія і польскія, поўныя пафасу панегірыкі ў вершах і прозе. Шырока вядомымі сталі такія творы як "Josephatidos", "Rosa Kunceviana", "Cruces Kuncevianae", "Залатая карона" і іншыя. Сучасніцай св. Язафата з'яўляецца друкарня базыльянаў у Вільні, спадчынніца друкарні братоў Мамонічаў, у якіх была набытая. Падобна, што частка гэтай друкарні ўвайшла з склад і сёння існай друкарні Дворжаца.
З лёсам Вялікага Княства Св. Язафат яшчэ раз злучыў сваё імя калі рыцарства ВКЛ у 1660 г. у колькасці 8 000 чалавек, пад камандаваннем вялікага гетмана Паўла Сапегі і кіеўскага ваяводы (потым рускага) Стэфана Чарнецкага, перамагла ў тры разы большае маскоўскае войска пад клічам "Блаславёны Язафат!". Пра вялікае шанаванне ў Вільні св. Язафата кажа "Acta Venerabilis Capituli Vilnensis v. X i XI", дзе надрукаваны расказ сведкаў падчас кананізацыі пра цуды, якія яны самі бачылі (канонікі Шчыт і Сялява), просьба капітулы ў Рым аб беатыфікацыі пакутніка, аб удзеле капітулы ў ганаровай службе падчас прыбыцця мошчаў святога ў Вільню ў 1667 г. і г. д.
Віленская дыяцэзія мае два касцёлы пад тытулам св. Язафата - у Заневічах і Тараканях (абодва на Гарадзеншчыне) і вельмі цікавы, адрозны сваёй кампазіцыяй ад іншых абраз св. Язафата (на ім апрануты часткова грэцкія а часткова лацінскія шаты) у гарадзенскай фары. У XVIII ст. літоўская правінцыя базыльянаў мела назву св. Язафата.
* * *
Заслугоўваюць асаблівай увагі ўспаміны пра братэрства лацінскага і славянскага (уніяцкага) абрадаў якое асабліва моцна выявілася ў Вільні ў XVII і наступных стагоддзях. Найчасцей такія адносіны мелі месца ў царкве Св. Тройцы. Іканастас, усталяваны ў ёй, быў дастаткова сціплы і мог быць хутка разабраны падчас лацінскіх службаў, якія маглі адбывацца ў дні св. Язафата ці ўрачыстасцяў па св. Базылі Вялікім і інш. Гэты іканастас дажыў да сярэдзіны XIX ст., калі саступіў месца сучаснаму. Пабудаваўшы з боку Вастрабрамскай вуліцы вялікую прыгожую барочную браму, базыльяне зрабілі ў ёй невялікі балкон які дасканала пасуе да багатага дэкору брамы. Раней аркестр базыльянаў на гэтым балконе граў, вітаючы вернікаў, у дні фэстаў і працэсій. Гэта звычка да сумеснага святкавання дайшла да таго, што ніводзін касцельны ці царкоўны фэст не абыходзіўся без узаемных працэсій. Дыярыюш манастыра Св. Тройцы змяшчае шмат апісанняў гэтакіх сумесных святаў.
З гэтых святаў вылучаўся дзень святога Язафата ў 1642 г., праз 19 гадоў пасля яго пакутніцкай смерці. Урачыстасць пачаў ваенны парад па-за межамі горада. Пасля параду народ і жаўнеры разам прыйшлі ў касцёл Св. Станіслава, дзе іх чакаў біскуп з духавенствам. Адтуль працэсія рушыла да Св. Тройцы. Апусцім для кароткасці ўсе прыпынкі працэсіі на шляху па вуліцам Замкавай, Вялікай і Вострабрамскай, на кожным прыпынку граўся "тэатр" які адпавядаў паняццям і густам эпохі. На палове шляху, каля трыумфальнай брамы, базыльяне сустрэлі працэсію і павялі яе да свайго манастыра. Вялікі рэктар акадэміі пад спевы і музыку адправіў урачыстую св. імшу перад алтаром св. Язафата. Былі сказаны два казанні пра пакутніка.
У 1777 г. урачыстасць прайшла наступным чынам. 25 верасня, базыльяне, усе разам адправілі ўрачыстую вячэрню з казаннем і працэсіяй да алтара св. Язафата, падчас якой спявалі песні ў гонар пакутніка. Гэта былі ці беларуская "Злату трубу, словес губу" ці польская "Nowa Jutrzenko w Zachodzie wshodząca". Урачыстасці закончыліся акафістам ці літаніяй да св. Язафата. На раніцы 26 верасня ўсё лацінскае духавенства як белае, гэтак і чорнае, сабралася каля замка (хіба, у замкавым касцёле-катэдры), і каля 9-й гадзіны раніцы адтуль выйшла працэсія: першымі ішлі бернардыны, за імі аўгустыны, потым кармеліты босыя, за кармелітамі крочылі клірыкі, за імі вікарыі, потым канонікі і за канонікамі віленскі біскуп Тамаш Зянковіч. За працэсіяй ішлі тлумы народу. Базыльяне віталі працэсію каля сваёй ўваходнай брамы. Архімандрыт і біскуп разам прачыталі на лаціне прывітальную прамову і ўсе разам увайшлі ў царкву Св. Тройцы.
Пасярэдзіне царквы на ўзвышэнні стаялі мошчы св. Язафата (відочна, іх частка) і тыя, хто прыйшоў, занялі месца вакол іх. Распачалася ўніяцкая чытаная св. імша, а пасля яе яшчэ лацінская імша, якую адпраўляў канонік Чапскі. Божае Слова распавёў Ваўрэцкі. Пасля службы ўсіх чакалі ў вялікай гасцёўні манастыра. А 16-й гадзіне духавенства і народ абодвух абрадаў зноў запоўнілі царкву Св. Тройцы. Усе разам адспявалі вячэрню, пасля якой выступіў а. Мейшнер. Працэсія да алтара св. Язафата і літанія каля яго адбылася гэтак жа, як і ў папярэдні дзень. Гімнам "Спаси люди твоя, Госпади!" закончылася літургічная частка фэсту і пасля яе брат-сакрыстыян падаваў прысутным у царкве мошчы св. Язафата для цалавання.
Дыярыюш манастыра Св. Тройцы апісвае падобныя ўрачыстасці, якія з удзелам базыльнаў адбываліся ў касцёлах, напрыклад, у дзень св. Тамаша Аквіната (у дамініканаў) ці св. Бенядыкта (у бенядыктынаў), 23 сакавіка, у гадавіну заснавання ў 1582 г. папам Рыгорам XIII Віленскага папскага алюміната і інш.
Шырокая публіка не надта ведае пра здабыццё ў свой час мошчаў св. Язафата у Бялай Сядлецкай і іх стан, апісаны папскай камісіяй у Вене. Замураваныя ў 1873 г. рускімі ў глыбокім і вільготным склепе базыльянскай царквы ў Белай, гэтыя мошчы ў 1918 г. былі базыльянінам а. Дзямчуком выняты з цемры пад сонца і вывезеныя па-за межы ваенных дзеянняў, у Вену. Тут, 30 жніўня 1918 г. ва ўніяцкай царкве Св. Барбары, папская камісія, якую ўзначальваў мітрапаліт Шаптыцкі, каб пацвердзіць аўтэнтычнасць, падвергла мошчы кананічнаму агляду. Апрача ўніяцкага духавенства ў справе прымалі ўдзел прадстаўнікі венскага ардынату, адмыслоўцы па кансервацыі і паважаныя медыкі, як, напрыклад, др. Клейнманд (кіраўнік хірургічнага аддзела ў венскім шпіталі Міласэрных братоў), др. Беразніцкі і іншыя. Камісія пацвердзіла поўную аўтэнтычнасць рэліквіі. Добра захавалася галава Святога, тулава, правая рука (левая была даўно аднятая), ногі … З агляду галавы, лекары ўстанавілі, што смерць наступіла ад удару сякерай (бердышом), а не ад выстралу агнястрэльнай зброі, бо слядоў уваходу кулі няма. У каленных суставах яшчэ бачны сляды чырвонай крыві, што надта зацікавіла членаў камісіі. Украінскія эмігранты ў Канадзе ахвяравалі ладную бронзавую (рэнесансную) труну са шклянымі сценамі, праз якія добра бачны мошчы, якія былі апрануты ў новы базыльянскі хабіт і новыя шаты епіскапа, якія як і залататканы амафор, ахвяраваў мітрапаліт Шаптыцкі. Залаты епіскапскі крыж для св. Язафата быў зняты з ордэна Залатога Руна, які як воты ахвяраваў украінафіл архіксёндз Базыль Вышываны. На правіцы епіскапа-пакутніка захаваўся добрай работы стары персцень з вялікім смагардам. Старыя епіскапскія шаты, часткова са слядамі крыві, у цэлым добра захаваліся.
Зараз апячатаная труна стаіць у вялікім алтары царквы Св. Барбары ў Вене і чакае урачыстай хвіліны пераносу яе ва Усходнюю Галіцыю [5].
Еrka (псеўданім Уладзіслава Талочкі).
Św. Józafat w Wilnie // Pregląd Wileński. № 21, 16 grudnia 1923. S. 3-10.
Пераклад Леаніда Лаўрэша.
[1] Кампанілі - стромкая званіца-вежа якая адзінока стаіць каля царквы, характэрна для італьянскай архітэктуры - Л. Л.
[2] Напачатку XIX стагоддзя ў паўднёвым крыле манастыра была створана турма. Тут у 1823-1824 гг. утрымліваліся арыштаваныя па справе філаматаў, сярод якіх былі Адам Міцкевіч, Ігнат Дамейка, Аляксандр Ходзька. Падкупіўшы вартаўнікоў, зняволеныя па начах сустракаліся ў келлі, у якой сядзеў Міцкевіч. Гэта келля атрымала назву «келлі Конрада»: у III частцы драматычнай паэмы Міцкевіча «Дзяды» яе галоўны герой, які носіць аўтабіяграфічныя рысы, у такой келлі вядзе спрэчку з Богам і сатаной і перажывае духоўнае перараджэння, ператвараючыся з Густава ў Конрада. Пазней у памяшканнях былога манастыра ўтрымліваліся таксама ўдзельнікі паўстання 1831 г., яшчэ пазней у 1838-1839 гг. тут знаходзіўся ў зняволенні да свойго пакарання Шыман Канарскі. У 1920-х гг. месца келлі Конрада ва ўсходнім канцы паўднёвага корпуса ўсталяваў гісторык архітэктуры Юліюш Клос. Гэта памяшканне не захавала свайго ранейшага выгляду: сцяна келлі Конрада ў 1867 г. была разабрана і злучана з суседнім памяшканнем, дзе ў савецкі час размяшчалася бібліятэка Вільнюскага інжынерна-будаўнічага інстытута. Пасля пераходу будынка базыльянскага манастыра ў 1927 г. ва ўласнасць дзяржавы з той часткі будынка, дзе знаходзілася келля Конрада, былі выселена праваслаўная духоўная семінарыя. У 1929 г. быў праведзены неабходны рамонт, які вярнуў келлям ранейшы выгляд. У яе сцяну была ўмуравана мемарыяльная мармуровая табліца з тэкстам на лацінскай мове. - Л. Л.
[3] У той час, служба ў беларускай грэка-каталіцкай царкве вялася на царкоўна-славянскай мове - Л. Л.
[4] "Літоўскі падканцлер Казімір Лявон Сапега (1609-1656), працягваючы справу бацькі, Льва Сапегі, вызначыўся шматлікімі фундацыямі для цэркваў розных веравызнанняў. Што да уніятаў, то яго галоўнай ахвярай быў заказ у гданьскага ювеліра за 63 тыс. талераў (іншыя крыніцы называюць суму ў 35 тыс.) срэбнага саркафага для мошчаў благаславёнага Язафата (1646-1650). Саркафаг быў аздоблены фігуркамі 4 анёлаў (ножкі), 4 рэльефнымі сцэнамі пакутаў па баках і выявай Язафата Кунцэвіча ў архіепіскапскім арнаце з сякерай у галаве - такім чынам, наследвалася больш уласцівая Касцёлу іканаграфія пакутніка за веру (напрыклад, св. Пятра Пакутніка з Вероны, кананізаванага ў 1253 г.). Труна спачатку была змешчана на алтары ў полацкай Сафіі, але потым з прычыны надыходу казацкіх войнаў і небяспекі рабавання святыня вандравала па краі (1648-1668)". - цыт па: Хадыка Аляксей. Святы Язафат Кунцэвіч: складанне культу і іканаграфіі ў Беларусі // Наша Вера. 2006. № 2(36). - Л. Л.
[5] Сёння мошчы беларускага святапакутніка Язафата Кунцэвіча захоўваюцца ў саборы св. Пятра ў Рыме, каля алтара св. Васіля Вялікага пры паўночна-ўсходнім слупе храма. - Л. Л.