Папярэдняя старонка: Рэлігійная гісторыя

Аўтар: Надсан Аляксандар,
Дадана: 20-09-2015,
Крыніца: Надсан Аляксандар. Сьвяты Кірыла Тураўскі // Спадчына №1-1996. С. 260-287.; №2-1996. С. 266-288.

№1-1996. С. 260 - 287.

Айцец Аляксандр Надсан добра вядомы у асяроддзі нашай эміграцыі, а ў апошнія гады - i у Беларуси Апостальскі візітатар для беларусаў-католікаў за мяжой, кіраўнік Беларускай каталіцкай місіі Англіі i Франции дырэктар Беларускай бібліятэкі імя Францішка Скарыны ў Лондане... Працуючы ў "Англа-Брытанскім таварыстве", якое мае на мэце пашырэнне ведаў пра Беларусь у англамоўным свеце, а. Аляксандр падрыхтаваў шэраг беларусазнаўчых лекцыяў для вышэйшых навучальных установаў Вялікабрытаніі. Яго пяру належаць шматлікія беларускія пераклады набажэнскіх тэкстаў, а таксама дзесяткі артыкулаў з гісторыі Беларусі якія друкаваліся пераважна ў эміграцыйным часопісе "Божым Шляхам". У 1968 годзе ў Лондане выйшла кніга А. Надсана "Святы Кірыла Тураўскі". Прапануем у вазе чытачоў нашага часопіса яе новы варыянт, папраўлены i дапоўнены аўтарам для другога выдання.

І. КІРЫЛА I ЯГОНЫ ВЕК

Сьвяты Кірыла, біскуп Тураўскі, быў, несумненна, адной з самых цікавых асобаў свайго часу. З аднаго боку, ca скупых вестак аб ягоным жыцьці перад намі паўстае постаць пакорнага манаха, які, у пошуках адзіноты з Богам, вядзе аскетычнае жыцьцё ў самых яго суворых формах. З другога боку, мы бачым чалавека, які ведамі пераўзыходзіў сваіх сучасьнікаў ня толькі на Беларусі, але ўва ўсім усходнеславянскім сьвеце. Дзякуючы сваім прапаведніцкім здольнасьцям Кірыла заслужыў сабе назоў другога Залатавуснага. Ен быў выдатным, хоць i ня вельмі арыгінальным, багасловам у часе, калі багаслоўская думка ў нашай краіне рабіла толькі першыя нясьмелыя крокі. Слава Кірылы як духоўнага настаўніка разышлася сярод ягоных суродзічаў яшчэ ў часе ягонага жыцьця. Нарэшце, колькасьць i мастацкі ўзровень ягоных твораў, якія дайшлі да нашага часу, робяць яго найбольшым з усіх раньніх беларускіх пісьменьнікаў i першым ведамым беларускім паэтам.

Вялікая колькасьць рукапісаў з творамі Кірылы, якія дайшлі да нас, сьведчыць аб ягонай папулярнасьці ня толькі сярод беларусаў, але i сярод усіх усходніх i паўднёвых славянаў ад Ноўгарада да Сэрбіі i Баўгарыі. На жаль, гэтага самага нельга сказаць пра весткі з жыцьця сьвятога. Адзіны жыцьцяпіс Кірылы, які дайшоў да нас, знаходзіцца ў г. зв. «Пралёгу» [1] i быў напісаны, праўдападобна, у XIV ст. Ен вельмі кароткі, але дазваляе нам, пры дапамозе вестак з агульнай гісторыі i твораў самога Кірылы, аднавіць жыцьцё сьвятога ў ягоных агульных рысах.

Паводле «Пралёгу», Кірыла нарадзіўся ў Тураве i быў сынам багатых бацькоў.

Тураў зьяўляецца адным з самых старажытных беларускіх гарадоў. Першы раз ён згадваецца ў летапісу пад годам 980 [2] калі ён быў галоўным горадам племені дрыгавічоў. Ляжыць Тураў на рацэ Прыпяці, недалёка ад месца, дзе ў яе ўпадае з поўначы рака Случ. Некалі там праходзіў гандлёвы шлях з Балтыцкага мора ў Чорнае па Нёмне, Случы, Прыпяці i Дняпры. Акрамя Турава, іншымі важнымі гарадамі на гэтым шляху былі Горадня i Слуцак [3] У другой палове X ст. Тураў быў сталіцаю незалежнага княства. У 980 г., або крыху пазьней, ён быў зваяваны кіеўскім князем Уладзімерам i трапіў у залежнасьць ад Кіева больш як на 150 гадоў. Праз увесь гэты час ў Тураве княжылі члены вялікакняскай сям'і, якім Тураў прыпадаў ва ўдзеле.

Некаторыя князі, якія жылі ў Тураве, былі спалучаныя сямейнымі сувязямі са знатнымі заходнімі i грэцкімі сем'ямі. Гэта напэўна мела ўплыў на культурнае жыцьцё гораду. Так, напрыклад, Уладзімер даў Тураў свайму трэцяму сыну, Сьвятаполку (празванаму пасьля «Акаянным») [4] які ажаніўся прыблізна ў 1010 г. з дачкой польскага караля Баляслава Харобрага [5]. Разам з нявестаю прыехаў з Польшчы лацінскі біскуп Калабжэскі Райнбэрн. Сьвятаполк, жадаючы аддзяліцца ад Кіева, пачаў рыхтаваць паўстаньне супраць свайго бацькі. Уладзімер даведаўся аб гэтым, схапіў Сьвятаполка з ягонай жонкаю i пасадзіў ix у вязьніцу. Пацярпеў пры гэтым i Райнбэрн, які таксама быў арыштаваны i памёр у зьняволеньні. Сьвятаполк выжыў. Пасьля сьмерці Уладзімера ў 1015 г. ён захапіў Кіеўскі пасад i быў галоўным віноўнікам сьмерці двух братоў, Барыса i Глеба, якія былі забітыя на ягоны загад.

Другі князь, які быў у Тураве, Яраполк, ажаніўся прыблізна ў 1073 г. з Кунэгундай, дачкой нямецкага графа Отто з Орлямундэ [6]. У 1087 г. ён быў падступна забіты сваім слугою, калі вяртаўся з ваеннага паходу. Летапісец згадвае пра яго як пра добрага, справядлівага i пабожнага князя, які любіў бедных i шмат нацярпеўся за сваё жыцьцё. Ен пакінуў пасьля сябе прынамсі адну дачку, якая пасьля выйшла замуж за немца, Гонт'ера з Турынгіі.

Малодшы брат Яраполка, Сьвятаполк ІІ, жыў у Тураве ад 1087 да 1093 г., пасьля чаго заняў вялікакняскі пасад у Кіеве. Ягоная другая (або трэцяя) жонка, Барбара, была грэцкай княжной, спалучанай сямейнымі сувязямі з імпэратарскім домам Камнэнаў. Пасьля сьмерці мужа Барбара пераехала жыць у Тураў. Там яна заснавала жаночы манастыр сьв. Барбары, дзе i была пахаваная пасьля сьмерці ў 1124 г. [7]

У Тураве быў адзін з першых біскупскіх пасадаў на Беларусі. Ёсьць зьвесткі, быццам Тураўскае біскупства было заснаванае ў 1005 г. i што першым біскупам там быў нейкі Тамаш. На жаль, сёньня няма магчымасьці спраўдзіць, наколькі гэтыя зьвесткі праўдзівыя [8]. Лепш вядомая гісторыя Тураўскага біскупства ў XII стагодзьдзі. У жыцьці блаславёнага Мартына Тураўскага [9], пабожнага манаха i старэйшага сучасьніка Кірылы, падаюцца імёны чатырох біскупаў, у якіх Мартын быў кухарам. Вось яны: Сымон, Ігнат, Якім i Юры. Пра Якіма ёсьць дадатковыя зьвесткі ў Іпацеўскім летапісе, паводле якіх ён быў біскупам ад 1144 да 1146 году [10]. Юры быў, праўдападобна, непасрэдным папярэднікам Кірылы.

Год 1157 быў годам вялікіх падзеяў для Турава. Князь Юры Яраслававіч (унук Сьвятаполка II), які быў ізгоем, г. зн. князем без удзелу, выгнаў Барыса, сына кіеўскага князя Юра Даўгарукага, i абвесьціў Тураў незалежным княствам. Два разы кіеўскія князі з саюзьнікамі хадзілі з вайною супраць Турава, але ягоныя жыхары добра баранілі сваю новаздабытую незалежнасьць [11]. Ня могучы нічога зрабіць, кіеўскія князі павінны былі нарэшце прызнаць існаваньне Тураўскага княства. У тым часе Тураў быў вялікім горадам з немалым лікам цэркваў i манастыроў [12].

Дзейнасьць Кірылы прыпадае якраз на гэты пэрыяд. У «Пралёгу» не гаворыцца, калі нарадзіўся Кірыла. Паколькі, аднак, як будзе відаць ніжэй, ён быў ужо біскупам у 1169 г., а значыцца, павінен быў мець тады каля 40 гадоў, дык выглядае, што ён нарадзіўся не пазьней, як у 1130 г., а магчыма, i раней.

Кірыла быў адным з найбольш адукаваных людзей свайго часу. Ен выдатна ведаў Сьвятое Пісаньне. Некаторыя аўтары лічаць яго найлепшым біблістам сярод усіх раньніх усходнеславянскіх царкоўных пісьменьнікаў [13]. Ягоныя творы перасыпаныя біблейскімі цытатамі, не заўсёды дакладнымі, асабліва з Новага Запавету i псальмаў. Часам цэлыя сказы ў теорах Кірылы зьяўляюцца спалучэньнем выразаў, узятых з розных частак Бібліі, каб надаць ім пэўны, пажаданы для аўтара сэнс.

Кірыла быў таксама знаёмы з творамі ўсходніх айцоў Царквы. Хоць ён нідзе не згадвае прозьвішчаў, але ў ягоных творах бачны ўплыў такіх грэцкіх царкоўных пісьменьнікаў, як Рыгор Багаслоў, Ян Залатавусны, Амфілёх Іконскі, Эпіфан Кіпрскі, Прокл i інш. З пазьнейшых аўтараў трэба нагадаць Тэафілякта Баўгарскага i ягоныя камэнтары да Сьвятога Пісаньня, а таксама «Хроніку» Юра Амартола. На падставе некалькі грэцкіх словаў у творах Кірылы некаторыя дасьледчыкі робяць вывад, што ён ведаў грэцкую мову. Сёньня, аднак, ужо стала вядомым, што крыніцы, якімі карыстаўся Кірыла, былі ў тым часе даступныя ў славянскім перакладзе.

Гэта не азначае, што Кірыла ня ведаў грэцкай мовы. XII стагодзьдзе было векам культурнага росквіту нашай краіны. Досыць нагадаць, што сучасьнікамі Кірылы былі сьв. Еўфрасіньня Полацкая i Клімэнт Смаляціч, а Аўрам Смаленскі жыў толькі крыху пазьней. Есьць зьвесткі, што ў другой палове XII ст. у Смаленску існавалі школы, заснаваныя князем Раманам Расьціслававічам [14]. Падобныя школы маглі існаваць i ў іншых гарадох, асабліва пры манастырох i біскупскіх пасадах. Акрамя школаў, ведамыя таксама прыклады прыватнай асьветы [15].

Беларусь у XI i XII стагодзьдзях была цесна зьвязаная з Бізантыяй, бо ўваходзіла ў склад Кіеўскай мітраполіі, якая належала да Канстантынопальскай патрыярхіі. Амаль усе мітрапаліты i большасьць біскупаў былі грэкамі. Бізантыя ў тым часе перажывала культурны росквіт. Ажывіўся стары канстантынопальскі ўнівэрсытэт пад кіраўніцтвам аднаго з найбольш цікавых вучоных сярэднявечча, Міхала Псэльляса (памёр каля 1078 г.), настаўніка вышэйзгаданага Тэафілякта. На чале школы права стаяў ня менш вядомы Ксыфілінас. Навучаньне на ўнівэрсытэце было дармовым, i студэнты, якія пасьпяхова закончылі навуку, мелі запэўненыя высокія становішчы ў дзяржаўнай адміністрацыі або судаводзтве. Сярод бізантыйскіх багасловаў таго часу можна ящчэ згадаць Яўтыма Зігабэна (пачатак XII ст.), аўтара «Зброі праваслаўя», i ягонага прадаўжальніка Мікіту Акаміната (пам. каля 1215 г.). У пачатку XII ст. жылі таксама такія выдатныя гісторыкі i пісьменьнікі, як Ганна Камнэна (1083- каля 1148), Ян Занарас і іншыя. Грэцкіх настаўнікаў можна было сустрэць ва ўсім цывілізаваным сьвеце. Былі яны напэўна i на Беларусі, куды прыяжджалі разам з мітрапалітамі i біскупамі.

Такім чынам, Кірыла меў нагоду здабыць добрую асьвету, нават не пакідаючы роднага гораду. Тураў у тым часе быў паважным культурным цэнтрам: там быў біскупскі пасад i некалькі манастыроў. Дый ня так даўно там жыла грэцкая князёўна Барбара, i ў яе акружэньні былі вучоныя асобы, якія маглі пакіраваць навукаю здольнага юнака.

Будучы сынам багатых бацькоў, Кірыла, «не ўзьлюбіў багацьця i хутка плыннай славы гэтага сьвету, але больш за ўсё ён прыкладаўся да вывучэньня Боскіх кнігаў, i добра пазнаў Боскія пісаньні». Яшчэ ў маладым веку ён пастанавіў пасьвяціць сваё жыцьцё Богу i ўступіў у манастыр. Жыцьцяпісец не называе імя гэтага манастыра, але ў адным з пазьнейшых рукапісаў гаворыцца аб Кірыле, як аб манаху манастыра сьв. Міколы [16].

У манастыры Кірыла «стараўся больш за ўсё дагадзіць Богу i, утаймаваўшы цела пастом i малітвамі, зрабіў сябе дастойным жыльлём Сьвятога Духа». Сваім спосабам жыцьця, пабожнасьцю і, несумненна, вучонасьцю, ён хутка зьвярнуў на сябе ўвагу іншых, i да яго пачалі прыходзіць, каб паслухаць рады ці навукі. Хоць сам Кірыла меў нахіл да жыцьця на самоце, ён, сьвядомы грамадзкага характару хрысьціянства, не адмаўляўся дапамагчы іншым. Строгі вымагальны да сябе, у сваіх павучаньнях ён рабіў націск не на вонкавыя формы аскетызму, але на ўнутраныя цноты пакоры i паслушэнства. Вось што кажа пра гэта жыцьцяпісец: «(Кірыла) прынёс карысьць для многіх сваёй навукаю, заахвочваючы манахаў, каб былі пакорнымі i паслухмянымі ігумену, быццам Богу, бо манах, які ня слухае ігумена, якому ён абяцаў (паслушэнства), ня можа быць збаўлены».

Асабістыя схільнасьці цягнулі, аднак, Кірылу да большай адзіноты. Таму, пасьля некаторага часу супольнага жыцьця ў манастыры, ён, «прагнучы яшчэ большых подзьвігаў, увайшоў на стоўп i там зачыніўся». Стоўпніцтва зьяўляецца адной з найбольш суворых формаў аскетычнага жыцьця. Яго практыкавалі ў V стагодзьдзі некаторыя манахі на Блізкім Усходзе i ў Бізантыі. У пошуках большай адзіноты яны будавалі свае кельлі на плятформе, якая «а адным: або некалькіх стаўпах узвышалася над зямлёю. Таму яны i называліся стоўпнікамі, або па-грэцку «стылітамі» (ад грэцкага «стылёс» - стоўп). Самымі вядомымі з ix былі сьв. Сымон Стоўпнік (390- 459) i ягоны вучань Даніла (409-493). Кліматычныя ўмовы Беларусі не дазвалялі весьці падобны лад жыцьця. Таму «стоўп» Кірылы быў, напэўна, стоўпападобнай кельляй, або маленькай вежай (па-грэцку «піргос»).

Пэрыяд стоўпніцтва быў для Кірылы часам яшчэ больш інтэнсыўнага духоўнага жыцьця i ня менш інтэнсыўнай разумовай дзейнасьці. Аўтар «Пралёгу» кажа, што ў стаўпе Кірыла «яшчэ больш стамляў сябе пастом i малітвамі, i паясьняў шматлікія сьвятыя пісаньні». Вельмі магчыма, што ў гэтым часе ён напісаў свае малітвы i каноны, а таксама некаторыя творы пра духоўнае жыцьцё.

Як часта бывае ў падобных выпадках, пошукі адзіноты мелі зусім адваротны вынік. Кірыла стаўся настолькі вядомым, што, калі памёр Тураўскі біскуп Юры, князь i ўвесь народ прасілі мітрапаліта прызначыць яго на Тураўскі пасад [17].

Як біскуп Кірыла, паводле слоў жыцьцяпісца, «працаваў шмат для Царквы Божае». Інтэнсыўная пастырская дзейнасьць не перашкаджала яму браць удзел у справах, якія датычылі ўсёй Кіеўскай мітраполіі, да якой належала i Тураўская епархія. У 60-ыя гады XII стагодзьдзя ў гэтай мітраполіі паўстаў закалот з прычыны нейкага Тодара, або Тодарца, які атрымаў подступам беспасрэдна ад Канстантынопальскага патрыярха назначэньне на Растоўскі пасад, абмінаючы Кіеўскага мітрапаліта, што быў ягоным беспасрэдным зьверхнікам. Тодар меў магутнага апекуна ў асобе ўладзімерскага князя Андрэя Багалюбскага. Гэты князь, які пакінуў па сабе нядобры ўспамін, хацеў дзеля палітычных мэтаў мець у сваім княстве асобую царкоўную правінцыю, магчыма нават мітраполію, незалежную ад Кіева. Мітрапаліт Кіеўскі не прызнаў назначэньня Тодарца, адлучыў яго i забараніў усім сьвятаром i вернікам мець зносіны з ім. У адказ на гэта Тодарац, пэўны ў князёўскай апецы, пачаў перасьледаваць сваіх праціўнікаў i адначасова прапаведаваць нейкую неазначйную гэрэзію. Яму, аднак, прыйшлося горка дасьведчыць, які няпэўны лёс у тых, што спадзяюцца на ласку сьвецкіх уладароў. Андрэй зьмяніў сваю палітыку i пачаў шукаць пагадненьня з мітрапалітам. Ен арыштаваў Тодарца i адправіў яго ў Кіеў на мітрапалічы суд. Там ён быў асуджаны i памёр лютай сьмерцю [18]. Гэта здарылася ў траўні 1169 году.

Кірыла, які меў высокае паняцьце біскупскай годнасьці, не застаўся збоку ад гэтае сумнае справы. Вось што піша аб гэтым жыцьцяпісец: "У справе Тодарца, так пагардліва празванага, блаславёны Кірыла раскрыў ягоную гэрэзію пры дапамозе Боскіх пісаньняў i выкляў яго". Да нас дайшоў адзін твор Кірылы супраць Тодарца. Гэта «Сказ (прыповесьць) пра душу i цела, або пра кульгавага i сьляпога». Кірыла бароніць у ім годнасьці біскупскага стану супраць тых, якія недастойна яго прагнуць. У "Пралёгу" ўспамінаюцца таксама дагэтуль ня знойдзеныя лісты Кірылы да Андрэя Багалюбскага. Магчыма, у ix сьвяты дакараў князя за ягоныя недастойныя паступкі i за разьбіваньне царкоўнай еднасьці [19].

Справа Тодарца дазваляе ўстанавіць прыблізны час, калі Кірыла стаў біскупам. З аўтарытэтнага тону "Сказу пра душу i цела" i з вышэйпрыведзенай зацемкі з «Пралёгу» (Кірыла выкляў Тодарца), выглядае, што ў тым часе, г. зн. у 1169 г. [20] Кірыла быў ужо біскупам.

Гады біскупства Кірылы былі часам ажыўленай пісьменьніцкай дзейнасьці, якая напэўна мела сувязь з ягонымі пастырскімі абавязкамі. Жыцьцяпісец успамінае, што ён напісаў "навукі на тэмы Евангельля i прарокаў, казані на Гасподнія сьвяты i шмат іншых твораў, карысных для душы; а таксама малітвы i пахвалы многім сьвятым". Заўсёды дбайлівы пра дабро іншых, Кірыла, "напісаўшы ўсе гэтыя творы, перадаў ix царкве, якая захавала ix да сёньняшняга дня для пацяшэньня i навучаньня верных усяе Русі".

На жаль, толькі нязначная колькасьць гэтых твораў захавалася да нашага часу. Магчыма, далейшыя пошукі адкрыюць іншыя згубленыя скарбы духоўнай i літаратурнай спадчыны сьвятога.

У "Пралёгу" няма больш ніякіх вестак пра біскупскую дзейнасьць Кірылы, ані даты ягонае сьмерці, а толькі кароткая зацемка: «Пажыўшы сумленна i набожна, i дбайліва пасьвячы даручаны яму статак, ён перайшоў да жыцьця вечнага i непрамінальнага».

З летапісу вядома, што на пастрыжэньні новага ігумена Кіева-Пячэрскай Лаўры Васіля ў 1182 г. быў прысутны Тураўскі біскуп Лąўpэн [21]. Трэба прыпушчаць, што ў гэтым годзе Кірылы не было ўжо ў жывых, або, як думаюць некаторыя аўтары, ён адрокся ад біскупскага пасаду i вярнуўся ў манастыр.

Самы раньні вядомы сьпісак жыцьця сьв. Кірылы паходзіць з канца XIV або пачатку XV ст. У тым часе культ сьвятога Кірылы быў распаўсюджаны сярод усіх усходніх славянаў. Несумненна, у самым Тураве яго лічылі сьвятым раней, магчыма, адразу пасьля сьмерці [22]. Вось малітва, якою сканчаецца жыцьцё сьвятога: "Радуйся, слаўны сьвятаначальніку, настаўніку, другі Залатавусны, які зазьзяў больш за ўсіх на Русі. Радуйся ты, што сваім сьветлым вучэньнем усе куткі Русі прасьветліў. Радуйся ты, што, як сонца, прынёс сьвятло Боскае навукі для тых, што сядзелі ў цемры. Мы ўзносім да цябе ў малітве гэтую пакорную просьбу: маліся за нас Усявышняму, у чыёй прысутнасьці ты маеш сьмеласьць прабываць, каб Ен вызваліў нас ад цяперашніх напасьцяў i вызваліў ад бязбожных агаранаў [23] якія мучаць нас няспынна. Зрабі таксама, каб мы тваімі малітвамі маглі атрымаць міласьць i і адпушчэньне грахоў i спадчыну вечных дабротаў у будучым жыцьці ў Хрысьце Ісусе, Госпадзе нашым».

Памяць сьвятога Кірылы адзначаецца 28 красавіка.

ІІ. ДУХОЎНЫ НАСТАЎНІК

У жыцьці сьвятога Кірылы гаворыцца, што, будучы яшчэ ў манастыры, ён быў карысны для многіх сваімі павучаньнямі. Пра характар гэтых павучаньняў даюць уяўленьне два ягоныя аскетычныя творы аб законным жыцьці [24]. Першы з ix называецца «Прыповесьць пра бесклапотнага цара». Са зьместу відаць, што гэта адзін з раньніх твораў Кірылы. У ім адчуваецца «юнацкі» энтузіязм i аднабаковасьць, не зраўнаважаная шматгадовым досьведам.

«Прыповесьць» часам пакідае ўражаньне, што для аўтара манастырскае жыцьцё было адзіным хрысьціянскім. Кірыла нават ужывае ў адносінах да манахаў словы Хрыста: «Ойча сьвяты... не за ўвесь сьвет малю, але за тых, якіх Ты мне даў» (Ян 17:9). Вось пачатак «Прыповесьці»:

«У адным горадзе быў ласкавы цар, добры i літасьцівы, які клапаціўся пра сваіх людзей. У адным ён толькі паступаў неразумна: не баючыся ніякіх закалотаў, ён ня меў падрыхтаванай збройнай сілы. Ен ня думаў, каб нехта захацеў бунтаваць супраць яго. Меў гэты цар шмат сяброў, дарадчыкаў, а таксама дачку на выданьні. Адзін мудры i сумленны дарадчык вельмі сумаваў з прычыны бесклапотнасьці цара i шукаў нагоды, каб пагутарыць з ім аб патрэбе быць падрыхтаваным да вайны. Аднаго разу паўстаў сярод ночы вялікі закалот у горадзе. Цар сказаў сваім дарадчыкам: Хадзем, паходзім па горадзе і, можа, знойдзем таго, хто ўзьняў бунт, бо я ў вялікім страху. Яны выйшлі, абышлі навокал, але нічога не знайшлі, апрача вялікага закалоту ў цэлым горадзе. Калі ўсе іншыя дарадчыкі стаялі прыгнобленыя i бездапаможныя, той добры дарадчык ўзяў цара i ягоную дачку i прывёў ix да вялікай гары, дзе было шмат рознай зброі. Яны заўважылі там сьвятло, якое зьзяла з пячоры праз маленькае вакенца. Прыпаўшы да вакенца, яны ўбачылі ўнутры жыльлё, а ў ім мужчыну, які жыў у вялікай беднасьці i быў апрануты ў рызьзё. Побач з ім сядзела ягоная жонка i сьпявала яму салодкую песьню. Перад ім стаяў на цьвёрдым камені нехта высокі i прыгожы i даваў яму есьці i чэрпаў віно. Калі ж той мужчына прымаў ежу, дык яго вянчалі пахваламі з вялікай радасьцю. Убачыўшы гэта, цар паклікаў сваіх прыяцеляў i сказаў: Гляньце, сябры, на цуд, як гэтае беднае i стоенае жыцьцё мае ў сабе больш радасьці, як наш магутны стан, а ўнутраныя (дабрадзейнасьці) зьзяюць ярчэй за вонкавыя».

Далей ідзе тлумачэньне прыповесьці: «Горад... гэта людзкое цела... Цар - розум, які кіруе целам... Вялікі закалот у горадзе - нечаканае няшчасьце: хвароба, калецтва, паводка, крыўда ад сьвецкіх уладаў... Гара - манастыр, а ў ім духоўная зброя: пост, малітва, сьлёзы (жалю за грахі), устрыманасьць, чысьціня, любоў, пакора, працавітасьць, цярплівасьць... Мужчына, які жыве ў беднасьці - гэта ўвесь манаскі стан... Жонка, што сядзіць побач i сьпявае салодкую песьню - неадлучная памяць пра сьмерць... А прыгожы мужчына, што стаіць перад ім - гэта сам Хрыстос... Ен корміць i чэрпае віно, гэта значыць, дае верным сваё пачэснае Цела для адпушчэньня грахоў i сьвятую Кроў для жыцьця вечнага».

Твор сканчаецца пахвалаю законнага жыцьця.

«Прыповесьць пра бесклапотнага цара» - добры прыклад алегарычнага мэтаду, якім Кірыла карыстаўся даволі часта. Узорам для гэтай прыповесьці паслужыла вядомая «Гісторыя пра Барлаама i Яасафа», аўтарам якой лічыцца Ян Дамаскін. Гэтая гісторыя карысталася вялікай папулярнасьцю як на Ўсходзе, так i на Захадзе, i была вядомай сярод усходніх славянаў ужо ў канцы XI ці пачатку XII стагодзьдзя [25].

Другі твор Кірылы пра законнае жыцьцё называецца «Сказ аб манаскім стане ад Старога i Новага Запаветаў, паколькі манах носіць у сабе вобраз першага i робіць учынкі другога». Некаторыя іншасказальныя вобразы ў «Сказе» даволі цяжкія для зразуменьня, але ўвесь твор мае ў сабе адзнакі сьпелай i зраўнаважанай думкі.

Перадусім, манах прыносіць сябе ў ахвяру Богу, падобна старазапаветнаму ягняці, i таму ён павінен быць чыстым i беззаганным: «Згодна з вобразам Старога Закону ты прынёс сябе ў ахвяру Богу, падобна як некалі ягняты былі забіваныя ў пустыні. Дык ня будзь каросьлівым, ані кульгавым, ані сьляпым, ані параненым, бо ўсе такія, дзеля сваіх заганаў, аддаюцца на страву сабакам i птушкам». Далей ідзе тлумачэньне заганаў: кароста - гэта грахі; кульгавасьць - прывязанасьць да рэчаў гэтага сьвету; сьлепата - бескарыснае, самалюбнае жыцьцё,

Ахвяра, будучы дабравольнай, павінна быць поўнай: «Паводле Старога Запавету кожная дабравольная ахвяра, вялікая ці малая, павінна прыносіцца Богу ад шчырага сэрца. Хай ня будзе хвальшывых хістаньняў у тваіх думках. Ты - як сьвечка: маеш сваю волю толькі да царкоўных дзьвярэй, а пасьля не глядзі, што i як з табою зробяць. Ты - як вопратка: ведай сябе, пакуль нехта ня возьме цябе ў рукі, а пасьля ня думай нічога, нават калі цябе парвуць на анучы. Таксама i ты, май сваю волю да паступленьня ў манастыр, а пасьля пострыгу не захавай у сваім сэрцы ніякай самаволі, каб не памерці душою, як Ананьня, калі ён пачуў ад Пятра, які сказаў яму: «Нашто захацеў ты спакусіць Духа Сьвятога» (Гл. Дз 5:3-4)? Ня будзь абыякавым да тваіх абяцаньняў, каб на табе ня спраўдзіліся словы Пісаньня: «Лепш было не пазнаць праўды, як, пазнаўшы, адвярнуцца ад яе» (Гл, 2 Пт 2:21).

Намер мае асноўнае значэньне ўва ўсіх людзкіх дзеяньнях: «Бог сказаў Майсею: Выведзі з Ягіпту мой народ Ізраіля, каб, пайшоўшы, атрымалі ў спадчыну зямлю, якую Я абядаў Абрагаму. Людзі, пачуўшы гэта ад Аарона, пасьпяшылі ў дарогу: адны ў радасьці Божага абяцаньня; другія, бо цяжкая няволя фараонава была для ix невыноснай; іншыя, бо ня мелі сілы рабіць цэглу i будаваць гарады; іншыя яшчэ, бо не маглі цярпець зьдзеку наглядчыкаў».

У падобны спосаб кожны, хто жадае паступіць у манастыр, павінен ясна здаць сабе справу з таго, што змусіла яго выбраць гэты спосаб жыцьця: «Ты ж, браце, кал i хочаш ісьці ўсьлед за Хрыстом, які вядзе цябе да неба, май на ўвеце, чаму ты ўцякаеш з духоўнага Ягіпту [26], якім ёсьць гэты сьвет: ці ты жадаеш абяцанага валадарства, ці ня хочаш рабіць грэшнай работы д'ябальскай, а можа, ня , любіш жыцьцёвых клопатаў, ад якіх няма карысьці, а толькі згуба для душы; або жонка i дзеці не даюць табе спакою» [27].

Усе гэтыя матывы добрыя i дастатковыя, але найбольшым i найлепшым з ix ёсьць самое жаданьне сьведама ісьці ўсьлед за Хрыстом. «Ты ж, манах, разважай над прыказаньнямі i жыцьцём адзінага Хрыста, які ад нараджэньня аж ад крыжа цярпеў прыкрасьці, намовы, пагарду i раны дзеля цябе - i падрыхтуйся пераносіць цяжкасьці... Памятай, што ў пастрыжэньні тваёй галавы ты носіш вобраз цярновага вянка Хрыстовага». Крыху далей Кірыла вяртаецца да гэтай тэмы, падкрэсліваючы адначасова грамадзкі характар манаскага пакліканьня: «Старайся стацца сынам Божым праз Хрыстовыя цярпеньні, каб ня толькі самому збавіцца, але таксама ацаліць тых, хто трапіў да грахоўных разбойнікаў».

Мучанікі зьяўляюцца найбольш дасканалымі пераймальнікамі Хрыста, таму манаскае жыцьцё павінна быць працягам мучаніцтва: «Змагайся цярпліва, мужна перанось усялякія нягоды, беручы прыклад з мучанікаў, якія пралілі сваю кроў за Хрыста» [28].

Так як манах прыносіць сябе у ахвяру Богу i зьяўляецца пераймальнікам Хрыста, то манаскі пострыг - гэта нешта вялікае i мае вартасьць ледзь не сьвятой тайны. Пра гэта нагадвае Кірыла свайму духоўнаму сыну: «Памятай, што ты чуў пры тваім пострыгу: «Вось Хрыстос тут стаіць нябачна». Дык глядзі каму ты даваў абяцаньне. Падумай толькі: ці ж ты ня быў тады акружаны агнём страху Божага больш за гару Сынайскую? I ці ж не глыбей, як на Дошках Закону, былі вырытыя Словам Божым твае абяцаньні на цялесных дошках твайго сэрца? Сьцеражыся, каб не разьбіць ix тваёй дрэннай вераю» [29].

Ісьці ўслед за Хрыстом нялёгка: чалавек без правадніка можа заблудзіць, як некалі гэбраі, калі яны засталіся на нейкі час без Майсея, калі той узышоў на гapy, каб гутарыць з Богам: «Майсей, загадаўшы ўсім прабываць у чысьціні, узышоў на гapy, куды зышоў сам Бог, абкружыўшы гapy агнём... I што сталася ў міжчасе? Усе цуды, якія яны бачылі, ня збавілі слабавольны.х людзей ад загубы. Яны прыйшлі да Аарона i пачалі прымушаць яго, каб даў ім бога. Калі іхняя воля была споўненая, яны селі есьці i піць, аж пакуль агонь не загарэўся, i многія згінулі ад гневу Божага. I ўсе яны згінулі б, калі б Майсей ня стаў перад Ім у пакоры, просячы, каб Ен адвярнуў свой гнеў i ня зьнішчыў ix, пакуль ня будзе зроблены Каўчэг Запавету». (Гл. Выхад, разьдзел 32; Пс 105:23-24).

Манах, каб яго не спаткаў падобны лёс, павінен знайсьці сабе духоўнага настаўніка - свайго Майсея, якому мусіць поўнасьцю даверыцца: «Пастарайся знайсьці мужа, які мае ў сабе Духа Хрыстовага, упрыгожанага дабрадзейнасьцямі, паважанага ўсімі, які ўсім сваім жыцьцём любіць Госпада больш за ўсё, ёсьць паслухмяны ігумену, ня мае злосьці на іншых братоў, а таксама ведае добра сьвятыя пісаньні, з дапамогаю якіх ён можа накіроўваць да Бога тых, што шукаюць неба. Такому перадай сябе, як Халеб Ісусу (Навіну), адсекшы сваю волю, каб быць табе чыстым посудам, які зьберагае ўсё добрае, што ў яго ўліваецца, аж пакуль ня станецца сьвятыняю Сьвятой Тройцы, паводле сказанага: Я i Айцец мой прыйдзем i жыльлё зробім у табе» (Ян 14:23) [30].

Кірыла добра ведаў усе - добрыя i заганныя, - бакі законнага жыцьця. У ягоных творах можна часта спаткаць перасьцярогі супроць манахаў, якія "жывуць у манастыры бяз страху Божага i думаюць толькі пра свой страўнік i пра вопратку", а таксама «любяць сваё цела, часта мяняюць адзеньне, з нагоды сьвятаў ладзяць бяседы з папойкамі, зацягваюць зборы да позьняй ночы i стараюцца мець сваю волю над зьверхнікамі». Замест гэтага ён дае сваім духоўным сыном рады падобныя да вось гэтай: «Будзь слаўны ня сьветлай вопраткай, але добрымі ўчынкамі»; або: «Дрэва хваляць не за рост, а за плады. Таксама не манастыр робіць слаўнымі манахаў, але добрыя цноты манахаў робяць слаўным манастыр».

Гэтая апошняя думка знаходзіцца ў «Прыповесьці пра бесклапотнага цара», дзе ёсьць i іншыя цікавыя выказваньні пра жыцьцё ў манастыры. Так, законнае жыцьцё - гэта няспыннае ўслаўленне Бога. У тлумачэньні да прыповесьці Кірыла кажа, што сьвятло, якое зьзяе ў пячоры,- гэта «ахвяра хвалы Богу, нязмоўкнае псаломскае пяяньне «алілуя». Бо гаворыцца: У ночы ўздымайце рукі вашыя да сьвятых рэчаў i бласлаўляйце Госпада (Пс 133:2); i яшчэ: Я ўстаў апоўначы, каб славіць Цябе» (Пс 118:62).

Жыцьцё ў манастыры ўладкаванае «згодна з апостальскімі звычаямі: ніхто ня мае нічога свайго, але ўсё там агульнае [31]. Усе знаходзяцца пад адным ігуменам, злучаныя з ім духоўнымі жыламі, як члены цела з гаЛавою».

Беднасьць звяўляецца адной з галоўных прыкметаў манаха: «Усякая багатая вопратка i цялесныя ўпрыгожаньні чужыя для ігумена i ўсяго манаскага стану. Бо Хрыстос кажа, што тыя, якія носяць мяккія вопраткі, жывуць у царскіх xаромах (Гл. Мц 11:8), Затое манахі павінны быць апранутыя ў чысьціню, падперазаныя праўдаю i ўпрыгожаныя пакораю».

Іншая неадлучная спадарожніна манаха - памяць пра сьмерць. Яна ягоная жонка, «якая сьпявае салодкую песьню: голас радасьці i вясельля ў жыльлях праведнікаў (Пс 117:15). Бо праведнікі вечна жыць будуць, i іхняя ўзнагарода ад Госпада (Мудр 5:16). Сьмерць праведніка - супакой (Там жа 3:3). Багацьці прамінаюць - не аддавайце сэрца вашага ім» (Пс 65:11).

Наогул, жыцьцё манаха - гэта няспынны высілак i праца над сабою: «(Некаторыя)... даўшы манаскія абяцаньні, хочуць дасягнуць сьвятасьці, не стараючыся перамагчы свае слабасьці. Хоць яны i чытаюць сьвятыя пісаньні, але думаюць, што Бог ix збавіць бяз высілку з іхняга боку. Але (калі так робім), не разумеем Паўла, які кажа: Бяз высілку ніхто ня можа атрымаць узнагароды. Тыя, што сьпяць, ня могуць перамагчы, а лянівыя ня могуць быць збаўленымі» [32]. Крыху далей Кірыла кажа: «Маючы такія абяцаньні, манахі, змагайцеся... Насьледуйце высілкі сьвятых айцоў i старайцеся пераўзысьці адзін аднаго ў плачы (за грахі), у трываньні, у мальбах, у паслугах... Уздыміце крылы вашага розуму, i паляцім разам далёка ад згубнага граху. Возьмем страву з кнігаў сьвятых i скажам разам з Давідам: Як салодкія паднябеньню майму словы Твае, яны для вуснаў маіх больш салодкія за мёд» (Яс 118:103).

Нягледзячы на высокія вымаганьні, Кірыла лічыў законнае жыцьцё лёгкім: «Забудзься пра зямныя рэчы, прымай з рукі кельляра лёгкі хлеб, быццам манну i еш». Відаць, ён хацеў гэтым сказаць, што манах, даўшы абяцаньне паслушэнства, вызваліўся ад клопатаў штодзённага жыцьця.

Кірыла неаднаразова напамінаў манахам пра патрэбу пакоры. З другога боку, ён уважаў, што манахам, верным свайму пакліканьню, належыць пашана: «Унутраныя дабрадзейнасьці сьвятых манахаў зьзяюць ясьней за сьвецкую славу, i таму магутныя гэтага сьвету схіляюць перад імі свае галовы i аддаюць пашану, якая належыць, тым, хто дагадзіў Богу».

Вось галоўныя думкі сьв. Кірылы аб законным жыцьці. Прыблізна сто гадоў раней сьвяты Хвядос даваў кароткія настаўленьні манахам Кіева-Пячэрскай лаўры. Некалькі настаўленьняў дайшлі да нашых дзён, i яны захапляюць сваёй прастатой i евангельскім духам. У Кірылы ўжо не кароткія настаўленьні на асобныя тэмы, але спроба - першая ва ўсходнеславянскай рэлігійнай літаратуры - сыстэматычнага падручніка манастырскай аскетыкі.

Аскетычныя творы сьв. Кірылы сьведчаць аб глыбокай духоўнасьці аўтара. Сёньня шмат каму яны могуць здацца залішне строгімі. Можна таксама сказаць, што пачуцьцё страху Божага ў Кірылы часта пераважае любоў.

У гэтым ён быў толькі верны традыцыям бізантыйскай духоўнасьці. Кірыла асабліва блізкі да сьв. Тодара Студыта (пачатак IX ст.), чые правілы законнага жыцьця былі ў тым часе прынятыя ўсімі ўсходнеславянскімі манастырамі. Гэтыя правілы вызначаліся вымаганьнямі строгай, але разумнай дысцыпліны i безумоўнага паслушэнства. Апроч Тодара Студыта, сярод усходніх славянаў былі вядомыя аскетычныя творы сьв. Базыля Вялікага (IV ст.) i Яна Лесьвічніка. Несумненна, гэтыя вялікія духоўныя настаўнікі мелі, пасрэдна ці непасрэдна, уплыў на сьв. Кірылу.

Сам Кірыла ня меў прэтэнзіяў на арыгінальнасьць, як ён сам прызнаецца ў сваім «Сказе пра манаскі стан»: «Гэтыя словы я напісаў не ад сябе, але з кнігаў. А калі хто інакш вытлумачыць, дык спрачацца ня будзем. Мы не жняцы, але коласазьбіральнікі, i няхітрыя ў кнігах. Мы грубыя (нявучоныя) слугі i больш за ўсіх маем патрэбу ў вашых айцоўскіх малітвах у Хрысьце Ісусе, Госпадзе нашым, якому хай будзе слава разам з Айцом i Сьвятым Духам, цяпер i заўсёды, i на вякі вечныя. Амін».

Нягледзячы на гэтыя пакорныя запярэчаньні, аскетычныя творы Кірылы, асабліва «Сказ пра манаскі стан», маюць дастаткова арыгінальнасьці i цікавасьці, каб забясьпечыць ix аўтару пачэснае месца сярод духоўных пісьменнікаў. Яны ня страцілі сваёй вартасьці i ў сёньняшні дзень - для тых, хто, паводле словаў Кірылы, «шукае неба».

ІІІ. ПЯСЬНЯР БОЖАЕ МІЛАСЭРНАСЬЦІ

Духоўны воблік Кірылы нідзе не выступае так ясна, як у ягоных малітвах. Усяго ix налічваецца трыццаць - па чатыры i больш на кожны дзень тыдня. Па сваім характары малітвы Кірылы - «келейныя», прызначаныя для прыватнага ўжытку. Большасьць малітваў зьвернутыя да Бога ў Тройцы адзінага i да Госпада Icyca Хрыста. У малітвах да сьвятых захаваны парадак тыднёвага літургічнага кругу: у панядзелак - анёлам; у аўторак - Яну Хрысьціцелю, у чацьвер - апосталам i сьвятому Міколу; у суботу - усім сьвятым. Серада ў асаблівы спосаб прысьвечаная Найсьвяцейшай Багародзіцы, а у пятніцу ўспамінаецца Крыж Гасподні.

Малітвы сьв. Кірылы маюць галоўным чынам пакутны характар. Асноўная думка ў ix- гэта вобраз грэшнага чалавека, які стаіць перад Творцам i ня мае іншай надзеі на збаўленьне, апрача Божай міласэрнасьці. Разумеючы, аднак, што няўдзячныя ня могуць чуць жалю за грахі, Кірыла пачынае малітву звычайна ад услаўленьня Божай велічы i дабрыні: «Слава Табе, Госпадзе Божа мой, што Ты ўдастоіў мяне бачыць дзёнь Твайго слаўнага ўваскрасеньня, у які Ты вызваліў душы праведных, зьвязаных у пекле. Гэтага вызваленьня прагну i я, Уладару мой. Збаў мяне, зьвязанага шматлікімі грахамі, i зрабі, каб у пацямнелай душы маёй зазьзяла сьвятло Тваёй ласкі. Я ведаю Твае незьлічоныя шчадроты, Тваю невыказную любоў да людзей. Ты прывёў мяне з небыцьця да існаваньня i ўпрыгожыў падабенствам Твайго вобразу; Ты ўзвысіў мяне вышэй за іншыя зямныя істоты, даў мову i розум i паставіў мяне ўладаром усяго стварэньня. Ведаючы ўсе дні майго жыцьця, Ты апекаваўся мною ад майго дзяцінства, каб я мог быць збаўленым i стацца сябрам слаўнага чыну Тваіх анёлаў» (Малітва у нядзелю раніцай).

А вось яшчэ адзін прыклад: «Што Табе дам, Госпадзе Ісусе Хрысьце, Сыне Божы, за ўсё, што Ты зрабіў для людзкога роду? Якую адплату ахвярую Табе за Тваю дабрыню? Hi неба, ні зямля ня могуць прынесьці Табе дастойныя дары. Ты сам захацеў прыйсьці на зямлю, каб збавіць грэшнікаў. Будучы бесьцялесным. Ты прыняў цела дзеля нас i дабравольна стаўся бедным, будучы багатым» (Малітва у пятніцу пасьля гадзінаў).

З усьведамленьнем бязьмежнасьці Божай дабрыні перад грэшнікам з яшчэ большай сілай паўстае веліч ягоных злачынстваў: «Я ж няшчасны, усімі маімі пачуцьцямі гнаўся за цялеснымі асалодамі i ўваліўся ў гной грахоў, i зрабіў сябе чужым для Тваёй ласкі, Будучы сынам Тваім праз нараджэньне ў хрышчэньні, я стаўся нявольнікам граху. Таму ўздыхаю з глыбіні сэрца i хварэю душою, i ўвесь занемагаю, думаючы пра судны час. Што пачую ад Судзьдзі? Дзе мне схаваць безьліч маіх правінаў? Ня маю нікога, хто б мне дапамог i збавіў мяне. Што мне рабіць, Госпадзе мой, Госпадзе! Ня ведаю, да каго зьвярнуцца, каб прасіць збаўленьня маёй душы (Малітва ў нядзелю раніцай).

Вялікі сум адчуваецца ў апісаньні стану грэшніка: «Я зышоў з праўдзівага шляху, які вядзе да жыцьця, i ўхіліўся ў пустыню асалодаў. Я заграз у балоце маіх дрэнных учынкаў i стаўся ўвесь паранены цернямі беззаконьня. Вораг убачыў мяне ў гэтым жалю годным стане i ў яшчэ горшых брыдотах захацеў утапіць маю няшчасную душу» (Малітва ў сераду вечарам),

Аднак усьведамленьне грэшнасьці не павінна стацца прычынаю да зьнявераньня. Бог літасьцівы i ня хоча сьмерці грэшніка. Ен не адкідае таго, хто прыходзіць да Яго ca скрухаю сардэчнаю. Таму грэшнік шукае прытулку ў Бога, i ў сваё апраўданьне, не бяз долі гонару, сьцьвярджае, што, хоць ён i зграшыў, але ніколі не ўзьняў рук да чужога бога i ня страціў надзеі ў Божую міласэрнасьць: «Ня дай мне згінуць да канца, Ісусе - салодкае імя,- Ты, які стварыў мяне i даў мне жыцьцё! Глянь на маю пакорлівасьць: хоць я i зграшыў бяз ліку, але ніколі не ўзьняў рук да чужога бога i не ўсумніўся, ведаючы Тваю любоў да грэшнікаў. Я разважаю пра Давіда: ён, будучы царом, упаў у бездань грэшных пажаданьняў i зрабіў забойства, але пакаяўся перад Табою, Богам i Творцам, i аказаўся вартым Тваёй міласэрнасьці» (Малітва у нядзелю раніцай).

Прыклад Давіда i іншых старазапаветных сьвятых, якія праз пакаяньне атрымалі адпушчэньне грахоў, умацоўвае грэшнікаў ў надзеі. Часам у Кірылы вырываецца сапраўдны гімн у гонар пакаяньня, што адчыняе дзьверы Божай міласэрнасьці: «Да каго мне прыбегнуць, шукаючы збаўленьня, як не да Цябе, Творца мой? Ведаю Тваю доўгацярплівасьць i сапраўдную любоў да людзей. Хто зможа выказаць усе цуды, якія Ты зрабіў адвеку, v i годна ўсхваліць Тваю міласэрнасьць? Ты ня цешышся ca сьмерці грэшніка, але радуешся з ягонага навароту да жыцьця. Дзеля гэтага ад самага пачатку Ты паказаў нам вобразы пакаяньня. Ты зьлітаваўся з Ізраіля, які прагневаў Цябе ў пустыні, а потым пакаяўся. Ты збавіў ніневіцянаў, вызваліў з путаў Манасію i Езакію вярнуў ад сьмерці да жьщьця. Што большае за пакаяньне, так мілае Твайму Духу? Уся праўда чалавечая ёсьць як павуціньне, што лёгка разьдзхраецца. Хто можа пахваліцца перад Табою, што мае праведнае сэрца, або што ён чысты ад граху? Фарысэй праведны пахваліўся i быў асуджаны. Я ж, няшчасны, абняты безьліччу злых грахоў, што зраблю? У якую бездань: укіну сябе? О сіла сьлёзаў, о салодкая пакута, дзякуючы якрй Ты асьвяціў Давіда i зрабіў яго прарокам, апраўдаў.мытніка, грэшніцу ачысьціў i, сустрэўшы з радасьцю блуднага бына, зрабіў яго ўдзельнікам Тваёй Боскай бяседы!» (Малітва у пятніцу раніцай).

Вялікім пацяшэньнем для грэшніка ёсьць усьведамленьне, што ён не адзін, але мае магутных прыяцеляў i апекуноў - анёлаў, апосталаў, сьвятых, у першую чаргу Найсьвяцейшую Багародзіцу. Сваімі малітвамі i заступніцтвам яны дапамагаюць нам. Кірыла ў асаблівы спосаб усхваляе Маці Божую, «у чыёй моцы наша збаўленьне»: «Надзея ўсіх канцоў зямлі, Найсьвяцейшая Багародзіца, анёлаў вялікае зьдзіўленьне, прарокаў узвышанае прапаведаваньне, апосталаў хвала, мучанікаў цьвёрдае ўмацаваньне, сьвятаначальнікаў (біскупаў.- А. Н.) выдатнае ўпрыгожаньне, уладароў непераможная дзяржава, цэркваў пачэсная краса, манахаў сьвятая надзея, поснікаў непарушная моц, верных пэўная абарона, лёгкае выздараўленьне хворых, добрая настаўніца тых, што зблудзілі, хуткая заступніца ў бядзе, любоўная пацеха для тых, каго ненавідзяць, карміцелька Сіротаў, ціхая радасьць матак, настаўніца мудрасьці для маленькіх, спакойнае прыстанішча для тых, што плаваюць, спадарожніца падарожных, супакой для спрацаваных, невычэрпнае багацьце бедных, покрыва i прытулак для пакрыўджаных, пацяшэньне сумных, прымірэньне з Богам грэшнікаў, надзейная абарона ўсіх хрысьціянаў i вядомае збаўленьне ўсяго сьвету... Усхваляю Цябе анёльскім прывітаньнем: Радуйся, поўная ласкі Дзева, Маці Багародзіца, зямное неба, адухоўленая сьвятыня, хорам прасторны, селішча Бога незьмяшчальнага, сьветлы ліхтар, памочніца, хутчэйшая за маланку, зорка незаходная, чаша, што мае ў сабе віно збаўленьня, купеля, што абмывае грахі, узвышэньне роду людзкога, пасад Хлеба жыцьця, Маці Хрыста Бога нашага! Малі Яго, каб Тваім заступніцтвам выбавіў мяне ад вечнае мукі, цяпер i заўсёды, і на вякі вечныя. Амін» (Малітва ў сераду раніцай).

А вось як Кірыла зьвяртаецца да сьвятога Апостала Пятра: «Сьвяты Пётра, першапасадны, цьвёрды каменю веры, непарушная асновы Царквы, пастыру духоўнага статку Хрыстовага, ключару валадарства нябеснага, лавец у глыбіні, што пераўзыходзіць усякае ўяўленьне! Малю цябе, уседастойны: зрабі, каб абняла мяне Боская сетка, i выцягні мяне са згубнай глыбіні. Я ведаю, што ты атрымаў ад Бога ўлажу вязаць і разьвязваць. Разьвяжы, прашу, мяне зьвязанага грэшнымі путамі, i пакажы міласэрнасьць тваю мне, убогаму слузе твайму. Ажыві маю пакорную душу, як некалі ты ажывіў Тавіту; пастаў мяне на добры шлях, як ты некалі паставіў з пасьцелі кульгавага ў Красных Варотах. Ты ценем сваім праганяў немачы i хворасьці: хай упадзе на мяне цень тваёй дабрыні, што праганяе духоўныя хваробы i цялесныя слабасьці. Ты, сьвяты, можаш усё сілаю Хрыста, дзеля якога ты пакінуў усё і, палюбіўшы Яго, пайшоў усьлед за Ім i за Ягонае сьвятое імя насіў путы. Памаліся да Яго за мяне, няшчаснага, каб я мог выбавіцца тваімі малітвамі ад усякага зла» (Малітва ў чацьвер раніцай).

Такім чынам, нягледзячы на пакутны характар малітваў Кірылы, у ix адсутнічае дух зьняверанасьці ці роспачы. Наадварот, яны поўныя хрысьціянскага аптымізму, які мае сваю аснову ў веры ў бязьмежную Божую міласэрнасьць. Таму глыбокі i шчыры жаль за грахі спалучаецца з ціхай душэўнай радасьцю. Гэтая радасьць часам выліваецца ў натхнёную песьню хвалы Богу: «Зрабі мяне годным, Госпадзе, убачыць ранішнюю зару i сонца і, з Тваёй дапамогаю, захавацца ад граху; i дай, каб я мог славіць, Уладару, Тваю дабрыню. Ты стварыў увесь гэты прыгожы сьвет на службу для нас, грэщных: зрабі i мяне дастойным гэтых Тваіх дароў. Малюся Табе, літасьцівы Госпадзе, дай, каб адзін дзень я мог аглядаць вечнае, бясконцае i непрамінальнае сьвятло аблічча Твайго. А цяпер, падбадзёраны ласкаю Тваёю, i ўсьцешаны Тваёй міласэрнасьцю, усклікаю: Слава Табе, сьвятая, адзінасутная, неразьдзельная i жыватворчая Тройца, Ойча, Сыне i Сьвяты Духу, цяпер i заўсёды, i на вякі вякоў. Амін» (Малітва ў суботу вечарам).

Гімнаграфічная спадчына сьв. Кірылы прадстаўлена двума канонамі.

Канон - гэта даволі складаны твор, які зьявіўся ў бізантыйскай гімнаграфіі ў пачатку VIII стагодзьдзя. Першым аўтарам канонаў лічыцца сьв. Андрэй Крыцкі (660-740). Ягоны «Вялікі Канон», які сьпяваецца ў Вялікі Пост, адзначаецца пакутным характарам i празьмернай даўжынёю.

Поўны канон мае дзевяць песьняў, кожная з якіх зьвязаная з адной з песьняў Сьвятога Пісаньня. Звычайна, за выняткам некаторых канонаў Вялікага Посту, другая песьня адсутнічае, так што пасьля першай песьні ідзе адразу трэцяя. Першая страфа кожнай песьні называецца «ірмас» i служыць лучнікам між гэтай песьняй i адпаведнай песьняй Сьвятога Пісаньня.

Кірыла вядомы як аўтар г. зв. «Малебнага канону». Пакутны характар твору i тое, што ён мае ўсе дзевяць песьняў, паказваюць, што ён быў прызначаны для ўжытку ў першую чаргу ў Вялікі Пост. Вось ягоная першая песьня:

«Ірмас. Прыгадай, душа, правую руку Майсея i ўцякай з грэшнага Ягіпту, адкінуўшы няволю духоўнага фараона. Вазьмі Крыж за падпору сабе i перайдзі пакорна мора пажадлівасьцяў, усклікаючы: Пяём песьню Госпаду, бо Ен праславіўся.

Я сам вінавачу сябе за дрэнныя ўчынкі, якімі я ўгнявіў Хрыста i зламаў Ягоныя прыказаньні. Сёньня перадаю на пісьме мае думкі, словы i ўсе агідныя ўчынкі, каб сьвет пачуў пра ix.

Як доўга, бедная душа мая, будзеш зблытаная цялеснымі асалодамі, крыўдамі, бязьлітаснасьцю, гордасьцю i п'янствам? Гэта варожыя пасткі, якія зьвядуць цябе жывою ў пекла. Лепш пакайся i ўсклікні: Разарві, Хрысьце мой, мае грэшныя путы i збаў мяне!

Цябе нязмоўкна хваляць вогненнымі галасамі хоры сэрафімаў, Найсьвяцейшая Тройца, Творца ўсяго сьвету. I я прыбягаю да Цябе, просячы адпушчэньня маіх шматлікіх грахоў. Збаў мяне, літасьцівы Творца мой, хоць у апошнюю хвіліну.

Як неразумныя дзевы, ня маю ліхтара пакаяньня, ані запасу алею міласэрнасьці. Таму дарэмна стукаю ў зачыненыя дзьверы. Маці Божая, збаў ад мукі маю няшчасную душу!»

Пераход ад тэмы першай песьні Сьвятога Пісаньня (Выхад 15:1-19) да тэмы канону ў ірмасе Кірыла зрабіў праз параўнаньне уцёкаў душы ад граху да выхаду гэбраяў з Ягіпту пад кіраўніцтвам Майсея. У перадапошняй страфе ўслаўляецца Сьвятая Тройца, а ў апошняй - Багародзіца.

Ірмас другой песьні гучыць так:

«Пачуй неба,- сказаў Майсей, калі напісаў другі закон для тых, што зламалі першы. Зразумей, душа, твой упадак: Бог справядлівы, Ен судзіць праведна i дае кожнаму паводле ягоных учынкаў».

Адпаведнай песьняй Сьвятога Пісаньня ёсьць песьня

Майсея ў Кнізе Другога Закону (32:1-43), якая пачынаецца: «Слухай неба, я буду гаварыць, слухай, зямля, словы вуснаў маіх... Імя Госпада праслаўлю: дайце славу Богу... Ён - цьвярдыня... Ен праведны i справядлівы. Але яны (г. зн. гэбраі) разбэсьціліся перад Ім, яны ня дзеці Ягоныя, род лянівы i распусны».

Трэці ірмас злучае канон з песьняй Ганны, маці прарока Самуіла (І Царстваў 2:1-10). Ганна была бязьдзетнаю, але Бог пачуў ейную малітву i даў ёй сына, якога яна, згодна з абяцаньнем, ахвяравала Госпаду. Ганна засьпявала Богу хвалебную песьню: «Ніхто не сьвяты, апроч Госпада; няма іншага (бога), апроч Цябе, i няма цьвярдыні, апроч Бога нашага... Сытыя працуюць бяз хлеба, а галодныя адпачываюць; нават няплодная родзіць сем разоў, а шматдзетная занемагае. Госпад умярцьвяе i ажыўляе, зводзіць уніз i ўзвышае». Вобраз бязьдзетнай Ганны наводзіць аўтара на роздум аб сваёй душы, якая сталася няплоднай з прычыны грахоў. Ен просіць Бога, каб Той зрабіў яе зноў пладавітай:

«Ты, Божа ўсемагутны, зрабі зноў дабраплоднаю маю душу, зьнямоглую ад грахоў, i маё спустошанае сэрца: у пакоры духа прыношу Табе гэтую малітву».

Як i іншыя творы Кірылы, ягоны канон напоўнены біблейскімі вобразамі. У прыведзеным вышэй прыкладзе ёсьць напамін аб прыповесьці пра мудрых i неразумных дзеваў (Мц 25:1-12). Лёс старазапаветнага Лямеха (Быцьцё 4:23-24) змушае аўтара задумацца над сваімі ўчынкамі:

«Як Лямех, вызнаю перад усімі грахі мае, але дрэнных звычак не пакідаю. Гора мне, няшчаснаму, вартаму ўсіх мукаў».

У іншым месцы Кірыла прыраўноўвае грэшніка да згубленай драхмы (Лк 15:8-9):

«Ты, Хрысьце щматлітасьцівы, не жадаеш сьмерці грэшніка. Запалі ліхтар Тваёй міласэрнасьці i знайдзі мяне, Тваю драхму i, паклікаўшы сьвятых суседзяў, спраў бяседу для анёлаў i людзей».

Пакутны характар i насычанасьць біблейскімі вобразамі збліжаюць Канон Кірылы з Вялікім Канонам Андрэя Крыцкага i з вялікапоснымі творамі Тодара Студыта.

Другі вядомы канон сьв. Кірылы напісаны ў гонар сьв. Вольгі, бабкі Уладзімера Кіеўскага, якая прыняла Хрысьціянства ў 954 г. Рукапіс канону быў упершыню знойдзены i апублікаваны Н. Нікольскім у 1907 г, I. Яромін лічыць, што няма прычынаў сумнявацца ў яго аўтэнтычнасьці. Магчыма, канон быў напісаны з нагоды залічэньня Вольгі Да ліку сьвятых i такім чынам даё прыблізную дату яе кананізацыі. Тон гэтага твору ўрачысты i ўзьнёслы, але з мастацкага боку ён слабейшы за «Малебны канон». Вось адна страфа з першай песьні:

«Ты наша веліч i слава, Вольга багамудрая, Табою мы вызваліліся ад ідальскай спакусы. Цяпер маліся за род наш i людзей, якіх ты прывяла да Бога. Пяём песьню Хрысту, бо Ен праславіўся».

Наогул, гімнаграфічная спадчына Кірылы чакае яшчэ свайго дасьледчыка.

Калі судзіць пра вартасьць малітвы паводле ейнае здольнасьці парушаць людзкія сэрцы i накіроўваць думкi да Бога, то малітвы Кірылы маюць гэтыя якасьці ў вялікай меры.

Яны вызначаюцца глыбінёй i шчырасьцю рэлігійных пачуцьцяў. Іхнія мастацкія вартасьці паказваюць, што аўтар меў немалыя паэтычныя здольнасьці. Дзеля гэтага Кірылу справядліва належыцца гонар быць першым беларускім паэтам.

Высокія мастацкія i духоўныя вартасьці малітваў Кірылы былі прызнаныя ўсімі, хто меў нагоду пазнаёміцца з імі. Б. Галубінскі, звычайна вельмі скупы на пахвалы, прызнае, што «адносна малітваў Кірылы Тураўскага, дык яны прадстаўляюць сабою надзвычай добрыя аратарскія творы, якія з усёй справядлівасьцю павінны заняць месца сярод найлепшых малітваў грэцкіх аўтараў» [33]. Макары быў яшчэ больш шчодры на пахвалы: «Паводле стылю i зьместу як канон, так i малітвы павінны быць залічаныя да найлепшых твораў гэтага роду, якія існуюць у Праваслаўнай Царкве» [34]. На Беларусі малітвы Кірылы былі нагэтулькі папулярнымі, што яны выдаваліся шмат разоў друкам у XVI i XVII стагодзьдзях.

Хоць малітвы Кірылы носяць пакутны характар, у ix, як зоркі, што зьзяюць сьвятлом надзеі для грэшніка, усюды падкрэсьліваецца веліч Божай міласэрнасьці i ягоная любоў да людзей. Дзеля гэтага можна справядліва назваць Кірылу «песьняром Божае міласэрнасьці».

№2-1996. С. 266 - 288.

IV. ЗАЛАТАВУСНЫ

З усіх твораў Кірылы найбольш вядомыя ягоныя казані, або, як яны называліся ў старажытнасьці, «словы». Яны захаваліся ў вялікай колькасьці сьпіскаў, найстарэйшыя з якіх паходзяць з XIII стагодзьдзя.

Колькасьць словаў, якія бесспрэчна належаць Кірылу, невялікая. Ix толькі восем: на Вербніцу (Евангельле на Літургіі: Ян 12:1-18), на Вялікдзень (Ян 1:1-17); на Нядзелю Антыпасхі або Тамаша (Нядзеля пасьля Вялікадня; Ян 20:19-31); Міраносіцаў (Другая нядзеля пасьля Вялікадня; Мк 15:43-16:8); Расслабленага (Трэцяя нядзеля пасьля Вялікадня; Ян 5:1-15); Сьлепанароджанага (Пятая нядзеля пасьля Вялікадня; Ян 9:1-38) на Ўзьнясеньне Гасподняе (Лк 24:36-53) i на Нядзелю Сьвятых айцоў Першага Шкейскага Сабору (Шостая ня дзеля пасьля Вялікадня; Ян 17:1-18). Такім чынам усе словы адносяцца да Вялікоднага пэрыяду, найбольш урачыстага ў царкоўным календары. Вялікдзень - ca мае вялікае хрысьціянскае сьвята, калі Хрыстос, уваскросшы, перамог сьмерць. На Вербніцу, а таксама ў нядзелі непасрэдна пасьля Вялікадня, Царква ўспамінае па дзеі з жыцьця Хрыста, у якіх найбольш яскрава пра явілася ягоная Боскасьць. У Нядзелю айцоў успамінаюцца айцы Першага Агульнага Сабору ў Нікеі (325 г.) якія, супраць гэрэзыі Арыя, пацьвердзілі вepy Царквы што Госпад Ісус Хрыстос зьяўляецца праўдзівым Богам адзінасутным з Айцом.

Як можна здагадацца, тон словаў урачысты, сьвяточны. Аўтар паставіў за мэту «праславіць», сьвята.

Усе словы Кірылы былі, несумненна, напісаныя ў адным годзе. У слове на Нядзелю расслабленага (трэцюю пасьля Вялікадня) ёсьць выраз: «Гора таму, хто грашыць пасьля атрыманьня духоўнай годнасьці - гэта значыць, пасьля прыняцьця манаства i сьвятарства - а нават самому біскупу, які не баіцца Бога». Некаторыя дасьледчыкі бачаць у гэтым выразе намёк на справу Тодарца, што б вызначала дату напісаньня не пазьней як 1169 г.

Кожнае слова Кірылы складаецца з трох частак: уступ, асноўная частка, якая зьяўляецца звычайна разьвіцьцём евангельскай тэмы, i заканчэньне.

Уступ звычайна кароткі. Ен мае за мэту зацікавіць слухачоў, зьвярнуць іхнюю ўвагу на галоўную тэму казані, не апярэджваючы яе.

У Нядзелю Тамаша Кірыла пачынае слова так:

«Царкве патрэбны вялікі настаўнік i мудры прамоўца, каб належна ўсхваліць гэтае сьвята. Мы ж бедныя на словы, i розум наш мутны, i няма ў нас боскага агню для складаньня словаў, карысных для дупіы. Але дзеля любові да тут прысутных братоў пастараемся сказаць нешта карыснае пра абнаўленьне Хрыстовага ўваскрасеньня...»

А вось уступ да слова ў Нядзелю сьлепанароджанага:

«Міласэрнасьць Божую i чалавекалюбства Госпада нашага Ісуса Хрыста, i ласку Духа Сьвятога, дадзеную шчодра роду людзкому, прапаведую вам, браты, добрыя хрысталюбныя слухачы, дзеці Царквы, сыны сьвятла, прычасьнікі валадарства нябеснага. Кажам, аднак, гэтыя словы не ад свайго сэрца - у грэшнай душы ня родзіцца ніякая добрая справа, ані карысная думка, - але расказваем тое, што ўзялі з сёньняшняга Евангельля Яна Багаслова, сьведкі цудаў Хрыстовых».

На Ўзьнясеньне Госпада Ісуса Хрыста аўтар, быццам няўпэўнены ў сваіх сілах, просіць прарока Захара дапамагчы яму ўславіць вялікую ўрачыстасьць:

«Прыйдзі сёньня ў духу, сьвяты прароча Захар, дай пачатак нашаму слову ад тваіх прароцтваў аб узьнясеньні на неба Госпада Бога i Збаўцы нашага Ісуса Хрыста! Бо ты ж прадказаў нам гэта не ў прыцовесці, але яўна, калі сказаў: Вось Бог наш ідзе ў славе, як у дзень бітвы, i ўсе сьвятыя з Ім; i стануць ногі Ягоныя на гары Аліўнай, проста на ўсход ад Ерусаліму [35]. Хочам i ўсё наступнае ад цябе даведацца...»

Абудзіўшы зацікаўленасьць слухачоў, Кірыла пераходзіць да галоўнай часткі. Звычайна тэмаю служыла евангельскае апавяданьне. Аднак кароткі евангельскі расказ Кірыла пашыраў, разьвіваў і, дзе магчыма, уводзіў у яго драматычны элемэнт. Добрым прыкладам можа служыць слова ў Нядзелю міраносіцаў i Язэпа Арыматэйскага.

Евангельле сьв. Марка коратка апавядае, як Язэп папрасіў у Пілата цела Хрыста i пахаваў Яго ў новай магіле. У Кірылы расказ пачынаецца лірычным плачам Багародзіцы, якая стаяла ля Крыжа Хрыстовага:

«Усё стварэньне спачувае мне. Сыне мой, бо бачыць Тваю несправядлівую сьмерць. Гора мне, Дзіця маё, Сьвятло i Творца ўсяго, што існуе! Якія цярпеньні Твае мне трэба аплакваць сёньня: біцьцё па твары i па плячах? путы ў вязьніцы? аплёўваньне Твайго сьвятога Твару беззаконьнікамі за Тваю дабрыню? Гора мне. Сыне мой! Будучы нявінным, Ты быў зьняважаны i пацярпеў крыжовую сьмерць. Як яны адважыліся каранаваць Цябе цернямі, паіць воцатам i жоўцю i прабіць кап'ём усячысты бок Твой?.. Бачу Цябе, Дзіця мілае, як Ты вісіш голы на крыжы, без дыханьня, бяз выгляду i красы, i душа мая абліваецца горкай крывёю. Я жадала б памерці з Табою, . бо не магу глядзець на Цябе, бяздушнага. Няма мне больш ніякай радасьці, бо маё Сьвятло, Надзея i Жыцьцё, Мой Сын i Бог на дрэве згаснуў. Дзе маё. Сыне, дабравешчаньне, якое мне некалі апавясьціў Габрыель, кажучы: Радуйся, поўная ласкі, Госпад з Табою... Гора мне! Каго мне паклікаць, каб плакаў ca мною? З кім буду праліваць струмені сьлёзаў? Усе Твае блізкія i прыяцелі, што карысталі з Тваіх цудаў, пакінулі Цябе. Дзе цяпер семдзесят вучняў? Дзе найвышэйшыя апосталы? Адзін з ix хітрасьцю прадаў Цябе фарысэям, а другі, дзеля страху перад першасьвятарамі, выракся Цябе, кажучы, што ня ведае гэтага чалавека. Я адна, Божа мой, слуга Твая, стаю i плачу разам з ахоўнікам Тваіх словаў, любым вучнем Тваім. Гора мне, Ісусе мой, дарагое імя! Як гэта зямля стаіць, чуючы на сабе Цябе, павешанага на крыжы... Прыйдзіце, гляньце на тайну Божай міласэрнасьці, як Той, які ажыўляе ўсё, сам памёр ганебнай сьмерцю» [36].

Ейны плач, пачуў Язэп з Арыматэі. Багародзіца просіць яго пайсьці да Пілата i папрасіць цела Хрыста. Язэп перамагае страх, ідзе да Пілата i просіць яго:

«Дай мне, намесьніку, цела таго дзіўнага Ісуса, які быў укрыжаваны між двух разбойнікаў, абвінавачаны з зайздрасьці першасьвятарамі i бяспраўна зьняважаны жаўнерамі. Дай мне цела Iсyca, якога кніжнікі называюць Сынам Божым, а фарысэі і лічуць каралём, i якому ты загадаў прыбіць над галавою дошку з надпісам: «Гэта Сын Божы i цар гэбрэйскі». Дай мне цела Таго, каго ўласны вучань, паквапіўшыся на срэбра, прадаў сьвятаром... Прашу ў цябе цела Таго, пра каго Каяфа прадказаў, што яму адному належыць памерці за ўвесь сьвет.., Прашу цела таго Ісуса, які на тваё пытаньне адказаў: Я - Сьвятло i Праўда... Дай мне зьняць цела з крыжа, бо хачу пакласьці яго ў маёй магіле...» [37].

Атрымаўшы дазвол, Язэп разам з Шкодымам здымаюць цела Хрыста з крыжа i нясуць на пахаваньне, плачучы:

«Сонца незаходнае, Хрысьце, Творца ўсіх i Ўладару ўсяго стварэньня! Як адважуся я дакрануцца да Твайго ўсячыстага цела, да якога ня сьмеюць дакранацца нават нябесныя сілы... Якія адыходныя песьні буду сьпяваць Табе, каго ў неба нязмоўкна славяць сэрафімы? Як панясу на руках маіх Цябе, нябачнага Ўладара, які сілаю сваёю носіць усё стварэньне? Як пакладу ў маёй беднай магіле Цябе, што словам умацаваў круг нябесны i спачывае на хэрувімах разам з Айцом i Сьвятым Духам?.. » [38]. Калі мінула субота, жанчыны-міраносіцы прыйшлі на магілу. Там яны сустрэлі анёла, які адкрыў ім тайну збаўленьня людзкога роду:

«...Хачу расказаць вам пра тайну Божай любові да людзей, як Eн пацярпеў за Адама, які ўпаў у тленнасьць... Eн зышоў з неба, прыняў цела i стаўся чалавекам, каб заняпалага (Адама) абнавіць i ўзяць з сабою на неба. Той (г. зн. Адам) паслухаўся рады ворага, захацеў стаць богам i быў пракляты; гэты ж (г. зн. Хрыстос) паслухаўся Айца i, будучы Богам, стаўся чалавекам, каб чалавека абагавіць. Той (Адам), працягнуўшы руку да забароненага дрэва, сарваў сьмяротны плод, стаўся нявольнікам граху i зышоў з раю ў пекла. Хрыстос, распасьцёршы рукі на крыжы, вызваліў людзей ад грахоўнага прысуду і сьмерці...» [39].

Слова сканчаецца пахвалою Язэпу Арыматэйскаму. Тон апавяданьня ў Кірылы мяняецца ў залежнасьці ад нагоды i бывае то ўзвышаны i ўрачысты, то поўны паэтычнага лірызму. Часам ён набывае характар звычайнай размовы, як у выпадку расслабленага (паралітыка), які на пытаньне Хрыста, ці жадае быць здаровым, расказвае Яму ўсе свае няшчасьці:

«Так ... Госпадзе! Хацеў бы, але ня маю чалавека, які б мяне ўкінуў у сажалку, калі анёл усхвалюе ваду. Але, так як Ты запытаўся у мяне аб здароўі, Уладару, дык паслухай майго кароткага расказу пра ўсе мае няшчасьці i хваробы. Трыццаць восем гадоў ляжу прыкаваны да гэтай пасцелі... Я страціў на лекараў усю маю маёмасьць, але не атрымаў ніякага аблягчэньня, бо няма такога зельля, якое б супрацьдзейнічала кары Божай. Мае знаёмыя брыдзяцца мною, бо мой смурод робіць мяне прыкрым, а мае сваякі саромеюцца мяне, i я стаў чужынцам для маіх братоў... Можа, я памёр? Але ж мой страўнік хоча есьці i язык высах ад смагі. Дык, можа, я жывы? Але ж я не магу ня толькі ўстаць з пасьцелі, але нават паварушыцца: маю ногі, якія ня ходзяць, i рукі, якімі ня толькі не магу нічога рабіць, але нават дакрануцца (да нечага). Я - непахаваны труп, а гэты ложак - мая магіла. Я мёртвы сярод жывых i жывы сярод памёрлых, бо, як жывы, хачу есьці i, як мёртвы, не магу нічога рабіць...» [40].

Пачуўшы скаргі расслабленага, Хрыстос адказвае:

«...Як гэта ты кажаш: Ня маю чалавека? Я ж дзеля цябе стаўся чалавекам, - добрым i міласэрным, - i не адмовіўся ад абяцаньня майго ўцелаўленьня ... [41] Для цябе Я пакінуў скіпетр вышняга валадарства i хаджу, паслугоўваючы тым, што ўнізе. Бо Я не прыйшоў, каб мне служылі, але каб паслужыць [42]. Дзеля цябе Я, бесьцялесны, прыняў цела, каб аздаравіць душэўныя i цялесныя немачы ўсіх. Дзеля цябе Я, нябачны для нябесных сілаў, зьявіўся ўсім людзям, бо не жадаю пагарджаць Маім вобразам, што ляжыць у заняпадзе, але хачу прывесьці яго да пазнанъня праўды. А ты кажаш: Ня маю чалавека! Я стаўся чалавекам, каб чалавека абагавіць, бо сказаў: Багамі будзеце i сынамі Ўсявышняга [43]. Хто ж служыць Табе больш верна за Мяне?..».

Гэты маналог Хрыста, як i размова анёла з міраносіцамі (гл. вышэй), належаць да найбольш прыгожых рэчаў, напісаных Кірылам. У ix ён разьвівае вучэньне збаўленьня роду чалавечага праз Хрыста. Паводле стылю ён падыходзіць найбліжэй да «сьвятаайцоўскага» пісьменства.

Драматызацыя ў творах Кірылы праяўляецца ня толькi ў дыялёгах, але i ў апісаньні дзеяньня. Найбольш яскравым прыкладам гэтага можа служыць слова на Ўзьнясеньне. Дзеяньне пачынаецца на Аліўнай гары, дзе разам з Хрыстом зьбіраецца ўся Царква: патрыярхі, апосталы, вучні i вялікая грамада верных. Адначасова анёлы ў небе рыхтуюцца прыняць Хрыста:

«Адны прыносяць на крылах хмару, каб узяць з зямлі Хрыста, Бога нашага; іншыя рыхтуюць хэрувімскі пасад. Бог Айцец чакае Таго, каго раней меў ва ўлоньні з сабою, а Сьвяты Дух загадвае ўсім Ягоным анёлам: Адчыніце нябесную браму, хай увойдзе Цар славы!» [44].

Усюды радаснае чаканьне нечага вялікага. Апосталы, убачыўшы, што Хрыстос мае ix хутка пакінуць, просяць жаласьліва:

«Не пакідай, Уладару, сіротамі нас, каго Ты ў міласэрнасьці Тваёй сам палюбіў, але пашлі нам, як абяцаў. Духа Твайго Ўсесьвятога» [45].

Нарэшце Хрыстос, суцешыўшы вучняў i блаславіўшы ix, пачынае ўзносіцца да неба:

«Перад Iм ішлі анёльскія сілы са страхам i радасьцю, каб адчыніць нябесную браму. Але нябесныя вартаўнікі не пускалі ix, кажучы: Гэта брама Гасподняя, бо так загадаў Бог, каб ніхто з зямных праз яе не праходзіў. Цяпер мы ў зьдзіўленьні, бо бачым чалавека, які сядзіць на хэрувімскім пасадзе i хоча ўвайсьці праз гэтую браму перад сэрафімамі. Тады анёлы аб'явілі ім Божую годнасьць i сілу, што спачывае ў гэтым чалавечым целе, i загадалі не супраціўляцца волі Божай, які ўсё мудра робіць. Бо Ен, - казалі яны, - зышоў на зямлю, нябачны нікім, а цяпер ўзыходзіць зноў у выглядзе слугі. Але тыя (вартаўнікі) адказалі: Не паслухаемся, пакуль не пачуем Божага загаду. Тады сам Хрыстос усклікнуў: Адчыніце Мне браму праўды, каб, увайшоўшы, Я мог расказаць Майму Айцу, што Я рабіў i як цярпеў на зямлі! Пазнаўшы голас Госпада, усе сілы нябесныя, паўшы ніц, пакланіліся Яму i сказалі: Хоць мы ня бачылі, як Ты, Уладару, зыходзіў (на зямлю), але накланяемся Табе цяпер, калі ўзыходзіш у славе».

Кірыла ўпрыгожваў свае словы красамоўнымі формамі i зваротамі. Сярод мастацкіх прыёмаў ён часта ўжываў антытэзу, або супрацьстаўленьне, як напр. супрацьстаўленьне Хрыста i Адама ў прыведзенай вышэй прамове анёла да міраносіцаў. Вось яшчэ адзін прыклад слова на Вялікдзень:

«Перад учарашнім днём Хрыстос быў укрыжаваны як чалавек, але як Бог, зацьміў сонца i месяц у кроў перамяніў, так што цемра запанавала на зямлі. Як чалавек, Ен, усклікнуўшы, аддаў духа, але як Бог, Ен затрос зямлёю, так што камяні патрэскаліся. Як чалавек, Ен быў прабіты ў бок кап'ём, але як Бог, заслону першага Закону разарваў надвое... Як чалавек, Ен быў пакладзены ў магілу, але як Бог, асьвяціў ахвярнік царквы народаў».

Іншым частым прыёмам Кірылы было паўтарэньне. У слове ў Нядзелю сьлепанароджанага, калі Хрыстос спытаўся ў сьляпога, ці верыць у Сына Божага, той адказаў: «Веру, Госпадзе, i пакланяюся Табе! Веру ў Цябе, Сыне Божы, i слаўлю Цябе! Веру, Уладару, i вызнаю Цябе як Хрыста, Збаўцу сьвету! Веру, Міласэрны, у Тваё прыйсьце на зямлю i Твой узыход, як чалавека, на неба! Ты той, пра каго пісалі прарокі, якія ў духу бачылі Тваё ўцелаўленьне! Ты той, каго патрыярхі прадбачылі ў вобразе ягняці, што бярэ на сябе грахі сьвету! Ты, Госпадзе, той самы, пра якога вучылі заканадаўцы: Калі прыйдзе Мэсія, Ен адменіць Закон i дасьць ласку...».

У слове ў Нядзелю Тамаша (Нядзеля пасьля Вялікадня), у Кірылы ёсьць апісаньне вясновага адраджэньня прыроды, як сымбалю адраджэньня ўсяго стварэньня праз уваскрасеньне Хрыстова:

«Сёньня вясна красуецца i ажыўляе зямную прыроду; бурныя вятры, лагодна павяваючы, прыносяць багацьце пладоў, а зямля корміць семя i родзіць зялёную траву... Сёньня нованароджаныя ягняты i цяляты хутка бегаюць i скачуць i весела вяртаюцца да сваіх матак, а пастухі на жалейках радасна славяць Хрыста...

Калі ўзяць над увагу кліматычныя ўмовы Беларусі, дык становіцца ясным, што вобраз вясны ў творы Кірылы не зьяўляецца вынікам назіраньня прыроды ў ваколіцах Турава. У ім адчуваецца ўплыў падобных апісаньняў у Рыгора Назьянскага (328 - 383) [46]. Кірыла, аднак, аслабляе мастацкі эфэкт алегарычным тлумачэньнем вобраза: «Вясна - гэта вера Хрыстова, якая праз хрост родзіць нанова людзкую прыроду; бурныя вятры - гэта грэшныя пажаданьні, якія праз пакуту ператвараюцца ў дабрадзейнасьці i прыносяць плады, карысныя для душы; зямля - гэта наша прырода, якая, прыняўшы семя Слова Божага... родзіць у страху дух збаўленьня...»

Кірыла быў чалавекам свайго часу i таму ня быў свабодны ад модных плыняў, якія панавалі ў тагачасным бізантыйскім i ўсходнеславянскім пісьменстве. Адной з такіх модных рысаў было празьмернае ўжываньне алегорыі, або іншасказаньня, г. зн. спробы знайсьці іншы, «глыбейшы», сэнс у штодзённых зьявах. Алегорыя мае законнае месца i зьяўляецца неад'емнай часткай прыповесьцяў. Аднак празьмернае ўжываньне яе ўводзіць у твор элемэнт штучнасьці. Бізантыйскія царкоўныя пісьменьнікі, а за імі i славянскія часоў Кірылы нярэдка злоўжывалі алегорыяй. Клімэнт Смаляціч у сваім лісьце да сьвятара Тамаша пісаў: «Хачу ведаць іншасказальна цуды Хрыстовыя, апісаныя ў Евангельлі». Кірыла ня быў выняткам у гэтым.

Кірыла сканчае звычайна свае словы кароткай пахвалай Богу i сьвяту, як, напрыклад, у слове у Нядзелю Тамаша:

«Таму, браты, верым Хрысту Богу нашаму, паклонімся Укрыжаванаму, уславім Уваскрослага; дайма веру Таму, хто явіўся апосталам; будзем пяяць хвалу Таму, хто паказау бок Тамашу; усхвалім Taro, хто прыйшоў ажывіць нас; вызнайма Таго, хто асьвяціў нас, узьвялічым Taгo, хто даў нам багацьце дабротаў; пазнайма аднаго ад Тройцы Госпада, i Бога, i Збаўцу нашага Ісуса Хрыста, якому слава разам з Айцом i Усесьвятым, Духам».

Кірылу звычайна робіцца закід, што ў ягоных словах адсутнічае элемэнт маральнага навучаньня. Гэта ў вялікай ступені сапраўды так. Кірыла падыходзіць найбліжэй да практычных выснаваў у канцы слова на Вербніцу:

«Дык вось, браты, выпадае нам, як людзям Божым, уславіць Хрыста, які палюбіў нас. Прыйдзіце, паклонімся Яму i прыпадзем у думках, як блудніца, цалуючы Ягоныя чыстыя ногі. Адрачэмся, як яна, ад дрэнныў дзеяньняў, выльем на Ягоную галаву, быццам духмяны алей, нашу веру i любоу. Выйдзем, як некалі народ, насустрач Яму, зломім, быццам галінкі, наш гнеў. Пасьцелем Яму, быццам вопратку, нашыя добрыя ўчынкі; усклікнем Яму ў малітве, як малыя дзеці; пойдзем перад ім, паказваючы міласэрнасьць да бедных... Падрыхтуем у пакоры, быццам сьвятліцу, нашыя душы, каб Сын Божы ўвайшоў туды над выглядам прычасьця i справіў вячэру разам са сваімі вучнямі... Умярцьвім пажаданьні цялесныя i ўсклікнем: Гасанна на вышынях! Блаславёны Той, хто прыйшоў на дабравольныя цярпеньні, якімі Ен зьнішчыў пекла i перамог сьмерць».

Практычнае значэньне падобных павучаньняў малое з прычыны іхняга агульнага характару. Наогул, словы Кірылы напамінаюць хутчэй радасныя гімны ў гонар Усявышняга. Гэта было абумоўлена, несумненна, i характарам Вялікоднага иэрыяду - найбольш радаснага i ўрачыстага ў царкоўным календары.

Узятыя ў цэласьці, словы Кірылы, аднак, не пазбаўленыя навучальнага элемэнту. Ва ўсіх ягоных словах, як i ў малітвах, заўсёды прысутная думка пра Божую спагадлівасьць i любоў да людзей. Гэтая любоў праявілася з асаблівай сілаю ў справе адкупленьня роду людзкога праз Ісуса Хрыста, які «прыйшоў ня толькі дзеля праведных, але, каб узьняць увесь сатлелы i заняпалы злачынны сьвет. Ен узяў грахі ўсіх на сябе i прыбіў ix да крыжа» (Слова на Вялікдзень),

«Вось мудрасьць Божая i Ягоная невыказная любоў да людзей! - усклікае ў іншым месцы Кірыла. - Якая душа ня ўсьцешыцца з Ягонай міласэрнасьці, дзякуючы якой Ен нас палюбіў i прыблізіў да сябе, калі мы былі яшчэ далека ад Яго!» (Слова у НядЗелю сьлепанароджанага).

Іншая тэма, якую пасьлядоўна разьвівае Кірыла, - гэта параўнаньне i супрацьстаўленьне між Старым i Новым Запаветамі:

«...Ідаласлужэньне адышло ўжо, і крыжовая тайна перамагла бесаўскае насільле, а род людзкі ня толькі збавіўся, але i асьвяціўся вераю Хрыстоваю. Пасьля адмены крывавых ахвяраў казьлянятаў i цялятаў Стары Закон зьбяднеў; толькі адзін Хрыстос сам прынёс сябе Айцу ў ахвяру за ўсіх» (Слова ў Нядзелю Тамаша),

«...Мінуў ужо Стары Закон з патрабаваньнем ахвяраў казьлянятаў i запаветамі старцаў ня змогшы ацаліць людзкія немачы. Закон Майсея нічога не асягнуў, а толькi аддаў усіх пад уладу граху. Цяпер сам Творца i Заканадаўца прыйшоў абнавіць стварэньне i збавіць чалавека, як кажа прарок: Не пасрэднік i не анёл, але сам Госпад збавіў нас» (Слова ў Нядзелю сьлепанароджанага).

Тая самая думка зьяўляецца асноваю параўнаньня сажалкі ў Бэтсаідзе з хростам:

«...(У Бэтсаідзе) анёл Гасподні прыходзіў i хваляваў ваду, i той, хто першы ўваходзіў у яе пасьля гэтага, бываў аздароўлены. Бо гэтая вада аздараўляла не заўсёды, але толькі, калі яе парушаў анёл. Цяпер у хррсьце сам Уладар анёлаў. Дух Сьвяты, прыходзіць i асьвячае ваду, даючы здароўе для душаў i целаў i ачышчэньне грахоў. Калі хто сьляпы розумам, ці кульгае няверствам, ці засох у роспачы бясчынстваў, ці спараліжаваны лжывай навукай, - вада хросту аздараўляе ix усіх. Тая сажалка прымала ўсіх, але аздараўляла толькі аднаго, - i то не заўсёды, - раз у год. Хрост кожны дзень аздараўляе i ажыўляе многіх. Нават калі ўсе людзі, што на зямлі, прыйдуць да хросту, ласка Божая не паменшыцца, i ўсе атрымаюць аздараўленьне ад грахоўных недамаганьняў» [47] (Слова ў Нядзелю расслабленага):

Такім чынам, навучальны элемэнт не адсутнічае зусім у словах Кірылы. У ix адчуваецца намаганьне аўтара даць слухачом багаслоўскае выясьнакьне тайны нашага збаўленьня i адкупленьня. Толькі часта багаслоў у Кірылы спаборнічае з паэтам...

У словах сьвятога Кірылы адчуваецца шчасьлівае спалучэньне пісьменьніцкіх здольнасьцяў з абшырнымі на той час багаслоўскімі ведамі. Кірыла быў, несумненна, найлепшым знаўцам Сьвятога Пісаньня сярод раньніх усходнеславянскіх царкоўных пісьменьнікаў. Ен таксама ведаў творы айцоў царквы, прынамсі тыя, якія былі даступныя ў славянскім перакладзе. Часам складаецца ўражаньне, што ягоныя словы належаць да сьвятаайцоўскай пары, так яны прасякнутыя ейным духам. Асабліва вялікі ўплыў на яго мелі творы айцоў «залатой пары» - Рыгора Назьянскага (Багаслова), Эпіфана Кіпрскага i інш. Калі казаць пра Яна Залатавуснага, то ягоны ўплыў адчуваецца ў перайманьні характару творчасьці. Францускі дасьледчык А. Ваян заўважыў, што Кірыла настолькі добра ведаў Яна Залатавуснага, што часта ўзьнікае ўражаньне, быццам ён пераймае яго даслоўна, тымчасам як ён толькі насьледуе манеру пісаньня.

Як прыклад красамоўнага мастацтва, словы Кірылы былі незвычайным зьявішчам свайго часу. Багацьце вобразаў i разнастайнасьць формаў ажыўлялі ix i трымалі зацікаўленых слухачоў у напружаньні. Мова словаў багатая на трапныя параўнаньні i прыклады. Авеяныя духам любові да Бога, словы справядліва здабылі іхняму аўтару славу другога Залатавуснага, «які больш за ўсіх зазьзяў на Русі».

V. ДОБРЫ ПАСТЫР

Кірыла правёў вялікую частку свайго жыцьця ў пастырскай дзейнасьці, перш як духоўны настаўнік у манастыры, а пасьля як біскуп на Тураўскім пасадзе. Ен меў высокае паняцьце біскупскай годнасьці i балюча перажываў, калі нехта хацеў выкарыстаць біскупскае становішча для нягодных мэтаў. У тым часе сталася сумна вядомая справа Тодарца, якая пагражала разьбіцьцём царкоўнай еднасьці ў Кіеўскай мітраполіі. Кірыла ня мог заставацца збоку ад гэтай справы. Замест, аднак, таге, каб пачынаць спрэчкі з праціўнікамі, ён напісаў «Прыповесьць пра чалавечую душу i цела» [48] вядомую таксама як «Прыповесьць пра кульгавага i сьляпога», дзе ён выклаў свой погляд на Царкву i царкоўных дастойнікаў. У аснову твора лягла вядомая сярод усходнеславянскіх царкоўных пісьменьнікаў гісторыя ўсходняга, найхутчэй гэбрайскага, паходжаньня. Пачынаецца яна тым, што "нейкі гаспадар пасадзіў вінаград, агарадзіў плотам, выкапаў студню, зрабіў вароты, але не зачыніў ix. Перад тым як адысьці, ён разважаў так: Kaгo мне паставіць сьцерагчы вінаграднік? Калі пастаўлю аднаго з маіх слугаў, ён, ведаючы маю дабрыню, абкрадзе маю маёмасьць. Ведаю, што зраблю. Пастаўлю пры варотах кульгавага, а з ім сьляпога. Калі вораг захоча ўвайсьці i абакрасьці вінаграднік, кульгавы яго ўбачыць, а сьляпы пачуе. Увайсьці ж у вінаграднік кульгавы, калі б i хацеў, ня зможа з-за сваіх хворых ног, а сьляпы, калі i ўвойдзе, то заблудзіць i згіне. Аднак вартаўнікі аказаліся хітрэйшымі, чым думаў гаспадар. Як толькі ён адышоў, кульгавы сеў на сьляпога i пачаў паказваць яму дарогу. Такім чынам яны ўвайшлі ў вінаграднік i абакралі яго. Калі гаспадар даведаўся, ён паклікаў сьляпога. Але той адказаў: Ты ведаеш, што я сьляпы, без правадніка не магу нікуды ісьці i не магу сам трапіць у ніводнае месца, калі б i хацеў. Я ня чуў, каб нехта праходзіў міма праз вароты, бо інакш узьняў бы крык. Думаю, гаспадару, што гэта кульгавы абакраў цябе. Тады гаспадар паклікаў кульгавага. Сустрэўшыся, яны пачалі абвінавачваць адзін аднаго. Кульгавы казаў: Калі б ты мяне не насіў, я б сам ня мог увайсьці, бо я кульгавы. А сьляпы адказаў: Калі б ты ня быў маім правадніком, я б ня мог трапіць (у вінаграднік). Паслухаўшы ix, гаспадар загадаў ix абодвух пасадзіць у вязьніцу" [49].

Вобраз гаспадара нагадвае аўтару пра Бога, а вінаграднік з адчыненымі варотамі - пра Царкву. «Царква, - кажа ён, - для ўсіх адчыненая. Яна наша маці, якая родзіць нас у тайне хросту i корміць тых, што ў ёй жывуць».

Як гаспадар паставіў вартаўнікоў пры ўваходзе ў вінаграднік, так Бог устанавіў у Царкве зьверхнікаў, каб ахоўвалі сьвятыя тайны:

«Як кульгавы i сьляпы былі пастаўленыя ахоўваць тое, што ўнутры, так i патрыярхі, арцыбіскупы i ігумены пастаўленыя між царквою i ахвярнікам сьцерагчы сьвятыя тайны ад ворагаў Хрыстовых, гэта значыць, ад гэрэтыкаў, злосных спакусьнікаў, несумленных грэшнікаў i паганых іншаверцаў».

Пытаньне іерархіі царкоўнай знаходзіцца таксама ў слове на Вербніцу:

«Словы Евангельля, якія шматразова Хрыстос казаў для збаўленьня людзей, ёсьць страваю для нашых душаў. Ягоны слаўны i пачэсны дом - Царква - мае выдатных будаўнікоў: патрыярхаў, біскупаў, сьвятароў, ігуменаў i ўсіх царкоўных настаўнікаў, якія сталіся блізкімі Богу дзякуючы веры i чысьціні жыцьця i атрымалі ласкаю Духа Сьвятога розныя дары навучаньня i ацаленьня паводле меры дару Хрыстовага».

Такім чынам, царкоўныя іерархі зьяўляюцца будаўнікамі Дому Божага, настаўнікамі i ахоўнікамі сьвятых тайнаў. Яны не самазванцы, а пастаўленыя Богам, i кожны з ix атрымлівае асобы дар Духа Сьвятога. Гэты дар, які даецца ў сьвячаньнях, атрымліваецца не адразу, але паступова:

«...Хрыстос дзьмухнуў у твар апосталам i сказаў: Прыміце Духа Сьвятога [50]. Гэта быў ня поўны дар, але парука сьвятарства, бо Ен загадаў ім чакаць Сьвятога Духа, які, «прыйшоўшы, да канца асьвяціць вас» [51]. Таксама біскупы сьвяцяць паддыяканаў, чытальнікаў i дыяканаў. Усё гэта ня поўны дар, а толькі парука далейшых сьвячаньняў, каб маглі падрыхтавацца да дасканалага сьвятарства».

Сьвятарства, такім чынам, - гэта нешта вялікае. Таму няма нічога горшага, як недастойнае ўспрыняцьце сьвятарскай годнасьці:

«Няма нічога больш мілага Богу, як сьціпласьць у духоўным стане, i нічога больш агіднага, як самаупэўненасьць i высакамернасьць таго, хто ганарыцца сваёй годнасьцю, а ня Богам».

Кірыла параўноўвае нягоднага кандыдата ў біскупы да Адама, які, «...валодаючы ўсімі зямнымі багацьцямі, усімі жывёламі, морам i ўсімі стварэньнямі, што жывуць у ім, маючы ўсяго ўдосталь у зямным раю, паквапіўся самавольна на сьвятыя рэчы, пажадаўшы ўвайсьці з зямнога раю ў нябесны... Ен зрабіў так, як недастойны царкоўнік, які, затаіўшы свой грэх i ня дбаючы пра закон Божы, толькі дзеля дачаснай славы ўзышоў на біскупскі пасад».

Кірыла зьвяртаецца да нягодных царкоўных дастойнікаў:

«Зразумейце сёньня, неразумныя сярод людзей дастойнікі, разбэшчаныя сьвятары! Ці ж Той, хто даў нам вушы, ня чуе, i хто стварыў вочы, ня бачыць?.. Ці ж Той, хто навучае народы, не разумев нашага грэшнага ўпадку? Госпад ведае дрэнныя думкі злых людзей. Ен скідае няправедных уладароў i адганяе ад ахвярніка нягодных сьвятароў. Ніякая годнасьць гэтага сьвету ня выбавіць ад мукі тых, хто ломіць Божыя прыказаньні».

Падобная перасьцярога знаходзіцца ў слове на Нядзелю расслабленага:

Гора таму, хто грашыць пасьля ўспрыняцьця духоўнага стану - гэта значыць, манаства i сьвятарства, - а нават самому біскупу, які не баіцца Бога».

Каб разьвеяць усякае сумненьне, Кірыла сьцьвярджае катэгарычна:

«У якім стане мы б ні былі, мы далёкія ад Бога, калі ў нас няма добрых учынкаў i жалю за грахі».

Словы «жаль за грахі» хаваюць у сабе ноту надзеі. Як добры пастыр i лекар душаў, Кірыла не абмяжоўваецца дыягназам хваробы, але тут жа прапануе лякарства. Ен перасьцерагае верных, каб ня бралі прыкладу з Юды:

«Дзеля гэтага не ўпадаем у роспач, як Юда, i не ўсумнімся, як садукеі, у цялесным уваскрасеньні з мёртвых; але Ў пакаяньні стукайма ў Божыя дзьверы, аж пакуль брама нябесная ня будзе нам адчыненая. Праўдзіва сказаў Госпад: Стукайце, i адчыняць вам; шукайце, i знойдзеце; прасеце, i будзе вам дадзена».

А што Госпад пачуе голас грэшнікаў, якія прыходзяць шчыра i Ў пакоры да Яго, няма ніякага сумненьня, бо:

«Няма такога граху, які б мог пераўзысьці Божую міласэрнасьць ».

VІ. КІРЫЛА I БЕЛАРУСЬ

Літаратурная спадчына Кірылы Тураўскага параўнаўча невялікая: восем "словаў" (казаняў), дзьве «прыповесьці» i адзін «сказ», трыццаць малітваў i два каноны. Апрача гэтых твораў, аўтарам якіх быў бясспрэчна Kiрыла, ёсьць шмат іншых - «Кірылы мніха», «Кірылы недастойнага», «Кірылы грэшнага» i г. д., - аўтарства якіх сумніўнае. У мнргіх выпадках невядомы аўтар выкарыстоўваў славу Кірылы i падпісваў свой твор, звычайна слабейшы з мастацкага боку, ягоным імем.

Творы Кірылы дайшлі да нашых дзён у шматлікіх рукапісных сьпісках, самыя раньнія з якіх паходзяць з XIII стагодзьдзя. Ягоныя «словы» былi настолькі. блізкімі па духу i стылю да падобных твораў «сьвятаайцоўскай пары», што ix вельмі рана пачалі ўключаць у г. зв. «Таржэсьцьвеньнікі», або «Залатавусныя», як называліся зборнікі казаняў i навукаў сьвятых айцоў, у першую чаргу Яна Залатавуснага, на нядзелі i сьвяты. Пачынаючы з XVI ст., гэтыя зборнікі пачалі выдавацца друкам. Зьяўленьне друкаваных зборнікаў было лягічным працягам рукапіснай традыцыі, i яны не прадстаўлялі б вялікай цікавасьці, калі б ня тое, што першыя з ix былі надрукаваныя ў Беларусі. Першым такім друкаваным зборнікам было «Тлумачальнае Евангельле» («Евангелие учительное»), якое выйшла ў Заблудаве ў 1569 г. Друкарамі былі Іван Фёдараў i ягоны калега Пётра Мсьціславец, якія пасьля няўдалай спробы заснаваць кнігадрукаваньне ў Маскве, павінны былі ўцякаць адтуль, i знайшлі бясьпечны прытулак на Беларусі пад апекаю гетмана Вялікага Княства Літоўскага Рыгора Хадкевіча. У кнізе знаходзіцца «Слова на Ўзьнясеньне» Кірылы Тураўскага.

Пазьней, асабліва ў XVIII стагодзьдзі, было выпушчана беларускімі друкарнямі ў Супрасьлі i Вільні некалькі выданьняў зборніка «Ян Залатавусны», названага так ад імя аўтара большасьці зьмешчаных у ім казаняў i «навукаў». Аўтару гэтых радкоў вядомы зьмест віленскага «Залатавуснага» 1798 г., экземпляр якога знаходзіцца ў Бібліятэцы імя Францішака Скарыны ў Лёндане. У кнізе ёсьць два словы Кірылы Тураўскага, менавіта «Слова на .Нядзелю Тамаша» і. «Слова на Нядзелю расслабленага ».

Вялікую цікавасаць мае гісторыя выданьняў малітваў Кірылы. У 1971 годзе аўтар гэтых радкоў меў нагоду ўпершыню пазнаёміцца з тэкстам «Малой падарожнай кніжкі» Францішка Скарыны, выдадзенай у 1522 годзе ў Вільні. Якое было ягонае радаснае зьдзіўленьне, калі ён знайшоў там тры малітвы Кірылы Тураўскага: «Малітва Госпаду Ісусу Хрысту ў нядзелю раніцай», «Малітва да сьвятых анёлаў» i «Малітва да сьвятых апосталаў». Як заўсёды, Скарына падышоў да гэтых малітваў творча, скараціўшы ix i ўнёсшы некаторыя зьмены, пра якія тут ня месца гаварыць. Ен таксама не назваў імя аўтара, магчыма, нават, ён яго i ня ведаў. Але сам факт знаёмства беларускага першадрукара з малітвамі сьв. Кірылы паказвае на іхнюю папулярнасьць у Беларусі, а таксама на існаваньне сваёй духоўнай традыцыі, якая сваімі каранямі сягае XII стагодзьдзя. Далейшы ход падзеяў пацьвярджае гэтую здагадку.

XVI стагодзьдзе было вельмі бурным i багатым на падзеі ў палітычным i рэлігійным жыцьці Беларусі. з ix можна нагадаць, апрача перакладчыцкай i выдавецкай дзейнасьці Францішка Скарыны, хуткі рост Рэфармацыі i аднолькава хуткі яе заняпад, прыезд езуітаў i пачатак каталіцкай Контррэфармацыі, зьяднаньне часткі Праваслаўнай Царквы з Каталіцкай i паўстаньне Уніяцкай Царквы ў 1596 г., намаганьні іншай часткі праваслаўных аднавіць іхнюю Царкву, якая перажывала пэрыяд заняпаду. У гэтай справе асабліва вялікую ролю адыгралі праваслаўныя рэлігійныя брацтвы, найважнейшым з якіх было Брацтва Віленскае, што разгарнула шырокую кнігавыдавецкую дзейнасьць. У 1595 выйшла з брацкай друкарні кніжка пад назвай «Штодзённыя малітвы». Падобна як «Малая падарожная кніжка» Скарыны, гэта быў малітаўнік для сьвецкіх людзей, хоць зьместам дзьве кнігі вельмі розніліся. «Малітвы» перавыдаваліся брацтвам у іхняй віленскай друкарні ў 1596, 1628 (прыбл.) i 1635 гг., а таксама ў Еўі у 1611 i 1615 гг. Спірыдон Собаль выдаў «Малітвы» ў 1631 г. у Куцеіне. У 1613 г. выйшаў у Еўі «Анталёгіён», які зьместам амаль ня розьніўся ад «Малітваў». Вядомыя таксама два уніяцкія выданьні «Штодзённых малітваў» Лявона Мамоніча ў Вільні - ў 1601 i 1609 гг. [52]

Колькасьць выданьняў «Штодзённых малітваў» сьведчыць аб папулярнасьці гэтай кнігі, а арыгінальны новы зьмест робіць яе адным з найбольш значных помнікаў беларускай рэлігійнай літаратуры. Неадменнай складовай часткаю кнігі былі малітвы Сьвятога Кірылы Тураўскага, сабраныя ў асобны разьдзел. Гэта адзначалася на тытульным лісьце, а сам разьдзел, у які ўваходзіла 21 малітва сьвятога - па тры на кожны дзень тыдня, меў назву: «Малітвы на ўвесь тыдзень. Твор сьвятога Айца нашага Кірылы манаха» або, як у Куцеінскім выданьні, «Твор сьвятога айца нашага Кірылы, мніха Тураўскага».

Адзіночныя малітвы Кірылы Тураўскага ёсьць y іншых беларускіх рэлігійных. выданьнях XVII ст. Апроч «Штодзённых малітваў», на Беларусі быў вядомы іншы, больш абшырны малітаўнік, які называўся «Паўустаў», у двух выданьнях якога, вядомых аўтару гэтых радкоў, - Еўеўскім 1637 г. i Віленскім 1695 г., - зьмешчаныя дзьве малітвы сьвятога Кірылы. Чатыры малітвы сьвятога знаходзяцца ў кнізе «Аісафісты i каноны», якая выйшла ў Вільні ў 1628 г.

Асобна трэба сказаць аб выданьнях на польскай мове. У 1624 г. Віленскае праваслаўнае Брацтва выдала на польскай мове кнігу пад назвай «Wykład Liturgiey Swiętey, u modlitwy z doktorów SS. według S. Wsctiodniey у Apostolskiey Cerkwie zebrane, у na wiely mieyscach z pilnością poprawione. Przydane są do tego у inne modlitwy na kożdy dzień ś. Oyca naszego Cyrilla». Гэтае выданьне - а яно было не адзінае - кідае цікавае сьвятло на працэс палянізацыі сярод праваслаўных беларусаў.

Ад паловы XVII i праз усё XVIII стагодзьдзі гісторыя Беларусі поўная трагічных падзеяў, якія закончыліся стратаю незалежнасьці. У XIX ст. Беларусь сталася правінцыяй Расейскай імпэрыі. Безумоўна, аб нейкай беларускай духоўнай i культурнай дзейнасьці не магло быць гутаркі. Дзейнасьць расейскіх вучоных, якія зьвярнуліся да вывучэньня беларускіх старажытнасьцяў, фальклору, мовы i г. д., была звычайна тэндэнцыйнай i мела на мэце даказаць, што Беларусь была ад самага пачатку часткаю Pacei. Тым ня менш ім удалося знайсьці i зрабіць вядомымі шмат каштоўных матар'ялаў i фактаў, якія даказвалі якраз адваротнае...

Асоба Кірылы Тураўскага прыцягнула ўвагу расейскіх вучоных XIX стагодзьдзя. К. Калайдовіч, біскуп Менскі i Тураўскі Яўген, А. Панамараў, М. Сухамлінаў i інш. зрабілі шмат у галіне вывучэньня літаратурнай спадчыны Кірылы i выданьня ягоных твораў. Па іроніі лёсу працы расейскіх вучоных зрабілі творы Кірылы даступнымі для пачынальнікаў беларускага нацыянальнага i культурнага адраджэньня. Максім Гарэцкі ў сваёй «Гісторыі беларускай літаратуры» (Вільня, 1920) дае кароткую характарыстыку твораў Кірылы, уважаючы, што іхні «літаратурны бок... вышэй царкоўнага элемэнту, - гэта болей прыгожая літаратура, чымся царкоўная». Вацлаў Ластоўскі ў Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі (Каўнас, 1926) адводзіць шмат месца апісаньню твораў Кірылы, зьвяртаючы ўвагу ня так на іхні рэлігійны зьмест, як на літаратурную форму [53]. Падобны погляд быў даволі аднабаковы i не даваў поўнага вобразу творчасьці Кірылы, але ён быў зразумелы ў часе, калі беларускае літаратуразнаўства рабіла толькі свае першыя крокі. Ён таксама панаваў, хоць з іншых прычынаў, у беларускім савецкім літаратуразнаўстве. Дый наогул у савецкай Беларусі імя Кірылы Тураўскага праз доўгі час ня згадвалася, хіба толькі ў адмоўным сэнсе. Нехта Канакоцін пісаў у 1931 г.: «І да гэтага часу дзе-нідзе імкнуцца давесьці, што пролетарская літаратура на Беларусі вырасла не ад Кастрычніка, а ад пэрыёду «Нашай Нівы» i заходзіць сваімі карэньнямі да Скарыны i Сямёна (так у арыгінале - А. Н) Тураўскага. Гэта ня што іншае, як нацыянал-дэмократычная ідэалізацыя фэўдальнага i буржуазнага мінулага Беларусі, гэта шкодніцкая тэорыя клясавага ворага» [54]. Толькі ў канцы 1950-х гадоў імя Кірылы было вернутае беларускай літаратуры. Вялікая заслуга ў гэтым А. Коршунава, які ў сваёй «Хрэстаматыі па старажытнай беларускай літаратуры» (Менск, 1959) даў поўнасьцю тэксты трох словаў i прыповесьці пра душу i цела.

Духоўным аспэктам дзейнасьці Кірылы праз доўгі час маглі займацца толькі беларусы, якія апынуліся за межамі Бацькаўшчыны. Першай спробай дасьледаваньня ў гэтай галіне трэба лічыць артыкул В. Скраб. «Сьв. Kiрыла Тураўскі» ў «Беларускім праваслаўным патэрыку», які выйшаў у Варшаве ў 1943 г. [55] Аднак артыкул гэты быў залішне агульны i кампілятыўны.

Вядомы беларускі каталіцкі сьвятар, а. Петра Татарыновіч зацікавіўся асобаю Кірылы Тураўскага як духоўнага настаўніка. Апынуўшыся пасьля вайны ў Рыме, ён паступіў у Папскі Усходні Інстытут i ўзяў духоўнае навучаньне Кірылы як тэму для доктарскай тэзы, якую пасьпяхова абараніў у 1950 г. У тым самым годзе ён выдаў сваю працу кніжкаю «Сьвяты Кірыла, біскуп Тураўскі, i ягонае духоўнае навучаньне» [56] на італьянскай мове. Гэта было першае грунтоўнае дасьледаваньне разгляданае тэмы.

Сьвяты Кірыла стаўся вельмі папулярным сярод беларусаў, якія пасьля вайны апынуліся на чужыне. Імем сьвятога праваслаўныя беларусы пачалі называць свае прыходы, як напрыклад, у Нью-Ерку i Таронта. У Лёндане пры беларускай грэка-каталіцкай місіі, з ініцыятывы біскупа Чэслава Сіповіча, паўстала ў 1961 г. невялікая школа-інтэрнат для сыноў беларускіх бацькоў, якая праіснавала 15 гадоў. Яна таксама насіла імя сьв. Кірылы Тураўскага. Аўтару гэтых радкоў было даручана кіраўніцтва гэтай школай. Яму захацелася даведацца больш пра яе сьвятога патрона. Так зьявілася ў 1968 г. кніжка «Сьвяты Кірыл Тураўскі», а таксама некалькі артыкулаў у англамоўных часопісах [57]. Перад тым як выйсьці асобнай кніжкай, праца друкавалася ў часопісе «Божым шляхам», рэдактарам якога быў тады а. Язэп Гэрмановіч, вядомы як паэта Вінцук Адважны. Пазнаёміўшыся з малітвамі Кірылы, ён загарэўся думкай перакласьці некаторыя з ix вершам на сучасную беларускую мову. Адной з гэтых малітваў была «Дай, добры Божа...». Вядомы сябра беларусаў i знаўца беларускай царкоўнай музыкі Гай Пікарда падабраў да яе музыку. Цяпер гэтую малітву сьпяваюць ва ўсіх каталіцкіх сьвятынях на Беларусі, дзе толькі гучыць беларуская мова. Такім чынам, вялікі Тураўскі сьвяты вяртаецца зноў на Беларусь у адноўленым выглядзе, каб дапамагчы сваімі малітвамі абудзіць пачуцьці любові да Бога ў сэрцах вернікаў.

Пісьменнасьць прыйшла на Беларусь разам з Хрысьціянствам. Таму першай літаратурнай моваю, якой карыстаўся таксама i Кірыла, была царкоўнаславянская. Гэта была мова, на якой нашы продкі ўпершыню пачулі словы Хрыстовай навукі i якая да сёньняшняга дня зьяўляецца для праваслаўных беларусаў моваю царкоўных богаслужэньняў. Гэта была мова, на якой былі напісаныя першыя выдатныя творы нашай духоўнай літаратуры. Таму немагчыма пераацаніць яе значэньне для нас. Тым ня менш сёньня царкоўнаславянская мова, а з ёю духоўныя скарбы, напісаныя на ёй, - сталася незразумелаю для пераважнай большасьці беларусаў. Як было сказана вышэй, яшчэ ў XVII стагодзьдзі самі праваслаўныя беларусы пераклалі малітвы Кірылы Тураўскага на польскую мову. У ХІХ стагодзьдзі быў зроблены пераклад на расейскую мову. Нядаўна Сьвяты Kiрыла загаварыў i па-ангельску. Хочацца спадзявацца, што ў незалежнай Беларусі спадчына Кірылы загучыць на беларускай мове i станецца духоўным здабыткам усіх беларусаў. Важны крок у гэтым напрамку зрабіў Алесь Разанаў сваім вершаваным перакладам на сучасную беларускую мову аднаго са словаў сьв. Кірылы [58].

Свае выдатныя здольнасьці i немалыя веды Кірыла аддаў на службу Богу. Будучы схільным да адзіноты, ён правёў амаль усё жыцьцё ў актыўнай душпастырскай дзейнасьці для дабра іншых. У душы, аднак, Кірыла застаўся самотнікам. Пакінуўшы па сабе багатую літаратурную i духоўную спадчыну, ён умеў так добра схаваць сябе, што сёньня толькі з цяжкасьцю можна ўстанавіць галоўныя рысы ягонага жыцьця. Ен быццам хацеў сказаць ня толькі сваімі творамі, але i ўсім жыцьцём: «Ня нам, Госпадзе, ня нам, але імю Твайму дай славу» (Пс 113:9).

Сьвятасьць ня ведае нацыянальных межаў. З другога боку, сьвятыя, будучы людзьмі, належаць да таго ці штата народу. Кожны народ зусім слушна ганарыцца сваімі сьвятымі, уважаючы ix за сваіх найлепшых сыноў i дачок, якіх сам Бог захацеў уславіць. Такім для беларускага народу зьяўляецца, несумненна, сьвяты Кірыла Тураўскі.

ДАДАТАК

СЬПІСАК ВАЖНЕЙШЫХ ВЫДАНЬНЯЎ TBOPAЎ СЬВЯТОГА КІРЫЛЫ ТУРАЎСКАГА

Калайдович К. ІІамятники российской словесности XII века. Масква, 1821. У кнізе зьмещчаны ўсе словы i аскетычныя творы Кірылы, разам з некаторымі сумніўнымі.

Молитвы на всю седмиду св. Кирилла, епископа Туровского. «Православный собеседник», Казань, 1857. С. 235-260, 273-351. Трыццаць малітваў Кірылы з рукапісных крыніцаў.

Kirill von Turow. Gebete. Munchen, Eidos Yerlag, 1965. Рэпрынт папярэдняга выданьня.

Сухомлинов М. К. Рукописи графа Уварова. Т. II, СПб., 1858. Творы Кірылы, якія знаходзіліся ў зборах Уварава. Грунтоўны ўступ.

Творения святого отца нашего Кирилла, епископа Туровского. Издание Евгения, епископа Минского и Туровского. Киев, 1888. Словы ў расейскім перакладзе. Малітвы i Малебны: канон ў арыгінале i ў перакладзе на расбнгскую мову.

Макарий. История Русской Церкви. Изд. .третье, СПб., 1888. Том III. С. 125-181, 316-320. Тры малітвы i Малебны канон сьв. Кірылы. Абшырнае апісаньне ягонай пісьменьніцкай спадчыны.

Пономарев А. И. Святой Кирилл, епископ Туровский и его поучения. Памятники древнерусской церковно-учительной литературы. Вып. I. СПб., 1894. С. 87 - 198. Словы Кірылы. Добры ўступ i камэнтары.

Никольский Н. К. Материалы для истории древнерусской духовной письменности. Сборник ОРЯС АН. Т. 82, кн. 8, СПб., 1907. Жыцьцё Кірылы з «Пралёгу», Канон у гонар сьв. Вольгі i шэраг сумніўных твораў.

Еремин И. П. Литературное наследие Кирилла Туровского. Труды Отдела древнерусской литературы АН СССР. М-Л. Т. XI, 1955, сс. 342-367; т. XII, 1956, сс. 340-361; т. XIII, 1957, сс. 409-436; т. XV, 1958, сс. 331-348. Найлепшае крытычнае выданьне словаў i аскетычных твораў Кірылы, папярэджанае бібліяграфічным аглядам. Гл. таксама артыкул гэтага аўтара: Ораторское искусство Кирилла Туровского. ТОДРЛ. XVIII, 1962. С. 50-58.

Лабынцаў Ю. «Напой росою благодати...». Мн., «Маст. ЛІТ.», 1992. Факсімільнае выданьне малітваў Кірылы з «Штодзённых малітваў», 1596 г.

Cyryl Turowski, Homilie Pasca Inc. Przekład i komentarze: Wacław Hryniewicz. Opole, 1992. Словы Кірылы ў перакладзе на польскую мову. Добры ўступ i камэнтары.

Sermons and Rhetoric of Rus. Trąpslated and, with Introductiori by Śimon Franklin. Harvard UP, 1991.

Словы i аскетычныя творы Кірылы, а таксама ягонае жыцьцё з «Пралёгу», У перакладзе на ангельскую мову. Падыход перакладчыка i аўтара ўступу да жыцьця i творчасьці Кірылы «асьцярожны», у адрозьненьне ад, паводле яго, «неасьцярожнага» падыходу іншых аўтараў. Уступ пачынаецца так: «Кірыла Тураўскі, праўдападобна, існаваў. Калі ён існаваў, то, праўдападобна, жыў у другой палове XII стагодзьдзя, быў, несумненна, манахам, а магчыма, пасьля i біскупам Тураўскім. Магчыма, ён таксама напісаў нейкую колькасьць словаў i малітваў i некалькі лістоў».

---

[1] «Пралёг» - зборнік кароткіх жыцьцяпісаў сьвятых i павучальных словаў сьвятых айцоў на кожны дзень. Тое самае, што сынаксар (ад грэцкага "сынаксарыён" - зборнік). «Пралёг» (ад грэцкага "пролегомэна") азначае «ўступ» або «прадмова», але славянскія перакладчыкі ўзялі гэтае слова як назву для ўсёй кнігі.

[2] «Бо Рагвалод прыйшоў з-за мора i меў уладу ў Полацку, а Туры ў Тураве: ад яго i пачалі называцца тураўцамі». Полное собрание русских летописей. Т. I, Ленинград, 1926, с. 76.

[3] Гл. Тихомиров М. Н. Древнерусские города. М., 1956, сс. 305-306.

[4] Полное собрание русских летописей. Т. I, с. 121.

[5] Baumgarten, N. Genealogies et marriages occidentaux des Rurikides russes. Rome, 1927, pp. 10-11. Leib E. Rome, Kiev et Byzance. Pafis, 1924, pp. 155-157. Больш абшырна пра Сьвятаполка i ягоную жаніцьбу гл.: Kopoлюк В. Д. Западные славяне и Киевская Русь. М., 1964, сс. 208- 268.

[6] Baumgartea... там жа.

[7] Baumgarten... там жа; Творения святого отца нашего Кирилла... Кіеў, 1888, с. VIII (уступ).

[8] Першы раз гэтая вестка сустракаецца ў г. зв. «Запавеце блаславёнага Ўладзімера для Тураўскай епіскопіі» ў Кіеўскім Пацерыку Язэпа Трызны (1647-55). Там гаворыцца, што Ўладзімер «трэцюю багамольную епіскопію заснаваў у Тураве ў лета 6513 (г. зн. 1005.- А. Н.) i даў ей гарады i пагосты... i паставіў першага біскупа Тамаша...» (Гл. Голубинский Е. Е. История Русской Церкви. Т. I, паўтом I. М., 1901, с. 681).

Нягледзячы на позьняе паходжаньне весткі, Е. Галубінскі, а перад ім Макары (История Русской Церкви. Т. 1, с. 26) схіляюцца лічыць яе праўдзіваю. Зусім іншай думкі польскі дасьледчык А. Поппэ, які лічыць, што няма ніякіх пэўных вестак пра існаваньне біскупскага пасаду ў Тураве раней за XII стагодзьдзе (Рорре А. Państwo i Kościół na Rusi w XI wieku. Warszawa, 1968, ss. 183-188).

У кожным выпаду выглядае, што Тамаш, калі ён i быў, ня меў непасрэдных наступнікаў.

[9] «Сказание о Туровском мнихе Мартине». Творения... с. 295; таксама: Ластоўскі В. Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі. Коўна, 1926, с. 25.

[10] Полное собрание русских летописей. Т. II, сс. 314 i 330.

Для паўнаты варта зацеміць, што лётапісы гавораць пра высьвячэньне ў біскупы ў 1114 г. нейкага Кірылы (ПСРЛ. Т. I, с. 290), якога некаторыя аўтары ўважаюць біскупам Тураўскім. Тацішчаў падае, што ў 1146 г. на Тураўскі пасад быў назначаны нехта Іван (Татищев В. Н. История российская. Т. II. М. Л., 1963, с. 151).

Сьпіс вядомых Тураўскіх біскупаў да сьв. Кірылы выглядае наступным чынам: Тамаш (сумніўны, 1005-?), Кірыла (сумніўны, 1114-?), Сымон, Ігнат, Якім (1144-46), Іван (сумніўны, 1146-?), Юры (1146-прыбл. 1169) i, нарэшде, сьв., Кірыла (1169-1182 прыбл.). Пасьля Кірылы біскупам быў Лаўрэн (1182-?).

[11] Больш дакладна пра гэтыя падзеі i пра палітычную гісторыю Турава гл.: Лысенко П. Ф. "Кйев и Туровская земля", у кн.: Киев и западные земли Руси в XI-XIII вв. Мн., 1982, сс. 81-108.

[12] Вось сьпіс Тураўскіх цэркваў. i манастыроў, назвы якіх дайшлі да нашага часу: цэрквы сьвятога Спаса i Багародзіцы, пра якія згадваецца ў «Запавеце Ўладзімера»; царква i манастыр сьв. Зьміцера; царква сьв. Пятра (заснаваная Яраполкам), царква арханёла Міхала (заснаваная Сьвятаполкам ІІ); манастыр сьв.сьв. Барыса i Глеба; манастыр сьв. Міколы, дзе манахам быў сьв. Кщыла; жаночы манастыр сьв. Барбары.

Лік каля сарака цэркваў i манастыроў, які падае Калайдовіч (Гл. ягоныя «Памятники...», с. XII (уступ)), відочна перабольшаны.

[13] Fedotov G. Р. The Russian Religious Mind. New York, 1960, p. 71.

[14] Татищев. История российская. Т. III, с. 129.

[15] Больш пра асьвету ў XII ст. гл. артыкул Н. С. Чаева. «Просвещение», у кн. «История культуры древней Руси». Т. II, М.-Л., 1951, сс. 216-244.

[16] «Малітвы ўмільныя недастойнага i больш за ўсіх грэшнага манаха Кірылы ў сьвятога Міколы ў Тураве...». Гл. «Творения...», с. LXXX (уступ).

[17] Тураўскім князем быў тады, напэўна, Сьвятаполк (1167- 90), сын Юра Яраслававіча, а Кіеўскім мітрапалітам - грэк Канстантын II (1167 - ?).

[18] На загад мітрапаліта Канстантына яго завезьлі на «Пёсі востраў» на Дняпры, адрэзалі правую руку i язык i выкалалі вочы (ПСРЛ. Т. I, с. 356; т. II, с. 552-553). Праўда, летапісец кажа, што раней Тодарац паступаў ня менш нялюдзка са сваімі праціўнікамі.

[19] Няма нічога дзіўнага ў факце перапіскі біскупа Тураўскага з гордым князем. У 1151 Андрэй Багалюбскі атрымаў ад свайго бацькі, Юра Даўгарукага, Тураў разам з Пінскам, Дapагабужам i Перасопніцай. Магчыма, ён i Кірыла былі знаёмыя з таго часу.

[20] Летапісы падаюць розныя даты арышту Тодарца. Паводле Лаўрэнцеўекага летапісу, гэта здарылася 8 траўня 1169 г. (ПСРЛ. Т. I, с. 355), а паводле Іпацеўскага - 8 траўня 1172 г. (ПСРЛ. Т. II, с. 552). Звычайна прымаецца першая дата.

[21] ПСРЛ. т. II, с. 627.

[22] Голубинский Б. Е. История канонизации святых Русской Церкви. Чтения в Обществе истории и древностей российских. кн. I. М., 1903, с. 140.

[23] Г. зн. татараў.

[24] Тут і далей разглядаюцца толькі творы, якія бясспрэчна належаць сьв. Кірылу. Гл. пра гэта: Еремин И. П. Литературное наследие Кирилла Туровского. ТОДРЛ. Т. XI, сс. 342-367.

[25] Вось для параўнаньня кароткі зьмест "Гісторыі пра Барлаама i Яасафа": «Быў цару які разумна правіў сваёй дзяржавай. i ласкава абыходзіўся з людзьмі. Было толькі дрэнна, што ён ня ведаў Бога i пакланяўся ідалам. Быў у цара адзін добры дарадчык, які меў дар веры ў Бога... Ен шукаў нагоды зьвярнуць увагу цара на тое, што ёсьць добрым. Адзін раз уночы цар сказаў яму: Хадзем, паходзім па горадзе, можа, убачым нешта павучальнае. Ходзячы так, яны заўважылі прамень сьвятла, які выходзіў праз шчыліну. Прыпаўшы да шчыліны, яны ўбачылі пячору, а ў ёй мужчыну, які жыў бедна i быў апрануты ў рызьзё... Побач з ім стаяла ягоная жонка i чэрпала віно. Калі мужчына прымаў віно ў свае рукі, яна сьпявала яму салодкую песьню i цешыла яго танцамі i пахваламі... Цар сказаў дарадчыку: Што гэта за цуд, што наш стан, такі багаты на розныя гонары i выгоды, ніколі ня меў у сабе столькі радасьці, колькі мае беднае жыцьцё гэтых простых людзей... Ен спытаўся ў дарадчыка, хто былі гэтыя людзі, i пачуў адказ. Гэта ўсе тыя, што аддаюць перавагу вечнаму над дачасным» (Паводле St. John Damascerfe, Вагlaam and Joasaph; Loeb Classical Library, Heineman, London, 1953, pp. 229-232).

Першы, хто зьвярнуў увагу на падабенства "Гісторыі пра Барлаама i Яасафа" i прыповесьці Кірылы Тураўскага, быў Сухамлінаў у 1858 г.

Перайманьне тэмаў было звычайным зьявішчам у старажытнасьці. Дый сама "Гісторыя пра Барлаама i Яасафа" была хрысьціянскай перапрацоўкай старой індускай легенды пра жыцьцё Будды. Перад тым, як атрымаць сваю канчатковую хрысьціянскую форму, яна пацярпела шмат зьменаў i сталася часткаю народнай творчасьці многіх усходніх народаў. Украінскі паэта i вучоны Іван Франко выказаў нават думку, што Кірыла, магчыма, запазычыў сюжэт не з пісьмовых крыніцаў, а з вуснага пераказу (Гл. ягоны артыкул "Притча про сліпца i хромца". Статьи по славяноведению под ред. В. И. Ламанского, Вып. II, СПб., 1906, сс. 137-139).

Варта заўважыць, што «Гісторыя пра Барлаама i Яасафа» была шырока вядомая ў Беларусі. У 1637 г. яна выйшла друкам на беларускай мове ў Куцеіне. Яна трапіла таксама ў беларускую народную творчасьць у выглядзе духоўных песьняў «Пра старца Арлавана i Алісахвея» або «Пра царэвіча Алісахвея». Тры такія песьні надрукаваў Е. Раманаў у сваім «Беларускім зборніку» (Вып. 5, Віцебск, 1891, сю. 371-377).

[26] Выхад гэбраяў з Ягіпту як вобраз паступленьня ў манастыр (г. зн. выхад з гэтага сьвету) добра вядомы ва ўсходнехрысьціянскай духоўнай традыцыі. Сьвятыя Ян Лесьвічнік (памёр у 649 г.) піша: «Калі мы. хочам выйсьці з Ягіпту i ўцячы ад фараона, мы павінны мець Майсея - нашага пасярэдніка з Богам, які, стоячы; між дзеяньнем і сузіраньнем, уздымаё свае рукі, каб мы пад яго правадніцтвам маглі перайсьці мора грахоў i прагнаць Амалека нашых дрэнных пажаданьняў» (Mignę Patrologia Graeca, v. 88, pp. 635-636).

[27] Відаць, у тым часе не лічылася нечым незвычайным, калі нехта пакідаў жонку i сям'ю, каб ісьці ў манастыр. Сьв. Тодар Студыт (759-826) піша: «Ці э некаторыя з вас не пакінулі бацькоў, іншыя - братоў, іншыя - жонак i дзяцей, іншыя - хаты, іншыя - гаспадарку, а ўсе апошнія - i гэта самае цяжкае,- адракліся ад сваёй волі?» (Mignę, Patr. Gr., v., 99, р. 673).

[28] Сьв. Апанас Александрыйскі (296-373) расказвае, што сьв. Антон Вялікі вельмі прагнуў мучаніцкай сьмерці. Дзеля гэтага, у часе апошняга вялікага перасьледу хрысьціянаў у 311 г., ён пакінуў пустыню i прыйшоў у Александрыю. Калі, аднак, ягонае жаданьне ня споўнілася, ён «вярнуўся ў сваю кельльлю i там кожны дзень быў мучанікам свайга сумленьня, увесь час змагаючыся за веру» (St. Athanasius, Life of St Anthony. Transl. R. T. Mayer. London, 1950, p. 60). Такім чынам, думка, што законнае жыцьце ёсьць працягам мучаніцтва, вельмі старая. У грэцкай мове «мучанік» завецца «мартыс», але першаснае значэньне гэтага слова ёсыц «сьведка». Мучанікі сваёй крывёю сьведчылі аб праўдзе веры Хрыстовай. Манахі сьведчаць аб ёй сваім спосабам жыцьця.

[29] Сьвяты Хвядос Кіевапячэрскі (пам. у 1074 г.) піша: «Прыгадаем наш першы ўваход... Ці ж мы тады, стоячы перад сьвятымі дзьвярамі, не давалі абяцаньняў перад бачнымі i нябачнымі сьведкaмi, быццам у судны дзень, i нават самога Бога клікалі, кажучы: Вось Хрыстос тут нябачны стаіць. Дык памятай, каму ты даваў абяцаньні! Ніхто цябе да гэтага не змушаў» (Евсеев И. А. Преподобный Феодосий Печерский и его поучения. Памятники древнерусской церковно-учительной литературы. Выл. I, СПб., 1894, сс. 36-37).

[30] Сьвяты Базыль Вялікі (330-375) так апісвае выбар духоўнага настаўніка: вялікай развагай i асьцярожнасьцю пастарайся знайсьці чалавека (манаха), які быў бы для цябе надзейным правадніком у гэтым спосабе жыцьця, i які ўмее кіраваць тымі, хто імкнецца да Бога. Трэба, каб ён быў упрыгожаны дабрадзейнасьцямі, i сваімі ўчынкамі даваў доказы любові да Бога, а таксама ведаў сьвятыя пісаньні. Ен павінен любіць адзіноту, цурацца багацьця, быць збоку ад усялякіх спрэчак, ціхім, любым Богу, прыяцелем беднасьці, спакойным, непамятлівым крыўдаў, а таксама служыць прыкладам для ўcix вакол яго. У ім не павінна быць ніякай пыхлівасьці i гордасьці, трэба, каб ён быў недаступны для лісьлівых пахвалаў, меў цьвёрды характар і славіў Бога вышэй за ўсё. Калі знойдзеш такога чалавека, дык аддайся яму поўнасьцю, здушыўшы i выкінуўшы з сябе найменшы праяў уласнай волі, каб стацца табе чыстым посудам, які зьберагае ўсё, што туды кладзецца, для большай тваёй славы i пахвалы» (Mignę, Patr. Gr. v. 31, pp. 631-632).

[31] Кірыла, напэўна, мае тут на ўвазе Ап. Дз 4:32.

[32] Такога сказу ў сьв. Паўла няма. Кірыла тут скарыстаў 2 Цім 2:5, зьмяняючы тэкст, каб надаць яму пажаданае значэньне.

[33] Голубинский Е. Е. История русской Церкви, т. I, паўтом I, М. 1901, с. 841.

[34] Макарий. Святой Кирилл, еп. Туровский, как писатель. Чтения по языку и словесности Имп. Акад. наук. СПб., 1857, с. 165.

[35] Гл. Зак. 14:3-4. Цытата недакладная. На вячэрні Узьнясеньня бывае чытаньне з кнігі прарока Захара.

[36] У Вялікую Пятніцу на павячэрніцы сьпяваецца канон, які называецца «Плач Багародзіцы на ўкрыжаваньне Госпада». Аўтарам яго быў Сымон Мэтафраст (вядомы таксама як Сымон Лягатэт), які жыў у палове X стагодзьдзя. Вось некалькі строфаў з гэтага канону:

«Маё мілае Сьвятло, Надзея i Жыцьцё маё добрае, мой Бог памірае на крыжы, i ўсё нутро маё крывавіцца»,- Дзева ca стогнам казала.

«...Я поўнюся жахам, калі бачу Цябе, Божа ўсядобры, Госпадзе ўсеміласэрны, зьняслаўленым, без жыцьця, без красы; i плачу, трымаючы Цябе, бо не спадзявалася ніколі бачыць Цябе, Сыне мой, у такім стане».

«...Дзе, Сыне мой, Дабравешчаньне, якое некалі Габрыель мне абвесьціў? Ен назваў Цябе Уладаром, Богам i Сынам Найвышэйшага; а цяпер бачу Цябе, Сьвятло маё мілае, голага, параненага i мёртвага».

Уплыў канону на плач Багародзіцы ў слове Кірылы відавочны.

[37] У Эпіфана Кіпрскага (315-403) ёсьць падобная прамова Язэпа:

«...Дай мне на пахаваньне мёртвае цела таго асуджанага табою Ісуса Назарэя, Ісуса жабрака, Ісуса бяздомнага, Ісуса, усімі бачанага голага, упакоранага, дзіўнага, няведамага сярод чужых, пагарджанага ўсімі... Дай мне цела гэтага Дзіўнага, бо якая карысьць табе з яго... дай мне цела гэтага мёртвага, а разам i Бога, каб я мог пакрыць Таго, хто пакрыў мае бясчынствы; дай мне гэтага мёртвага, каб я мог пахаваць Таго, хто пахаваў у Ярдане мае грахі...» (Miklosich F. Monumenta linguae paleoslavicae e Codice Suprasliensi. Yindobonae 1851, pp. 343- 344). Казань Эпіфана была вядомая ў славянскім перакладзе ўжо ў XI ст. i ўваходзіла ў склад г. зв. Супрасьльскага Зборніка. Зборнік гэты, хоць не беларускага паходжаньня, зьяўляецца адным з найстарэйшых помнікаў пісьменства на тэрыторыі Беларусі.

Варта таксама параўнаць слова Кірылы з песьняй, якая сьпяваецца на вячэрні ў Вялікую Пятніцу ў часе пакланеньня Плашчаніцы:

«Прыйдзіце, верныя, ушануем Язэпа, годнага памяці, што ўночы прыйшоў да Пілата i папрасіў у яго Жыцьцё ўсіх, кажучы: Дай мне Taro беспрытульнага, што ня меў дзе галавы прыхіліць; дай мне таго беднага, якога вучань фальшывы выдаў на сьмерць; дай мне таго ўбогага, Маці якога, убачыўшы Яго на крыжы павешанага, з плачам казала: «Гора мне, Дзіця маё! Гора мне, Сьвятло вачэй маіх i наймілейшы плод улоньня майго. Сёньня спраўдзілася тое, што прадказаў у сьвятыні Сямён, бо сэрца маё меч прабіў. Ты ж замяні на радасьць уваскрасеньня плач мой».

[38] Параўнай песьню, якая сьпяваецца ў Вялікую Пятніцу на вячэрні на вынас Плашчаніцы:

«Цябе, які апранаешся ў сьвятло, быццаМ у вопратку, Язэп з Нікодымам зьняў з крыжа і, убачыўшы Цябе голага і непахаванага, заплакаў ад глыб сэрца i сказаў: Гора мне, наймілейшы Ісусе! Убачыўшы Цябе на крыжы павешанага, сонца памеркла, зямля ў страху ўскалыхнулася, i заслона царкоўная разарвалася. Вось гляджу на Цябе, які дзеля мяне дабравольна прыняў сьмерць: як я. Цябе пахаваю, Божа мой, якім палатном спаўю Цябе? Якімі рукамі дакрануся да нятленнага цела Твайго i якія песьні пяяць буду на адыход Твой, Усядобры? Узьвялічваю цярпеньні Твае, слаўлю пахаваньне, а з ім i ўваскрасеньне Тваё i клічу: Госпадзе, слава Табе!»

[39] Супастаўленьне Адама i Хрыста бярэ свой пачатак ад Сьв. Паўла Апостала. Вось прыклады: «Як цераз праступак аднаго ўсім людзям прыйшло асуджэньне, так цераз праведны ўчынак аднаго ўсім людзям прыходзіць жыцьцядайнае апраўданьне» (Рым 5:18); «Як у Адаме ўсе паміраюць, так у Хрысьце ўсе жывуць» (1 Кар 15:22).

У старацаркоўнай літаратуры было вядомае «Слова пра Адама i Хрыста» бізантыйскага паходжаньня. Яго выкарыстаў Кіеўскі мітрапаліт Ілярыён у сваім «Слове пра закон i ласку» (1051 г.):

«...Хрыстос нарадзіўся ад Чыстае Дзевы, бо Адам быў створаны з чыстае зямлі. Так як Адам, дасканалы чалавек, зграшыў, як дзіця, то Хрыстос прыбіў цела сваё да крыжа, каб адаліць А дама, параненага сьмяротным дрэвам; Хрыстос расьцягнуў рукі свае на крыжы, бо А дам працягнуў руку сваю да дрэва... Хрыстос пакаштаваў воцату i жоўці, бо Адам смачна еў...». (Калугин Ф. Г. Илларион, Митрополит Киевский. Памятники древнерусской церковно-учительной литературы. Вып. I, СПб., 1894, сс. 83-84).

[40] Параўнай гэты ўрывак з песьнямі на вячэрні ў Нядзелю расслабленага:

«Калі ўбачыў Цябе расслаблены, што ляжаў, быццам непахаваны нябожчык, ён усклікнуў: Зьмілуйся на да мною, Госпадзе, бо ложак мой стаўся для мяне магілаю! Нашто мне жыць? Ня трэба мне Авечай сажалкі, бо ня маю нікога, хто б мяне да яе занёс, калі ўзварухнецца вада...».

Таксама далей: «Госпадзе, ня маю чалавека, які б занёс мяне Ў сажалку, калі пачне варушыцца вада. Я страціў маю маёмасьць на лекараў, але нічога не асягнуў...».

[41] У песьні на ліцьці на вячэрні ў Нядзелю расслабленага гаворыцца:

«Збавіцель, зьмілаваўшыся, кажа яму (г. зн. расслабленаму): Дзеля цябе Я стаўся чалавекам, дзеля цябе Я прыняў цела, а ты кажаш: Ня маю чалавека...»

[42] Гл. Мц 20:28.

[43] Гл. Пс 81:6, таксама Ян 10:34.

[44] Параўнай песьню на вячэрні на Ўзьнясеньне:

«Госпад узьнёсення на неба, каб паслаць сьвету Пацяшыцеля. Неба падрыхтавала Яму пасад, хмары ягоныя сходы. Анёлы здумеліся, убачыўшы Чалавека вышэй за ix. Айцец прымае Таго, хто быў ва ўлоньні Яго спрадвеку; Дух Сьвяты загадвае анёлам: Адчыніце, князі, вароты вашыя!»

[45] На вячэрні на Ўзьнясеньне сьпяваецца:

«Апосталы, убачыўшы, як Ты, Госпадзе, Жыцьцядаўчага Хрысьце, узносіўся на хмарах, заліўся сьлязамі і, поўныя суму, з плачам казалі: Не пакідай, Уладару, сіротамі слуг Тваіх, якіх Ты палюбіў у міласэрнасьці i добрасардэчнасьці Тваёй, але пашлі нам, як абяцаў, Усесьвятога Духа Твайго, каб Ен прасьвятліў душы нашыя».

[46] Пра ўплыў Рыгора Назьянскага на Кірылу Тураўскага гл.: Vaillant А., Cyrille de Turov et Gregoire de Nazianze. Revue des Etudes Slaves. t. 26, Paris, 1950, pp. 34-50.

[47] Параўнаньне Бэтсаіды з хростам ёсьць у сьв. Яна Залатавуснага:

«...Як тады (г. зн. у Бэтсаідзе) не вада сама лячыла, бо тады б яна рабіла гэта заўсёды, - але моц анёла, так і ў нас не проста вада, але вада, якая атрымала ласку Сьвятога Духа, робіцца здольнай абмыць грахі... Тады слабасьць магла перашкодзіць таму, хто шукаў аздараўленьня. Цяпер усе маюць поўную свабоду прыбліжацца, бо не анёл ужо узварушвае ваду, але сам Уладар анёлаў дзейнічае... Нават калі б увесь сьвет прыйшоў, ласка ня зьменшыцца, як i ня зьменшыцца яе моц, але застаецца заўсёды такой самай» (Mignę, Patr. Gr. v. 59, р. 203).

Усьлед за Янам Залатавусным гэты прыклад паўтарыў Тэафілякт Баўгарскі ў пачатку XII стагодзьдзя.

[48] Поўная назва твору ёсьць «Прыповесьць мніха Кірыла пра чалавечую душу i цела, пра ўваскрасеньне мёртвых, i пра суд i мукі».

[49] Прыповесьць пра кульгавага i сьляпога прыцягнула ўвагу шматлікіх дасьледчыкаў, сярод ix М. Сухамлінава, I. Франко (гл. заўвагу 25) i I. Яроміна (Еремин И. Притча о слепце и хромце в древнерусской литературе). Изв. отдела Русского языка АН СССР, т. 30, 1925, сс. 323-325).

Кірыла памылкова лічыць аўтарам прыповесьці сьв. Апостала Мацьвея, відаць, зьмяшаўшы яе з прыповесьцю пра злых вінаградараў (Мц 21:31-40). Несумненна адно, што прыповесьць пра сьляпога i кульгавага дайшла да яго не ў першапачатковай, але ў «хрысьціянскай» форме.

Побач з тэмаю Царквы i царкоўнай іерархіі Кірыла ў сваёй прыповесьці разьвівае тэму жыцьця пасьля сьмерці. Сьляпы для яго - гэта вобраз душы, а кульгавы - цела. Кірыла робіць выснову, што да другога прыйсьця Хрыстовага "няма ні суду, ні мучэньняў для ўсякай душы чалавека, вернага i нявернага". Такога погляду прытрымліваліся некаторыя царкоўныя пісьменьнікі (Афрат Сырыйскі, Фоцый, Тэафілякт Баўгарскі i інш.), але ён пярэчыць хрысьціянскай традыцыі i навуцы Царквы, дзе ад самага пачатку існавала практыка малітваў за памёрлых i культ сьвятых. Малітвы Кірылы сьведчаць, што ён верна прытрымліваўся царкоўнай традыцыі.

[50] Гл. Ян 20:22.

[51] Магчыма, Кірыла тут меў на ўвазе Ян 16:13, або Ап. Дз 1:8.

[52] Надсон А. Малітаўнік Мамоніча 1601 г, Божым шляхам, Лёндан, 1970, № 1, сс. 8-12; № 2, сс. 5-6.

[53] Гарэцкі М. Гісторыя беларускай літаратуры. Вільня, 1920, с. 11.; Ластоўскі В. Гісторыя беларускай (крыўскай) кнхгі. Коўна, 1926, сс. 27-30.

[54] Канакоцін О. Літаратура - зброя клясавай барацьбы. Менск, 1932, с. 67.

[55] Скраб. Б. Сьв. Кірыла Тураўскі. Першы вялікі беларускі пісьменьнік i красамоўца. Беларускі праваслаўны патэрык. Перціы сшытак. Варшава, 1943, cc. 17-21.

[56] Tatarynovic Р. San Cirillo vesc. Ji Turov e la sua Jottrina spirituale. Roma, 1950.

[57] Надсон A. Сьвяты Кірыл Тураўскі. Лёндан, 1968.

Nadson А. The Writings of St Cyril ot Тигай. The Journal of Byelorussian Studies. Vol. 1, No. 1, london, 1965, pp. 4-1.5; also: Spiritual Writings of St Cyril of Turau. Eastern Churhes Review. Vol. 1, No. 4, 1967-1968, pp. 347-358.

[58] «Казаньне на нядзелю сьвятога Фамы». На сучасную беларускую мову ператлумачыў Алесь Разанаў. Крыніца, № 7. Менск, 1994, cc. 8-24.

 

Top