а. Леў ГАРОШКА
ПАД ЗНАКАМ «РУСКАЕ I ПОЛЬСКАЕ ВЕРЫ»
Друкуецца паводле: часапіс «Божым Шляхам» за 1954-1955 гг., №№ 60-65.
МІЖ ЛЮТАЎСКАЮ I КАСТРЫЧНІЦКАЮ РЭВАЛЮЦЫЯМІ
АД КАСТРЫЧНІЦКАЕ РЭВАЛЮЦЫІ ДА НАШЫХ ДЗЁН
АДНОСІНЫ ДА БЕЛАРУСКАЕ АЎТАКЕФАЛІІ
«ПОЛЬСКАЯ ВЕРА». КАТАЛІЦЫЗМ НА БЕЛАРУСІ Ў XIV-XVIII стст.
НАПЯРЭДАДНІ ДРУГОЕ СУСЬВЕТНАЕ ВАЙНЫ
НАСТУП СУПРАЦЬ УСХОДНЕКАТАЛІЦКАЕ ЦАРКВЫ
ЛІКВІДАЦЫЯ ЎСХОДНЕ-КАТАЛІЦКАЕ ЦАРКВЫ
АДРАДЖЭНЬНЕ I НОВЫ ЦЯРНІСТЫ ШЛЯХ УСХОДНЕ-КАТАЛІЦКАЕ ЦАРКВЫ
СТАНОВІШЧА РЫМУ АДНОСНА ПОЛЬСКАЕ РЭЛІГІЙНАЕ ПАЛІТЫКІ
АКТУАЛЬНАСЬЦЬ ТЭМЫ
Між шматлікімі балючымі пытаньнямі беларускага рэлігійнага жыцьця бадай што найбольш балючым было i, на жаль, сёньня яшчэ ня зусім перастала быць надужыцьцё рэлігіі акупацыйнымі ўладамі ў мэтах іхнае палітыкі вынарадаўленьня. Гэтае пытаньне ўжо ня раз закраналася ў кнігах i часапісах так беларускіх, як i іншамоўных, але, на жаль, вельмі агульна i звычайна толькі часткава.
Калі б надужыцьцё рэлігіі ўжо належала да мінулага i калі б сёньня маглі спакойна зажываць глыбокія раны беларускае Царквы i беларускага рэлігійнага жыцьця, спрычыненыя калішнімі надужыцьцямі, дык можна было б абходзіць маўчаньнем гэтае далікатнае пытаньне, зшдна з агульным звычаем, што зямлёю зарыта, хай будзе забыта - на жаль, так ня ёсьць. Яшчэ i сёньня ня спыняюцца атакі i падступныя плянаваньні супраць беларусаў у імя ці то «польскае», ці «рускае» вераў i вынікі гэтых атакаў час да часу даюць аб сабе знаць у розных непаразуменьнях у рэлігійным i грамадзкім жыцьці. Таму маўчаць аб тых нягодных плянаваньнях супраць аднае з найважнейшых галінаў беларускага духовага жыцьця аніяк нельга, i то з трох прычынаў:
1. Хто ведае, ці не за вяковыя надужываньні рэлігіі Бог дапусьціу на нашых i на суседніх землях так цяжкае рэлігійнае прасьледаваньне, якім ёсьць бальшавіцкае прасьледаваньне?
2. Усякае надужыцьцё рэлігіі ў нерэлігійных мэтах спрычыняе страшэнную шкоду самой рэлігіі, таму неабходна гэтаму зьявішчу супрацьставіцца як найбольш рашуча, але перш трэба яго дакладна пазнаць.
3. Прасякнутае палітыканствам духавенства акупуючых Беларусь народаў прывыкла да бязглуздых прэтэнзіяў адносна беларусаў i ўважае гэта за нармальнае зьявішча, a ўсякі праяў беларускага рэлігійнага жыцьця стараецца кляйміць даносамі як палітыканства. Даходзіць да таго, што нават калі беларус да Бога зьвернецца ў роднай i Богам данай мове, дык гэта называюць нейкай страшнай «палітыкай».
Звычайна ўсякія надужыцьці дзеюцца прыхавана пад нейкімі «шляхотнымі матывамі». Дык першым крокам у супрацьдзеяньні ім ёсьць вынясеньне ix на дзённае сьвятло. Аднак у эміграцыйных умовах даволі цяжка выясьняць гісторыю Царквы на Беларусі, ня маючы доступу да архіваў на бацькаўшчыне. У сілу гэтага факту прыйдзецца абмежавацца толькі да тых дакумантаў i фактаў, якія ўжо апублікованы, але астаюцца мала ведамымі ў шырэйшых кругох.
Неабходнасьць такіх публікацыяў з галіны гісторыі Царквы на Беларус i адчуваецца ад даўжэйшага часу даволі востра. Дзеля нястачы такіх публікацыяў кожны той, хто цікавіцца беларускім рэлігійным жыцьцём, проста змушаны карыстацца чужымі i звычайна тэндэнцыйнымі публікацыямі, трапляючы пад іхны ўплыў. У выніку гэтага здараліся сапраўды жалю годныя выпадкі; нават беларусы патрыёты ставаліся ахвярамі чужое i варожае прапаганды. За прыкладамі далека хадзіць ня трэба.
Нядаўна ў газэце «Бацькаўшчына», № 45 (176) зьявіўся артыкул «Нятрапны выбар». Аўтар артыкулу, схаваны пад псэўдонімам С.Грынева, паўтарае бяз ніякае засьцярогі закіды супраць сьв.Ёзафата, якія праўдападобна вычытыў з украінскае кніжкі «Життя Иосафата Кунцевича», Винніпег, 1948 г. Але аўтар тае кніжкі В.Кудрык з уласьцівым сабе засьляпленьнем i нянавісьцю да каталіцызму паўтарыў толькі тое, што пісаў калісь расеец Бантыш-Каменскі М. Н. у кнізе «Историческое известие о возникшей въ Польше уній» (Выдавалася яна аж тры разы: С.-Петербург, 1806; Вильна, 1864; Масква, 1905. Гэтаю кнігаю карысталіся i Сапуноў, i Энгельгарт, i інш.). Тым часам агульнаведама, што Бантыш-Каменскі быў ня толькі бяскрытычным, але сьведама ўводзіў фальшаваньне. Так зрабіў ён з некаторымі сказамі ў лісьце канцлера Льва Сапегі з дня 17.III. 1622 г. да сьв.Ёзафата i якраз адно з тых мейсц трапіла на старонкі «Бацькаўшчыны». Там, між іншым, у абзацы, надрукаваным тлустым шрыфтам, чытаем: «Тыя, якія ня хочуць прыняць вуніі, - пішаце вы далей, - мусяць быць выгнанымі з дзяржавы» i г.д. Няхай Бог бароніць нашу бацькаўшчыну перад такой глупотай...» A ў арыгінале гаворыцца: «Гэтак каталіцкая рымская вера i апушчаная i выгнаная з дзяржавы i г.д. «Absit tantum scelus a patria nostra» (Няхай ня будзе такога злачынства ў нашай бацькаўшчыне). Вось жа сэнс зусім адваротны; а гэтае мейсца з лісту Грынеў выбраў нібы найважнейшы аргумант для апраўданьня свайго няпрыхільнага становішча супраць сьвятога. Тым самым Грынеў стаў ахвяраю свае бескрытычнасьці.
Можна думаць, што Грынеў нават ня быў сьведамы, што карыстаўся сфальшаваным тэкстам i відавочна стараўся засьцерагчыся ад гэтага, бо бачна ягонае стараньне абгрунтаваць сваё становішча аргумэнтамі, зачэрпнутымі з вуснаў такога вялікага патрыёта, якім быў Леў Сапега, але зьвярнуўся да нясумленных пасрэднікаў, якія перакруцілі не адзін факт з нашае гісторыі, i праз гэта ўнёс лішнюю калюшку ў грамадзкую апінію.
Калі а.Сіповіч зьвярнуў увагу Грыневу на некаторыя памылкі i падаў крыніцы, дзе можна знайсьці дакумантальны матэрыял, каб тыя памылкі паправіць, дык Грынеў чамусьці не захацеў з ix скарыстаць. Горш таго, ён у «Бацькаўшчыне», № 8 (189) апублікаваў артыкул «Усё ж нятрапны выбар» як адказ а.Сіповічу, у якім, між іншым, піша: «Аўтар гэтых радкоў (значыць, С.Грынеў), таксама як i а.Сіповіч, чытаў выданьне Атаназа Вэлыкага: «сьв.Ёзафат Геромартыр»... Я чытаў, i дадам, з асаблівай увагай лісты выменьваньня між Львом Сапегам i сьв.Ёзафатам». Гэты сказ Грынева нельга назваць іначай, як звычайнаю хлусьнёю, бо ў названай кнізе а.Вэлыкый спэцыяльна зьвяртае ўвагу на некаторыя пафальшаваныя мейсцы лісту i між імі якраз на той сказ, якім карыстаўся С.Грынеў [1].
Гэта толькі дробны прыклад, як расейская прапаганда i фальшаваньне з мэтаю агідзіць нашу мінуўшчыну пранікла на старонкі прэсы, якая мае на мэце сеяць любоў да роднага. Падобных прыкладаў ёсьць нязьлічаная колькасьць.
Чужацкая прапаганда мела выразную сыстэму ў супрацьбеларускай дзейнасьці. Каб вынарадавіць беларусаў, перш наперш неабходна ix адчужыць ад усяго роднага, каб «ня нашай наша краіна нам сталась», i за гэта, каб прысабечыць тую краіну, «ужо лет сотні Масква i Варшава торг гругановы вядуць між сабой». Іхная дзейнасыдь не аставалася бяз вынікаў. Недарма Янка Купала перад вайною адзываўся з горыччу ў сэрцы:
Скора сын бацька, а бацька сыночка Не распазнаюць адзін аднаго; Дзеці чужацкія корміць ужо дочка, Маці працуе на злыдня свайго.
I гэта якраз было вынікам вяковае прапаганды «рускае» i «польскае» вераў; было б злочынам з нашага боку, каб атакі на душу беларускага народу пакінуць неадбітымі.
«РУСКАЯ ВЕРА»
Калісь, у шэрую мінуўшчыну, было звычайным зьявішчам, што кожны народ меў адно веравызнаньне, i таму ня раз атоесамлівалася веравызнаньне з народнасьцю. Здараліся выпадкі, што народы трацілі сваю незалежнасьць, але ў паняволеньні далей трымаліся свайго веравызнаньня, i яно для ix станавілася азнакаю апрычонасьці. Тады зьмена веравызнаньня раўнялася зьмене нацыянальнасьці. Хрысьціянства ўнесла паважную зьмену ў рэлігійна-нацыянальныя адносіны, бо яно прызначана для ўсіх людзей i ўсіх народаў Пасылаючы апосталаў, Хрыстос паслаў ім Сьвятога Духа i дар гаварыць на розных мовах [2]. Гэтым Бог выразна выказаў, што хрысьціянства ня мае на мэце зьнішчаць нацыянальную апрычонасьць ніводнага народу.
На жаль, няма на сьвеце такіх сьвятасьцяў, якіх бы людзі не надужывалі. Так ня раз здаралася i з хрысьціянствам: валадары некаторых хрысьціянскіх краінаў выкарыстоўвалі рэлігію да зусім нерэлігійных мэтаў.
Калі ў Эўропе ад XVI ст. зьявілася магутная нацыянальная плынь, дык амаль ува ўсіх краінах патварыліся нацыянальныя Цэрквы. Тады ў Маскоўскім княстве нацыянальнаю Царквою сталася Праваслаўная Царква з асабліваю азнакаю моцнае перавагі нацыяналізму над рэлігійнасьцю. Тады расейская Царква значна ўзрасла, але слушна кажа расейскі гісторык: «Нацыянальнае ўзьвялічэньне рускае Царквы было дзелам больш палітычным чым духовым» [3]. Ад таго часу Царква ў Расеі «паставіла сябе на службу дзяржаве, перастала быць «сумленьнем» дзяржавы, каб ператварыцца ў апору i амаль інструмант Маскоўскага імпэрыялізму» [4].
Шмат хто забываецца або i зусім ня ведае, што Маскоўскае княства распачало свой імпэрыялістычны паход на Захад пад прыкрыцьцём рэлігійных матываў. Першаю ахвяраю таго паходу сталася «единоверная Белоруссія» нібы якраз таму, што была адзінаверная з Маскоўшчынаю. Тады маскоўскія цары абвяшчалі войны, ламалі мірныя дагаворы, прымалі да сябе з Вялікага Княства Літоўскага апалых магнатаў i рабілі ўсякія подступы ў імя «абароны праваслаўнае веры на Белай Русі».
Да якое ступені маскоўскія цары выкарыстоўвалі праваслаўную рэлігію, каб мяшацца ў нутраныя справы беларускае дзяржавы, можа сьведчыць карэспандэнцыя князёўны Алены, жонкі вялікага князя Аляксандра, з яе родным бацькам маскоўскім царом Іванам III. В ось вынятак з ліста Алены, пісанага ў 1503 г. Успомніўшы напачатку, што трымаецца моцна праваслаўнае веры i ходзіць у цэрквы, яна кажа: «Мой кароль, яго маці, браты... i ўся зямля - усе спадзяваліся, што са мною ў Літву прыйдзе ўсё добрае, вечны мір, любоў кроўная, дружба, помач на паганства; а цяпер бачаць, што са мною толькі ліха да ix прыйшло; вайна, войска, узяцьце i спаленьне гарадоў i валасьцёў, разьліцьцё крыві хрысьціянскае; жоны ўдовамі, дзеці сіратамі. Палон, крык, плач, галошаньне наўзрыд! Такое спачуваньне і любоў твая ка мне! Па ўсім сьвеце паганства радуецца, a хрысьціянскія валадары ня могуць надзівіцца i цяжка жалуюцца: ад веку, кажуць, нечувана, каб бацька сваім дзецям бяду прычыняў. Калі валадар, татуля мой, Бог табе не палажыў мяне, сваю дачку, жалаваць, дык зачым мяне з зямлі свае выпусьціў i за такога ж (як сам) брата свайго выдаў? Тады i людзі дзеля мяне ня гінулі б i кроў хрысьціянская ня лілася б. Лепш бы мне пад тваімі нагамі ў тваёй зямлі памерці, чым такую славу аб сабе чуць; усе адно толькі i гавораць: дзеля таго ён аддаў сваю дачку ў Літву, каб тым лепш землю i людзей выглядзець...» [5]
I што адказаў цар на той ліст дачкі, пісаны горкімі сьлязамі i крывёю? Апраўдваўся толькі рэлігійнымі меркаваньнямі: «Гэтая справа, дачка, сталася не праз цябе... я спадзяваўся, што як ты прыйдзеш к яму (вялікаму князю Аляксандру), дык з табою ўсёй Русі, грэчаскаму закону будзе ўмацаваньне» [6].
Амаль праз усё XVI ст., адно з найболын крывавых стагодзьдзяў на Беларусі, калі Маскоўскае княства разрасталася на Захад, праваслаўная вера ў вуснах цароў апраўдвала ўсякія ix мерапрыемствы супраць Беларусі.
Падобна i пасяганьні адносна іншых краінаў у Маскве прыкрывалі царкоўнымі матывамі. Напрыклад, Земскі Сабор у Маскве, які 1 красавіка 1653 г. пастанавіў прыяднаць Украіну да Маскоўшчыны, апраўдваў сваю пастанову перад усім тым, што цар прымае ўкраінскія гарады i землі «пад сваю дзяржаўную высокую руку дзеля праваслаўнае хрысьціянскае веры i сьвятых божых цэркваў, таму што паны-рада i ўся Рэч Паспалітая на праваслаўную веру i на сьвятыя божыя цэрквы паўсталі i хочуць ix вынішчыць» [7].
Уласьціва нельга было б выказваць ніякага дакору расейскай Праваслаўнай Царкве за тое, што дбала пра сваю нацыянальнаю справу, бо ж гэткім ёсьць абавязак кожнага рэлігійнага дзеяча як грамадзяніна свае дзяржавы, але справа ў тым, што ад XVI ст. у расейскай Царкве нацыянальны элемэнт ня толькі пераважае над рэлігійным, але нават стаецца якоюсьці «догмаю веры». Калі ў 1708 г. украінскі гетман Іван Мазэпа, пакінуўшы расейскага цара Пятра, перайшоў на бок швэдаў, дык за гэта па загаду цара расейскія ерархі ўрачыста выклялі (анатэмізавалі) Мазэпу дня 12 лістапада 1708 г. як нейкага страшнага гэрэтыка, i гэтае пракляцьце не скасавана да сёньня. I да сёньня палітычныя правіны расейская Царква выклінае як гэрэзіі, ідучы старым шляхам палітыканства. Зусім на ўзор выкляцьця Мазэпы савецкі праваслаўны Сабор у Маскве 8.9.1943 г. прьіняў, між іншым, такую пастанову: «усякі, што вінаваты ў зрадзе ў агульнацаркоўнай справе i перайшоў на бок фашызму як праціўнік Гасподняга крыжа, мае лічыцца адлучаным, a япіскап або клірык пазбаўленым сана» [8].
У гісторыі ведама нямала выпадкаў, калі хрысьціянскія народы заваёўвалі няхрысьціянскія народы, каб там шырыць хрысьціянства, а Расея рабіла наадварот, яна выкарыстоўвала праваслаўнае хрысьціянства, каб заваёўваць адзінаверныя праваслаўныя народы i вынішчаць там самабытную культуру, а потым на руінах шырыць русыфікацыю - як гэта сталася на Беларусі i Украіне.
Акцыя русыфікацыі Беларусі распачалася адразу пасьля таго, як Беларусь трапіла пад уладу Расеі падчас разбораў Рэчы Паспалітае. Галоўную ролю ў гэтай акцыі было даручана выканаць Праваслаўнай Царкве. Першы Менскі праваслаўны япіскап Віктар Садкоўскі, сабраўшы ў Слуцку мяйсцовае беларускае праваслаўнае духавенства, абрушыўся на ix беларускую мову, дамагаючыся, каб яны гаварылі толькі па-расейску, пагражаючы прытым: «Я вас скорэню, зьнішчу, што б i языка не было вашего проклятого літовского i вас саміх; я вас у зсылкі порозсылаю альбо ў солдаты поотдаю, a своіх з закордону (г.зн. з Расеі) понавожу» [9].
Пагроза Садкоўскага ня была пустою, царыца Кацярына II хутка пасьля першага падзелу Рэчы Паспалітае пасылала на занятыя абшары праваслаўнае духавенства з глыбіні Pacei i з Смаленшчыны, але таму, што яны i ўмыслова i духова стаялі шмат ніжэй за мяйсцовае беларускае духавенста, а так жа дзеля прывязаньня да Каталіцкае Царквы ўсходняга абраду, дык вернікі ix байкатавалі. Для дакладнага азнаямленьня з гэтым станам рэчаў наступнік Кацярыны II Паўла I дэлегаваў менскага губэрнатара З.Карнеева, i той, аб'ехаўшы сваю губэрню, пісаў цару 6 ліпеня 1797 г.: «Прысланыя з Смаленскае епархіі (сьвятары) ня здольныя да выконваньня свае годнасьці i да ўтрымоўваньня добрых адносінаў з людзьмі... яны сталіся нянавіснымі ў народзе» [10]. А калішняя i сучасная расейская прапаганда расьпісваецца, што яна несла на Беларусь культуру.
Як характэрная азнака самабытнасьці беларускага народу ў рэлігійным жыцьці быў каталіцызм усходняга славянскага абраду (вунія), тэта была непераможная перашкода для русыфікацыі, i вось на гэтую перашкоду расейцы накіравалі свой наймацнейшы наступ. Дакладней аб гэтым будзе гутарка на іншым мейсцы, але тут трэба сьцьвердзіць іншы прыкры факт: расейскі націск насільнага касаваньня вуніі, для правядзеньня русыфікацыі, выклікаў у народзе зусім адваротнае зьявішча - узмоцненую хвалю палянізацыі. Каб ня трапіць да расейскіх бацюшкаў, у шматлікіх вуніяцкіх парахвіях пачаўся рух пераходу ў лацінскі абрад з маніфэстацыйным прыйманьнем польскасьці, каб быць як найбольш непадобнымі ў нічым да расейцаў. Падобнае зьявішча паўтарылася на Беларусі ў 1945 г., калі беларусы-каталікі запісваліся палякамі, каб выехаць у Польшчу ад «адзысканыя землі», a ў Нямеччыне ў лягерах Д.П. так жа тварылася нешта падобнае, каб ня трапіць «на родіну».
Праўда, напачатку XIX ст. вунія ў радох свае ерархіі мела нямала палякаў i спалянізаваных беларусаў, але вясковае духавенства было пераважна беларускім i карысталася беларускаю моваю ў штодзённым жыцьці i казаньнях. Талеруючы польскую мову ў Каталіцкай Царкве, з беларускаю моваю расейцы ніяк не маглі зьмірыцца, таму i ўплянована рашучы наступ супраць каталіцызму ўсходняга абраду (вуніі) i праведзена яго з усёю брутальнасьцю, якою азначаўся тагачасны царскі рэжым.
Пасьля скасаваньня вуніі ў 1839 г. русыфікацыйны наступ праз Праваслаўную Царкву ўзмацняўся з дня на дзень. У 1840 г. было забаронена гаварыць казаньні па-беларуску, i япіскапы пачалі вымагаць ад падуладнага духавенства, каб яны нават у прыватным жыцьці карысталіся толькі расейскаю моваю. Менскі япіскап Міхаіл Галубовіч (1848-1863) дакараў сваіх сьвятароў i асабліва іхных жонак за тое, што гавораць моваю народу, а не па-расейску, i налягаў, каб хутчэй навучыліся расейскае мовы i давалі ў гэтым «прыклад сваім парахвіянам» [11].
Адносна сіламоц пераведзеных з каталіцызму ўсходняга абраду на праваслаўе было выдана спэцыяльнае заканадаўства, якое сурова забараняла паварот у каталіцызм. Першая такая забарона была выдана яшчэ 22.4.1794 г., а потым 10.9.1830 г. яна была адноўлена i ўзмоцнена [12] ды ўвайшла ў карны код экс Расейскае імпэрыі, § 187. Гэтую забарону паўтаралі пры розных нагодах высокія царскія ўрадоўцы i нават цары асабіста. Напрыклад, цар Аляксандар II, адведваючы Вільню 13 (25) чэрвеня 1867 г., выклікаўшы спаміж прадстаўнікоў беларускіх сялян тых, якіх ня так даўно перацягнена з каталіцызму на праваслаўе, казаў ім: «Я вельмі рад, што вас бачу праваслаўнымі. Я ўпэўнены, што вы перайшлі да старое веры свайго краю з перакананьня i шчыра. Аднак раз стаўшыся праваслаўнымі, ведайце, што я не дазволю i не дапушчу, каб вы вярнуліся да каталіцызму. Чуеце? Я паўтараю, што радуюся, бачучы вас праваслаўнымі» [13]. Сапраўды «шчырая» гутарка да тых, што перайшлі «з перакананьня i шчыра».
Калі на Беларусі зьявіўся Мураўёў з неабмежаванымі правамі, дык для русыфікацыі Беларусі створана ў Вільні «Камісію для русыфікацыі Заходняга Краю». У тую Камісію пісаў куратар Карнілаў 3.8.1866 г.: «Калі хочаце, каб «рускі» народ з заходніх правінцыяў меў цягу да ўсходу, распаўсюджвайце праваслаўе» [14]. Такая думка была ня толькі Карнілава, але агулам усіх панасыланых на Беларусь царскіх чыноўнікаў, дык ня дзіва, што на Праваслаўную Царкву ўскладалася штораз больш заданьняў у русыфікацыйнай працы. Калі обэр-пракурорам Сьвяцейшага Сыноду стаўся Победоносцев (1880-1905), дык насільная русыфікацыя праз Праваслаўную Царкву даходзіла да нячуваных разьмераў. Расейскі гісторык Зарнов кажа, што Победоносцев прыклад да гвалтоўнае русыфікацыі ўзяў з нямецкае ідэі дэнацыяналізацыі славянаў. Але адкуль бы ён ня ўзяў прыкладу, у тых вобласьцях Расейскае імйэрыі, дзе насельніцтва ня было праваслаўным, праваслаўная царква сталася «сымбалем русыфікацыі i крыніцаю прасьледаваньня языка i веры мяйсцовага насельніцтва» [15].
Перш было ўспомнена, што русыфікацыю заўсёды папераджала руйнацкая праца. Адным з галоўных пунктаў руйнацкае дзейнасьці было вынішчэньне беларускае Каталіцкае Царквы ўсходняга абраду, a ў далейшым руйнацкая дзейнасьць абымала ўсе галіны беларускага культурнага жыцьця. У даным выпадку нас перадусім цікавіць тая дзейнасьць, якая праводзілася праз расейскую Праваслаўную Царкву i ў імя «рускае веры». Выкарыстоўваючы барацьбу супраць каталіцызму ўсходняга абраду (вуніі), расейцы i ix прыслужнікі з асаблівым жарам накінуліся на беларускую старасьвеччыну. Старыя беларускія кнігі забіраліся з усіх парахвіяў i паліліся. Праўда, прыклады паленьня кнігаў на Беларусі здараліся ўжо ў XVI ст., але тады нішчыліся пратэстанцкія выданьні, якія пераважна былі польскімі, дык i шкода ад гэтага для беларускае культуры была ўсяго патолькі балючая, паколькі гэты прэтэкст надужываўся для нішчэньня беларускіх кнігаў. Затое ў XIX ст. вынішчаліся толькі беларускія кнігі, так літургічна-вуніяцкія, як i іншыя, якраз таму, што яны былі беларускія, бо яны былі сьведкамі беларускае самабытнасьці.
Віленскі мітрапаліт Іосіф Сямашка (1839-1868), галоўны актывіст у зьнішчэньні вуніі, дакладна апісвае ў сваіх «Затеках», як праводзілася акцыя вышукваньня i вынішчаньня старых беларускіх кнігаў. Ён кажа, што толькі за тры гады было сабрана i спалена па яго загаду болыи 2 000 кнігаў [16]. На мейсца спаленых сьвятаром прысылаліся кнігі маскоўскага выданьня.
Вынішчальную работу Сямашкі прадаўжалі яго наступнікі ў Вільні i ў іншых беларускіх праваслаўных епархіях. Япіскапы Менскі i Віцебскі яшчэ ў 1860 г. выдавалі ўказы, каб паліць усе старыя вуніяцкія кнігі, якія дзе да таго часу захаваліся. Гэтую руйнацкую дзейнасьць праваслаўнае духавенства выконвала паводля тых самых дэрэктываў, якія царская ўлада выдала сваім урадоўцам у 1846 г. [17] Каб каму не здавалася, што вынішчаліся толькі кнігі рэлігійнага зьместу, трэба з націскам зазначыць, што вынішчаліся агулам усе старыя беларускія кнігі ўва ўсіх кнігасховішчах Беларусі. Дакладнейшыя весткі аб гэтай руйнацкай дзейнасьці падае ў адным з сваіх артыкулаў Шлюбскі [18].
Адначасна з старымі кнігамі да канца XIX ст. палена старыя гіамяткі беларускага мастацтва. Да глыбіні праймаючыя абразы зьнішчэньня старых беларускіх памятак царкоўнага мастацтва падае навочы сьведак некаторых такіх учынкаў у Полаччыне i Віцебшчыне П.Красавіцікі. Стэрарызаваныя расейскімі ўладамі i расейскаю ерархію самыя сьвятары нішчылі насьценную іконапісь, старыя іконастасы, кнігі, рызы i падобнае толькі на тое, каб на ix мейсца паставіць штосыді згоднае з «маскоўскім стылем». Скульптурныя творы нішчыліся поўнасьцю, бо яны быццам былі «вышэйшым пунктам праяўленьня каталіцкага духу» [19], супраць якога вялася няўмольная вайна на Беларусі.
Асабліва вызначыўся ў нішчэньні старых беларускіх рэлігійных памятак яп.Савва Тіхоміров падчас свае бытнасьці ў Полацку. Беларусы маюць поўнае права назваць яго вандалам у расе. Успомнены вышэй Красавіцкі характарызуе яго гэтак: «Нямала памятак старасьвеччыны i мастацтва было зьнішчана i скалечана. Але зло, спрычыненае прэосьв.Савваю мяйсцовай царкоўнай старасьвеччыне гэтым ня вычэрпваецца, што было зроблена ім беспасрэдна i паводля яго распараджэньня для дагоджаньня яму падчас ягонага нядоўгага прабываньня на Полацкім пасадзе (1866-1874). Больш глыбокае зло, якое дае сябе адчуваць да цяпер, гэта дух пагарды да роднае старасьвеччыны i дух вузкага фанатызму, які ён унёс у асяродзьдзе мяйсцовага духавенства ды некаторае часткі вернікаў» [20]. Зрэштаю, сам яп.Савва дае аб сабе самым i аб сваіх учынках на Беларусі нядвузначнае сьведчаньне ў сваёй аўтабіяграфіі [21].
Будаўніцтва сьвятыняў на Беларусі так жа адчула на сабе моцны расейскі ўплыў. Шмат прыкладаў пераробліваньня цэркваў i сабораў падае ўспомнены вышэй Красавіцкі. Часткава дапаўняе i выясьняе прычыны пераробліваньня А.Сапуноў. Ён цьвердзіць, што афіцыяльна перараблялі цэрквы, каб «прыдаць ім стары від» [22]. Але сам жа ён падае прыклады, якія выразна пярэчаць гэтаму цьверджаньню. Ды як магчыма ўстанавіць старую форму, напрыклад, Сафійскага сабору ў Полацку з XI ст., які перарабляўся дзясяткі разоў? [23]. Вельмі характэрна, што да «старых відаў» залічана рэчы, якія перш на Беларусі амаль не сустракаліся, напрыклад, цыбулястыя купалы i крыжы з касавінаю на купалах замест старабеларускіх крыжоў з зьзяньнем. Неабходна зацеміць, што расейскія формы стараліся прыдаць асабліва старэйшым беларускім сьвятыням. Яшчэ адным важным дзейнікам русыфікацыі на Беларусі былі школы. Расейскі ўрад агулам не дазваляў адкрываньня беларускіх школаў, a калі дзе якая адчынялася прыватна, як гэта зрабіў у
Крошыне кс. Магнушэўскі, дык расейскія ўлады, як толькі нешта падобнае выяўлялі, зараз жа закрывалi. Да таго агулам на Беларусі школьніцтва разьвівалася вельмі паволі. Аднак Праваслаўная Царква мела паважны ўплыў на пашырэньне школьніцтва ад 1884 г. На агульны лік 4 000 пачаткавых школаў, якія былi на Беларуci ў 1914 г., амаль палавіна была царкоўнапрыходзкімі, але ўсе яны былі выключна расейскімі, а па духу моцна русыфікатарскімі. Гэтакімі ж былі i духоўныя сэмінарыі (у Менску, Віцебску i Вільні).
Беларускае праваслаўнае прэсы да 1905 г. агулам не магло быць дзеля агульнае забароны беларускага друку, але i пасьля скасаваньня гэтае забароны яна не зьяўлялася аж да 1925 г. дзеля моцнае русыфікатарскае плыні ў радох духавенства i асабліва ў ерархаў.
Агулам прыходзіцца сьцьвердзіць, што ўва ўсіх русыфікатарскіх мерапрыемствах расейскага ўраду Расейская Праваслаўная Царква ня толькі нічога не рабіла ў абароне беларусаў i іншых сваіх адзінаверных нерасейскіх вернікаў, але, наадварот, праводзіла ўсе русыфікатарскія мерапрыемствы як сваю найгалаўнейшую місію.
МІЖ ЛЮТАЎСКАЮ I КАСТРЫЧНІЦКАЮ РЭВАЛЮЦЫЯМІ
Некаторае злагоджаньне ў расейскай рэлігійнай i нацыянальнай палітыцы было абвешчанаў 1905 г. праз г.зв. Талеранцыйны ўказ. Аднак у сапраўднасьці гэтая талеранцыя была вельмі абмежаваная. Хоць быў скасаваны закон з 1830 г., што забараняў праваслаўным пераходзіць на каталіцызм, аднак каталіцызм усходняга абраду i далей быў строга забаронены. Дзеля гэтага частка праваслаўных быўшых вуніятаў, у ліку каля 230 000 чалавек на Віленшчыне, карыстаючы з Талеранцыйнага ўказу, але ня маючы іншага выбару, перайшла ў каталіцызм лацінскага абраду. Можна шмат пісаць аб тым, як на практыцы выглядала расейская талеранцыя, але думаю, што больш коратка i больш ясна можа сказаць аб гэтым карэспандэнцыя якогась падарожнага з Зэльвы Горадзенскай губэрні, зьмешчаная ў «Нашай Ніве» ў 1907 г. : «З даўніх пор тут яшчэ стаіць недакончаны касьцёл, каторы не дазволілі збудаваць. Апошнія гады, як пайшла свабода, тут багата ўніятаў прыняло каталіцкую веру. Падавалі просьбу, каб касьцёл скончыць, але гэтага права ім не далі. Тымчасам праваслаўны сьвяшчэньнік пастараўся аб разрашэньне той касьцёл перарабіць на царкву». Далей апавядаецца, як каталікі пратэставалі супраць перарабленьня касьцёлу, тады прыехаў прыстаў з стражнікамі i разагналі пратэстуючых, страляючы ў натоўп. 6 чалавек было застрэлена на мейсцы, іншых пакаралі рознымі карамі [24].
Увесь час русыфікацыйныя мерапрыемсты расейскага ўраду плянаваліся толькі так далека, як далёкі засяг мела іхная Праваслаўная Царква. Каталіцкая Царква на Беларусі, пасьля некаторых спробаў увядзеньня расейскае мовы ў 1869-1870 гг., была i далей астаўлена ў руках палякаў для палянізацыі беларусаў. Рэлігія ў вачох расейскіх урадаўцаў была адзінаю азнакаю нацыянальнае прыналежнасьці. Пры выбарах у «Государственную Думу» ў 1909 г. i пры апрацаваньні закону аб земствах у заходніх губэрнях расейскі ўрад усіх беларусаў-каталікоў запісаў палякамі, прылучыўшы ix да польскае курыі, a такія ж беларусы праваслаўнае веры былі аб'яўлены расейцамі [25].
Аж да самае кастрычніцкае рэвалюцыі 1917 г. расейская Праваслаўная Царква ў адносінах да нерасейскіх народаў ні ў чым не зьмянілася i нават ня думала зьмяняць свае русыфікатарскае дзейнасьці. Пасьля рэвалюцыі 1905 г. можна было пачуць больш або менш сьмелыя галасы ерархаў аб розных неабходных рэформах у Царкве, аб неабходнасьці скліканьня Сабору, але аб зьмене адносінаў у Царквы да нерасейскіх народаў ня было i гутаркі.
Магчыма, у тым i ёсьць найглыбейшая прычына бальшавіцкае рэвалюцыі, што расейская Царква, займаючыся палітыканствам на працягу вякоў, да тае ступені занядбала сваю ўласьцівую рэлігійную працу, што духовае жыцьцё ўнародзе замерла i пачаўся расклад. Нёдарма адзін з расейскіх ерархаў пісаў яшчэ ў 1899 г. аб расейскім народзе: «Гэта ўжо не народ, a гніючы труп, які сваё гніцьцё ўважае за жыцьцё, а на ім i ў ім жывуць толькі краты, рабакі i агідная жамяра» [26]. Страшныя вынікі таго гніеньня сёньня балюча адчуваюць i самыя расейцы i ix суседзі, a ў тым ліку i беларусы.
Не зважаючы на выразныя азнакі раскладу ў кіруючых расейскіх кругох, нічога ня было зроблена для аздараўленьня рэлігійнага жыцыдя; яны, не зважаючы на ўнутраны расклад, здавальняліся бязглуздым самахвальствам, называючы сябе шрда «Сьвятою Русью». I вось ад 1917 г. тая «Сьвятая Русь» сталася бязбожным пеклам.
АД КАСТРЫЧНІЦКАЕ РЭВАЛЮЦЫІ ДА НАШЫХ ДЗЁН
Пасьля кастрычніцкае рэвалюцыі 1917 г. пачуліся шматлікія галасы, якія асуджалі расейскую Царкву за яе лішне моцнае злучэньне з расейскаю імпэрыялістычнаю палітыкаю, i некаторыя ў гэтым бачылі яе галоўную прычыну аслабленьня. Мілюкоў, напрыклад, кажа: «Слабасьць унутранага духовага жыцьця вернікаў i душпастыраў у значнай ступені аб'ясьняецца палітычнаю роляю расейскае пануючае царквы» [27]. Больш вострыя галасы асуджэньня пачуліся з асяродзьдзя жывацаркоўнікаў [28], праўда, яны шмат патуралі бальшавіцкай прапагандзе, аднак так жа шмат казалі горкае праўды. Толькі ўсе тыя галасы ні ў чым не зьмянілі на лепшае ролі расейскае Царквы. Яна i далей, церпячы сама страшэнны прасьлед ад бальшавікоў, гнобіла i гнобіць рэлігійныя пачуцьці i асьпірацыі нерасейскіх народаў
Стараньні ўкраінцаў аб аўтакефаліі ў 1919 г. стрэнуліся з адмоваю ў Маскоўскага Патрыярха. На стараньні старшыні Рады БНР адносна беларусізацыі Праваслаўнае Царквы на Беларусі ў 1922 г. патрыярх Ціхан адказаў, што дазваляе ўжываць беларускую мову ў казаньнях i катэхізацыі, калі дзе будзе магчыма, дык не пярэчыць выданьню рэлігійнае літаратуры на беларускай мове, але абсадзіць япіскапскія пасады беларусамі адмовіўся [29]. Калі ж потым у Менску 1927 г. узмоцніліся стараньні аб утварэньні Беларускае Аўтакефальнае Праваслаўнае Царквы, дык мітр.Сяргей, тагачасны галава расейскае Царквы, ня толькі варожа паставіўся да праекту аўтакефаліі, што з помаччу ГПУ заклікаў у Маскву Менскага мітр.Мэльхісэдэка, i там яго стэрарызаваўшы, змусіў зрачыся нават тытулу мітрапаліта i паслаў у Краснадар, але туды ён не даехаў з прычыны неспадзяванае сьмерці. Відавочна, што становішча міт.Сяргея падабалася расейскаму духавенсту; аб гэтым з злосным задаволеньнем пісаў адзін з вельмі актыўных расейскіх сьвятароў: «Беларуская аўтакефалія, абвешчаная ў самай Расеі i падтрыманая ГПУ, так i не знайшла прызнаньня патрыярха, i яе «мітрапаліг» быў змушаны ў імя царкоўнае дысцыпліны зьняць з сябе незаконныя досьпехі» [30].
У сучасны мамэнт на Беларусі адзінаю легальнаю «Царквою» ёсьць савецкая «Царква», якая афіцыяльна ўсюды называецца «Расейскаю Праваслаўнаю Царквою» i якая на стары лад уважае адным з сваіх галоўных заданьняў поруч савецкае прапаганды шырыць русыфікацыю на Беларусі. Урадавая мова, казаньні, навука ў Жыровіцкай сэмінарыі вядуцца выключна па-расейску. На беларускай мове не выдаецца абсалютна ніякае рэлігійнае літаратуры.
Тыя, што глыбей задумоўваюцца над мінулым i сучасным станам расейскага праваслаўя, прыходзяць да перакананьня, што яно мае ў сабе штосьці хвараблівае. Вось што кажа аб гэтым адзін з выкладчыкаў гісторыі Царквы: «У тэорыі цяпер часта чуваць галасы расейскіх дзеячоў, якія ганяць зьмешваньне расейскасьці з праваслаўем, аднак мусяць прызнаць, што «Расейскае Праваслаўе» вельмі часта супрацьстаўлялі якомусьці «другому», грэцкаму ці ўсходняму праваслаўю. Расейскі «мэсіянізм» часам проста зроўніваў праваслаўе з Расеяй, забываючыся аб яго бізантыйскім паходжаньні i аб «сьпячым Усходзе» (гэтую нацыянальную залюбленасьць у сябе яшчэ зусім нядаўна пакойны С.Франк назваў хранічнаю хваробаю расейскае сьведамасьці») [31]. Як глыбока праўдзівыя вышэйсказаныя словы а.Шмемана могуць сьведчыць зусім сьвежыя падзеі. Калі ў 1942 г. бальшавікі крыху зьмянілі свае адносіны да праваслаўя, дык расейскія ерархі, забываючыся аб усім іншым, у першую чаргу загаварылі аб правадырстве над іншымі. У першай кнізе датычна рэлігіі, якая тады зьявілася ў Маскве, пісалася, што расейскую царкву сымбалізуе сабор Васіля Блажэннага ў Маскве, што яго 30 рознастылёвых купалаў - гэта сымбалі розных народаў, a пасярэдзіне найбольшы купал - расейскі. I да гэтага дадае: «Ясная задума гэтае геніяльнае пабудовы. Русь павінна аб'яднаць рознапляменныя народы i быць ix праварыдом да неба» [32].
Ня лішне будзе ўспомніць, што i на эміграцыі ня спыняецца імпэрыялістычнае палітыканства расейскага духавенства адносна іншых народаў, каб верхаводзіць імі. Гэтае жаданьне верхаводства i ў лоне самых расейскіх ерархаў вытварыла на. эміграцыі аж 5 юрысдыкцыяў, у тым ліку i адну «патрыярхію» Іосіфа Клімовіча. Характэрна, што кожная з гэтых юрысдыкцыяў мае прэтэнзіі адносна «душпастырства» над беларусамі: Зарубежны Сынод прыняў да сябе калішніх япіскапаў з Беларусі i цяпер прызначыў аднаго япіскапа займацца беларускімі рэлігійнымі справамі; Экзархат Бізантыйскага Патрыярха мае нават 2 беларускія парахвіі: савецкі Экзархат заклікае беларусаў проста ўлівацца ў савецкія парахвіі; Амэрыканская мітраполія ўласьціва найбольш утрымоўваецца з нясьведамых беларусаў, што выэмігравалі перад 1914 г.
ПРАВАСЛАЎНАЯ ЦАРКВА Ў ПОЛЬШЧЫ
На абшарах, якія былі прызнаны Польшчы Рыскім дагаворам у 1921 г., знайшлася вялікая частка Беларусі i Ўкраіны з паважным процантам праваслаўнага насельніцтва. У 1931 г. польская статыстыка афіцыяльна падавала лік праваслаўных 3 862 484 чалавекі, з ix 1 599 954 (43,5%) беларусаў (але афіцыяльна дзялілі ix на беларусаў i тутэйшых палешукоў), 1 540 062 (41,5%) украінцаў, 498 290 (11%) палякаў, 99 636 (3 %) расейцаў i 21 672 (1 %) чэхаў [33]. Як бачым, процант расейцаў у Польшчы быў вельмі малы, але ўсё кіраўніцтва Праваслаўнае Царквы было выключна ў расейскіх руках [34] i старалася прадаўжаць старую русыфікацыйную палітыку. Польскі ўрад не пагаджаўся з такім станам рэчаў, але толькі з тых меркаваньняў, што плянаваў перавесьці палітыку вынарадаўленьня ў свае каляіны i дзеля гэтага ўзяўся энэргічна за ўтварэньне аўтакефаліі. На прапанову польскага ўраду згадзіўся ў 1921 г. ачоліць Праваслаўную Царкву ў Польшчы калішні Менскі архіяпіскап Юры Ярашэўскі з паходжаньня ўкраінец (ён ад 1919 г. быў на эміграцыі ў Італіі). Калі арх.Юры парабіў першыя крокі ў кірунку аўтакефаліі, a перадусім, калі выявіў схільнасыць прызнаць некаторыя правы ў рэлігійным жыцьці ўкраінцам i беларусам, дык расейскае i асабліва зрасейшчанае праваслаўнае духавенства запалала да яго лютай нянавісьцю. Пры гэтай нагодзе выявілася, да якое ступені закаранілася ў радох праваслаўнага духавенства варожасьць да тых, што плянуюць пазбавіць Праваслаўную Царкву яе русыфікатарскае ролі; у прыступе лютасьці архімандрыт Смарагд Латышэнко дня 8 лютага 1923 г. застрэліў з рэвольвэра арх.Юрага ў мітрапалічым палацы ў Варшаве. Гэты нечуваны ў гісторыі царквы злочын з рукі манаха выявіў сапраўднае аблічча расейскага «праваслаўнага» духу.
На мейсца арх.Юрага польскі ўрад даручыў кіраўніцтва міт.Дзянісу Валедынскаму, які беззасьцярожна пайшоў па лініі польскага ўраду.
Украінскія парахвіі, заарганізаваныя мацней, дабіліся хоць частковае прызнаньне ўкраінізацыі ў рэлігійным жыцьці, а беларускія, ня выявіўшы дастатковае настойлівасьці, не атрымалі нічога.
Дзякуючы стараньням польскага ўраду Бізантыйскі патрыярх 13.11.1924 г. прызнаў аўтакефалію Праваслаўнай Царквы ў Польшчы. Пасьля ўрачыстага абвешчаньня гэтае аўтакефаліі польскі ўрад павёў актыўную працу ў кірунку ператварэньня новае аўтакефальнае царквы ў Польскую Аўтакефальную Царкву. Расейская прэса залямантавала на ўсе лады. Зьявіліся нязьлічаныя артыкулы i нават кніжкі проста хварабліва-нэрвовага зьместу. I характэрна, што ў гэтай пісаніне, якая крычала немым голасам аб прасьледаваньні праваслаўя ў Польшчы, аўтары з нячуванаю грубасьцю запярэчвалі агулам існаваньне беларусаў i ўкраінцаў. Адзін з такіх пісакаў цьвердзіць: «Штучна створана як (нацыянальную) меншасьць «украінскую», а так жа афіцыяльна адцзяляюцца i «беларусы»... Ім адведзены мейсцы ў сойме, каторымі карыстаюцца пераважна рэнэгаты-інтэлігенты; беларусы ў вёсках называюць сябе проста «рускімі», сьвяткуюць Дзень Рускае Культуры» [35]. Паводле таго ж аўтара найгоршае прасьледаваньне праваслаўя ў Польшчы палягае на тым, што «пераіменаваўшы рускіх праваслаўных (мы не гаворым вялікарасейцаў, але рускіх) у «ўкраінскі народ», «беларускі народ», «эмігранцкую інтэлігенцыю» i «расіян» (праз адно «с»), польская дзяржава ня прызнае i Праваслаўнае Царквы расейскаю Царквою» [36].
Лішне было б разьбіраць усю гэтую бязглуздую пісаніну, але як дакумант часу яна мае сваю вымову. У Польшчы сапраўды палажэньне Праваслаўнае Царквы было ненармальным, i ў апошніх гадох перад вайною было нямала выпадкаў сапраўднага прасьледаваньня, але ў грунце рэчы гэта было толькі прадаўжэньне калішняе царскае нацыянальнае палітыкі праз Царкву, толькі на польскі лад. I той, хто ўважаў за нармальнае зьявішча «рускае праваславіе», як жа мог абурацца супраць «польскага праваславія»? I сапраўды, хутка зрадоў праваслаўнага духавенства знайшліся ахвотнікі стацца вернымі служкамі палянізацыйнае палітыкі праз Праваслаўную Царкву. Тыя, што баяліся, як агню, беларусізацыі i ўкранізацыі рэлігійнага жыцьця чамусьці лёгка пагадзіліся з палянізацыяю. Стаўся сапраўды дзіўны факт: з богаславенства міт.Дзяніса палянізацыйны рух так званых «праваслаўных палякаў» ачоліваў калішні афіцэр царскае арміі, а ад 1933 г. гродзенскі япіскап Савва Советов.
«Польскае праваславіе» ня было толькі якімсьці хімэрным творам, бо i сёньня ў Польшчы ёсьць штосьці падобнае, хоць з расейскім «мітрапалітам» (энкэвэдыстам) Макарым Оксіюком на чале, а на эміграцыі i na сёньняшні дзень ёсьць у Лёндане Польская Праваслаўная Царква на чале з япіскапам Матэвушам Сямашкам i выдаецца польскі праваслаўны часапіс [37]. Праўда, калісь выдавалася гэткіх часапісаў больш, i выдаваліся яны выключна для беларусаў i ўкраінцаў.
АДНОСІНЫ ДА БЕЛАРУСКАЕ АЎТАКЕФАЛІІ
Ужо перш успаміналася, як адносіліся ў Маскве да спробаў тварэннья Беларускае Аўтакефальнае Царквы ў БССР. Бязумоўна, гэта вельмі прыкры для беларусаў факт, што ў Маскве настроены вельмі варожа да беларусаў, але яшчэ болын прыкра, калі прыходзіцца сьцьвердзіць, што нават беларускія праваслаўныя ерархі, якія акунуліся ў расейскім праваслаўным духу, пайшлі так жа па лініі «рускае веры». Ведама, што ў часе нямецкае акупацыі пад націскам агульнае грамадзкае апініі на саборы ў Менску ў 1942 г. была абвешчана беларуская аўтакефалія, аднак самыя праваслаўныя ерархі практычна нічога не зрабілі для яе ажыцьцяўленьня. Праўда, у часе ваенных дзеяньняў было шмат прычынаў, якія ўнемагчымлівалі канчатковае афармленьне аўтакефаліі, але вось пасьля сканчэньня вайны ўся праваслаўная ерархія з Беларусі, што ў большасьці складалася з беларусаў, 26.04.1946 г. далучылася да Расейскае Зарубежнае Праваслаўнае Царквы i апраўдвала гэты крок тым, што ён адзіна правільны [38].
Хутка яшчэ больш выразна выявілася сапраўднае аблічча былых ерархаў з Беларусі. Пад апекаю мітрапаліта Панцялеймана Ражноўскага i дапамогаю архіепіскапа Бэнэдыкта Бабкоўскага пачаў выходзіць часапіс «Праваслаўны Беларус», які ад 7-га нумару перайшоў на расейскую мову i пачаў агіджваць усё, што роднае i блізкае для кожнага беларуса [39].
Калі 5.06.1948 г. было адноўлена ў Констанцы кіраўніцтва Беларускаю Аўтакефальнаю Праваслаўнаю Царквою, дык атакі супраць беларусаў зьявіліся амаль ува ўсёй расейскай эміграцыйнай прэсе. Нават тыя расейскія праваслаўныя часапісы, якія з правіла ўнікалі нават успаміну аб Беларусі, раптам былі загаварылі на беларускую тэму і, зразумела, у варожым тоне. Напрыклад, «Православная Русь» у некаторых супрацьбеларускіх зацемках зьнізілася да ўзроўню бруковых публікацыяў [40].
Не мяшаючыся ў нутраныя справы Праваслаўнае Царквы, нельга не заўважыць, што варожыя адносіны Расейскае Зарубежнае Праваслаўнае Царквы да БАПЦ сапраўды дзівосныя. Самая ж Зарубежная Царква зусім ня мае ніякага кананічнага абаснаваньня, хоць гэтую кананічнасьць стараецца ёй знайсьці а.М.Польскі насупераць усякае лёгікі [41]. Больш таго, яна асуджана i выклята сваёю ж мацернаю маскоўскаю Царквою, i то не адзін раз, бо акт асуджаньня, выданы 22.06.1934 г. мітрапалітам Сяргеем, пазьнейшым патрыярхам, пацьвердзіў сучасны Маскоўскі патрыярх, прызнаны ўсімі ўсходнімі патрыярхамі. Апошнім часам Ерузалімскі патрыярх загадаў свайму духавенству ня мець ніякіх малітоўных зносін з расейскім зарубежным духавенствам. Кожнаму ясна, што ў гэтай кананічнай гульні з «асуджаньнямі» найважнейшае значэньне маюць палітычныя матывы, аднак фармальна яны ўсё роўна важныя для тых, хто прызнае між сабою нейкую супольнасьць. І вось гэтыя ерархі, асуджаныя сваёю найвышэйшаю духоўнаю ўладаю, скіроўваюць сваю «кананічную атаку» супраць БАПЦ, яка я з кананічнага гледзішча стаіць, бязумоўна, шмат мацней за ix, не зважаючы на сваю колькасную меншасьць.
Празьмерны нацыяналізм, ня кажучы ўжо аб шавінізме, ёсьць бязумоўна шкодным зьявішчам, дзеля гэтага ўжо ад даўна ў шматлікіх цэрквах назіраецца стараньне схрысьціянізаваць нацыяналізм, толькі расейская Царква, так Маскоўскі Патрыярхат, як i зарубежны Сынод, працуюць у іншым кірунку: каб прыдаць свайму хрысьціянству шавіністычны расейскі дух. Найбольш заўзята працуюць у гэтым кірунку тыя ерархі, якія пераапрануліся ў духоўную вопратку з афіцэрскіх мундзіраў. Для прыкладу можна ўспомніць факт, які стаўся летась. Расейскі Флёрыдзкі япіскап Нікан (Ркліцкій) апублікаваў у газэце «Нью-Ёрк Тайме» заяву, каб амэрыканцы не падтрымоўвалі «нацыянальных сэпаратыстых». I чыталі амэрыканцы заяву «ерарха», але ня ведалі, што пісаў тую заяву схаваны пад архірэйскаю вопраткаю афіцэр артылерыі царскае арміі, які перад вайною скончыў ваенна-юрыдычную акадэмію. Сьвятаром ён стаўся толькі ў 1944 г. у веку 52 гады, a хіратонію атрымаў у 1948 г. З духоўнае асьветы ён мае толькі кароткія місіянэрскія курсы [42], якія, відавочна, ні ў чым не зьмянілі ягонага чарнасоценскага сьветагляду.
Падобна i пакойны мітрапаліт Панцялейман Ражноўскі, што так заўзята змагаўся супраць БАПЦ, быў ваенным інжэнэрам i афіцэрам царскае арміі. A гэткіх ерархаў, i асабліва сьвятароў, у расейскай царкве шмат; дык няма дзіву, што гэта не астаецца бяз уплыву на царкоўныя справы.
ПРАНІКАНЬНЕ РУСКАГА ДУХУ
Для больш поўнага ўсьведамленьня, як глыбока пранікае празьмерны нацыяналізм у праваслаўнае расейскае рэлігійнае жыцьцё, варта прыглянуцца да каталіцкага руху між расейцамі, якое яго сьведчаньне ў гэтай справе? Амаль кожная новая ініцыятыва каталіцкага руху паміж расейцамі мусіла ў першую чаргу выказаць сваю паставу адносна нацыяналізму. I гэта самазразумела, бо ж, становячыся ў абліччы «рускае веры», мусіла з ёю зачынаць гутарку, выказаць нацыянальнае credo.
Ня маючы магчымасьці пераглянуць самыя старыя расейскія каталіцкія выданьні, абмяжуемся да больш ведамых у Заходняй Эўропе. Калі ў 1924 г. пачаў выходзіць у Ліёне часапіс «Вера и Родина», дык у першых двох нумарох зьявіўся артыкул а.С. Тышкевіча аб хрысьціянскай любові да бацькаўшчыны [43]. У 1930 г. пачаў выходзіць у Парыжу часапіс «Благовестъ» - i тут уступны артыкул першага нумару прысьвячае шмат мейсца даказваньню агульнаведамае i яснае, як дзень, праўды, але супярэчнае з расейскім эксклюзывізмам, што «прыналежнасьць да каталіцкае царквы можа быць зусім згодная з любоўю да свае бацькаўшчыны».
Спэцыяльнае мейсца ў каталіцкай прэсе, прызначанай для расейцаў, займае кніжка князя а.Валконскага, бо яна мае на мэце выясьніць сутнасьць расейскага каталіцкага руху, як аб гэтым кажа ў прадмове япіскап Пятро Бучыс. I вось у гэтай кнізе цэлы другі разьдзел прысьвечаны выясьненьню суадносін веры i нацыянальнасьці [44]. Характэрна, што аўтар пачынае той разьдзел даказваньнем, што расеец, стаўшыся каталіком, «ня здрадзіў расейскіх прынцыпаў», бо гэты закід быў усюды на вуснах расейскіх эмігрантаў, якія нават i ў думцы не дапушчалі магчымасьці разрозьненьня двох розных паняцьцяў: нацыянальнасьці i рэлігіі. Варта зазначыць, што ў радох каталікоў адзываліся галасы ня менш патрыятычныя, як i ў радох праваслаўных. Напрыклад, якісь сьвятар пад псэўдонімам Віленскі пісаў: «Расейскі каталіцкі рух ёсьць рухам перадусім расейскім i прытым высока патрыятычным» [45]. У радох расейскіх каталіцкіх сьвятароў знайшлося нямала калішніх царскіх афіцэраў i высокіх дыплёматаў, якія, каб паказаць сваім праваслаўным братом, што яны ня горшыя нацыяналісты за ix, дзейнічаюць у іхным духу нацыяналізму, але міма гэтага маюць ад ix шмат дакораў i лаянкі. Дык ня дзіва, што шмат больш сыплецца лаянкі пад адрасам беларусаў, так каталікоў, як i праваслаўных, якія ня хочуць мець нічога супольнага з «рускаю вераю».
НАШ АДКАЗ
У сваёй сутнасьці хрысьціянства павінна ўносіць дух узаемнага зразуменьня i злашджаньня суседзкіх непаразуменьняў, a ў расейцаў яно сталася прыладаю паняволеньня i вынарадаўленьня. Расейскія імпэрыялісты ў расах з сваёю прапагандаю «рускае веры» пярэчаць самым асновам хрысьціянства, прызначанага Богам для ўсіх народаў У грунце рэчы найбольшымі прапагандыстамі «рускае веры» былі i ёсьць безрэлігійныя шавіністычна настроеныя людзі, у якіх мейсца рэлігіі заняў крайні нацыяналізм, дзеля гэтага супраць усіх іхных пасяганьняў, прыкрытых вопраткаю «рускае веры», павінны выступаць супольным фронтам беларусы i каталікі i праваслаўныя, бо гэта ёсьць выступленьне супраць супольнага ворага, i то тым горшага, што замаскаванага. I на ўсе пасяганьні гэтага супольнага ворага, прыкрытага вэлюмам праваслаўя, мы павінны сказаць з усёю рашучасьцю: даволі надужываньня рэлігіі для драпежных імпэрыялістычных мэтаў.
«ПОЛЬСКАЯ ВЕРА». КАТАЛІЦЫЗМ НА БЕЛАРУСІ Ў XIV-XVIII стст.
Каталіцызм лацінскага абраду пачаў пашырацца на Беларусі ў канцы XIV ст. Першымі лацінскімі сьвятарамі ў нас былі палякі, але даволі хутка беларускіх сьвятароў ужо было больш чым палякаў, i Каталіцкая Царква пачала прымаць беларускі характар. Літургічнаю моваю была лаціна, як i ўсюды ў Каталіцкай Царкве, але па-за тым на Беларусі i нават у Летуве духавенства карысталася тагачаснаю ўрадаваю беларускаю моваю, як аб гэтым сьведчыць справаздача сакратара вялікага князя Аляксандра i адначасна віленскага пралата Эразма Вітэлі ў Рыме дня 31.03.1501 г., дзе гаворыцца, што летувісы: «захоўваюць уласную мову. Аднак таму, што беларусы засяляюць сярэдзіну княства i іхняя гаворка ёсьць прыгажэйшаю i лягчэйшаю, дык усе яе ўжываюць агульна» [46].
Сёньня чамусьці мала хто ўспамінае, што ў XV ст. на Беларусі было нямала рэлігійнае каталіцкае літаратуры для вернікаў лацінскага абраду ў тагачаснай беларускай мове, да таго некаторыя творы былі напісаны царкоўнаславянскамі літарамі. Колькі такіх твораў успамінае В.Ластоўскі [47].
Першае біскупства лацінскага абраду для Беларусі было створана ў Вільні ў 1388 г., i першым біскупам быў паляк, але ўжо яго наступнікам быў беларус Якаў Пліхта. У далейшым на Віленскім пасадзе чаргаваліся палякі, беларусы i летувісы, але ад палавіны XV ст. выключна грамадзяне Вялікага Княства. Калі ў 1591 г. кароль Жыгімонт Ваза назначыў віленскім біскупам паляка Бэрнарда Мацяёўскага, дык канцлер Леў Сапега катэгарычна адмовіўся паставіць пячатку Вялікаму Князю на грамаце нованазначанага біскупа, бо, паводля Літоўскага Статуту, чужынцом забаранялася займаць урадавыя пасады ў Вялікім Княстве. Хоць Мацяёўскі быў адным з лепшым біскупаў i потым стаўся нават кардыналам, аднак мусіў упакарыцца перад канцлерам, i пасьля сямігадовае валакіты ў 1598 г. кароль мусіў адклікаць яго назначэньне ў Вільню [48]. Зрэштаю, самыя палякі вуснамі Яна Шчэнснага-Губарта сьцьвярджалі, што ў XVI ст. «Русь веры рымскае была ня горшаю за Русь веры грэцкае».
Фатальную ролю ў палажэньні Беларускае Каталіцкае Царквы адыграў пратэстантызм з сваімі шматлікімі сэктамі. Ён прыйшоў на Беларусь праз Польшчу i ў польскай форме. Гэта была другая палавіна XVI ст. - час упадку i Праваслаўнае i Каталіцкае Цэркваў. Пратэстанты, галоўным чынам кальвіністы, хутка ахапілі большую частку беларускае шляхты i магнатаў [49], прышчэпліваючы ім адначасна з новаю вераю сувязь з польскасьцю. Найбольш ведамы на Беларусі прапагатар кальвінізму, Сымон Будны, быў палякам з Мазоўша. Ён толькі пару твораў па-беларуску i потым перайшоў у сваёй прапагандзе на польскую мову [50]. Пратэстанцкае школьніцтва на Беларусі было выключна польскае. Агулам палянізацыйную ролю пратэстантызму гісторыкі ведалі, але разглядалі пабежна, толькі нядаўна на аснове дакумантальнага матэрыялу шырэй асьвятліў гэтую дзейнасыдь прафэсар С.Кот, даказваючы, што пратэстантызм на нашых землях быў магутным дзейнікам палянізацыі [51].
На змаганьне з пратэстантызмам у 1569 г. Віленскі біскуп паклікаў з Польшчы езуітаў Яны спачатку вучыліся беларускае мовы, але карысталіся ёю мала калі, а звычайна, ідучы сьледам за пратэстантамі, ужывалі толькі польскае мовы.
ПАД УЛАДАЮ РАСЕЙСКАЕ ІМПЭРЫІ
Падзел Рэчы Паспалітае i прылучэньне Беларусі да Расеі яшчэ больш узмоцніла палянізацыю ў лоне Каталіцкае Царквы на Беларусі, бо ў змаганьні за сваю незалежнасьць польскае духавенства ўзлажыла асабліва важную ролю на Каталіцкую Царкву ўва ўсіх акупацыйных зонах. У тым часе канчаткова дайшло да таго, што вельмі трапна выказаў польскі журналіст Зьдзіслаў Дэмбіцкі ў 1944 г. у сваім артыкуле аб «польскай народнай веры», што «ня Польшча сталася каталіцкаю, але каталіцызм стаўся польскім». Яшчэ больш як у самай Польшчы такі нацыяналістычны дух укараняла польскае духавенства на Беларусі [52]. Так стварылася «польская вера», якая цьвярдзіла, што «кожны паляк - каталік, а кожны каталік - паляк».
Нацыяналістычны настрой польскага духавенства на няпольскіх абшарах прымаў такія дзівосныя формы, што на яго зьвернена ўвагу нават у Заходняй Эўропе. У 1908 г. на гэтую тэму была разгарнулася жывая дыскусія. Запачаткаваў яе а.Пальміеры, даказваючы, што польскае духавенства ў сваёй дзейнасьці кіруецца перадусім палітычнымі намерамі, уважаючы «каталіцызм за прыладу палянізацыі» [53]. На такі закід палякі зарэагавалі вельмі жыва. У газэтах, часапісах i брашурах зьявіліся адказы [54], на якія ў сваю чаргу адказаў а.Пальміеры [55]. Хоць дыскусія да ніякіх канкрэтных вынікаў не давяла i нават ня выявіла да канца закраненага пытаньня, але прынамся хоць часткава паказала ўсяму сьвету палітыканства польскага духавенства на няпольскіх абшарах.
Праўда, паняволеньне Польшчы давала польскаму духавенству шмат апраўдваючых аргумэнтаў іхняе якраз такое, а ня іншае рэлігійнае палітыкі, бо ж для ix Каталіцкая Царква была найбольш магутным бастыёнам у змаганьні за незалежнасьць, у якім маглі спалучыцца ўсе i партыйныя i беспартыйныя дзеячы, незалежна ад сваіх супярэчных поглядаў. Але вяршком недарэчнасьці ў паводзінах польскіх сьвятароў было тое, што, змагаючыся за сваю незалежнасьць, яны стараліся здушыць усе праявы беларускага вызвольнага руху; яны нават i думкі не дапускалі, каб на Беларусі зьвяртацца да беларускіх вернікаў па-беларуску [56]. Нічога дзіўнага, што такая крывадушнасьць, якая Каталіцкую Царкву хацела мець за абаронцу перад дэнацыяналізацыяй польскага народу i адначасна тую ж Царкву выкарыстоўвала на Беларусі для дэнацыяналізацыі беларусаў, мусіла выклікаць з боку беларусаў зусім апраўданую няпрыхільнасьць да польскіх сьвятароў.
Каб ня мець лішніх перашкодаў у сваёй палянізацыйнай дзейнасьці на Беларусі, польскае духавенства старалася ўсімі спосабамі перашкодзіць даплыву хоць крыху сьведамае беларускае моладзі ў духоўныя сэмінарыі. Аднак, не зважаючы на розныя перашкоды, рады беларускага каталіцкага духавенства лацінскага абраду перад 1917 г. хоць паволі, але ўсё ж узрасталі, бо беларускі адраджэнскі рух пранікаў i ў духоўныя ўстановы i там шырыў усьведамленьне між спалянізаваных беларусаў. Нават у такой установе, як Віленская Каталіцкая Духоўная Сэмінарыя, у 1911 г. рэктар афіцыяльна прызнаў існаваньне беларускага гуртка i дазволіў яму мець беларускую бібліятэчку [57]. У Каталіцкай Духоўнай Акадэміі ў Пецярбурзе гэткі ж гурток паўстаў у 1912 г., a ў 1914 г. налічваў 70 сябраў i меў вялікую беларускую бібліятэку ды разьвіваў жывую дзейнасьць дзякуючы паважнай падтрымцы прафэсара Браніслава ЭпімахаШыпілы [58].
Выкарыстоўваючы некаторыя магчымасьці талеранцыйнага указу, з 1905 г. беларускае каталіцкае жыцьцё пачало разьвівацца штораз больш, паўстала Беларускае выдавецтва, зьявіліся беларускія каталіцкія кнігі, часапісы i газэта.
У АГНІ РЭВАЛЮЦЫІ
Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 г., не зважаючы на сваю руйнацкую дзейнасьць, ня спыніла адразу разьвіцьця беларускага каталіцкага руху. Наадварот, на кароткі час ён быў яшчэ ўзмоцніўся. Віленскі біскуп Я.Э. дэ Роп вярнуўся з выгнаньня i быў назначаны Магілёўскім мітрапалітам. Бульля аб яго намінацыі была прачытана падчас нітранізацыі ў Пецярбурзе так жа i па-беларуску - гэта было вымоўнае новаўвядзеньне. У сваім першым пастырскім лісьце да духавенства мітрапаліт гаварыў аб патрэбе ўжываньня беларускае мовы ў сьвятынях, i сам, хоць быў ужо ў пажылых гадох, пачаў вучыць беларускую мову. Да гэтага часу, не зважаючы на дазвол папы Льва XIII з 8.У.1897 г. № 37522 для Магілёўскага мітрапаліта ўжываць беларускую мову ў тых мяйсцовасьцях, дзе народ карыстаецца беларускаю моваю (ubi dialectus alborussica a populo adhibetur) [59], яе ў казаньнях амаль ня ўжывалі або ўжывалі толькі «пад страхам свайго бліжэйшага начальства» [60]. Цяпер жа Я.Э. дэ Роп афіцыяльна дазваляе беларускія казаньні i катэхізацыю а нават заахвочвае да гэтага духавенства. Лік парахвіяў з беларускімі казаньнямі пачаў узрастаць з дня на дзень.
У тым жа 1917 г. была адноўлена Менская дыяцэзія, i ў 1918 г. у Менску адчынена Каталіцкую Духоўную Сэмінарыю з а. Фабіянам Абрантовічам на чале. Не зважаючы на бальшавіцкі тэрор, беларуская прэса пісала ў 1919 г. аб Менскай Сэмінарыі: «Дужа цікавы i шматзначны праяў у жыцьці Беларускага народу - гэта клерыкі-Беларусы. У тутэйшай Каталіцкай Сэмінарыі ўсіх 29 клерыкаў; з гэтых 25 асоб беларусаў. Знача, творацца цэлыя кадры, цэлыя палкі беларускага маладога духавенства, якое цэлай моцай выступае ў абароне свайго пакрыўджанага народу» [61]. Тады ж а. Абрантовіч стараўся заснаваць у Менску Беларускую Каталіцкую Акадэмію, але ня змог гэтага стараньня давесьці да канца пад націскам далейшых падзеяў.
Пад кіраўніцтвам беларускага каталіцкага духавенства пачала шырока разгортваць сваю дзейнасьць Беларуская Хрысьціянская Дэмакратычная Злучнасьць, закладаючы беларускія школы, прытулкі i каапэратывы. Для ўзмацненьня сваіх радоў i для актывізацыі беларускага рэлігійнага жыцьця беларускае каталіцкае духавенства мела свае зьезды: 1917 г. у Менску, 1918 г. у Баранавічах i 1921 г. у Вільні. Рады беларускага каталіцкага духавенства хутка збольшваліся. На жаль, гэта трывала вельмі коратка.
Рыскім мірным дагаворам у 1921 г. Беларусь была падзелена між Савецкім Саюзам i Польшчаю. Ад таго часу прасьледаваньне рэлігіі агулам i каталіцызму ў асаблівасьці ў Савецкім Саюзе прыняло вельмі вострую форму. Дакладней аб гэтым пісалася ў артыкуле «Старонкі з крыжовае дарогі Каталіцкае Царквы на Беларусі». Цяпер жа прыглянемся да тых падзеяў, якія адбываліся ў Заходняй Беларусі.
ПАД ПОЛЬСКАЮ АКУПАЦЫЯЙ
На першы пагляд магло б здавацца, што ў Заходняй Беларусі пад польскаю акупацыяй беларускае каталіцкае жыцьцё павінна было квітнець, але ў сапраўднасьці i тут каталіцызм як такі прасьледаваўся з няменшаю зацястасьцю, хоць ня так крывава, як у Савецкім Саюзе, a дазваляўся каталіцызм толькі ў адной форме «польскае веры».
Пакуль у Вільні быў біскупам Я.Э. Юры Матулевіч (1918-1925), a ў Пінску Я.Э. Жыгімонт Лазінскі (1919- 1925 як біскуп Менскі, а 1925-1933 як біскуп Пінскі), дык супрацьбеларускія выступы польскага духавенства мелі пераважна прыватны характар. Праўда, гэтых выступаў было шмат i да таго яны часта йшлі ў пары з падобнымі выступамі польскіх урадовых прадстаўнікоў, але афіцыяльна яны ўсё ж маглі расцэньвацца як шавіністычныя выступы адзінак на іхнюю асабістую адказнасьць. Характэрна, аднак, тое, што польская грамадзкая апінія такія выступы падтрымоўвала. Нават у 1917 г., калі беларуская прэса паведаміла, што ў Вільні паўстаў «Арганізацыйны Камітэт дзеля сазыву Беларускае Канфэрэнцыі ў Вільні» i што ў яго склад увайшлі ксяндзы-беларусы У.Талочко i Янка Семашкевіч, дык паляк кс. Вітаўт Шылкевіч прыслаў кс. Талочку ліст з пагрозаю, што ён ня міне «заслужанае кары». На гэта кс. Талочка даў належны адказ i раіў «вылечыцца ад нацыяналістычнага чаду». Відавочна, адказ трапіў у самае чулае мейсца польскага шавінізму, бо выклікаў шмат гоману i быў часткова апублікаваны ў «Gazecie Warszawskiej» [62].
Бязумоўна, што шавіністычна настроеныя адзінкі, якія займалі высокія адказныя становішчы, выкарыстоўвалі афіцыяльна гэтыя становішчы каб нішчыць беларускае каталіцкае жыцьцё. Калі ў 1918 г. віленскія беларусы запраектавалі выданьне беларускага каталіцкага часапісу «Сейбіт», дык пралат кс. Ян Ганусэвіч ад імя Віленскае біскупскае курыі 23.ІХ.1918 г. лістом № 1440 афіцыяльна забараніў кс. У.Талочку супрацоўнічаць у тым часапісе [63].
Падобныя выступленьні польскіх нацыяналістаў супраць беларускага каталіцкага жыцьця можна лічыць толькі дробнымі выпадкамі. Уласьцівы наступ распачаўся ад таго часу, як польская ўлада пачала замацоўвацца на беларускіх землях. Ад тады супрацьбеларускі наступ на мяйсцох суправаджаецца самаю бессаромнаю кампаніяю ачорніваньня i нават даносамі ў Рым. Гэткі данос быў высланы ў 1921 г.; у ім абвінавачвалася Я.Э. Матулевіча за тое, што не забараняе выданьня ў Вільні беларускае каталіцкае газэты «Krynica», бо яна, маўляў, «супярэчыць з каталіцкай этыкай... недапушчальным спосабам крытыкуе касьцельныя ўлады... узбуджае нянавісьць да польскага народу i дзяржавы... узбуджае клясавы антаганізм... i выразна сымпатызуе бальшавіком» [64]. Так ачорнівалася газэта, якая будзіла нацыянальную сьведамасьць між беларусаў-каталікоў i садзейнічала ажыўленьню каталіцкага жыцьця.
Наагул, найбольш востры наступ на беларускае каталіцкае жыцьцё йшоў з Віленскае капітулы, дзе аддаўна знайходзіліся такія канонікі, якія нават адмаўляліся даваць разграшэньне тым пакутнікам, якія спавядаліся па-беларуску. Больш таго, некаторыя з ix карысталіся ў дачыненьні да беларусаў самым непераборлівым тэрорам. Напрыклад, канонік кс. Станіслаў Мацеевіч, візытуючы беларускую сярэднюю школу ў Барунах, пагражаў вучням: «Кулька ў лоб кожнаму, хто будзе чытаць беларускія кніжкі» [65]. Аб гэтым «духоўным» адзін з левых часапісаў пісаў у форме пародыі акафісту: «Радуйся ксяндзоў Мацеевічаў прамоўкі, з беларусаў у палякі перахварбоўкі, вераю сьвятой ганебныя гандлёўкі - радуйся!» [66]
Найбольш вострыя атакі былі скірованы супраць актыўнейшага беларускага сьвятарства, каб, стэрарызаваўшы ix, тым лягчэй узьдзейнічаць агулам на беларускае сьвятарства. Дня 26.VI.1921 г. у Барунах арыштавана кс. Міхала Пятроўскага i пасаджана ў Лукіскую турму, a ў 1922 г. быў наложаны хатні арышт на кс. Казімера Стэповіча.
Бараніцца супраць наступу духоўнае i сьвецкае польскае ўлады было вельмі цяжка. Дзейны супраціў магла б зрабіць адпаведная беларуская духоўная ўлада, але яе ня было. Дзеля гэтага з ініцыятывы Беларускае Хрысьціянскае Дэмакратычнае Злучнасьці быў паданы ў 1921 г. Апостальскаму нунцыю мэмарыял ад усіх беларускіх грамадзкіх установаў у Вільні з дамаганьнем біскупа-суфрагана, беларускае мовы ў Духоўнай Сэмінарыі i інш. Зразумела, што палякі зрабілі ўсё, што было ў ix сілах, каб нічога з дамаганьняў беларусы не атрымалі, але на некаторы час былі спыніліся скандальныя супрацьбеларускія выступы польскіх духоўных уладаў. Да таго пачалася падрыхтоўка перагавораў у справе канкардату між Польшчаю i Ватыканам. Самыя перагаворы трывалі нядоўга i вяліся так, каб ані беларусы, ані ўкраінцы ня мелі на ix ніякага ўплыву.
Польскі ўрад, выкарыстоўваючы сваю рэкляму «перадмуру хрысьціянства» i «абароны каталіцызму», здолеў легка вытаргаваць ад Апостальскага Пасаду паважныя саступкі адносна мовы казаньняў, катэхізацыі i інш. з некарысьцю для няпольскага насельніцтва [67]. Канкардат быў падпісаны 10.2.1925 г. Ня дзіва, што польскія асягненьні выклікалі незадаволеньне ў беларускіх, украінскіх i летувіскіх кругох. Калі Варшаўскі сойм рыхтаваўся да прыняцьця канкардату 23 красавіка, дык кс. Адам Станкевіч, які тады быў паслом, выехаў з Варшавы, каб ня ўдзельнічаць на тым паседжаньні сойму. Хтосьці аб гэтым данёс нунцыю Я.Э. Ляўраму, які выклікаў да сябе кс. Станкевіча i рабіў яму за гэта дакоры, але ў адказ пачуў яшчэ больш дакораў за папушчэньне ў крыўды беларускага рэлігійнага жыцьця [68]. У сваю чаргу, прэм'ер у раду БНР В.Ластоўскі выслаў мэмарандум-пратэст у Ватыкан [69]. На жаль, урад БНР ня меў ніколі дыплёматычных зносінаў з Ватыканам i абаснаваная аргумэнтацыя мэмарандуму асталася без адказу. Наагул, польскія дыплёматычныя асягненьні ня былі з роду тых, якія маглі паглыбіць рэлігійнае жыцьцё на Беларуci.
Згодна з канкардатам Віленская каталіцкая дыяцэзія была паднесеная да годнасьці мітраполіі, але перад тым пад націскам польскіх інтрыгаў i няспынных атакаў мусіў зрачыся Віленскага пасаду Я.Э. Юры Матулевіч i мітрапалітам быў назначаны Я.Э. Ян Цепляк, але ён хутка памёр, не абняўшы пасаду, i 24.VI. 1926 г. Віленскім мітрапалітам быў назначаны Я.Э. Рамуальд Ялбжыкоўскі.
Дзейнасьць міт. Ялбжыкоўскага азначалася вострым наступам супраць усяго беларускага ў рэлігійным жыцьці. У адказ на гэта прадстаўнікі Беларускае Хрысьціянскае Дэмакратыі перадалі 12.ХІ.1926 г. мітрапаліту мэмарыял з дамаганьнямі:
1. Неадкладна ўвесьці ў Віленскую Каталіцкую Духоўную Сэмінарыю выклады беларускае мовы, гісторыі i літаратуры;
2. прыдзяленьня беларусам-каталіком аднаго з віленскіх касьцёлаў;
3. дапушчэньня ўжываньня беларускае мовы нароўні з польскаю i лацінскаю ў адносінах з духоўнаю ўладаю;
4. распараджэньня, каб у парахвіях з беларускім насельніцтвам казаньні i дадатковыя богаслужэньні адбываліся па-беларуску;
5. каб беларускіх сьвятароў прызначвана ня ў польскія, a ў беларускія парахвіі. Мітрапаліт Ялбжыкоўскі адказаў прадстаўніком БХД, што ён ня выканае ніводнага з вышэйпералічаных жаданьняў [70].
Тры дні перад тым, 9.ХІ.1926 г., падчас зьезду польскіх біскупаў у Вільні здарыўся яшчэ больш характэрны выпадак, які поўнасьцю выявіў сапраўднае аблічча мітрапаліта Ялбжыкоўскага. На зьезьдзе прысутнічаў а. архімандрыт айцоў Марыянаў Андрэй Цікота, i ён зьвярнуў увагу на неабходнасьць ужываньня беларускае мовы ў каталіцкай працы між беларусамі. На гэта мітрапаліт Ялбжыкоўскі з бязьлічным цынізмам параіў а. архімандрыту ехаць да бальшавікоў i там гаварыць па-беларуску [71]. I характэрна, што ніхто з прысутных польскіх ерархаў не сказаў нічога супраць такога адказу.
У далейшым наступ мітрапаліта Ялбжыкоўскага на беларускае каталіцкае жыцьцё ўзмацняўся з дня на дзень. Недарма яго агульна пачалі называць беларусажэрам. У студзені 1927 г. ён перанёс кс. Віктара Шутовіча з беларускае парахвіі Барадзенічы, дзе той працаваў дзесяць гадоў, у польскую парахвію Тшцяны ды адначасна здэградаваў з параха на вікарага, а на яго мейсца назначыў ксяндза-паляка. У тым жа часе быў згаласіўся на працу ў Віленскую дыяцэзію кс. Ст.Бланкоўскі, але з умоваю, каб быў прызначаны ў якую-небудзь беларускую парахвію - такога назначэньня не атрымаў.
Убачыўшы такую руплівасьць мітрапаліта ў змаганьні з беларускім рэлігійным жыцьцём, польскія адміністрацыйныя ўлады ў сваю чаргу ўзмоцнілі супрацьбеларускі наступ. Польскі суд засудзіў кс. Вінцэся Гадлеўскага, жодзіскага параха, на два гады турмы, абвінавачваючы яго ў «распаўсюджваньні бунтарскае дактрыны, якая мела на мэце адарваць ад Польшчы беларускія землі». Мітрапаліт Ялбжыкоўскі не сказаў ні слова абароны за свайго сьвятара [72]. Драбнейшыя супрацьбеларускія выступленьні польскае паліцыі ставаліся штораз часьцейшымі.
Да якое ступені даходзіў шавінізм мітрапаліта Ялбжыкоўскага, мог даведацца ўвесь сьвет падчас паўторнае каранацыі іконы Вастрабрамскае Божае Маці. На Вострай браме быў зьнішчаны лацінскі напіс i памешчана польскі: «Królowe Korony Polskiej módl się za nami».Такое надужыцьцё рэлігійных сьвятасьцяў, відаць, самі палякі ўважалі абураючым i спадзяваліся, што яно можа выклікаць паважныя заварушэньні, дзеля гэтага перад каранацыяй, якая адбывалася 2.VII. 1927 г., арыштованы цэлы рад беларускіх дзеячоў, i выпушчана ix толькі пасьля каранацыі [73].
Ня маючы свае ерархіі, беларусы-каталікі маглі ставіць супраціў толькі праз адзіную прокаталіцкую арганізацыю - Беларускую Хрысьціянскую Дэмакратыю i прокаталіцкую газэту «Беларуская Крыніца», i вось на гэтыя ўстановы абрушыўся мітрапаліт Ялбжыкоўскі. Дня 10.ХІІ.1928 г. ён выдае загад № 5216 усім сваім парахам, у якім забараняе вернікам належаць да Беларускае Хрысьціянскае Дэмакратыі i чытаць «Беларускую Крыніцу», бо яна, маўляў, займела памылковую дарогу «рэлігійнага індыфэрэнтызму i бальшавізму» [74]. Таго ж дня кс. Адам Станкевіч атрымаў асобны ліст у лацінскай мове з такімі ж забаронамі. Наступнага дня галоўная ўправа БХД выслала ў гэтай справе тэлеграму Апостальскаму Пасаду, а праз пару тыдняў шырока апрацаваны мэмарыял. Адначасна беларускія арганізацыі ў Вільні абвесьцілі пратэст супраць загаду мітрапаліта. Адказу з Рыму на мэмарыял ня было ніякага, i БХД прадаўжала сваю дзейнасьць, але яе палажэньне было вельмі няпрыемнае - публічнае ачорненьне з вуснаў мітрапаліта ставіла ўсіх, у тым ліку i Апостальскі Пасад, у заклапотнае палажэньне, але шавіністычны нацыяналізм мітрапаліта Ялбжыкоўскага ня лічыўся з нічым.
Маючы такога мітрапаліта, нацыяналістычна настроенае польскае духавенства ўважала, што мае разьвязаныя рукі ў супрацьбеларускіх пачынаньнях. Капітульны канонік кс. Кароль Любянец заснаваў у сваім маёнтку Мінойты каля Ліды адзіную ў сваім родзе «школу польскасьці». Уся гэтая школа палягала на тым, каб прывабіць праваслаўных беларусаў, перацягнуць ix на каталіцызм лацінскага абраду i перапісаць на палякаў. «Вучняў» прынаджвалася рознымі абяцанкамі, а «навука» трывала ўсяго тыдзень-два i галоўным пунктам праграмы афіцыяльна мела катэхізацыю, a ў сапраўднасьці гэта было «пераконваньне», што кожны паляк мусіць быць каталіком, a каталік - палякам. Па некаторым часе кс. Любянец пераехаў назад у Вільню, а школу даручыў весьці адпаведна вышкаленым манашкам-катэхэткам, засобіўшы ix i вучняў фінансава.
Што рабіў кс. Любянец у Мінойтах, тое ж рабілі амаль усе польскія парахі на Беларусі. Карэспандэнцыі ў «Беларускай Крыніцы» i «Хрысьціянскай Думцы» даюць безьліч прыкладаў такое дзейнасьці. З свайго боку, польская паліцыя, пасьля дэкрэту мітрапаліта Ялбжыкоўскага супраць «Беларускае Крыніцы», значна зактывізавала супрацьбеларускую дзейнасьць, канфіскуючы пры розных нагодах беларускія каталіцкія часапісы i нават малітаўнік «Голас душы».
Ужо перш успаміналася, што найбольш вострыя атакі былі скіраваны супраць больш сьведамых i актыўных беларускіх сьвятароў - гэтая акцыя ў Віленскай дыяцэзіі ня спынялася ніколі. У 1928 г. а. др. Казімер Кулак, ня могучы атрымаць працы ў беларускай парахвіі, быў на нейкі час прыняты біскупам Лазінскім у Пінскую Духоўную Сэмінарыю, але i там мусіў выкладаць па-польску, а потым i зусім быў выкінены, i мітрапаліт Ялбжыкоўскі паслаў яго ў парахвію Ляндвараў. У 1929 г. a. Францішак Чарняўскі быў высланы ў Францыю працаваць у польскай калёніі. У 1931 г. быў выкінены з ліку прафэсароў Віленскае Духоўнае Сэмінарыі а. др. Язэп Рэшэць i перанесены перш на прэфэкта ў настаўніцкую сэмінарыю, а потым высланы ў глухую мазурскую вёску, адкуль у 1938 г. выехаў у ЗША. Звычайна гэткія перакідваньні адбываліся бяз ніякага розгаласу, але калі ў 1927 г. на мейсца кс. В.Гадлеўскага ў Жодзішкі быў прысланы ксёндз-паляк, дык справа дайшла да скандалу - вернікі замкнулі касьцёл i плябанію, i польскага параха ў беларускую парахвію ўвяла польская паліцыя, выламаўшы дзьверы карабінамі.
У афіцыяльным органе Віленскае каталіцкае мітраполіі зьяўляліся няраз такія артыкулы i лісты мітрапаліта, што нават некаторыя палякі ix ацэньвалі вельмі крытычна, бо, як пісаў адзін расейскі каталіцкі часапіс, які выходзіў пад рэдакцыяй кс. Около-Кулака: «Усё няшчасьце ў тым, што на так званых усходніх ускраінах Польшчы царкоўная работа залішне зьвязана з палітычнаю» [75]. А польская палітыка на беларускіх землях азначалася неймаверным зазнайствам i брутальнасьцю. З гэтага гледзішча здарыўся вельмі характэрны выпадак з а. др. праф. Янкам Тарасэвічам падчас яго падарожжа ў 1935 г. з Амэрыкі (ЗША) на бацькаўшчыну. Калі ён прыехаў у родную вёску Клешнякі, дык атрымаў загад ад павятовага Шчучынскага старасты неадкладна пакінуць вёску i агулам бацькаўшчыну [76].
НАПЯРЭДАДНІ ДРУГОЕ СУСЬВЕТНАЕ ВАЙНЫ
Палітыканства польскага каталіцкага духавенства ў беларускіх парахвіях адбівалася вельмі шкодна на рэлігійным жыцьці. Аб гэтым няраз зьяўляліся весткі ў беларускай прэсе i аб гэтым часам гаварылі вернікі ды нават пісалі аб гэтым да біскупаў. Для прыкладу можа служыць ліст вернікаў з парахвіі Мядзьведзічы Пінскае дыяцэзіі з 1935 г. Яны, між іншым, пісалі: «Просім вышэйшую ў нас каталіцкую ўладу даць нам ксяндзоў-беларусаў i ўвесьці ў касьцёл нашую беларускую мову, бо ў праціўным выпадку скора касьцёл наш саўсім апустошыцца i народ наш адзічэе» [77].
Biдаць аднак, што польскія біскупы рабілі быццам наўмысьля, каб апустошыць беларускія каталіцкія сьвятыні i каб пасьля гэтага ксяндзы маглі бяскарна звальваць віну за гэткі стан на вернікаў. Праўда, гэтае цьверджаньне нельга ўагульніваць, бо пакуль у Пінску жыў Я.Э. Жыгімонт Лазінскі († 1932), дык ён хоць i не азначаўся асабліваю прыхільнасьцю для беларусаў, але так жа не баяўся выступіць супраць загоністых дамаганьняў польскіх нацыяналістаў адносна беларусаў. Аднойчы ён выпрасіў за дзьверы высокага польскага генэрала, які дамагаўся зьнішчэньня ўсяго беларускага ў рэлігійным жыцьці, a іншым разам патрапіў сказаць цьвёрдае слова за гэткае ж дамаганьне нават самому маршалку Пілсудзкаму. На жаль, i гэты ерарх у канцы ўлягаў націску польскіх кіраўнікоў i паволі ачышчаў Пінскую Духоўную Сэмінарыю ад беларускасьці i ад беларусаў, а беларускіх сьвятароў пераносіў у парахвіі з польскім насельніцтвам. А ягоны наступнік ад 1932 г. Я.Э. Казімер Букраба ў сваёй дзейнасьці стараўся прыпадобніцца да мітрапаліта Ялбжыкоўскага.
«Чыстка» духоўных сэмінарыяў у Вільні i Пінску ад беларусаў выконвалася ціха, але адзін выпадак вынес гэтую дзейнасьць на дзённае сьвятло. Выкідаючы бяз ніякае прычыны ў 1935 г. з Віленскае Духоўнае Сэмінарыі Вацлава Папуцэвіча, запрапанована яму ехаць у якую колечы сэмінарыю ў цэнтры Польшчы. Беларуская прэса зьвярнула ўвагу на гэтае здарэньне [78], i факт стаўся шырока ведамы. Ад таго часу ў абедзьве сэмінарыі больш беларусаў агулам ня прыймалі.
Такая рэлігійная палітыка падрывала каталіцызм у сваіх асновах, але, на жаль, польскія духоўныя кіраўнікі яе прытрымоўваліся на Беларусі з крайным засьляпленьнем. Асабліва наглядна гэта выявілася ў адносінах да Беларускае Каталіцкае Акцыі. На арганізацыйным сходзе беларускага каталіцкага актыву ў Вільні 8.Х.1936 г. было пастаноўлена заснаваць Беларускую Каталіцкую Акцыю. Тымчасовая управа гэтае арганізацыі на чале з a. Гэрмановічам зьвярнулася да кампэтэнтных духоўных уладаў у Вільні з просьбаю аб зацьверджаньні новае арганізацыі. Справа была выслана ў Познань, дзе знайходзіўся цэнтар Каталіцкае Акцыі на ўсю Польшчу. Адтуль адказалі, што ня можа быць самастойнае Беларускае Каталіцкае Акцыі (ня кажучы чаму), але можа быць толькі беларуская сэкцыя пры мяйсцовай дыяцэзальнай Каталіцкай Акцыі. Справа зноў знайшлася ў Віленскай дыяцэзальнай канцылярыі, i адтуль пасьля розных абяцанак i адкладаў у лютым 1937 г. адказалі, што i беларуская сэкцыя Каталіцкай Акцыі ня можа быць зацьверджана. Выходзіла так, што беларусам-каталіком з сваім рэлігійным жыцьцём у каталіцкай Польшчы трэба было хавацца ў катакомбы.
Час, аб якім тут гаворыцца, у міжнародным жыцьці азначаўся ўзрастаючым напружаньнем. I ў меру таго, як гэтае напружаньне ўзрастала, збольшваўся польскі наступ на беларускае каталіцкае жыцьцё. Але ў гэтым наступе апошніх гадоў неабходна разрозьніць наступ палітычных кіраўнікоў ад дзейнасьці польскага духавенства.
Вышэйпералічаныя факты сьведчаць, што наступ польскіх рэлігійных кіраўнікоў на беларускае рэлігійнае жыцьцё ўсьцяж узрастаў, аднак польскія дзяржаўныя дзеячы лічылі, што гэты наступ быў яшчэ заслабы, i пачалі самі пераймаць на сябе ролю «місіянэраў» у шырэньні каталіцызму («польскае веры») на т.зв, Крэсах Усходніх.
Вельмі актыўна ўзяліся за «місіянэрства» афіцэры з Корпусу Ахароны Прыгранічча. Яны, стэрарызаваўшы папярэдня жыхароў праваслаўнае вёскі Грынкі на Валыні, перавялі 19 сьнежня 1937 г. большасьць жыхароў гэтае вёскі ў каталіцызм лацінскага абраду, перапісваючы ix адначасна на палякаў. Захопленыя гэтым прыкладам, польскія прыгранічнікі пачалі падобную «місійную працу» ўздоўж усяе ўсходняе граніцы. Вынікі такое «місійнае» працы былі нязначныя, але гоману было шмат. Таму, аднак, што ў аграмаднай большасьці прыгранічных вёсак насельніцтва катэгарычна адмаўлялася ад пераходу на «польскую веру», дык пачаў пашырацца тэрор у розных прыхаваных i яўных формах. Украінскі пасол Скрыпнак інтэрпэляваў у гэтай справе 1 лютага 1938 г. На інтэрпэляцыю адказаў прэм'ер-міністар генэрал Славой-Складкоўскі, заяўляючы, што насельніцтва у прыгранічных вёсках пераходзіць на каталіцызм дабравольна i што там ніякага прымусу адміністрацыйныя ўлады ня робяць [79]. Але роўна тры тыдні пасьля заявы прэм'ер-міністра ноччу 21 сакавіка некалькі сялян з успомненае ўкраінскае вёскі Грынкі, якія катэгарычна адмовіліся перайсьці ў «польскую веру», атрымалі загад ад Валынскага ваяводы неадкладна пакінуць родную вёску.
На беларускіх прыгранічных абшарах «місійная праца» Корпусу Ахароны Прыгранічча міма вялікае прапаганды ня прыносіла жаданых вынікаў, але затое адміністрацыйныя ўлады пачалі высяленьне з прыгранічнае смугі «няпэўнага элемэнту». Відаць, што да найбольш няпэўных былі залічаны беларускія каталіцкія сьвятары i каталіцкі актыў, бо ад ix пачалася «чыстка» прыгранічча. Загадам Віленскага ваяводы Бацянскага 10.VI.1938 г. мусілі выехаць з Друі беларускія айцы-марыяне: Язэп Дашута, Казімер Смулька, Віталі Хамёнак i Юры Кашыра. Праз пару дзён, вярнуўшыся ў Друю з дазволу ваяводы, яны былі адтуль выселены прымусова 23.VI.1938 г. У зьвязку з гэтаю падзеяю польская прэса загаварыла на ўсе лады. Зьявіліся крайне бязглуздыя напасьлівыя артыкулы ў шавіністычнай прэсе [80], але зьявіліся так жа i абаронныя галасы [81]. Польскае Міністэрства Ўнутраных Спраў не жадала прыслухоўвацца да ніякіх цьвярозых галасоў i пастанавіла акцыю высяленьня яшчэ ўзмоцніць; загадам з 25.VI.1938 г. была пашырана прыгранічная паласа на 150 км. Гэткім чынам большая частка беларускіх абшараў знайшлася ў сфэры, з якое адміністрацыйныя ўлады маглі бяскарна высяляць каго хацелі пад прэтэктам «няпэўнага элемэнту».
Новы загад шырока адчыняў дзьверы для польскае адміністрацыі ў змаганьні з беларускім актывам. Усьлед за ўспомненымі айцамі-марыянамі з тэй жа Друі 8.VII. былі выселены 5 марыянскіх клерыкаў, у ix ліку 4 беларусаў: Антон Падзява, Чэслаў Сіповіч, Казімер Саруль i Боніфац Саруль. А 10.VII. выселелі з Вільні а. Язэпа Германовіча, так жа марыяніна. Ня ўсьпела яшчэ ўлягчыся вестка аб пагроме айцоў-марыянаў, як 28.ХІ.1938 г. выселена з Вільні: кс. Адама Станкевіча, кс. Уладыслава Талочку i інжынэра Адольфа Клімовіча, a 15.V.1939 г. выселена з Стоўбцаў а. Льва Гарошку. Усё гэта дзеялася сапраўды як на пусты канец, i той канец хутка набліжаўся.
У верасьні 1939 г. фанабэрысты польскі дзяржаўны апарат, які зьбіраўся паставіць крыж на магіле беларускага нацыянальнага i рэлігійнага жыцьця, распырснуўся сам як мыльная бурбалька, а польская каталіцкая ерархія на Беларусі часткава разгубілася. Пінскі біскуп Казімер Букраба ўцёк у Львоў, а ягоны суфраган Кароль Няміра ўцёк у Варшаву, некаторыя ксяндзы-палякі так жа павыяжджалі з Беларусі але тыя, што асталіся, прадаўжалі сваю працу на стары лад. Ня могучы, бяз згоды свае ерархіі, уводзіць якіхсьці зьменаў, яны няраз ставаліся ахвярамі новых рэжымаў - перш бальшавіцкага i асабліва потым назістоўскага. У 1942 г. нямэцкае гестапа выкарыстала адмову некаторых польскіх ксяндзоў у Баранавіцкай i Слонімскай акругах увесьці беларускую мову ў казаньні, каб правесьці масавыя арышты i расстрэлы ў радох каталіцкага духавенства. Тыя, што асталіся пры жыцьці, пачалі пакрысе ўводзіць беларускую мову ў касьцёлы.
У Віленшчыне i Лідчыне ніякіх зьменаў на лепшае ў беларускіх парахвіях ня сталася. Мітрапаліт Ялбжыкоўскі аставаўся ў Вільні да 1945 (?) г. i праводзіў далей сваю палітыку. Толькі апыніўшыся ў межах летувіскае рэспублікі, мусіў прызнаць летувісам належнае права ў рэлігійным жыцьці, а да беларусаў i далей адносіўся варожа. А нават у 1943 г. быў прыслаў суспэнзу кс. Вінцэсю Гадлеўскаму за тое, што ён працаваў у Менску на беларускай рэлігійнай i градзкай ніве. Тая суспэнза мае асаблівую вымову, бо яна падпісана ўжо пасьля сьмерці кс. Гадлеўскага († 1942), які злажыў сваё жыцьцё за беларускую рэлігійную i грамадзкую справу.
Вяковую прапаганду «польскае веры» практычна выкарысталі бальшавікі ў 1945-1947 гг., тады каля 500 000 беларусаў-каталікоў лацінскага абраду згаласілася на выезд у Польшчу для засяленьня новапрылучаных абшараў, зьнішчаючы праз гэта аўтаматычна большую частку каталіцкіх парахвіяў у Беларуci.
КАТАЛІЦЫЗМ УСХОДНЯГА АБРАДУ
Між вышэйпералічанымі фактамі толькі сям-там закранаўся каталіцызм усходняга абраду (Вунія) на Беларусі. Зоймемся ім тут асобна, бо ў гісторыі Беларускае Царквы ён займае асобнае мейсца.
Ніводная старонка гісторыі Беларусі агулам i гісторыя Царквы ў асобнасьці ня была так тэндэнцыйна асьветліваная i перакручваная гісторыкамі суседніх нам народаў, як гісторыя каталіцызму ўсходняга абраду (Вунія). І гэта ня дзіва, бо ж нічога так ня супярэчыла «рускай веры», з аднаго боку, i «польскай веры» - з другога боку, як каталіцызм усходняга абраду.
Самыя прычыны зьяўленьня каталіцызму ўсходняга абраду звычайна падаваліся або фальшыва, або, у лепшым выпадку, зусім прамоўчваліся. Тымчасам каталіцызм усходняга абраду на Беларусі i Ўкраіне ня ёсьць ані зьявішчам прыпадковым, ані накіненым, але жыцьцёваю канечнасьцю i творам саміх беларусаў i ўкраінцаў. Перагаворы, якія перад падпісаньнем Вуніі вяліся ў высокіх кіруючых кругох, зусім не зьмяняюць гэтага цьверджаньня, бо ж у часе Ліёнскае i асабліва Флёрэнтыйскае рэлігійных Вуніяў у высокіх кіруючых кругох гаварылася яшчэ больш, але вынік ix быў блізка што ніякі, бо ў ix амаль ня ўдзельнічалі самыя зацікаўленыя народы.
Агулам ведама, што напачатку XVI ст. Каталіцкая i Праваслаўная Цэрквы на Беларусі i Ўкраіне, а так жа i ў суседых краінах былі ў паважным упадку. У тым часе зьявілася новае веравызнаньне - пратэстантызм з сваімі шматлікімі сэктамі, i беларускія магнаты i шляхта пачалі масава прымаць новую веру. Напрыклад, у Наваградзкім ваяводзтве з 600 шляхоцкіх родаў толькі 16 захавалі веру сваіх бацькоў [82]. Каталіцкія i асабліва праваслаўныя цэрквы хутка пусьцелі, адначасна моцна радзелі рады беларускага актыву, бо новыя веравызнаньні йшлі да нас праз Польшчу i мелі выразна польскі характар. Калі перш каталіцызм лацінскага абраду меў літургічную мову лацінскую, a праваслаўе - царкоўнаславянскаю, дык пратэстанцкія сэкты ўводзілі ўсюды ў сваіх богаслужэньнях польскую мову, школы, якія яны закладалі, былі так жа польскія, асабліва моцна польскі характар мелі кальвінскія школы [83].
Для ратаваньня палажэньня каталіцызму Віленскі біскуп Пратасэвіч заклікаў у 1569 г. з Польшчы езуітаў. Яны ўзяліся актыўна i ўмела за працу, i адраджэньне каталіцызму лацінскага абраду пайшло хуткім крокам наперад, але адначасна пачалося замацоўваньне тае палянізацыі, якую распачаў пратэстантызм, бо, пераходзячы з розных сэктаў на каталіцызм, беларуская шляхта i магнаты захоўвалі тую польскасьць, з якою яны зблізіліся ў пратэстантызьме.
З другога боку, у Маскве ў 1589 г. заснаваўся патрыярхат i распачаліся стараньні падпарадкаваць Маскве Беларускую і Ўкраінскую Праваслаўную Царкву. Да таго ўсяго агульны стан Праваслаўнае Царквы вымагаў неадкладнага ўздыму. Брацтвы, якія ў тым часе засноўваліся, рабілі розныя стараньні ў гэтым кірунку, але праз свой сьвецкі характер часта ўвайходзілі ў канфлікт з ерархамі i праз гэта яшчэ збольшвалі патрэбу сапраўднае рэформы.
У гэткім становішчы агулам існаваньне Беларускае Царквы i беларускага нацыянальнага жыцьця было паважна загрожана. Неабходна было шукаць нейкае рады, i тады кінутая некаторымі духоўнымі думка аб аднаўленьні Флёрэнтыйскае Вуніі знайшла ў радох беларускіх дзеячоў жывы адгалосак. Распачатыя ў 1590 г. нарады япіскапаў заўсёды канчаліся пастановамі, што толькі аб'еднаньне Праваслаўнае Царквы з Каталіцкаю (Вунія) можа прынесьці сапраўднае адраджэньне для беларускага рэлігійнага жыцьця i захаваньне яго своеасаблівых нацыянальных формаў. Да гэтага трэба мець на ўвеце, што да гэтага часу Каталіцкая Царква на Беларусі нават i ў лацінскім абрадзе мела беларускі характер, як аб гэтым ужо ўспаміналася перш [84].
Шмат хто з ворагаў Вуніі падчыркваюць асабліва вялікую ролю езуітаў у падрыхтоўцы Вуніі, спасылаюцца пры гэтым на кніжку польскага езуіта а. Пятра Скаргі «Аб адзінстве Царквы...» (Вільня, 1577). Бязумоўна, што стараньні з боку езуітаў у гэтым кірунку былі, але трэба ведаць, што ў той час езуіты былі бадай што найменш нацыяналістычна настроеныя ў параўнаньні да іншых чынаў, што былі ў Польшчы. Яны, прыйшоўшы на Беларусь, спачатку нават вучыліся беларускае мовы i на юбілеях гаварылі казаньні пабеларуску. Першы беларускі каталіцкі катэхізіс, выданы ў Вільні ў 1585 г., ёсьць творам айцоў езуітаў [85]. У езуіцкіх школах выкладалася беларуская мова. На жаль, потым гэтыя выклады вяліся так, каб тую мову асьмешыць. Што да кніжкі а. Скаргі, дык калі б яна сапраўды мела ўплыў, дык бы Вунія мусіла зьявіцца хутчэй, але пазьнейшыя палемічныя супрацькаталіцкія кніжкі, якія, бяз сумніву, мелі большы ўплыў на тагачаснае грамадзтва, бо вывучаліся на памяць, напэўна, яе ўплыў зьнішчылі б дазваньня.
Вырашаючую ролю ў аб'еднаньні Цэркваў мелі беларускія рэлігійныя i дзяржаўныя дзеячы. Тагачасны кароль Жыгімонт Ваза (1587-1632) быў вельмі прыхільны Вуніі, гэта праўда, i моцна яе ўспамагаў, але ён ня быў палякам, а швэдам, прытым ён быў у аднолькавай ступені як польскім, так i беларускім, i ўкраінскім, i летувіскім каралём, бо ад часу Люблінскае вуніі гэтыя народы тварылі супольную дзяржаву, якая афіцыяльна называлася Рэч Паспалітая. I супольны кароль рэпрэзэнтаваў навонках дзяржаўныя інтарэсы кожнага народу, таму праз яго i зьвярнуліся нашы прадстаўнікі ў Рым.
Улада караля ў тагачаснай Рэчы Паспалітай была невялікая, а на Беларуci сапраўдную ўладу меў канцлер Леў Сапега. Лішнім было б тут паўтараць, што ён азначаўся гарачым патрыятызмам i ў абароне правоў Вялікага Княства няраз супрацьставіўся нават самому каралю, як гэта было ў 1591 г., калі ён рашуча адмовіўся прызнаць новага кандыдата на Віленскае біскупства, якога самавольна быў назначыў кароль. Бязумоўна, што Леў Сапега, калі б бачыў якую небясьпеку ці шкоду для Беларусі ад прыняцьця Вуніі, дык бы ён рашуча супрацівіўся. Тымчасам ён актыўна ўдзельнічаў у яе падрыхтоўцы i правядзеньні, як аб гэтым сьведчыць ліст папы Кпімэнта VIII з 7.2.1596 г. [86] i шматкротныя прызнаньні самога Сапегі.
Падобнае становішча адносна Вуніі займалі іншыя тагачасныя беларускія дзеячы. Напрыклад, Віцебскі ваявода Мікола Сапега, будучы сам кальвіністам, на сынодзе ў Кракаве ў 1595 г. заявіў папскаму нунцыю Герману Маляспіна, што пяройдзе ў Беларускую (у арыгінале ў Рускую) Царкву, калі Апостальскі Пасад прыйме гэтую Царкву да еднасьці, a калі гэта ня станецца, дык пяройдзе на лацінскі абрад [87]. Відавочна, што большасьць тагачасных беларускіх дзеячоў думала, як Сапега, але гэта якраз было не на руку палякам.
Акт аб'еднаньня Цэркваў, падпісаны ў Берасьці 8 кастрычніка 1596 г., агулам на Беларусі быў прыняты прыхільна аграмаднаю большасьцю насельніцтва, бо ўсе беларускія ерархі падпісалі гэты акт, не зважаючы на варожую прапаганду прорасейска настроеных брацтваў i асабліва Кастуся Астроскага. Змаганьне вакол Вуніі на Беларусі зьявілася толькі ў 1620 г. у зьвязку з высьвячэньнем новае праваслаўнае ерархіі i інтрыгамі гэтае ерархіі, паводля інструкцыяў з Масквы.
Расейскія i прорасейскія царкоўныя i сьвецкія гісторыкі шмат пісалі i цяпер яшчэ паўтараюць, быццам Вунія заводзілася насільна, а тым часам Львоўскі i Пярэмыскі япіскапы зусім свабодна адступілі ад сваіх папярэдніх асьведчаньняў на карысьць Вуніі i яе акту не падпісалі; праваслаўныя брацтвы свабодна прадаўжалі сваю дзейнасьць на Беларусі i Украіне, існавалі далей праваслаўныя парахвіі ў гарадох i вёсках. Праўда, здараліся выпадкі, што шляхта рабіла няраз адносна праваслаўных розныя карыгодныя вычыны, але яшчэ больш падобных вычынаў гэтая ж шляхта рабіла адносна вуніятаў. Анархізм польскае шляхты агульнаведамы, i яго ў ніякім выпадку ня можа браць на свой рахунак Вунія, якая цярпела ад яго больш чым хто.
У супрацьвунійнай літаратуры шмат прысьвячаецца мейсца на тое, каб падчыркнуць пагляд, быццам Вунія была творам папякаў. Калісь асабліва расьпісваліся аб гэтым расейцы, каб скампрамітаваць у вачох вернікаў каталіцызм усходняга абраду. Але ніякіх доказаў на гэтае цьверджаньне не падаецца, бо ж ix няма. Замест доказаў часам спасылаюцца на падтрымку Вуніі з боку караля, які, як было ўжо ўспомнена перш, ня быў палякам. Аб ролі езуітаў ужо так жа ўспаміналася перш. У сапраўднасьці польскія дзяржаўныя i рэлігійныя кіраўнікі былі варожа настроены да Вуніі i рабілі ўсё ад ix залежнае, каб яе гнобіць i нават зусім зьнішчыць. Прытым трэба зацеміць, што фактаў варожасьці палякаў да Вуніі ёсьць такая колькасьць, што нават самыя польскія гісторыкі ня могуць ix абыходзіць моўчанкаю i часам пробуюць апраўдваць гэтую варожасьць засьляпленьнем польскае шляхты [88], а засьляпленьнем расейскіх гісторыкаў трэба тлумачыць упартае паўтараньне фальшывых абвінавачаньняў.
Засьляпленьне было не адзінаю прычынаю варожасьці палякаў да Вуніі, але нам важна сьцьвердзіць сам факт, што гэтая варожасьць была i яна ўсьцяж узрастала ў меру пашырэньня Вуніі. Характэрна, што польскія біскупы не абмяжоўваліся выяўленьнем гэтае варожасьці ў сваім асяродзьдзі, але слалі ў Рым розныя мэморандумы з дамаганьнем скасаваньня Вуніі. I гэтых дамаганьняў было толькі, што быў час, калі «ў Рыме ўжо былі пачалі сумнявацца ў трываласьці Вуніі» [89]. Практычна гэта значыць, што ўжо рыхтаваўся дэкрэт аб яе скасаваньні, i гэта толькі сьмерць сьв. Ёзафата зьмяніла палажэньне.
Аднак польскіх настрояў сьмерць сьв. Ёзафата не зьмяніла, толькі на некаторы час была ix крыху зьменшыла. Польскі рэлігійны гісторык біскуп Лікоўскі кажа: «Каталіцкія біскупы i сэнатары амаль зусім не падтрымоўвалі вуніяцкае справы, наадварот, яны часта выступалі варожа супраць яе. Дзеля іхняе віны вуніяцкія біскупы ня былі дапушчаны да сэнату. Цяжка паверыць, якое пагарды, якога лёгкаважаньня дазнавалі вуніяцкія біскупы ад лацінскіх біскупаў i агулам ад польскага грамадзтва» [90], i далей Лікоўскі падае цэлы рад фактаў варожасьці, выпісваючы ix толькі часткова з справаздачы мітрапаліта Руцкага ў Рым. Польскія манахі, а нават біскупы ў вочы казалі мітрапаліту Руцкаму: «Ляпей зьнішчыць беларуска-ўкраінскую Вунію як яе падтрымоўваць» [91].
Тут варта забегчы наперад i сьцьвердзіць, што варожасьць палякаў да Вуніі ніколі не зьмяншалася, але чым далей, дык узрастала. Кароль Ян Казімер вёў перагаворы з казакамі, каб зьнішчыць зусім Вунію, - гэтыя перагаворы вяліся тайна, але ў гэтым жа часе рабіліся больш яўна розныя праекты аб зьнішчэньні Вуніі, аб ix пісаў у Рым холмскі вуніяцкі біскуп Якаў Суша ў 1664 г. Характэрна, што амаль перад самымі разборамі Рэчы Паспалітае быў зьявіўся нават у асяродзьдзі езуітаў «Праект для зьнішчэньня грэка-каталіцкага ўсходняга культу», у якім на апраўданьне таго «праекту» кажацца: «Мы, палякі, шчыра жадаючы аб'еднаньня i бясьпекі нашае бацькаўшчыны, павінны зрабіць усё, каб увесьці адзінства між жыхарамі нашага каралеўства. Але таму, што ў рускіх правінцыях, якія належаць або да Польскае Кароны, або да Вялікага Княства Літоўскага, гэтае адзінства адносна народу зьнішчана праз розьніцу культу, дык польская дзяржава i кожны паляк, які жадае захаваць адзінства i бясьпеку бацькаўшчыны, павінны лічыць сваім абавязкам вынішчэньне грэцкага культу (усходніх каталікоў i праваслаўных), так праціўнага лацінскаму культу, усімі магчымымі сродкамі» [92]. Вось жа гэта ўжо была варожасьць, якая выступала супраць Вуніі амаль нароўні з варожасьцю расейцаў, а гэтая апошняя агульнаведамая.
Практычна варожасьць палякаў да Вуніі спачатку праяўлялася ў розных упакораньнях так духавенства, як i вернікаў. З гэтага гледзішча няраз палажэньне каталікоў усходняга абраду было шмат горшым, як праваслаўных. Бо праваслаўныя мелі магутную абарону ў асобе Астроскага, казакоў i расейскага ўраду, a ў абароне каталікоў усходняга абраду адзіна выступаў толькі Рым. I было сапраўды дзівосна, калі на соймах праваслаўныя выступалі з абвінавачаньнямі супраць вуніятаў, быццам церпяць ад ix напасьці, ня маючы на доказ сваіх слоў ніякіх фактаў. У 1621 г., адказваючы на гэткія закіды, мітрапаліт Руцкі казаў: «Нам робяць закід, што мы шукаем крыві. Каго мы замардавалі? А тым часам не аднаго ўжо з нашых манахаў замардавалі праваслаўныя» [93]. I сапраўды, за Вунію ў 1618 г. казакі ўтапілі ў Дняпры ў Кіеве базыльяніна Антона Грэковіча, у 1620 г. праваслаўны сьвятар засек сякераю падчас Службы Божае базыльяніна Антона Буткевіча каля Пярэмышля, у тым жа 1620 г. 70 казакоў у Кіеве з намовы патрыярха Тэофана i ў яго прысутнасьці зрабілі згавор на жыцьцё мітрапаліта Руцкага. У далейшых гадох лік ахвяраў за Вунію не пераставаў узрастаць: у 1623 г. забілі ў Віцебску сьв. Ёзафата Кунцэвіча, у 1623 г. казакі ў Кіеве забілі a. Юзэфовіча i ўтапілі войта Хвёдара Хадыку, колькі загінула сьвятароў i вернікаў вуніятаў у часе казацкіх войнаў, толькі адзін Бог ведае, так жа не адзін вуніят аддаў сваё жыцьце за веру, калі расейскія войскі былі часова занялі Беларусь падчас вайны за Ўкраіну 1654- 1667 гг. Калі ў 1704 г. расейскі цар Пятро I знайшоўся на беларускіх землях, дык у Полацку ўласнаручна засек некалькі базыльянскіх манахаў у царкве, а на Ўкраіне расейскія войскі, заняўшы Луцк, арыштавалі вуніяцкага япіскапа Дыянізія Жабокрыцкага, вывезьлі ў Маскву, i там царскі суд асудзіў яго на ссылку, у якой ён пасьля 6 гадоу памёр. У далейшым ліста ахвяраў за Вунію разраслася да нязьлічаных тысяч. Дык хто ад каго цярпеў напасьць?
Але ёсьць яшчэ адзін закід, які расейскія i прорасейскія гісторыкі ўсьцяж паўтаралі i паўтараюць яго на ўсе лады сёньня пад адрасам Вуніі, быццам яна была мосьцікам да латынізацыі i палянізацыі. Гэты закід яшчэ больш беспадстаўны, чым папярэднія, бо ж палянізацыя на Беларусі i Ўкраіне распачалася задоўга перад падпісаньнем Вуніі. Ужо перш успаміналася, як бяз ніякага мосьціку праваслаўныя пераходзілі масава ў розныя пратэстанцкія сэкты з выразным польскім характарам, а потым так жа перад Вуніяю пакрысе пачалі з пратэстантызму пераходзіць у каталіцызм лацінскага абраду. Сматрыцкі ў сваім «Трэносе» пералічае беларускія шляхэцкія роды, якія яшчэ да Вуніі пакінулі Праваслаўную Царкву [94], i гэта толькі людзі крайне злое волі той пераход могуць ускладаць на рахунак яшчэ ня існуючае тады Вуніі. Паводля думкі беларускіх тварцоў Вуніі, яна мела стацца якраз тым дзейнікам, які адзіны мог устрымаць масавую хвалю палянізацыі на Беларусі. Тым i тлумачыцца польская варожасьць да Вуніі, бо з праваславія яны маглі бяз ніякіх перашкодаў ці праз пасрэдніцтва пратэстанцкіх сэктаў, ці беспасрэдна наварочваць на каталіцызм лацінскага абраду i палянізаваць, тады як каталіцызм усходняга абраду рабіў ім у гэтым перашкоды. Найлепшы доказ праўдзівасьці гэтага цьверджаньня маемо з сям'і Кастуся Астроскага, найбольшага тагачаснага абаронцы праваслаўя i ворага Вуніі; i вось яшчэ за жыцьця Кастуся Астроскага ўсе яго дзеці перайшлі ў каталіцызм лацінскага абраду i ўспамагалі польскую акцыю. Аднак да гэтага цьверджаньня можна зацеміць, што ўсё ж было шмат фактаў пераходу з Вуніі ў лацінства! Гэтая зацемка ня зусім дакладная, бо найчасьцей гэта былі не пераходы, але бяспраўныя перацяганьні, супраць чаго вуніяцкія ерархі i Рым выступалі з усёю рашучасьцю, а чаго палякі не хацелі слухаць. У гэтым дачыненьні часам дзеяліся выпадкі сапраўды скандальныя, напрыклад, дэкрэту Кангрэгацыі для Пашырэньня Веры з дня 7.2.1624 г., зацьверджанага папаю, які забараняў пераход з усходняга абраду на лацінскі, кароль Жыгімонт Ваза не дазволіў апублікаваць у Рэчы Паспалітай [95].
Часам, аднак, некаторыя заўважваюць, што Вунія была мастком для палянізацыі сялянства, якое азначалася большым, як шляхта, кансэрватызмам. Аднак беспадстаўнасьць гэтага цьверджаньня відаць хоць бы з таго, што беларускае сялянства 243 гады йшло гэтым «мастком» i не спалянізавалася, тое ж было i з украінскім сялянствам, але затое, дзе гэтага «мастка» ня было, там русыфікацыя зрабіла страшэнны поступ. Трэба памятаць так жа i зусім сьвежы факт, што ў Польшчы перад 1939 г. Аўтакефальная Праваслаўная Царква за няпоўных 20 гадоў была спалянізавана больш, чым Вунія за 243 г. З вымоваю гэтага факту нельга ня лічыцца. Зрэштаю, адносна пытаньня палянізацыі слушна кажа кс. Адам Станкевіч: «Ня трэба забывацца так жа i таго, што калі б ня Вунія, дык палякі ўсё роўна цягнулі б беларусаў у лацінства, i тут больш загінула б ix, была б большая шкода Беларускаму Народу... Яны так i зрабілі ў 1938-1939 гг., i тады цягнулі ня з Вуніі, але якраз з праваслаўя на лацінства, бо з Вуніі не маглі - залішне вялікая была перашкода» [96].
НАСТУП СУПРАЦЬ УСХОДНЕКАТАЛІЦКАЕ ЦАРКВЫ
Вынікі няпрыхільных адносінаў палякаў да каталіцызму ўсходняга абраду былі вельмі цяжкія i для рэлігійнага i для дзяржаўнага жыцьця беларускага народу. Польскія дзяржаўныя дзеячы, убачыўшы, што Усходне-каталіцкая Царква ня будзе служыць іхным дэнацыяналізацыйным плянам, стараліся ўвесь час яе аслабіць i панізіць, каб праз гэта адвярнуць ад яе вернікаў ды насупраць забаронам Апостальскага Пасаду магчы ix лягчэй перацягаць на лацінскі абрад i ў далейшым палянізаваць. Палітыка аслабленьня Ўсходнекаталіцкае Царквы (Вуніі) значна аблягчыла пазьнейшую расейскую акцыю зьнішчэньня гэтае Царквы.
Аднак варожасьць палякаў да старое Вуніі, хоць няраз мела даволі вострыя формы, ня прымала формы прасьледаваньня, i дзеля гэтага, не зважаючы на ўсякія цяжкасьці, беларускі народ у сваёй аграмаднай большасьці ўспрыняў яе i стараўся захаваць як азнаку свае самабытнасьці. Гэта асабліва ясна выявілася тады, калі беларускія магнаты, вяртаючыся з пратэстантызму папераходзілі ў каталіцызм лацінскага абраду i паддаліся палянізацыі, калі ў дзяржаўным i культурным жыцьці беларускага народу настаў пэрыяд заняпаду, тады адзінаю арганізацыйнаю плятформаю, дзе яшчэ захоўваліся азнакі беларускае самабытнасьці, была толькі Ўсходнекаталіцкая Царква. Вось дзеля гэтага на яе i накіроўвалі найбольш вострыя атакі ўсе тыя, хто плянаваў поўнае зьнішчэньне беларускага народу.
Аб фактах няпрыязных адносінаў польскіх дзеячоў да Вуніі ўжо ўспаміналася перш, тут толькі дадаткова неабходна сьцьвердзіць, што бальшыня польскіх гісторыкаў прызнае гэтыя факты. Нямала аб гэтым падаў вестак ужо ўспамінаны кс. біскуп Лікоўскі, не маўчалі аб гэтым i пазьнейшыя гісторыкі, як Галецкі [97], Лявіцкі [98], Коссоўскі [99] i іншыя. Хоць такое прызнаньне ў значнай ступені было выклікана ўласнымі перажываньнямі няволі, але ўсё ж яно да некаторае ступені рэкампэнзавала ўчыненую калісь крыўду.
Затое расейскія гісторыкі амаль адназгодна да сёньняшняга дня амаль ні ў чым не зьмяняюць свайго крайне варожага становішча адносна Вуніі, прытым шматлікія факты яны фальшуюць, a шматлікія няпрыемныя для ix факты проста прамоўчваюць. Такі тэндэнцыйны падыход да нашае агульнае гісторыі i да гісторыі нашае Царквы ў асаблівасьці, падобна як i да гісторыі Ўкраіны, вельмі стары, але, бадай, найбольш дзейна да яго распаўсюджаньня прычынілася славу тая калісь «Исторія Русов». Зьявілася яна напачатку XIX ст. Аўтарства яе некаторы час памылкова прыпісвалася магілёўскаму праваслаўнаму япіскапу Юраму Каніскаму (1755 - 1795). Нядаўна ведамы дасьледнік украінскае гісторыі прафэсар Башчак прысьвяціў спэцыяльную студыю «Исторіи Русов». Ён разабраў сказ за сказам тае «Гісторыі» i з усёю яснасьцю выказаў, што ананімны аўтар таго твору (Васіль Полетыка) напісаў «ня гісторыю, але гістарычны раман, у якім уява ня ведае граніцаў» [100]. На жаль, якраз з тае фантастычнае i варожае да каталіцызму «Гісторыі» чэрпалі сваё натхненьне расейскія царкоўныя гісторыкі Бантыш-Каменскі, Кояловіч, Чыстовіч i іншыя, як таксама шматлікія паэты. Расейская цэнзура ніякіх кнігаў у абароне Вуніі не дазваляла, дык ня дзіва, што гістарычны фальш паволі ўплываў на фармаваньне варожых адносінаў да Вуніі. Дзеля гэтага нават сёньня пісаньне ў абароне нашае роднае царкоўнае гісторыі спалучана з рыскам, аднак нельга астаўляць далей незакраненым дагэтулешняга стану рэчаў.
Варожае настаўленьне расейскае ўлады да Вуніі мае глыбокія карані. Ідэя Вуніі пярэчыць істотным спосабам вельмі моднай калісь i ня выжытай яшчэ з моды сёньня ідэі «Масква - трэці Рым». Вось чаму з боку Масквы рабіліся ўсякія інтрыгі супраць Вуніі. A рабіць ix было няцяжка ў меру таго, як, дзякуючы анархіі, слабела Рэч Паспалітая i расейскія войскі гаспадарылі на яе абшарах, як у сябе ўдома. Калі былі выбары апошняга караля для Рэчы Паспалітае, дык расейскія войскі стаялі пад Варшаваю i быў выбраны стаўленьнік царыцы Кацярыны II.
Афіцыяльныя адносіны расейскае ўлады да Вуніі азначаліся крайняю двудушнасьцю. Адразу пасьля першага падзелу Рэчы Паспалітае ў 1772 г., калі ў межах Расейскае імпэрыі знайшлася паважная частка Полацкае Ўсходнекаталіцкае епархіі, расейская ўлада ў асобе царыцы Кацярыны II афіцыяльна забавязалася забясьпечыць рэлігіі свабоду для каталікоў абодвых абрадаў, i ў той жа час рабіліся падступныя мерапрыемствы для зьнішчэньня каталіцызму Ўсходняга абраду [101]. За часоў панаваньня Кацярыны II вяліся даволі ажыўленыя дыплёматычныя перагаворы расейскага Ўраду з Апостальскім Пасадам; нядаўна а. Руэ-дэ-Журнэль выдаў чатыры томы важнейшых дакумэнтаў з тых перагавораў [102], а з другога боку, наступ на Вунію завострываўся з дня на дзень [103]. Нібыта ў імя свабоды рэлігіі зьявіліся ў 1780 г. дэкрэты, што могуць існаваць толькі тыя парахвіі, да якіх належыць найменш 100 сем'яў, меншыя парахвіі мелі далучацца да суседніх; калі з нейкіх прычынаў неставала параха ў вуніяцкіх парахвіях, дык вернікі, перш чым атрымаць новага параха, мусілі выказацца перад «надзейным чалавекам» расейскага генэрал-губэрнатара, ці яны хочуць вуніяцкага ці праваслаўнага параха [104]. Гэтыя законы давалі расейскім чыноўнікам упраўненую магчымасьць умешвацца ў рэлігійныя справы бяз ніякае адказнасьці за надужыцьцё свае ўлады на карысьць «дзяржаўнае веры».
Пасьля другога i трэцяга падзелу Рэчы Паспалітае, калі амаль уся Беларусь знайшлася ў межах Расейскае імпэрыі, супрацьвуніяцкі наступ прыняў такія застрашаючыя формы, што, здавалася, Вуніі пагражаў блізкі канец. За гады 1772- 1796 Каталіцкая Царква абодвых абрадаў на Беларусі i Валыні страціла 8 мільёнаў вернікаў, 9.316 парахвіяў, 145 базыльянскіх манастыроў [105]. Сьмерць Кацярыны II у 1796 г. палажэньне зьмяніла на лепшае.
За часоў панаваньня цароў Паўла I (1796-1801) i Аляксандра I (1801 - 1825) Усходнекаталіцкая Царква перажывала параўнаўчы супакой i нават, не зважаючы на забарону пераходу з праваславія на іншыя веравызнаньні, некаторыя парахвіі змаглі вярнуцца ў каталіцызм, але пры гэтым шматлікія з ix адразу пераходзілі на лацінскі абрад, спадзяючыся, што такім чынам у будучыні забясьпечаць сябе ад новых навяртаньняў на праваславіе.
Ад калі на царскім пасадзе сеў Мікалай I, хутка адноўлена наступ супраць Усходнекаталіцкае Царквы i быў запраектаваны тайны плян яе зьнішчэньня [106]. Палажэньне станавілася грозным, бо гэтая Царква, перажыўшы прасьледаваньне за часоў Кацярыны II, ня была шматлюднаю; яе стан у ліках выглядаў так:
Гады |
Парахвіі |
Сьвятары |
Манастыры |
Вернікі |
1804 |
1 388 |
1 681 91 |
1 398 |
478 |
1825 |
1 466 |
1 985 78 |
1 427 |
570 |
1834 |
1 339 |
2 006 42 |
1 504 |
281 |
Пачынаючы ад 1826 г., з царскае канцылярыі сыпаліся, як з мяшка, розныя дэкрэты i ўказы з штораз больш грозным зьместам: у лютым 1826 г. забаранялася падчас фэстаў прадаваць на рынках вуніяцкія кнігі; 9.Х.1827 г. заплянована сакрэтнае мерапрыемства для паступовага пераводу вуніятаў у праваславіе; 22.IV. 1828 г. разьдзелена зусім усходнекаталіцкую адміністрацыю ад лацінскае; у тым жа годзе з 4 вуніяцкіх епархіяў утворана толькі дзьве, i пры гэтым абсаджана ix япіскапамі, якія ўжо далі згоду на пераход у праваславіе; 10.ІХ.1830 г. адноўлена забарону пераходу з праваславія ў каталіцызм i пабольшана кары за такі пераход; 19.VII.1831 г. зьявіўся ўказ аб касаваньні i закрываньні каталіцкіх манастыроў у 7 заходніх губэрнях, у наступным годзе 17.VII касаваліся агулам усе базыльянскія манастыры i касаваліся вуніяцкія духоўныя школы - вучні з ix мелі вучыцца ў праваслаўных установах. У 1832 г. распачалася шырокая акцыя зьбіраньня i паленьня старых вуніяцкіх служэбнікаў i замене ix праваслаўнымі маскоўскага выданьня. У Наваградку 2.IV.1834 г. трупа вуніяцкіх сьвятароў у ліку 56 падала на рукі япіскапу Сямашку пратэст супраць такое замены. Усе яны за сваю адвагу па загаду цара мусілі адпакутаваць па году ў манастырскіх турмах, i хто пасьля гэтага яшчэ адмаўляўся прымаць маскоўскія служэбнікі, падлягаў далейшым пакараньням [107]. Пад націскам цара 7.2.1834 г. Вуніяцкая Калегія выдала забарону друкаваць вуніяцкія кнігі i пастанавіла паступова замяніць усе вуніяцкія служэбнікі сынадальнымі маскоўскімі. У 1835 г. утворана Сакрэтную Камісію для скасаваньня Вуніі. Ад 1937 г. зачалася ліхаманкавая падрыхтоўка для абвешчаньня акту зьнішчэньня Вуніі; уздоўж i ўпоперак Беларусі езьдзіў Сямашка з сваімі агентамі i зьбіраў подпісы ў сьвятароў. Пры гэтым супраць тых, хто адмаўляўся даць подпіс на згоду аб гатоўнасьці пераходу ў праваславіе, акрамя застрашваньня ўжываліся розныя спосабы пакараньня - найчасьцей манастырскія турмы i ссылкі.
Гэта сухое храналягічнае пералічэньне супрацьвуніяцкіх пастановаў i мерапрыемстваў, але колькі за кожнаю з ix рабілася гвалтаў, колькі прыносіла цярпеньня беларускаму народу, толькі Бог адзін ведае. Самыя вуніяты ня мелі найменшага права сказаць нават i слова ў сваёй абароне. Расейская імпэрыя - гэта не Рэч Паспалітая, дзе праваслаўныя, калі ўважалі, што ім дзеецца крыўда, маглі выдаваць кнігі i брашуры ў сваёй абароне, выгалошваць у сойме i сэнаце прамовы, абвінавачваючы каталікоў. У Расейскай імпэрыі вуніяты ня мелі ані права, ані магчымасьці падаць нават вестку ў вольным сьвеце аб сваім цярпеньні. Нават у Рым даходзілі толькі афіцыяльныя акты аб супрацькаталіцкіх захадах. А б тым жа, што дзеялася ў паасобных парахвіях, вестак даходзіла вельмі мала, як гэта відаць з пазьнейшае прамовы папы Рыгора XVI i выстаўкі дакумантаў [108].
Акцыя зьбіраньня подпісаў трывала даволі доўга, бо вялася індывідуальным спосабам, каб праз гэта можна было лягчэй «узьдзейнічаць» на вуніяцкіх сьвятароў. I бедныя сьвятары, застрашаныя жалюгоднаю доляю тых, што адмовіліся даць подпіс адступства, зьвязаныя сям'ёю i да таго ўсяго, ня маючы ніадкуль ніякае падтрымкі, апынуўшыся самнасам з сваім япіскапам-зраднікам, у вялікай колькасьці заломліваліся i давалі «дабравольна» вымаганы ад ix подпіс. Паводля афіцыяльных даных самога Сямашкі назьбірана подпісаў ад 1243 чалавек, але, паводля тых жа даных, 593 вуніяцкіх сьвятароў, не зважаючы на ніякія пагрозы, наадрэз адмовіліся даць подпіс i пераходзіць у праваславіе [109]. Усіх гэтых адважных сьвятароў парассылана ў манастырскія турмы, часткава ў самай Беларуci, як Бытэнь, Журовічы, але большую частку выслана ў глыб Расеі: у Курск, Суздаль, а частка павандравала ў Сібір. Агулам тады выслана з Беларусі i Ўкраіны 160 сьвятароў.
Так падрыхтоўваўся грунт для абвешчаньня акту скасаваньня Вуніі. Калі прыняць пад увагу папярэднія мерапрыемствы, дык гэтая падрыхтоўка трывала амаль 50 гадоў, i за гэты час прывязаньне беларускага народу да свае веры нічуць ня зьменшылася, дзеля гэтага, калі набліжаўся час скасаваньня Вуніі, Сакрэтны Камітэт для Зьнішчэньня Вуніі паважна баяўся выбуху бунтаў i даручыў генэрал-губэрнатару Долгорукаву выклікаць на Беларусь больш войска [110].
У такіх абставінах Ёсіф Сямашка i ягоныя супрацоўнікі, што кіравалі Ўсходне-каталіцкаю Царквою, зьехаліся ў Полацку 12 лютага 1839 г. i паслалі цару Мікалаю афіцыяльную заяву аб сваім жаданьні прыяднацца да праваславія. Цар заяву «ласкава» прыняў, але абвешчаньне гэтага акту адбываяася паступова, бо дзяржаўныя i рэлігійныя ўлады спадзяваліся, што гэта можа выклікаць бунты [111]. Каб прадухіліць бунты на Беларусі, зьявіліся шматлікія ваенныя аддзелы. У Віцебск 12.111.1839 г. зьявіўся 29-ты полк казакоў i адразу быў разьмешчаны ў найбольш падазроных вёсках Віцебшчыны [112]. У іншых ваколіцах дзеялася тое самае.
Апісваючы скасаваньне Вуніі на Беларусі, праф. Шабацін ставіць пытаньне, якое звычайна расейскія гісторыкі стараюцца або зусім абыходзіць, або пераносіць у іншую плошчу: «Ці былі рэпрэсіі адносна вуніяцкіх сьвятароў, якія супраціўляліся пераходзіць на праваславіе?», i дае такі адказ: «Так, былі. I рабілі ix i Скрыпіцын (спэцыяльны пасланьнік на Беларусь Сьвяцейшага Сыноду.- Л.Г.), i Ёсіф Сямашка, i дзяржаўныя ўлады на запрос сынадальнае обэр-пракуратуры. Расейская Царква такіх фактаў не хавала. Рабіліся яны ў выпадках, калі паводзіны пакараных выразна выходзілі за межы звычайнае адмовы ад прыяднаньня да праваславія; на сваім мейсцы аб гэтым скажам» [113].
На жаль, Шабацін ня выканаў свае абяцанкі i аб прасьледаваньні нічога не сказаў. Да таго ягонае цьверджаньне, быццам Расейская Царква не хавала фактаў рэпрэсіяў, паважна разьмінаецца з праўдаю. Калісь было зьявілася некалькі большых расейскіх публікацыяў аб скасаваньні Вуніі, але ў ix аб рэпрэсіях гаварылася быццам аб мерапрыемствах, якія мелі на мэце забясьпечыць свабодны пераход да праваславія [114]. Не бракавала публікацыяў i з звычайнаю хлусьнёю, напрыклад, Батюшкоў кажа, што на Беларусі было ўсяго 15 упорных вуніяцкіх сьвятароў, але i яны, калі «былі сасланыя ў вялікарасейскія епархіі, дык большая частка з ix пакаялася i была вернена дамоў» [115]. Бальшавікі ў сваёй супрацькаталіцкай літаратуры агулам прамоўчваюць аб прасьледаваньні вуніятаў [116], бо самі прасьледуюць яшчэ горш. А ў расейскіх зарубежных публікацыях пераважна запярэчваюць існаваньня прасьледаваньня. Напрыклад, Нікалаеў бязлачна цьвердзіць, што Вунія «развалілася пры першым сутыку з праваславіем» [117]. Гэта крайняе засьляпленьне, у якім чалавек ня хоча бачыць змаганьня, што трывала 50 гадоў.
Усе мерапрыемствы супраць Усходне-каталіцкае Царквы расейская ўлада старалася праводзіць так, каб аб ix за межамі Расеі ведалі як найменш, i прытым стварала такія абставіны, каб нават тыя весткі, што прасочваліся за граніцу, ня лішне разгалошваліся. Калі нішчылася Ўсходне-каталіцкая Царква, дык Заходне-каталіцкая на абшары Расейскае імпэрыі прадаўжала існаваць далей i нават пабольшыла лік сваіх вернікаў, але i над ёю заўсёды вісела пагроза, што i на яе можа абрушыцца гнеў цара. Дзеля гэтага ў Рыме трымаліся тактыкі асьцярожнасьці. Нават прамову папы Рыгора XVI з 22.ХІ.1839 г. аб прасьледаваньні i скасаваньні Вуніі абвешчана ў рымскай прэсе ў скарочанай форме, апускаючы ўсё, што адносілася да цара. Як потым выявілася, гэта толькі раззухвальвала цара Мікалая I. Ён, даведаўшыся аб асьцярожнасьці Ватыкану, з радасьці заціраў рукі i казаў галоўнаму начальніку паліцыі Бэнкендорфу: «Ну вось, адна добрая справа скончана, цяпер чарга на лаціньнікаў!» [118].
Аднак, пакуль брацца за лаціньнікаў, трэба было перш да канца зьліквідаваць усходнікаў. Міма афіцыяльнага скасаваньня Вуніі ў 1839 г. на абшары Беларусі яшчэ было сотні вёсак, якія наадрэз адмаўляліся прымаць праваславіе нават тады, калі ў іхныя цэрквы прысылаліся праваслаўныя расейскія бацюшкі. Такія вёскі абвяшчаліся «упорствующими», i супраць ix вялося змаганьне з усёю жарстокасьцю, на якую была здольная расейская жандармэрыя.
ЛІКВІДАЦЫЯ ЎСХОДНЕ-КАТАЛІЦКАЕ ЦАРКВЫ
Царская ўлада шмат зрабіла ў тым кірунку, што імёны беларускіх мучанікаў i нават цэлыя вёскі нідзе сёньня не ўспамінаюцца. Аднак ёсьць i такія вёскі, што іхны геройскі супраціў пранік далека за граніцу праз усе зялезныя расейскія заслоны. На жаль, дзеля адсутнасьці беларускіх арганізацыйных цэнтраў за граніцаю імёны беларускіх мучанікаў за веру выкарыстоўвалі палякі для свае рэклямы ў Заходняй Эўропе [119]. Шырока ведамымі з свайго геройскага супраціву былі вёскі: Дзервановічы ў Віцебшчыне, Поразава i Кляшчэлі каля Ваўкавыска, Дудаковічы, Селішчы i Сьвяцілавічы на Магілёўшчыне i інш.
Я к праводзілася «навяртаньне» гэтых вёсак, хай паслужыць прыкладам вёска Дудаковічы. У Вялікі Панядзелак Страснага Тыдня 1844 г. прыехаў у Дудаковічы намесьнік Магілёўскага губэрнатара Энгельгарт з праваслаўным бацюшкам Барэйко пад ахаронаю батальёна пяхоты i паліцыйных агентаў, каб завалодаць царквою. Насельніцтва адразу зьбеглася да царквы i агарадзіла яе жывою сьцяною, не адходзячы адтуль дзень i ноч аж да Вялікае Пятніцы. Ніякія пагрозы не лякалі вернікаў. Нарэшце паліцыя надумалася подступам адцягнуць людзей ад царквы; у некалькі мейсцах падпалёна вёску. Людзі кінуліся ратаваць свае хаты, i тады паліцыя злавіла 5 найбольш актыўных вернікаў. Энгельгарт загадаў кожнаму з ix даць па 300 розгаў. Першага пачалі сеч дзеда Лукаша. Пасьля кожнае сотні розгаў яго пыталіся, ці згаджаецца перайсьці на праваславіе, i пасьля адмовы прадаўжалі сеч далей. Пасьля экзэкуцыі акрываўленага дзеда Лукаша занесьлі ў келію дамініканскага манастыра. Адчуваючы, што набліжаецца сьмерць, Лукаш заклікаў сваіх дзяцей i ўнукаў, пабагаславіў ix i па-бацькаўску заклінаў нізашто ў сьвеце не адступаць ад каталіцкае веры. Праз дзьве гадзіны ён аддаў душу Богу. Разам з дзедам Лукашом быў засечаны насьмерць Гаспар, іншыя, перацярпеўшы розгі, былі высланы ў манастырскія турмы. Царква сіламоц была аддана праваслаўнаму бацюшку, але да яго ніхто ня прыходзіў ані на богаслужэньне, ані за трэбамі. Такі стан трываў 11 гадоў. Каб зламаць канчаткова супраціў дудакавічан, у 1854 г. Магілёўскі губэрнатар асабіста прыехаў у вёску i абвесьціў, што паводля царскага загаду ўсіх тых, хто будзе далей адмаўляцца хадзіць у расейскую царкву, прыгаворана на ссылку ў Сыбір [120]. Людзі згадзіліся хадзіць у царкву.
Яшчэ горшае змаганьне за веру было ў вёсцы Поразава каля Горадні i цягнулася ад 1834 г. да 1862 г. У вёсцы Дзервановічы на Віцебшчыне вельмі актыўны супраціў трываў да 1858 г. [121] Шмат беларускіх вёсак пасіўна супраціўлялася расейскаму праваславію аж да 1867 г. У гэтым годзе адбыўся востры націск на ўсім абшары Беларусі, каб канчаткова выкараніць «упорствующих».
Асобна трэба ўспомніць супраціў беларускіх вуніяцкіх сьвятароў. Перш ужо падаваўся афіцыяльны лік тых, што з усёю рашучасьцю адмовіліся падпісаць акт гатоўнасьці пераходу да праваславія, але аб іхняй долі афіцыяльныя расейскія крыніцы маўчаць. Толькі гаворыцца, што 160 чалавек былі сасланы ў манастыры i там быццам у большай колькасьці пакаяліся. З тых 160 паіменна ўспамінаюцца толькі больш ведамыя ў ліку 30 чалавек [122]. У сапраўднасьці лік беларускіх сьвятароў, што ня прынялі праваславія, быў куды большы, i ў манастырскіх турмах яны мучыліся доўгія гады. Яшчэ ў 1856 г. пасьля сьмерці магілёўскага каталіцкага мітрапаліта Галавінскага ў ягоных паперах знойдзена паіменны сьпіс 76 вуніяцкіх сьвятароў, якія яму былі добра, ведамы, a якія да таго часу мучыліся ў ссылках. У канцы сьпісу было зазначана, што «гэткіх сьвятароў ёсьць шмат больш, але іхныя імёны няведамыя» [123].
Як доўга i колькі мусілі цярпець у турмах усходнекаталіцкія сьвятары за веру, можа быць сьведкаю а. Язэп Лянчэўскі; ён, сасланы ў 1853 г. у Суздальскі манастыр-турму, прасядзеў там 24 гады [124].
Акрамя сасланых было яшчэ нямала вуніяцкіх сьвятароў, якія доўгі час хаваліся па лясох. Мне асабіста апавядаў мой дзед, што ён у сваёй маладосьці сустракаў каля возера Сьвіцязь старэнькага вуніяцкага сьвятара, які там хаваўся.
У акцыі касаваньня Вуніі беларускі народ выразна бачыў, што гэта рабілася з мэтаю русыфікацыі, i таму насельніцтва, нават тады, калі сіламоц было змушана прыняць праваславіе, паўстрымоўвалася ад удзелу ў рэлігійным жыцьці Праваслаўнае Царквы. Мне апавядаў калісь мой старэйшы блізкі родны, які ў сваёй маладосьці аднойчы наняўся ў Радэівіла загнаць чараду валоў з-пад Гарадзея на Палесьсе за Пінск, як ён, начуючы ў адной вёсцы перад Сёмухаю, быў сьведкам такое сцэны. Вясковы стараста вечарам нёс дзесяць калоў i стаўляў ix па чарзе каля дзесяці хат, стукаючы пры гэтым у вакно, гукаў да гаспадара: «Заўтра табе чарга йсьці ў царкву!»
Гаспадар у хаце незадаволена глядзеў у вакно i нібы сам сабе казаў: «Хоць i пайду ў царкву, але маскоўскаму Богу i губою ня кіўну». Такі пасіўны супраціў, толькі ў іншай форме, быў шырока распаўсюджаны на Беларусі. Людзі адчужвалася ад царквы, i нават жарстокі Мураўёў ня мог знайсьці рады на гэта. Ён аднойчы пытаўся ў праваслаўных ерархаў, як затрымаць былых вуніятаў у праваславіі. На гэта тагачасны віленскі арх. Макарый (Булгакоў) адказаў: «Таму, што чыноўнікі ix наварочвалі на праваславіе, дык няхай яны знойдуць спосаб ix утрымаць». I тыя знайходзілі спосабы ўтрыманьня, але пры гэтым руйнавалі найсьвяцейшыя пачуцьці, калечылі агулам рэлігійнасьць, гэтым падрыхтоўвалі той грунт, які да сёньняшняга дня выкарыстоўваюць бальшавікі ў сваёй яшчэ больш руйнацкай бязбожнай дзейнасьці.
АДРАДЖЭНЬНЕ I НОВЫ ЦЯРНІСТЫ ШЛЯХ УСХОДНЕ-КАТАЛІЦКАЕ ЦАРКВЫ
Пасьля 1839 г., калі подступам i гвалтам была зьнішчана на Беларусі Ўсходнекаталіцкая Царква, царская расейкая ўлада разгарнула шырокую прапаганду, каб умовіць беларусам, што гэная Царква была для ix чымсьці чужым i страшэнна варожым. Праз доўгія дзясяткі гадоў гэткая прапаганда ня мела посьпеху, але цяпер ужо ў некаторых кругох беларускага грамадзтва яе ўплыў адчуваецца.
Векавыя традыцыі Ўсходнекаталіцкае Царквы на Беларусі былі глыбокія i моцныя, таму, нягледзячы на прапаганду, нягледзячы на афіцыяльную прыналежнасьць да Праваслаўнае Царквы, у беларускіх народных масах заўсёды аставаліся жывыя сымпатыі да свае старое Царквы, як да чагосьці роднага. Дзеля гэтага, кал i пачаўся беларускі адраджэнскі рух, ён адразу ўключыў у сваю праграму адраджэньне Ўсходнекаталіцкае Царквы.
У шматлікіх прапагандовых артыкулах аб так званай новай Вуніі калісь i нават цяпер часта можна прачытаць, быццам гэта новая вунійная акцыя зьявілася ў выніку польскае дзейнасьці. Гэта з грунту фальшывае цьверджаньне, якое стаіць у крайняй супярэчнасьці з праўдаю. Польскія дзяржаўныя кіраўнікі ад самага пачатку аднаўленьня польскае дзяржаўнасьці рабілі нязьлічаныя перашкоды супраць Усходне-каталіцкае Царквы i страшэнна варожа адносіліся да гэтае Царквы ў Галіцыі на Ўкраіне, а сьледам за тым i на Беларусі. Успомніць хоць бы такія факты, як арышт Львоўскага мітрапаліта Я.Э. Андрэя Шэптыцкага ў 1919-1920 гг. польскімі ўладамі, ліквідацыю Луцкае ўсходне-каталіцкае епархіі ў 1921 г. i безьліч дробных варожых выступленьняў супраць украінскіх сьвятароў.
Праўда, польскі ўрад стараўся, каб ягоныя варожыя выступленьні супраць Усходне-каталіцкае Царквы не пранікалі за граніцу, але ix было зашмат, каб можна было схаваць. Ужо ў 1924 г. францускі навуковец i палітык Пэрно пісаў: «На жаль, рымская палітыка натрапіла на польскі супраціў; для палякаў ня існуюць іншыя каталікі акрамя лаціньнікаў; дрэнна абыходзячыся з галіцыйскімі вуніятамі, Варшава нэўтралізуе i кампрамітуе стараньні Апостальскага Пасаду» [125]. Да таго прыходзіцца з сумам сьцьвердзіць факт, што гэтая варожасьць да ўсходняга каталіцызму ўсьцяж узрастала, i калі на Беларусі распачалася шырэйшая вунійная акцыя, дык некаторая частка польскае прэсы павяла такую варожую кампанію супраць яе, што польскія каталіцкія дзеячы мусілі падняць свой голас у яе абароне або, прынамся, шукаць нейкіх злагоднюючых матываў супраць вострых атакаў. Пры гэтай нагодзе шырокаведамы польскі гісторык Галэцкі пісаў: «Трэба прызнаць, што польскія ўпярэджаньні ў гэтай галіне не зьяўляюцца чымсьці новым. Яны закарэнены глыбока i якраз дзеля гэтага такія вострыя, бо маюць за сабою традыцыю шмат стагодзьдзяў», але... «Атакі на Каталіцкую Царкву, на выдатных прадстаўнікоў польскага біскупства, a перадусім на сам Апостапьскі Пасад яшчэ ніколі ня былі такімі гвалтоўнымі, так крыўдзячымі i натаўрованыя такім фанатызмам» [126], як у часе аднаўленьня вунійнае акцыі на Беларусі.
Бязумоўна, калі б вунійная акцыя была запачаткаваная самымі палякамі, дык атакаў супраць яе напэўна ня было б, але ўся справа ў тым, што думка аднаўленьня ўсходняга каталіцызму на Беларусі выйшла ня з польскіх, а якраз з беларускіх кругоў. Першыя канкрэтныя пляны ў гэтым кірунку зьявіліся ў піянэраў беларускага адраджэнскага руху, у братоў Луцкевічаў, яшчэ ў 1904 г. Тады Іван Луцкевіч, едучы ў Вену на студыі, затрымаўся ў Львове, пазнаёміўся з Львоўскім мітрапалітам Андрэем Шэптыцкім i моцна запрыязьніўся з ім. Яны абодва мелі два вельмі моцныя лучнікі: зацікаўленасьць роднай археалёгіяй i ідэю стварэньня беларускае нацыянальнае Царквы ў форме Вуніі [127]. Гэта ня былі толькі тэарэтычныя меркаваньні. Хутка былі ўложаны шырокія пляны для ажыцьцяўленьня гэтае вялікае ідэі. Карыстаючы з зямельнае рэформы, якую ў тым часе праводзіў у Расеі міністар Сталыпін, было створана Акцыйнае Таварыства, фінансаванае галоўным чынам мітрапалітам Шэптыцкім, якое плянавала купіць на Беларусі некалькі маёнткаў, выслаць туды невялікую групу сялян з Галіцыі, а рэшту распарцэляваць між беларускіх сялянаў i супольна для ix утварыць усходне-каталіцкія парахвіі. Калі ўжо было ўложана шмат грошай i зроблена шмат стараньняў, польскія абшарнікі даведаліся аб сапраўдных мэтах Парцэляцыйнага Таварыства i сваімі інтрыгамі так уплынулі на Сталыпіна, што ён адмовіўся зацьвердзіць тое Таварыства [128].
Аднак ані мітрапаліт Шэптыцкі, ані беларускія дзеячы не апускалі рукаў пасьля першае няўдачы. Каб лепш плянаваць далейшую працу, мітрапаліт у 1907 г. інкогніто адведаў Беларусь i суседнія краіны [129]. Пасьля адведзінаў мітрапаліта Шэптыцкага думка аб адраджэньні ўсходняга каталіцызму між беларускіх дзеячоў была так акту ал ьнаю, што ў календарох, якія выдавала рэдакцыя «Нашае Нівы», у разьдзеле сьвятаў было ўведзена тры рубрыкі: для праваслаўных, рыма-каталікоў i грэка-вуніятаў. Калі ў 1917 г. Беларуская Хрысьціянская Дэмакратычная Злучнасьць укладала сваю праграму, дык пастаноўлена ў 10 параграфе, што: «На Беларусі Хрысьціянская Дэмакратычная Злучнасьць ставіць сабе спэцыяльную мэту: збліжыць усіх каталікоў i праваслаўных, аб'яднаць ix у адной веры з рознымі абрадамі» [130].
Неабходна так жа ўспомніць, што між беларускімі нашаніўскімі пісьменьнікамі былі шчырыя працаўнікі на ніве адраджэньня ўсходняга каталіцызму. Напрыклад, Карусь Каганец (Казімер Кастравіцкі), будучы вельмі пабожным чалавекам, называў сябе вуніятам i маліўся з рукапіснае кніжыцы, у якой былі запісаныя ўложаныя ім самым малітвы на ўсходні лад. У вершы «Наш сымбаль» Каганец кліча змагацца «за родну краіну, звычаі i мову... грудзьмі стаць за веру». Пад вераю ён разумее рэлігійную Вунію. У іншым вершы «Праўда» выразна заклікае беларусаў да аднаўленьня Вуніі [131].
Душою адраджэньня ўсходняга каталіцызму на Беларусі было сьведамае беларускае каталіцкае духавенства. Першы, хто пасьля касаты Вуніі змог зарганізаваць на Беларусі ўсходне-каталіцкае богаслужэньне, быў а. Язэп Белагаловы, калішні прафэсар кананічнага права ў Пецярбурскай Каталіцкай Духоўнай Акадэміі, потым ад 1918 г. Магілёўскі дэкан. За сваю працу на ніве духовага адраджэньня беларускага народу яго бальшавікі арыштавалі i пратрымалі ў турме 13 месяцаў. Там ён перахварэў на сыпны тыф i страціў здароўе, але ня страціў нязломнае волі i шчырае любові да свайго народу. Ягоная беларуская праца стварыла яму шмат ворагаў між польскага духавенства, асабліва пасьля таго, як даведаліся, што ён пісаў ліст да Сьвяцейшага Айца, у якім падчыркваў неабходнасьць адсунуць палякаў ад каталіцкае дзейнасьці на Беларусі i Pacei.
Падчас бальшавіцкае рэвалюцыі Магілёўскі мітрапаліт даў а. Белагаловаму асаблівыя паўнамоцтвы. Карыстаючы з ix, ён запрасіў у Магілёў на сьвята сьв. Антонія 13 чэрвеня 1922 г. усходнекаталіцкага расейскага экзарха a. Леаніда Фёдарава, нядаўна назначанага на гэтае становішча мітрапалітам Шэптыцкім. У архівах Беларускага Ўсходне-каталіцкага Экзархату, дзякуючы нязвычайнаму выпадку, знайшлася копія лісту а. Леаніда да мітрапаліта Шэптыцкага з апісаньнем магілёўскіх урачыстасьцяў - першага ўсходне-каталіцкага богаслужэньня падчас аднаўленьня вунійнае акцыі. Дзеля ягонае асаблівае вартасьці будзе карысна падаць з яго крыху даўжэйшыя вытрымкі: «Мяне (гэта значыць а. Леаніда) сустрэлі ўрачыста, як «вуніяцкага ўладыку», i я служыў дзьве ўрачыстыя Службы Божыя ў самым Магілёве i адну ў мястэчку Сафійск (25 вёрст ад Магілёва), гаварыў шмат з прадстаўнікамі беларускае інтэлігенцыі i сказаў 4 казаньні. Таму што на 13 чэрвеня прыходзяць у Магілёў з ваколічных вёсак працэсіі ў чэсьць сьв. Антонія, дык у горадзе назьбіралася каля 12 000 чалавек з харунгамі ды іконамі з 5 сьвятарамі... На богаслужэньнях усюды надчырквалася поўная роўнасьць усходняга i лацінскага абрадаў. Як самы старшы паводля сану i пралат Рымскае Царквы, я быў цэнтральнаю фігураю ўва ўсіх урачыстасьцях; падчас лацінскіх богаслужэньняў сядзеў на асобным падвышэньні, багаславіў кадзіла, i перада мною сукланялі калена лацінскія сьвятары, калі прасілі богаславеньне перад казаньнем. Зьдзіўленьне народу, бачучы «праваслаўнага папа», акружанага такою павагаю, ня мела граніцаў, але калі справа выясьнілася, дык зьдзіўленьне замянілася надзвычайнаю радасьцю: «Вярнулася Вунія!» - пералятала з вуснаў у вусны i з аднолькаваю радасьцю так у каталікоў, як i ў праваслаўных... Калі я служыў урачыстую Службу Божую 18 чэрвеня, на гэты дзень было перанесена сьвята Божага Цела, дык катэдра была так набітая бітком, што людзі ледзьве не задыхаліся i былі амаль самыя праваслаўныя... прысутнічалі так жа 2 праваслаўныя пратаярэі i адзін дыякан... сьпевакі былі так жа праваслаўныя з славутым праваслаўным рэгентам Грайко». Далей апісвае такое ж велічнае богаслужэньне на Магілёўскім магільніку. Усё гэта на людзей зрабіла такое ўражэньне, што «зацікаўленьне Вуніяю дайшло да таго, што 18 чэрвеня пасьля Службы Божае да мяне зьявілася дэлегацыя беларускае праваслаўнае інтэлігенцыі, падзякавала мне за «службу i за слова» i прасіла ашчасьлівіць ix яшчэ раз сваім прыездам i не забываць, што ўсе прагнуць хутчэйшага аднаўленьня Вуніі. Адным словам, магутнае ўражэньне, аграмадны зрух; шматлікія кажуць, што яны ўжо цяпер зноў сталіся вуніятамі, бо «Вунія вярнулася!» [132].
Сапраўды зрух быў вялікі. Некалькі каталіцкіх сьвятароў лацінскага абраду выказала сваю згоду прыняць усходні абрад. Нават ведамы ў Магілёве доктар Уладзімер
Галынскі выказаў жаданьне стацца ўсходнекаталіцкім сьвятаром. Экзарх абяцаў прыехаць у Магілёў зноў у тым жа 1922 г. увосень i парабіць далейшыя мерапрыемствы ў распачатай дзейнасьці. Але прасіў, каб перад тым мітрапаліт Шэптыцкі напісаў у Рым аб неабходнасьці назначыць каталіцкага беларускага біскупа. Характэрна, што а. Леанід, будучы сам расейцам i ведаючы, як да беларусаў адносяцца польскія каталіцкія дзеячы, у тым жа лісьце пісаў: «Стараньні здушыць узрастаючы беларускі рух могуць прывесьці да вельмі сумных вынікаў... Для беларусаў-каталікоў, іменна, павінен быць свой асобны біскуп з катэдрай у Маскве (!). Але гэта павінен быць ня толькі беларус з паходжаньня, але з перакананьня, з сваіх культурных імкненьняў i бязумоўна павінен прыязна адносіцца да сьвятой Вуніі». Расейскі каталіцкі экзарх дае такое абгрунтаваньне сваёй думцы: «Мы толькі тады можам спакойна заняцца нашаю місіяю, калі будзем ведаць, што між намі (гэта значыць Расеяю) i Польшчаю будзе стаяць беларуская сьцяна, праз якую не пранікне да нас ніякі польскі «апостал».
На жаль, усе пляны a. Леаніда Фёдарава хутка былі зьнішчаны. Другі раз адведаць Магілёў ён ужо ня мог, бо быў арыштованы бальшавікамі i больш волі не пабачыў, а ўзмоцнены антырэлігійны наступ унемагчыміў беларускім сьвятаром ня толькі вунійную дзейнасьць ва Ўсходняй Беларусі, але агулам зьнішчыў каталіцкае рэлігійнае жыцьцё. Там амаль усе беларускія сьвятары заплацілі жыцьцём за вернасьць сваім рэлігійным ідэалам.
Калі ўжо йшла бальшавіцкая руйнацкая работа, Апостальскі Пасад на прапазыку мітрапаліта Шэптыцкага ў 1923 г. афіцыяльна аднавіў Менскую ўсходне-каталіцкую епархію, робячы аб гэтым адпаведную зацемку ў сваіх Гадавікох [133] аж да 1929 г., калі было зазначана, што яна больш ня існуе. На жаль, дзеля ўсьцяж узрастаючае хвалі антырэлігійнага прасьледаваньня гэтая епархія ніколі ня была абсаджана.
У Заходняй Беларусі вунійная акцыя так жа пачалася з няпольскага асяродзьдзя i дзеля гэтага адразу знайшлася перад цяжкаю праблемаю юрысдыкцыі, у якую ўмяшаліся палякі. Спроба Львоўскага мітрапаліта Я.Э. Андрэя Шэптыцкага ўтварыць усходнекаталіцкую епархію ў Луцку на чале з Я.Э. Іосіфам Боцянам, які меў весьці вунійную акцыю на Ўкраіне i Беларусі, скончылася неспадзявана сумна. Я.Э. Боцян быў хіратанізаваны на япіскапа мітрапалітам Шэптыцкім тайна ў 1914 г. у Кіеве. Сваю працу ён распачаў так жа тайна i зімою ў 1917 г. прыяжджаў на Беларусь; адведаў Вільню, Жыровічы, Слонім, Наваградак i іншыя гарады; навязаў кантакт з беларускімі сьвятарамі; прынагадна прамаўляў да народу па-беларуску [134]. I хоць у тым жа 1917 г. папа прызнаў Я.Э. Боцяна Луцкім япіскапам [135], аднак польскі ўрад i польская ерархія паставіліся так варожа да новае ўсходнекаталіцкае епархіі, што нават прызнаны папаю япіскап ня змог ніколі заняць свайго пасаду. У 1921 г. Я.Э. Боцян памёр, i Луцкая епархія была зьліквідована.
Супрацівіўшыся ўсходне-каталіцкаму япіскапу, польскія ерархі зусім пасьлядоўна, але яшчэ больш рашуча супраціўляліся дапушчэньню ў іхныя дыяцэзіі ўсходне-каталіцкіх сьвятароў з Галіцыі. Дакумантальную вартасьць з гэтага гледзішча мае адзін ліст з Любліна, у якім даслоўна гаворыцца, што сьвятары з Львоўскае i Пярэмыскае епархіяў «мусілі адысьці з абшару Люблінскае дыяцэзіі ў выніку інтэрпэляцыі нашага (гэта значыць Люблінскага) каталіцкага біскупа, калі пераканаліся, што хацелі выконваць тут функцыі iure caduco бяз легальнае юрысдыкцыі» [136]. Выразьней кажучы, каталіцкі польскі біскуп ня даў юрысдыкцыі для каталіцкае працы на абшары свае дыяцэзіі.
У тым жа часе ў польскіх дзяржаўных кругох вялася вострая кампанія супраць Усходнекаталіцкае Царквы агулам. Шмат дакумэнтальнага матэрыялу датычна гэтага пытаньня апублікаваў а. Скрутэнь. Там у адным лісьце з Любліна чытаем, што польскія дзеячы: «Мала вераць, каб было магчыма вярнуць Вунію. У гэтым ня бачаць карысьці для рэлігіі, а з палітычнага боку ў ёй бачаць небясьпеку... Вунія ў нас зусім ня мае рацыі існаваньня i не ляжыць у нічыім інтарэсе, ані каталікоў, ані ўраду. Скажу больш: на выпадак стварэньня Вуніі яна была б шкоднаю для нашае (Каталіцкае) Царквы, бо служыла б разбуральным дзейнікам для мэтаў рэлігійнае i палітычнае прапаганды, так, як гэта, на няшчасьце дзеяцца ў Галіцыі з Русінамі, якія сталіся забаўкаю палітычнае агітацыі ў руках спрытных агітатараў. Дзеля гэтага ў нас зусім не жадаюць Вуніі, яе ўважалі б за згубную» [137]. На прыкладзе ўкраінскага ўсходняга каталіцызму палякі даказвалі, што «Вунія стварыла народ» [138], дзеля гэтага «ўсё, што рабілася ў Рыме ў зьвязку з усходнім абрадам, палякі асуджвалі i выступалі даволі востра», сьцьвярджае нават вельмі няпрыхільны да ўсходняга каталіцызму Нікалаеў [139].
Аднак, не зважаючы на польскі супраціў, рух аб'еднаньня Цэркваў пачаў шырыцца ў Заходняй Беларусі з нізоў і, на вялікі жаль, ня маючы іншага выхаду, дзеля адсутнасьці ўсходне-каталіцкае ерархіі, трапіў пад уладу польскіх каталіцкіх біскупаў, як адзіных каталіцкіх ерархаў на гэтых абшарах. Сталася гэта ў 1923 г., калі дэлегацыі некаторых беларускіх праваслаўных парахвіяў зьвярнуліся да мяйсцовых каталіцкіх біскупаў лацінскага абраду з просьбаю прыслаць ім каталіцкіх сьвятароў усходняга абраду. Пачаліся экспэрымэнты з даборам кадраў духавенства i ix разьмеркаваньнем. Экспэрымэнты вельмі часта былі няўдалыя, а часам нават кампрамітуючыя самую акцыю. З новапрынятых праваслаўных сьвятароў большая частка апостазіравала, а тыя, што аставаліся найчасьцей, чамусьці, калі былі беларусамі, дык пасылаліся ў украінскія парахвіі, a ўкраінцы ў беларускія. Параўнаўча прыхільна былі настроеныя да ўсходняга каталіцызму Пінскі біскуп Я.Э. Жыгімонт Лазінскі i Падляскі біскуп Я.Э. Генрык Пшэзьдзецкі, дык у ix дыяцэзіях лік усходнекаталіцкіх парахвіяў паволі ўзрастаў, але адначасна ўзрастала варожасьць польскага ўраду да гэтае акцыі. Шматлікія польскія газэты i часапісы часта публікавалі розныя артыкулы супраць Усходне-каталіцкае Царквы, i прытым няраз гэта рабілася такім тонам, які пераходзіў усякія межы прызваітасьці [140].
У 1923 г. зьявіліся на Беларусі ў Альбэртыне каля Слоима айцы-езуіты ўсходняга абраду. Праз некаторы час на ix польская i расейская прэса скіравала вельмі напасьлівыя атакі. Атакі прэсы суправаджаліся актыўнымі мерапрыемствамі польскага ўраду. У 1925 г. быў выселены з Польшчы супэрыёр Альбэртынскага манастыра а. Карло-Васіль Буржуа, у 1933 г. a. Філіп дэ Рэжы, яны абодва як францускія грамадзяне не атрымалі прадоўжаньня візаў. Супэрыёрам Альбэртынскага манастыра быў назначаны паляк а. Ул. Піёнткевіч, але ад гэтага напады ня зьменшыліся, бо айцыезуіты хоць i не азначаліся вялікаю прыхільнасьцю для беларусаў, але i ня былі ворагамі, наадварот, хоць часткава карысталіся беларускаю моваю ў сваёй душпастырскай дзейнасьці, выдавалі часапіс па-беларуску «Да Злучэньня», a ў прыналежным да манастыра сірацінцы дык i зусім панавала беларуская мова i беларускія сьпевы. Праўда, гэтая толькі «частковаць» беларускасьці ў душпастырскай працы, раздражняючы палякаў, далека не здавальняла беларусаў [141], аднак знайходзіла абаронцаў [142] нават у радох беларускае інтэлігенцыі.
Каб уявіць сабе поўнасьцю, да якое ступені польскія дзеячы былі варожа настроеныя да ўсходняга каталіцызму на Беларусі, трэба было б пераглянуць некаторыя палемічныя творы, якія публікаваліся на гэтую тэму ў польскім нацыяналістычным асяродзьдзі. На жаль, на эміграцыі знайсьці ix вельмі цяжка. Віленская газэта «Słowo» на працягу шасьці гадоў (1926 - 1931) апублікавала 62 артыкулы i ўважала ix на толькі важнымі, што выдала потым асобнаю кніжкаю. Там асаблівы націск кладзецца на небясьпеку вунійнае акцыі - «яна можа давесьці да ўтраты ўсходніх земляў» [143]. Самая акцыя аб'еднаньня Цэркваў зусім траціцца з поля зору, ужываецца толькі слова «вунія» i прыдаецца яму нейкі агідлівы сэнс, самую вунійную акцыю пачынаюць абзываць супрацьпольскаю дэманстрацыяю [144]. Найбольш вострая атака йшла з урадовых кругоў. Граф Генрык Любенскі, супрацоўнік міністра замежных спраў Бэка, апублікаваў у 1932 г. на толькі варожую да ўсходняга каталіцызму кнігу [145], што Варшаўскі кардынал Я.Э. Какоўскі 4.Х.1932 паставіў яе на індэкс забароненых кнігаў, але праз гэта яшчэ больш ажывілася дыскусія аб самай вунійнай дзейнасьці i аб кніжцы Любенскага [146].
На якім узроўні вялася супрацьусходнекаталіцкая, а прытым i супрацьбеларуская палеміка, можа служыць кніжка кс. каноніка Бародзіча. Ён, між іншым, піша такія «мудрасьці»: «Калі ўваскросла Польшча, немцы ламалі сабе голаву, як убіць Польшчы такі клін, каб яе рашчапіць. I знайшлі. Змаглі ўплынуць на Рым i асабліва на Летуву, каб на крэсах Польшчы завесьці расейскую Вунію. Прыхільнікам такое Вуніі зьявіўся Я.Э. біскуп Матулевіч, каторы з гэтаю мэтаю перацягнуў над Дзьвіну сьвятароў, ведамых з русыфікатарскае агітацыі i шавіністаў, што жадаюць выгнаць польскасьць з нашых крэсаў. Асабліва на гэтым полі адзначыліся: кс. Ільдэфонс Бобіч - Міёрскі дэкан, Зенкевіч Антон - Глыбоцкі дэкан, Станкевіч Адам - пасол на сэйм у Вільні, Гадлеўскі Вінцэсь з Жодзішкаў, Шутовіч Віктар у Барадзенічах i інш. Усе яны сканцэнтравалі сваю пераваротную акцыю ў манастыры айцоў-марыянаў пад провадам супэрыёра Андрэя Цікоты. Гэтыя сьвятары не баяліся супрацоўнічаць з славутымі кіраўнікамі грамадоўцаў, пасламі: Мятлою, Тарашкевічам i Рак-Міхайлоўскім. Яны залажылі рэдакцыю «Беларускае Крыніцы» i інш. Ператлумачылі i выдалі шмат кніжак для народу, асабліва Бобіч, Зенкевіч i Станкевіч; залажылі пры манастыры Марыянаў у Друі польскую гімназію імені «караля Сьцяпана Батуры» - i ўся гэтая «супалка» пачала польскі народ навяртаць на «беларусаў» i на вуніяцкі абрад...»
«Я адведаў майго калегу кс. каноніка Любянца. Той раіў i настойваў, каб я «супрацьдзеяў бальшавіцкай рабоце манастыра», каб збудаваў у Друі другі касьцёл, дзе б мог каталіцкі сьвятар абслугоўваць усіх верных бяз вынятку» [147]. Тут што ні сказ, дык недарэчнасьць, але наагул гэткая пісаніна была знакам часу.
Гаворачы аб нападах палякаў супраць Усходне-каталіцкае Царквы, у імя праўды неабходна засьцерагчыся, што была так жа частка польскага духавенства, якая так з рэлігійных, як i з патрыятычных матываў выступала ў абароне i самой аб'яднаўчай дзейнасьці i Ўсходне-каталіцкае Царквы. Хоць ix было няшмат, але аб ix чамусьці расейская прэса шырока расьпісвалася, відавочна дзеля таго, каб магчы самую акцыю назваць польскаю, хоць самыя ж такія дзеячы даюць нязьлічаныя аргуманты, як далёкаю была іхняя дзейнасьць ад палянізацыі. На першай Вунійнай Канфэрэнцыі ў Пінску а. ігумэн Ул.Піёнткевіч супэрыёр Альбэртынскага манастыра айцоў-езуітаў казаў: «Памыляюцца тыя, хто бачаць у нас тых, што хочуць аблягчыць лятынізацыю i палянізацыю ўсходніх народаў. Будучыня народаў у Божых руках, але калі б нават Польшчы было дана свабодна паглынуць народы, дык хай яна гэтага ня робіць, дзеля таго, што ўсёроўна не ператравіць, a толькі атрымае шмат ранаў, як гэта было ў мінулым. Ідзём у імя сьвятое любові - i тады зарубцуюцца раны i спыняцца непаразумленьні, бо, што было калісьці, таму няма мейсца сёньня» [148]. Адзываліся нават моцныя галасы абурэньня на нападаючых. Так Я.Э. архібіскуп Манькоўскі апублікаваў пару артыкулаў у «Орыенсе», у якіх стараецца выказаць бязглузднасьць варожых выступленьняў палякаў супраць усходняга каталіцызму, выступленьняў, якія да гэтага часу вяліся расейцамі, i дзеля гэтага ўскліквае: «Неверагоднае зьявішча: з іншых матываў i дзеля іншае мэты, але кіруюцца ў канцы да таго самага выніку тыя (палякі), што йдуць быццам сьлядамі Кацярыны, Мікалая, Аляксандра (расейскіх цароў), ня хочуць даць жыць Вуніі на польскіх землях. Угробілі яе i пахавалі расейцы, а сёньня знайшліся палякі, якія жадалі б не дапусьціць да таго, каб быў адвалены магільны камень» [149].
Некалькі разоў уздыймаў свой голас у абароне ўсходняга каталіцызму ўспамінаны ўжо перш Падляскі біскуп Я.Э. Пшэзьдзецкі. У 1932 г. ён выдаў спэцыяльны пастырскі ліст аб вунійнай працы, у якім з націскам паўтараў словы папы Пія XI: «Той не каталік, хто выступае супраць каталіцызму усходняга абраду» [150]. Найбольш спагадна да вунійнае акцыі адносіўся Пінскі біскуп Я.Э. Лазінскі, але ён у 1932 г. памёр, i на яго мейсца быў назначены Я.Э. Казімер Букраба. Ад таго часу ў Пінскай дыяцэзіі больш не адчынена ніводнае ўсходне-каталіцкае парахвіі. Новы біскуп быў прыяцелем палескага ваяводы Костэк-Бэрнацкага, з іменем якога зьвязаны польскі канцэнтрацыйны лягер у Бярозе-Картускай. Наагул лік палякаў, абаронцаў усходняга каталіцызму, з бегам часу ня збольшваўся, a зьменшваўся.
Калі дыскусія навокал новае вунійнае акцыі ўсё больш i больш завастралася, забраў голас у гэтай справе Віленскі мітрапаліт Я.Э. Ялбжыкоўскі, бо ж юрыдычна абшар гэтае акцыі належаў да яго. У 1933 г. ён выдаў пастырскі ліст, у якім побач афіцыяльных заяваў каталіцкага ерарха гаварылася: «Будучы біскупам, я не перастаў быць палякам. I вось жа з усёю сьведамасьцю адказнасьці за кожнае слова адважваюся заявіць i як біскуп, i як паляк, што вунійная праца не зьяўляецца шкоднаю ні для польскае дзяржавы, ні для сьвятое Царквы» [151]. На жаль, як убачым ніжэй, ягоныя ўчынкі далека разьміналіся з словамі.
На абшары Віленскае дыяцэзіі a. Васіль Гапановіч быў сабраў ад 22 праваслаўных сьвятароў i прыходаў заявы з жаданьнем перайсьці ў каталіцызм, захоўваючы свой усходы абрад; мітрапаліт Ялбжыкоўскі ня толькі што ix ня прыняў, але на дадатак i самога а. Гапановіча перанёс з Вільні ў далёкую правінцыю, каб больш місіянэрскаю працаю не займаўся. Калі аўтар гэтых радкоў у 1933 г., тады яшчэ як студэнт багасловіі, зьявіўся да Я.Э. Ялбжыкоўскага з просьбаю інкардынавацца ў Віленскай дыяцэзіі, дык мітрапаліт катэгарычна адмовіўся прыняць, кажучы, што мае ў Дубне 2 багасловаў i больш не патрабуе.
Наагул, пасьля 1932 г., калі яшчэ з паасобных парахвіяў прысылаліся заявы заснаваць усходне-каталіцкую парахвію, дык туды высылаліся польскія лацінскія сьвятары з мэтаю намовіць вернікаў адразу перайсьці ў лацінскі абрад. Так было ў Возьніцы Пінскае дыяцэзіі. На гэткія прапановы звычайна вернікі адказвалі адмоўна. Але потым, як у «місійную» дзейнасьць умяшаліся афіцэры Корпусу Ахароны Прыгранічча, дык толькі ў самой Віленскай дыяцэзіі, як кажа віленскі пралат Мэйштовіч: «Паводля пэўных даных лік праваслаўных, што за дваццаць гадоў перайшлі ў каталіцызм (пераважна лацінскага абраду), быў 60 000, a ўва ўсёй Польшчы 200 000» [152].
У далейшым выступленьні польскае адміністрацыі супраць усходняга каталіцызму пачалі прымаць усё больш i больш вострыя формы, i таму, што гэта адбывалася паводля загадаў згары, дык аб шматлікіх фактах у прэсе не зьявілася ніякіх вестак.
У весцы Ўгрынічах на Палесьсі каля 1936 г. загадам адміністрацыйных уладаў зачынена парахвіяльную ўсходне-каталіцкую царкву. Айцы-капуцыны з Любяшова, якія абслугоўвалі гэтую царкву, пробавалі пасьля гэтага ўладзіць якую тымчасовую капліцу ў прыватным доме, але, калі які гаспадар на гэта згаджаўся, паліцыя абкладала гаспадара рознымі карамі. Кары на нейкі час спыніліся, калі куплена для сясьцёр Найсьвяцейшага Ісусавага Сэрца, якія там працавалі, асобны дом i ў ім наладжана капліцу. Але затое розныя прыдзіркі адміністрацыі да сясьцёр сталіся такімі нахабнымі, што супэр'ёрка Ганна Булейн, будучы сама полькаю, няраз казала аўтару гэтых радкоў: «Я ня ведаю, дзе я жыву, ці ў каталіцкай Польшчы, ці ў бязбожнай Расеі!»
Галяндзкія айцы-капуцыны ўсходняга абраду, асяліўшыся ў Любяшове на Палесьсі, маглі б напісаць цэлую гісторыю свайго цярпеньня ад польскае адміністрацыі. Супэрыёра манастыра a. Кірыла з Тэрнэзія спачатку шыканована рознымі фармальнасьцямі падчас ягоных падарожжаў, а потым зусім выселена з Любяшова. Малую сэмінарыю айцоў-капуцынаў выкінена з Любяшова; яе перанесена ў Ломжу, i там для беларусаў яна сталася няведамаю. Усходне-каталіцкаму параху ў мястэчка Гародна на Палесьсі за адзін 1937 г. панапісвана розных адміністратыўных караў па 5 i па 10 злотых на агульную суму 200 злотых. Выкладаць рэлігію іншаю моваю, акрамя польскае, на Палесьсі было забаронена; беларускія ўсходне-каталіцкія сьвятары гэтаму загаду не падпарадкаваліся, дзеля гэтага ім было забаронена навучаць у школах, a калі некаторыя сьвятары стараліся зьбіраць дзяцей для навукі рэлігіі ў цэрквах ці капліцах пасьля школьных заняткаў, дык дырэктары школ, даведаўшыся аб гэтым, у назначаны дзень пакідалі частку дзяцей у школе быццам за нейкую кару, a іншых дзяцей пробавала адстрашыць паліцыя, зьяўляючыся на дарозе ў баявой гатоўнасьці,- так было ў 1938 г. у Гародне.
Такіх i падобных фактаў немагчыма нават усіх пералічыць, бо, акрамя адміністрацыйных караў, яшчэ страшэнна гнобіла маральная атмасфэра розных пагрозаў. Напрыклад, палескі ваявода Костэк-Бэрнацкі насіў пры сабе прыміцыйны абразок аднаго з беларускіх сьвятароў, з беларускім напісам, быццам доказ нейкае страшэннае злачыннасьці, i пры гэтым публічна пагражаў, што яго давядзе да шыбеніцы разам з іншым беларускім сьвятаром, якіг будучы лацінскага абраду, адважыўся вымагаць у павятовага старасты, каб у дакумантах быць запісаны як беларус. A Пінскі біскуп замест абароны сваіх сьвятароў толькі паціскаў плячыма. Калі я папрасіў афіцыяльнага дазволу напісаць аб усіх гэтых i іншых фактах нунцыю ў Варшаву, дык загразіў мне карамі. Праўда, раздумаўшыся, кару зразу ж адклікаў, але дадаў, што біскупу нунцый паверыць ляпей як звычайнаму сьвятару.
Прыдзірлівасьць польскае адміністрацыі да ўсходне-каталіцкіх сьвятароў i парахвіяў мела на мэце зьнеахвоціць да ўсякае дзейнасьці i праз гэта давесьці парахвіі да ўпадку, але сваею нахабнасьцю гэтыя прыдзіркі выклікалі агульнае абурэньне. У канцы нават быўшыя ворагі ўсходняга каталіцызму пачалі ня толькі гаварыць, але i пісаць аб скандальных паводзінах адміністрацыі. Напрыклад, Язэп Мацкевіч пісаў у віленскім «Słowie»: «У вёсцы Колкі айцы-студыты хацелі пабудаваць вуніяцкую царкву. Купілі дрэва, зьвезьлі матэрыял. Мінае ўжо чацьвёрты год, як дрэва гніе, матэрыял нішчыцца. Усякія захады ў Берасьці, у Століне, нават у міністэрстве астаюцца папросту без адказу. Бедныя айцы толькі скардзяцца, а прызнаюся, што ix скаргі маюць пераконваючую моц. I навакольнае насельніцтва бачыць, якая дзеяцца несправядлівасьць».
«Халера бярэ! Што за чартоўская палітыка! Адною рукою даваць, другою адбіраць, а абедзьвюма муціць i дражніць. Што за сэнс?! Альбо айцы-студыты ў Марылінскіх Хутарох робяць шкодную дзейнасьць - тады няма нічога лягчэйшага, як... высадзіць ix адтуль, i будзе супакой. Альбо ўважаецца, што закіды, скіраваныя супраць ix, ёсьць фальшывыя, тады ніхто ня мае права зьдзекавацца з ix, праз чатыры гады не адказваць на запытаньні, наражаючы праз гэта на матэрыяльная страты. Але не! Якраз выбіраецца спосаб найменш кансэквэнтны, найбольш раздражняючы, які ўводзіць фэрмэнт» [153].
У траўні 1937 г. Апостальскі Пасад выдаў новую інструкцыю аб праводжаньні ўсходне-каталіцкае працы. У ёй, між іншым, быў пункт, які казаў аб неабходнасьці карыстацца ў працы моваю таго народу, у асяродзьдзі якога яна вядзецца. На старонках польскае нацыяналістычнае прэсы i так моцныя атакі супраць усходняга каталіцызму набралі новае сілы i заўзятасьці. Ведамы езуіт а. Урбан сэнс тых атакаў коратка схарактэрызаваў так: «Ад Каталіцкае Царквы жадаецца зрады яе пасланьніцтва... Рэлігія на службе палітыкі гэта грунт, на якім родзіцца аблуда» [154]. Характэрна, што, калі гаварылі i пісалі аб новай інструкцыі, яна яшчэ цэлы год ляжала ў біскупскіх канцылярыях неапублікованаю, a калі ў 1938 г. зьявілася ў прэсе, дык варожая да вунійнае акцыі прэса выкарыстала гэтую нагоду, каб паўтарыць яшчэ раз свае напасьці [155].
Раўначасна з узмацненьнем атакаў супраць усходняга каталіцызму збольшылася i прыдзірлівасьць польскае адміністрацыі. У 1938 г. быў спынены беларускі рэлігійны часапіс айцоў-езуітаў «Да Злучэньня» i за ягоным рэдактарам а. Антонам Неманцэвічам устаўлена паліцыйны нагляд. Калі ён летам 1938 г. прыехаў адведаць параха ў Гародне на Палесьсі, дык паліцыя яго вылегітымавала як нейкага падазронага крыміналіста.
У 1938 i 1939 гг. выступленьні польскае адміністрацыі супраць усходняга каталіцызму прымаюць амаль неверагодныя формы як для каталіцкае дзяржавы. Узьнялася акцыя разбураньня старых павуніяцкіх сьвятыняў на беларускіх i ўкраінскіх землях. За кароткі час было збурана каля 140 сьвятыняў. Пратэстацыйны пастырскі ліст Львоўскага мітрапаліта Я.Э. Шэптыцкага польская ўлада сканфіскавала, а польскія каталіцкія біскупы маўчалі. Вяршком выступленьня польскае адміністрацыі было запячатаньне ў ліпені 1939 г. усходне-каталіцкае капліцы разам з Найсьвяцейшымі Дарамі ў вёсцы Ўгрынічы на Палесьсі. У зьвязку з гэтым а. Урбан мусіў з сумам сьцьвердзіць, што ў каталіцкай Польшчы па загаду польскае адміністрацыі «Господ Ісус знайшоўся ў арышце» [156].
Прычыны варожасьці польскага ўраду i адміністрацыі да ўсходняга каталіцызму былі ясныя: ён стаяў на перашкодзе да палянізацыію Гэты факт мусяць сьцьвердзіць нават людзі крайней варожыя да каталіцызму. Напрыклад, успамінаны ня раз Ніколаеў піша: «Словам, усё гатова к палянізацыі i пераводу ў каталіцтва, а тут якісьці ўсходні абрад з яго ахаронаю нацыянальнасьці» [157]. Зрэштаю, на гэтую тэму ў «Dzieńniku Wileńskim» выразна пісалася, што «Крэсы ўсходнія... гзта сфэра нашае культурнае экспанзіі, i тут, якія б ня былі намеры ў вуніяцкага сьвятара, яны павінны стрэнуцца з нашым самымі рашучым i рэзкім запярэчаньнем» [158].
Так пісалі крайнія польскія нацыяналісты, але нават i спаміж палякаў, шчырых каталікоў, было нямала такіх, што: «Ва ўсходнім абрадзе бачылі небясьпеку для польскасьці i баяліся вынарадаўленьня палякаў, а магчыма, нават i да самога абраду ня даверу. Адгэтуль лісты да Апостальскага Пасаду, палемічныя артыкулы, брашуры... Нам кажуць: Рым турбуецца перадусім аб рэлігійным баку, мы так жа аб ім дбаем, але як палякі маем яшчэ да таго на ўвеце нацыянальную справу ня можам згадзіцца на мэтады місійнае акцыі, якія супраціўляюцца найбольш жыцьцёвым інтарэсам народу» [159].
Трэба з сумам сьцьвердзіць, што некаторыя нават высокапастаўленыя польскія каталіцкія сьвятары на Беларусі былі шмат горшымі ворагамі ўсходняга каталіцызму, чым сьвецкія палякі-нацыяналісты. Ужо перш успаміналіся імёны канонікаў Бародзіча і Любянца. Акрамя пісаніны яны шмат агітавалі пры розных нагодах. Іншыя ня выступалі варожа, але тым ня менш страшэнна шкодзілі, пашыраючы ў народзе пагляд якойсьці ніжэйшасьці ўсходняга абраду. Калішні прафэсар Віленскае Духоўнае Сэмінарыі, а цяпер раднік пры польскай амбасадзе ў Ватыкане, які добра ведае афіцыяльны польскі пагляд на справу, называе Ўсходне-каталіцкую Царкву якоюсь «пасярэдняю формаю» [160].
Вышэйпералічана частка i толькі важнейшых фактаў, якія выяўляюць сапраўдныя адносіны палякаў i да вунійнае акцыі i да самое усходне-каталіцкае Царквы. У іхным сьвятле кожны можа быцыць ясна, як на далоні, да якое ступені ёсьць фальшывым і бязглуздым выказваньне расейскае прапаганды, быццам навейшая вунійная акцыя на Беларусі была польскім творам. Калі апісваны ў гэтым разьдзеле пэрыяд дачакаецца больш дакладнага апісаньня, тады яшчэ з большаю яснасьцю выявіцца поўная беспадстаўнасьць варожае супрацьвунійнае прапаганды.
СТАНОВІШЧА РЫМУ АДНОСНА ПОЛЬСКАЕ РЭЛІГІЙНАЕ ПАЛІТЫКІ
У жыцьці народаў здараюцца выпадкі, калі іхныя дзяржаўныя кіраўнікі будуюць свае палітычныя пляны, якія ў некаторых пунктах не заўсёды годзяцца з Хрыстоваю навукай. Яскравым прыкладам такое нязгоды была, а часткава нават i сёньня ёсьць прапаганда нашых суседзяў з аднаго боку польскае, а з другога - рускае веры. I гэта дзеяцца тады, кал i да Праваслаўнае Царквы належыць больш дзясятка народаў з пераважаючым процантам праваслаўных i калі Каталіцкая Царква мае ў ліку сваіх вернікаў у большай ці ў меншай колькасьці прадстаўнікоў амаль усіх народаў сьвету. Больш таго - на працягу гісторыі ніводзін папа ня быў польскае нацыянальнасьці. Дзеля гэтага само сабою напрошваецца пытаньне: як жа адносіліся ў Ватыкане да польскае прапаганды, што несла каталіцызм на нашы землі як польскую веру? Адносілася нэгатыўна.
Вузкі нацыяналізм супярэчыць духу Каталіцкае Царквы. Яна заснаваная Хрыстом для ўсіх народаў; у Ёй ёсьць мейсца для ўсіх i неабмежаванае поле для разьвіцьця духовых вартасьцяў кожнага народу. У лоне Каталіцкае, гэта значыць Сусьветнае Царквы кожны народ мае права для захаваньня сваіх асаблівасьцяў, i ў гэтым значэньні кожны народ мае права мець сваю Царкву. Калі ж польскія палітыкі i нацыяналісты, карыстаючы самі з гэтага права, адмаўлялі яго беларусам, нішчучы беларускую Каталіцкую Царкву абодвых абрадаў, дык рабілі гэта ў імя сваіх фальшывых паглядаў, алё ніколі ў імені вышэйшага кіраўніцтва Каталіцкае Царквы - Апостальскага Пасаду.
З гісторыі Царквы ведама, што Апостальскі Пасад у меру сваіх сілаў i магчымасьцяў спрыяе кожнаму народу i так жа ў меру сваіх сілаў, калі сьцьвердзіць шкодную рэлігійную палітыку нейкага народу, выступае супраць яе. Супраць польскае рэлігійнае палітыкі Апостальскі Пасад на працягу вякоў выступаў даволі часта. Калі ў беларускім грамадзтве гэтыя выступленьні мала ведамыя i нават няшмат каму ведамыя былі ў самой Польшчы, дык цяперашняя камуністычная польская ўлада выкарыстоўвае гэныя выступленьні для свае супрацькаталіцкае прапаганды, абвяшчаючы Ватыкан i каталіцкую ерархію ў Польшчы ворагам польскага народу [161] i публікуючы на гэтую тэму цэлы рад кніжак i брашураў [162]. Трэба, аднак, засьцерагчыся, што ў тых публікацыях, як гэта звычайна бывае ў бальшавіцкай прапагандзе, шмат фактаў страшэнна перакручана, i калі тут успамінаецца аб гэных публікацыях, дык толькі таму, што яны агулам зьявіліся.
Немагчыма тут пералічаць усе факты нязгоды з доўгавяковае гісторыі адносінаў між Ватыканам i Польшчаю, калі на гэтую тэму ўжо апублікована цэлыя томы.
Нас найбольш цікавіць асабліва гісторыя апошніх дзясяткаў гадоў як найбольш актуальная; i вось варта ўвагі, што адносна гэтага пэрыяду варожы да Польшчы i да каталіцызму расейскі дасьледнік вымушаны быў сказаць: «Рым супраць насільнага апалячваньня - гэта праўда, бо вельмі дорага прыходзілася плаціць Рыму за гэткую палітыку Польшчы» [163].
Зразу мела, што з факту аднаўленьня польскае дзяржавы Рым быў задаволены; як-ніяк, Польшча была дзяржаваю з пераважаючым працэнтам каталіцкага насельніцтва i з каталіцкімі традыцыямі. Аднак у шматлікіх адносінах польскія кіруючыя колы ў сваіх адносінах да каталікоў няпольскае нацыянальнасьці моцна кампрамітавалі Апостальскі Пасад, i на гэтым тле паўставалі шматлікія канфлікты. Добра паінфармаваны францускі палітык Пэрно ўжо ў 1924 г. пісаў аб доўгатрывалай нязгодзе між Польшчаю i Ватыканам, дзеля таго, што Варшава кампрамітуе стараньні Апостальскага Пасаду [164]. Найгалаўнейшаю прычынаю гэтае нязгоды было якраз тое, што Апостальскі Пасад выступаў у абароне ўсходняга каталіцызму. Той жа Пэрно гаворыць: «У асяродзьдзі, блізкім да папы, скаржыліся на Польшчу за яе няпрыхільныя адносіны да ўсходніх каталікоў летувісаў, беларусаў i ўкраінцаў: крайні лятынізм палякаў кепска годзіцца з сучаснымі тэндэцыямі i дырэктывамі папскае палітыкі» [165].
А б палажэньні на Беларусі ў Рыме ведалі даволі добра. Пасьля свайго падарожжа па Беларусі ў 1907 г. Львоўскі мітрапаліт Я.Э. Шэптыцкі дакладна паінфармаваў папу аб рэлігійным становішчы на Беларусі i суседніх краінах, a ў 1917 г. «папа Бэнэдыкт XV асабіста запатрабаваў інфармацыяў аб палажэньні на Беларусі i Ўкраіне. На яго запытаньне Львоўскі архіяпіскап Я.Э. Андрэй Шэптыцкі, мітрапаліт усходніх каталікоў у Галіцыі, яму пераслаў дакладную справаздачу ў чэрвені 1917 г... i ў далейшым прадаўжаў інфармаваць Апостальскі Пасад» [166].
Акрамя мітрапаліта Шэптыцкага было яшчэ шмат іншых крыніцаў інфармацыі; між імі былі прыхільныя i няпрыхільныя для Беларусі. Аднак у Рыме ведалі цану адных i другіх, i ўжо ў 1922 г. пачуліся моцныя галасы, што на няпольскіх абшарах неабходна ачысьціць каталіцызм ад польскага нацыяналізму. Згодна з гэтым паглядам адноўліваная пасьля 1925 г. каталіцкая ерархія на абшары СССР у сваёй большасьці была ўжо няпольская. Нованазначаныя ерархі на волі былі вельмі мала, бальшавікі ix даволі хутка арыштоўвалі, суправаджаючы гэтую акцыю нападамі на Рым. I было дзіўна, што ў тым жа часе, хоць з іншых матываў, польская нацыяналістычная прэса алярмавала польскую грамадзкую апінію супраць Рыму за тое, што на Усходзе адбіраецца ад Польшчы манаполь на каталіцкае прадстаўніцтва.
З сваімі ўнутрана польскімі каталіцкімі праблемамі польскі ўрад так жа меў немалыя разьбежнасьці з Ватыканам, але гэта зусім не належыць да нашае тэмы. Аднак, бяручы ўсё разам, дыплёматычныя адносіны Польшчы да Ватыкану ўсьцяж завастраліся. Калі 26.ХІІ.1937 г. памёр Уладыслаў Скрынскі, польскі амбасадар пры Ватыкане, дык польскі ўрад у знак свайго незадаволеньня ня выслаў новага амбасадара, а ягоныя абавязкі даручыў выконваць звычайнаму шаржэ д'афэр Станіславу Янікоўскаму. Гэта была пагроза для Ватыкану, што дыплёматычныя адносіны вісяць на валаску. Аднак у Ватыкане не зьлякаліся гэтае пагрозы, i калі ў сакавіку 1938 г. польскі міністар замежных справаў Бэк, які найбольш інсьпіраваў супрацьватыканскую палітыку Польшчы, будучы ў Рыме, прасіў аўдыенцыі ў Сьвяцейшага Айца Пія XI, дык атрымаў катэгарычную адмову [167].
У гэтым жа часе польскі ўрад плянаваў утварэньне каталіцкае дыяцэзіі лацінскага абраду ў Станіславе. Апостальскі Пасад з гэтае нагоды пастанавіў скарыстаць i паставіць на парадак дня ўтварэньне каталіцкае епархіі ўсходняга абраду ў Коўлі, бо да гэтага часу Апостальскі Візытатар для каталікоў Усходняга абраду на Валыні i Беларусі Я.Э. Мікалай Чарнэцькі дзеля супраціву польскага ўраду ня меў ніякае юрысдыкцыі. Пры гэтай нагодзе выявілася, як вялікія был i разьбежнасьці між Ватыканам i польскім урадам. Польскі падсакратар стану Ян Шэмбэк у сваіх успамінах падае вельмі цікавую гутарку, якую ён меў на гэтую тэму з апостальскім нунцыем Я.Э. Картэзі 27.X. 1938 г.: «Я даручыў яму (Апостальскаму Нунцыю) нататку (разам з картаю) адносна справы падзелу Львоўскае архідыяцэзіі з аседкам у Станіславе. Пры гэтым я падаў Нунцыю цэлы рад дадатковых выясьненьняў. Ён прыняў нататку бяз ніякіх спэцыяльных увагаў.
Наступна я яму заявіў, што хачу навязаць гутарку да нашае прыватнае папярэдняе размовы адносна ўтварэньня дыяцэзіі бізантыйска-славянскага абраду ў Коўлі. Ужо з мае папярэдняе рэакцыі адносна яго прапазыцыі ён мог зразумець, што я адношуся да такога праекту нэгатыўна. Нунцый адказаў кіўком галавы. Хочучы, аднак, спраўдзіць мае пагляды, я перадумаў гэтую справу i хочу сёньня пераказаць яму ў чыста прыватнай форме наступнае: Я дайшоў да перакананьня, што ўтварэньне такое дыяцэзіі зусім немагчымае, ды ніхто ў Польшчы гэтага ня прыйме i ніякі польскі ўрад не прайшоў бы праз падобныя цяжкасьці. Да таго стаўленьне гэтае справы ня можа аблягчыць суадносінаў між урадам i Ватыканам.
Нунцый, выразна вельмі незадаволены маім асьведчаньнем, адказаў, што падобныя аргумэнты чуў з вуснаў д-ра Баркоўскага (тагачаснага начальніка аддзелу веравызнаньняў у Міністэрстве Асьветы i Веравызнаньняў), міма гэтага, аднак, мусіць сьцьвердзіць, што рэлігійныя адносіны, якія пануюць на ўсходніх крэсах трэба прызнаць за немагчымыя, дзеля гэтага паўстае неабходнасьць урэгуляваць сытуацыю. На абшарах усходніх крэсаў пануе стан рэлігійнага прасьледаваньня. З боку ўлады робіцца ўсё для лацінскага абраду i праваславія, a бізантыйска-славянскі абрад прасьледуецца» [168].
Нямаведама, як бы разьвіваліся далейшыя суадносіны між польскім урадам i Апостальскім Пасадам, каб на палітычным кругазоры не пачалі зьбірацца грозныя хмары. Калі ўжо поўным ходам ішла падрыхтоўка да вайны, у ліпені 1939 г. польскі ўрад прыслаў у Ватыкан свайго амбасадара Казімера Папэ, але свае рэлігійнае палітыкі не зьмяніў, бо ўжо ня было калі.
З вышэйпералічаных фактаў хоць ix i падана толькі невялікая колькасьць, можна ясна бачыць, што за ўсе злоўжываньні на рэлігійнай ніве, якія дзеяліся на Беларусі пад прыкрыцьцём каталіцызму, нясе адказнасьць перад Богам i перад народам польскі ўрад, a ніколі вышэйшае кіраўніцтва Каталіцкае Царквы, якое рашуча выступала супраць тых усіх бясчынстваў.
На заканчэньне варта ўспомніць зусім сьвежыя факты з адносінаў Ватыкану да Беларусі i да беларусаў. Час i абставіны, калі яны зроблены, маюць асаблівую вымову. У 1942 г. Сьвяцейшы Айцец Пій XII у ліку наваствораных Экзархатаў усходняга абраду зацьвердзіў так жа i Беларускі Экзархат [169], гэтым самым кладучы канец юрыдычным умяшаньням польскае ерархіі ў беларускае ўсходнекаталіцкае жыцьцё. Дзякуючы падтрыманьню Рыму, для беларускае эміграцыі былі выданы малітоўнікі для вернікаў усходняга i лацінскага абраду, зьявілася беларуская каталіцкая пэрыядычная прэса на эміграцыі. Дзе толькі знайшліся беларускія каталіцкія сьвятары, там былі ўтвораны беларускія рэлігійныя місіі на такіх самых правох, як падобныя місіі для дзяржаўных народаў. Ватыканскае радыё першае ў вольным сьвеце пачало перадаваць рэгулярныя беларускія аўдыцыі. Беларускія студэнты на каталіцкіх унівэрсысэтах атрымоўваюць помач нароўні з студэнтамі іншых народаў. У міжнародных каталіцкіх арганізацыях, калі толькі ёсьць адпаведныя беларускія арганізацыі, дык ня сустракаюць ніякіх перашкодаў, калі яны жадаюць туды прыступіць. Для беларусаў-каталікоў у Заходняй Эўропе назначаны асобны Апостальскі Візытатар.
Будучыня народаў ведамая толькі аднаму Богу, але кожны народ з свайго мінулага можа i мусіць выцягнуць навуку для будаваньня будучыні, тое ж мусім зрабіць мы, мусяць гэта зрабіць так жа i нашы суседзі; да гэтага змушае ўсіх сучаснае жудаснае палажэньне так Каталіцкае, як i Праваслаўнае Царквы за зялезнаю заслонаю.
[1] P. Athanasius Welykyj OSBM. S.Josaphat hicromartyr. Documenta Romana beatificationis et canonisationis. Vol. I. Roma, 1952. S. XXI.
[2] Дзеян. Апост. 2, 6-12.
[3] Милюковъ П. Очерки по исторіи русской культуры. - Парижъ, 1931. Том II, ч. 1. - С. 27.
[4] Прот. Шмеман А. Исторический путь Православия. - Нью-Йорк, 1954. - С. 351.
[5] Прот. Шмеман А. Исторический путь Православия. - Нью-Йорк, 1954. - С. 351.
[6] Тамсама. С. 1477.
[7] Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы. - М., 1954. Т. III. - С. 413.
[8] Патриарх Сергий и его духовное наследство. - М., 1947. - С. 45.
[9] Eugen Sakowicz. Cerkiew Prawosławna w Polsce podczas Wielkiego Sejmu 1788-1792. «Prawosławne Teologiczne Rozprawy». - Warszawa, 1935. - S. 79; «Калосьсе», №2(11), Вільня, 1938, с. 110.
[10] «Русскій архивъ», № 9, М., 1868, С. 1359; Wielhorski Wł. Litwini, Białorusini i Polacy w dziejach kultury W.Ks.Litewskiego. - London, 1951. - S. 60.
[11] Adrien Boudou S.J. Le Saint-Siege et la Russie. Т. II. - Paris, 1925. - S. 353.
[12] Полное собраніе законовъ Россійской імперіи. С.-Петербургь, 1831. Т. V, отд. 2,. паз. 9908. -С. 27.; «О воспрешеній Духовенству Римско- Католическаго исповеданія обращать людей Православнаго исповсданія вь свою веру». Там жа паданы i кары за гэта.
[13] Татищевь С. Императоръ Александрь II. Его жизнь и царствованіе. - С.-Петербургъ, 1903. Т. II. - С. 24.
[14] Boudou А. Ор. Cit. S. 362.
[15] Зарнов Н. Вселенская Церковь и Русское Православие. - Париж, 1952. - С. 213-214.
[16] Записки Іосифа, митрополита Литовскаго. - С.-Петсрбургъ, 1883. Т. I.; «Крывіч», № 2 (8), Коўна, 1924, с. 32.
[17] Руководство къ изысканію древностей въ Западной Руси. «Виленскія Губернскія Ведомости», 1846, №№ 17-19.
[18] Шлюбскі А. Доля кнігасховішчаў i архіваў. «Крывіч», № 1 (9), Коўна, 1925, с. 18-68.
[19] Красовицкій П. Памятники церковной старины въ Витебской губерніи и ихъ охраненіе. «Полоцко-Витебская старина». - Витебскъ, 1911. Кн. I. - С. 44.
[20] Красовицкій П. Назв. твор. С. 47.
[21] Хроника моей жизни. Автобиографйчсскіс записки Высокопреосвященного Саввы, Архиепископа Тверскаго. М., 1876 i дал. 6 томаў.
[22] Сапуновъ А. Памятники времёнъ древних и новейшихъ въ Витебской губерній. - Витебскъ, 1903. - С. 16.
[23] Сапуновъ А. Полоцкій Софійскій Соборъ. - Витебскъ, 1888.
[24] «Наша Ніва», № 2, 13 (26) стычня 1907 г. «З Беларусі i Літвы».
[25] Навіна А. На дарозе да новага жыцьця. «Маладая Беларусь». - С.-Пецярбург, 1912. Сшытак I. - С. 31.
[26] Тальбергъ Н. Святая Русь. - Парижь, 1922. - С. 127.
[27] Милюковъ П. Очерки по исторіи русской культуры. - Парижь, 1931. Т. ІІ,ч.І. - С. 174.
[28] Глядзі, напр.: Титлинов Б. Православие на службе самодержавия в русском государстве. - Ленинград, 1924; прот. Введенский А. Церковь и государство. - М., 1923.
[29] Пісьмо Патрыярха Ціхана Старшыні Рады Міністраў Беларускай Народнай Рэспублікі. «Беларускі Сьцяг», № 1, Коўна, 1922, с. 27-28.
[30] Священникъ М. Положеніе церкви въ Советской Россіи. - Іерусалимъ, 1931. - С. 61.
[31] Прот. Шмеман А. Исторический путь Православия. - Нью-Йорк, 1954. - С. 340.
[32] Правда о религии в России. - М, 1942. - С. 59.
[33] The Eastern Church in Poland. - London, 1942. - P. 38.
[34] Дорошенко Д. Православна Церква. - Берлін, 1940. - С. 58.
[35] Попов A. Гоненіе на православіе и русских в Польше в XX веке. - Белград, 1937. - С. 28.
[36] Тамсама. С. 35.
[37] «Głos Prawosławny». London.
[38] Архіепіскап Бэнэдыкт. Палажэньне Беларускай Праваслаўнай Царквы на эміграцыі. «Беларускі Царкоўны Голас», № 1, Тырегайм, 1946, с. 2-5.
[39] Напрыклад, у № 10 ёсьць артыкул: «Долой ненавистное знамя «Погоня», да здравствует наше славное белое со св.Георгием Победоносцем, белорусское знамя!» С. 19.
[40] Як прыклад можа служыць зацемка: «Кривицкая Автокефальная Православная Церковь». «Православная Русь», № 1, 1950, с. 11.
[41] Прот. Польскій М. Каноническое положеніе высшей церковной власти въ СССР и заграницей. Троицкий монастырь, 1948.
[42] «Православная Русь», № 11 (415), 1.06.1948, с. 12.
[43] Свящ. Тышкевічь С. Христіанская любовь къ отечеству. «Bеpa и Родина», - Лион, 1924.
[44] Свящ. кн. Волконскій А. Католичество и священное преданіе Востока. - Парижь, 1933. - С. 14-19.
[45] Виленскій В. Черты идеологіи русско-католичсскаго движенія, - Ужгород, 1928. -С. 24.
[46] Theiner August. Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumąuc finitimarum. Romae, 1861. Tomus sec, star. 278.
[47] Ластоўскі В. Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі. - Коўна, 1926. - С. 182; «Какъ ся мша чтеть римскимъ обычаемъ Ma (т) це Божіей»; «О оустани Кристусове изъ мсртвыхъ» i інш.
[48] Przyałgowski W. Żywoty biskupów Wileńskich. - St.Petersburg, 1860.
[49] Bruckner A. Dzieje kultury polskiej. - Warszawa, 1939. Tom II. - S. 357. Кажа, што ў адной толькі Наваградчыне арыяне забралі каля 650 праваслаўных цэркваў. Іншы польскі гісторык Красінскі ў працы, прысьвсчанай Вільні, кажа, што на 600 шляхоцкіх родаў у Наваградчыне толькі 12 засталося праваслаўнымі, іншыя перайшлі ў пратэстанцкія сэкты.
[50] Kot St. Budny Szymon. «Polski Słownik biograficzny». - Kraków, 1837. Tom III. - S. 96-99. Там жа падана бібліяграфія твораў С.Буднага.
[51] Kot St. La reformation dans lc Grand-Duche de Lithuanie, facteur d'occidentilisation culturelle. («Annuaire dc 1'Institut de Philologie et d'histoire orientales et slaves»). Tome XII. «Pankoplia». - Bruxelles, 1953. - S. 201-261.
[52] Nagrodzki Zygmunt. Rola duchowieństwa katolickiego w godzinach prób i cierpień na terenie Litwy i Białej Rusi 1863-1883. - Wilno, 1935.
[53] Palmieri P. La Chiesa Russa. - Firenze, 1907. Т. I. - S. 725.
[54] Czuzoff V. La conversion de la Russie et le clerge polonais («Revue catholique des Eglises»). - Paris, 1908. Т. V. - S. 449-964; P.A. Mohl S. J. Polacy przeszkoda do unii Wschodu z Zachodem? Odpowiedź autorowi dzieła «La Chiesa Russa». - Kraków, 1908. Zjavilisia tak-ża artykuły u casapisie «Przegląd polski», u hazecie «Czas» i inś.
[55] Palmieri P. A propos de «La conversion de la Russie et le clerge polonais» («Revue catholique des Eglises»). - Paris, 1908. T.V. - S. 553- 564, a tak-ża u hazecie «Czas».
[56] Навіна А. На дарозе да новага жыцьця. «Маладая Беларусь». Сшытак I. - Пецярбург, 1912. - С. 27.
[57] Ks. Stankević Adam. Biełaruski Chryścijanski Ruch. - Vilnia, 1938. Cytuju pavodla: «Chryścijanskaja Dumka». Vilnia, 1938, № 11 (159) i dal.
[58] Kc. Станкевіч A. Прафэсар Браніслаў Эпімах-Шыпіла. - Вільня, 1935.
[59] Карский Б. Белоруссы. Т. III, ч. 3. - Петроград, 1922. - С. 167.
[60] Навіна A. Op.cit. С. 27.
[61] «Krynica», № 12. Miensk, 1919. Karespandencyja «Z Miensku». Pavodla: «Chryścijanskaja Dumka». Vilnia, 1.VI.1938, № 16 (164), s. 6.
[62] Ks. Stankević A. Biełaruski Chryścijanski Ruch. - Vilnia, 1938.
[63] Ks. Stankevic A. Op.cit.
[64] Ks. Stankevic A. Op.cit.
[65] «Крывіч», № 9, Коўня, 1925, с. 97.
[66] «Селянская Доля», № 1, чэрвень 1921, с. 22.
[67] Wilanowski В. Ustępstwa ze strony Kościoła na rzecz państwa. - Wilno, 1927.
[68] Шутовіч Я. Ксёндз Адам Станкевіч. У 25-я ўгодкі сьвяшчэнства i беларускай нацыянальнай дзейнасьці. - Вільня, 1940. - С. 46.
[69] Конкордат. «Крывіч», № 9, Коўня, 1925, с. 97-98.
[70] Kaczan Р. Situation religieuse de Blancs-Ruthens catholigues en Pologne. «Natio». Revne consacree aux problemes des minorites en Pologne (U ćatyroch movach). Warszawa, 1927, № 7-8, s. 78.
[71] Kaczan P. Op. cit. S. 70.
[72] Kaczan P. Op. cit № 3-4, s. 146.
[73] Kaczan P. Op. cit. № 7-8, s. 96.
[74] Ks. Stankević A. Op. cit. («Chryścijanskaja Dumka», № 27 (175), Vilnia, 1938, s. 6.)
[75] «Китеж», № 1-3, Варшава, 1929 (у зьвязку з адным артикулам, які зьявіўся ў «Wiadomości Archidiecezalne Wileńskie», № 5, 1929.).
[76] Ks. dr. prof. Tarasević J. Na Baćkauśćynu. - Vilnia, 1936.
[77] «Chryścijanskaja Dumka», № 4 (106), Vilnia, 1935.
[78] Глядзі: «Беларуская Крыніца», № 40, Вільня, 1935; «Шлях Моладзі», год VII, № 12 (85), Вільня, 1935, с. 15.
[79] «Церква i Нарід». - Крем'янець, 1938. - С. 140.
[80] Напр.: «Ilustrovany Kurjer Codzienny», з дня 26.VI.1938 г. закідаў беларускім айцом-марыянам камунізм.
[81] о. Urban J. Monachomachija w Drui. «Oriens», № 4, Kraków, 1938.
[82] Kot St. La Reforme dans le Grand-Duche de Lithuanie, Facteur d'occidentalisation culturelle. Anauaire de Plnstitut de Philologie etd'Hrstoire Orientale et Slaves. Т. XII. ПАГКАРПЕІА. - Bruxelles, 1953. - S. 238.
[83] Lukoszewicz J. Historja szkół w Koronę i w Xięstwie Litewskim od najdawniejszych czasów do 1794 г. Т. III. - Poznań, 1854.
[84] Глядзі: «Божым Шляхам», № 60, с. 23.
[85] Карскій Е. Белоруссы. Т. I, ч. 1. - Вильно, 1904. - С. 401.
[86] Theiner A. Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finimitarum historiam illustratia. Т. III. - Romae, 1863. - S. 257-258.
[87] Архіў Ват. Фонду Боргэзэ ІІІ. Паводля о. д-ра А.Великий. I ще раз до причини украінського католицизму (УніТ). «Шлях», 28.ХІІ.1952.
[88] Lescoeur Р. LEglise catholique en Pologne Ed. 2. Т. Г. - Paris, 1876. - S. 33.
[89] Gepin A. Żywot S.Josafata Kuncevicza rit gr. opowiedziany na tle Historyji Kościoła Ruskiego z przedmova x. Kalinki. - Lwów, 1885. - S. 274.
[90] Haraszewicz M. Annales Ecclesiae Ruthenae. - Lemberg, 1862. - S. 289.
[91] x.bisk. Likowski E. Unia Brzeska. - Poznań, 1896. - S. 313-320.
[92] Projet sur les moyens a employer pour exterminer le culte GrecoRusse Catholique d'Orient dans les próvinces Russes Occidentales, presente aux Etats de Pologne vers la fin du XVIII siecle par un P.Jesuite. Traduit par S.Sulema. - Leipzig, 1863. - S. 5.
[93] x.bisk. Likowski. Unia Brzeska. - Poznań, 1896. - S. 303.
[94] Trenos ... czyli lament jednej swietey, powczechney, apostolskiey wschodniey Cerkwil z objaśnieniem dogmat wiary przez Theopfila Orthologa. - Wilno, 1610. - S. 15.
[95] Энцыкліка Сьвяцейшага Айца папы Пія XII з нагоды 350-х угодкаў прыяднаньня Беларускае i Ўкраінскае Царквы да Апостальскага Пасаду. - Рым, 1946. - С. 14-15.
[96] Кс. Станкевіч A. Хрысьціянства i Беларускі Народ. - Вільня, 1940.
[97] Hałecki O. U zrodel polskich uprzedzeń wobec akcji unijnej. «Oriens». R. I., zesz. I. - Kraków, 1933. - S. 8-10.
[98] Lewicki К. Sprawa unij Kościoła Wschodniego z Rzymskim w polityce dawnej Rzeczypospolitej. «Sprawy narodowościowe». Т. VII. - Warszawa, 1933.
[99] Kossowski A. Blaski i cienie unii kościelnej w Polsce w XVII-XVIII w. w świetle zrodeł archiwalnych. - Lublin, 1939.
[100] Borschak E. La legende historique de l'Ukraine Istoria Rusov. - Paris, 1949. - S. 180.
[101] Записка архіепископа Евгенія Булгариса о лучшемъ способе возсоединенія уніатовъ съ православною церковью. «Христіанское Чтеніе». - С.-Петербургь, Іюль, 1887. - С. 19-93.
[102] M.J.Rouet de Journel S.J.Nonciatures de Russie d'apres les documents autentiques. Citta del Vaticano 1922-1952.
[103] Loret M. Koscioł Katolicki a Katarzyna II. - Kraków-Warszawa, 1910.
[104] Loret M. Op. cit.; Горючко П. Изъ исторій возсоединенія уніатовь Белоруссіи 1795-1805 годовъ. «Труды Кіев. Дух. Акад.», 1902.
[105] (Theiner A.) Vicissitudes de TEglise Catholique des deux rites en Pologne et en Russie, par un pretre de la congregation de l'Oratorie, precede d'un avant-propos par le comte de Montalambert. Т. I. - Paris, 1843. - S. 215.
[106] P.Martinov S.J. Le plan d'abołition de 1'Eglise greque-unie. «Etudes religieuses». - Paris, 1873.
[107] Семашко I. Митрополить Литовскій. Записки. Т. I. - СПб., 1883. - С. 74-80.
[108] Allocuzione delia Santita di... Gregorio P.P. XVI... Seguita da una Esposizione corredata di documenti sulle incessanti cure delia stessa S.S. a riparo dei gravi mati da cui e afflitta la Religione Cattolica negli J. e R.Domini di Russia e Polonia. - Roma, 1842.
[109] Семашко I., Митрополить Литовскій. Записки. Т. I. С. 119.
[110] Мельгунов С. Из исторіи религіозно-общественных движеній в Россіи в XIX в. 1919. С. 89; Проф. Шабатин И. Из истории воссоединения белорусских униатов. «Журнал Московской Патриархии», № 11,1951, с. 53.
[111] Морошкин М. Возсоединеніе Уніи. 1872. С. 91; Семашко И. Записки. Т. I. С. 132.
[112] Adrien Boudou S.J. Le Saint-Siege et la Russie. Т. I. - Paris, 1922. - S. 227.; Stcherbatov. Le Feldmarechal prince Paskievitsch, sa vie politique et militaire. Т. V. - Pbg., 1898. - S. 158.
[113] Проф. Шабатин И. Из истории воссоединения белорусских униатов. «Журнал Московской Патриархии», № 11, 1951, с. 56.
[114] Больш абшырныя з ix: Кояловичъ М. Йсторія возсоединенія Западно-русскихъ Уніатовь старых времен. -СПб., 1873; Морошкинъ М. Возсоединеніе Уніи, 1873; Шавельский Г. прот. Последнее возсоединеніе съ Православной Церковью уніатовь Белорусской епархіи (1833-1839). - СПб., 1910.
[115] Батюшковъ П. Белоруссія и Литва. - С.-Петербургъ, 1890. - С. 362.
[116] Як прыклад могуць служыць кнігі: Михневич Д. Очерки из истории католической реакции (Иезуиты). - Москва, 1953.; Шейнман М. Краткий очерк истории папства. -Москва, 1952.
[117] Николаев К. Восточный обряд. - Париж, 1950. - С. 99.
[118] Boudou Adrien. S.J. Le Saint-Siege et la Russie. Т. I. S. 226.
[119] Les Martyrs uniats en Pologne, recits des dernieres persecutions russes, publies d'apres des documents originaux par R.P. Dom Theophile Berengie. - Paris, 1868 i ins.
[120] Les Martyrs... S. 59-87; Lescoeur P. L'Eglise catholique en Pologne sous le gouvernement russe, 2-me Ed. Т. I. - Paris, 1876. - S. 175-177.
[121] Sprawa Dzierwanowska (O prześladowaniu unitów na Białorusi i raport rządowy o tern). «Wiadomości Polskie», 1859, s. 211; 1860, s. 7.
[122] (Theiner A.) Vicissitudes... Т. I. S. 250. Т. II. S. 330.
[123] Boudou A. Op. cit. Т. II. S. 91.
[124] Проф. Гернет M. История царской тюрьмы. Т. III. - Москва, 1952. - С. 330.
[125] Pernot М. Le Saint Siśge. L'Eglise catholique et la Politique mondiale. - Paris, 1924. - S. 174.
[126] Halecki O. U zrodeł polskich uprzedzeń wobec akcji unijnej. «Oriens», Kraków, styczeń-luty, 1933. Zesz. I, s. 8-10.
[127] Луцкевіч A. Мітрапаліт Шэптыцкі i беларускі рух. «Богословія». - Львів, 1926. Т. IV, кн. 1 - 2. - С. 46.
[128] Луцкевіч A. Op. cit. С. 47.
[129] Дакладней глядзі аб гэтым у «Божым Шляхам», № 63. с. 7, а так жа: о. Адам Солодух. Митрополит А.Шептицький i уніоністичні змагання на Білій Руси. «Богословія». - Львів, 1926. Т. IV. кн. 1-2. - С. 89-94.
[130] Stankević A. Biełaruski Chryścijanski ruch. - Vilnia, 1938. («Chryścijanskaja Dumka», № 19 (167)., Vilnia,10.VII.1938, s. 4.)
[131] Карскій E. Белоруссы. - Варшава, 1908. Т. III, ч. 3. - С. 400.
[132] Архіў Беларускага Ўсходнекаталіцкага Экзархату. Ліст а. Фёдарава да Я.Э. мітрапаліта А.Шэптыцкага з 27.VI.1922 г.
[133] Annuario Pontificio per Гаппо 1923. - Roma, 1923. - S. 173; E.C. Annuaire Pontifical catholique XXVI Anne. - Paris, 1923. - S. 278 i nast.
[134] о. Адам Солодух. Митрополит А.Шептицький i уніоністичні змагання на Білій Руси. «Богословія». - Львів, 1926. Т. IV, кн. 1-2. - С. 92.
[135] «Нива». Львів, 1926, с. 370; Купранець О. Перші роки Православной Церкви в новіі Польші. «Логос». Т. IV, кн. 2. С. 119.
[136] о. Скрутень Й. Без маски! «Нива». - Львів, 1923. - С. 210; паводля о. Купранець О. Перші роки Православноі Церкви в новій Полыці. «Логос». - Йорктон, 1953. Т. IV, кн. 2. - С. 121.
[137] о. Скрутень Й. Op.cit. С. 172.
[138] Nowe formy uniji kościelnej w Polsce. - Słonim, 1932. - S. 32, 63.
[139] Николаев К. Восточный обряд. - Париж, 1950. - С. 187.
[140] Найбольш ваяўніча супрацьвунійнаю паставаю вызначаліся: «Dzieńnik Wileński», «Słowo», «Ilustrowany Kurjer Codzienny», «Warszawski Dzieńnik Narodowy», «Kurjer Poranny», «Goniec Warszawski», «Polska Wschodnia», «Dzień dobry», «Kurjer Nowogródzki», «Gazeta Kościelna» i inś.
[141] Вясковец. Пункты ў справе рэлігійнае ўніі. «Беларуская Крыніца», Вільня, 29.Х.1931, №34.
[142] І.К. Аб Уніі i Езуітах. «Беларускі Каляндар на 1932 г.», Вільня, 1932, с. 40-50.
[143] Nowe formy uniji kościelnej w Polsce. - Słonim, 1932. -S. 63, 86.
[144] Piotrowicz W. Unija czy demonstracyja. -Wilno, 1931.
[145] Lubieński H. I. Droga Rzymu na Wschód przez Polskę. - Warszawa, 1933.
[146] Dyskusja presowa wokół książki «Droga na Wschód Rzymu». - Warszawa, 1933.
[147] X. kan. Borodicz J. Kresy Polskie w niebieśpieczeństwie. Dalszy ciąg pamiętników «Na wozie i ped wozem». - Wilno, 1930. - S. 28, 58.
[148] Pamiętnik I-ej Konferencji kapłanśkiej w elaoin elaoin elaoi elaoin elaoin elaoin elaoin eloinelo sprawie uniji kościelniej w Pińsku. - Pińsk, 1931. - S. 122.
[149] Arcyb. Mańkowski P. Dookoła akcji unijnej. «Oriens», Kraków, 1933. Zecz. I. S. 3.
[150] O pracy unijnej w Polsce. List pasterki J.E. ks. dr. Henryka Przezdzieckiego Biskupa Podlaskiego. - Warszawa, 1932.
[151] Пастырскі яіст Я.Э. Арх. Віленскага Рамуальда Ялбжыкоўскага аб унійнай працы. «Да Злучэньня», № 4 (16), Вільня-Альбэртын, 1933.
[152] Mgr.Meysztowicz V. UEglise catholique en Pologne entre les deux guerres. -Cite du Vatican, 1944. - S. 69.
[153] «Oriens», Kraków, 1938, № 2, s. 58.
[154] Ks. Urban J. Misije katolickie a polityka. «Oriens», Kraków, 1937, r. 5, zesz. 5, s. 129-130.
[155] Ks. Urban J. Ostatnie ataki na akcje unijną. «Oriens», Kraków, 1938, r. 6, zesz. 2, s. 54-56.
[156] «Oriens», Kraków, 1939, r. 7, zesz. 4, s. 125.
[157] Николаев К. Восточный обряд. - Париж, 1950. - С. 207.
[158] Паводля Николаева К. С. 142.
[159] Arcyb. Mańkowski Р. Dookoła akcji unijnej. «Oriens», Kraków, 1933, г. I, № I, s. 3-4.
[160] Ён агулам нелацінскія абрады называе «des formes intermediaires». Mgr.Meysztowicz V. L'Eglise catholique en Pologne entre les deux guerres. - Cite du Vatican, 1944. - S. 70.
[161] Костюшко И. Ватикан против польского народа. «Институт славяноведения. Краткие сообщения». Кн. 8. - Москва, 1952. - С. 95.
[162] Nowicki A. Papieże przeciw Polsce. -Warszawa, 1949; 1 000 lat zatargów z papieżami. - Warszawa, 1950; Bieńkowski Wł. Polityka Watykanu wobec Polski. - Warszawa, 1949 i inś.
[163] Николаев К. Восточный обряд. - Париж, 1950. - С. 207.
[164] Pernot М. Le Saint-Siege. UEglise catholique et la Politique mondiale. -Paris, 1924. -S. 174.
[165] Op. cit. S. 153.
[166] Op. cit. S. 174.
[167] Charles-Roux F. Huit ans au Vatikan 1932-1940. - Paris, 1947. - S. 174.
[168] Fragmenty pamiętników min. Szembeka. «Kultura», № 6 (56), Paris, 1952, s. 64.
[169] De Clerco Ch. Histoire des Conciles d'apres les documents originaux. Т. XI. Consiles des Orientaux catholiques. 2-me partie. - Paris, 1952. - S. 978.