Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Вырабам фальшывых грашовых знакаў з мэтай нажывы ў Расійскай імперыі пачалі займацца практычна адразу пасля з'яўлення ў ёй першых папяровых асігнацый. Гэтым промыслам з аднолькавым поспехам навучыліся валодаць тады і асвечаныя арыстакраты і зусім непісьменныя абывацелі.
Магчымасць лёгкай пераробкі дробнай асігнацыі ў буйнейшую паслужыла нагодай для адмовы ад выпуску 75-рублёвых асігнацый у 1771 г.. За 10 гадоў, з 1787 па 1797 гг., у Расійскай імперыі было выяўлена больш за 170 тысяч рублёў фальшывых асігнацый. За іх было заплачана прад'явіцелям, якія падчас следства апынуліся невінаватымі ў падробцы, 136 тысяч рублёў [1]. Але рэгулярныя абмены купюр не прыводзілі да знішчэння хлебнай здабычы розных прадпрымальных авантурнікаў.
Да вырабу дамарослых асігнацый і выкарыстанню іх для асабістага ўзбагачэння пры жыцці імператрыцы Кацярыны II прычыніўся ўладальнік мястэчка Шклоў Магілёўскай губерні Сямён Гаўрылавіч Зорыч, пра што распавядаецца ў артыкуле А. Барсукова пад загалоўкам "Шклоўскія авантурнікі" [2], напісанай на аснове аповесці М. А. Энгельгардта "Шклоўскія асігнацыі" [3]. Паспрабуем пашырыць рамкі ўжо вядомага досведу па новых архіўных дакументах.
С. Зорыч, які паходзіў з сербаў Неранчычаў і які паланіў сваёй прыгажосцю расійскую імператрыцу Кацярыну 11, стаў у 1776 г. пятым па рахунку яе палюбоўнікам і фаварытам. Па водгуках сучаснікаў, ён быў "прыгажун пісаны", але розуму вельмі абмежаванага, мала выгадаваны і амаль без адукацыі.
Спачатку галавакружнай кар'еры на яго імкліва прасыпаліся царскія щодрасці. Ён быў зроблены асабістым ад'ютантам магутнага князя Рыгора Пацёмкіна і начальнікам аховы імператрыцы. Апошняя акалічнасць адкрыла яму дзверы ў царскія альковы. У дзень каранавання Зорыч быў узнагароджаны чынам генерал маёра і зроблены карнетам кавалергардскага корпуса. Ён атрымаў упрыгожаную дыяментамі зорку (больш 200 тыс. руб.), эксельбанты, шаблю, плюмаж, запанкі і спражку, потым- мальтыйскі ордэн святога Іяана (120 тыс. руб), вялізны дом зблізку Зімовага Палаца, 500 тысяч наяўнымі грашыма, пышны Шклоўскі маёнтак у Магілёўскай губерні, выкупленае за 450 тыс. руб. у князёў Чартарыйскіх, 120 тыс. руб. на куплю маёнтка ў Прыбалтыцы і яшчэ дыяментаў на суму ў 200 тыс. руб. Усяго за 2 гады бліскучага ўзлёту ён атрымаў у выглядзе манаршых падарункаў каля 2 млн. руб. [4] Акрамя таго, ён быў прызначаны членам Вольнага эканамічнага таварыства. Нават польскі кароль узнагародзіў яго ордэнам Белага Арла, а шведскі кароль- ордэнам Мяча.
Праз год галавакружнага ўзлёту ён патрапіў у царскую няласку. Злыя языкі сцвярджалі, што Зорыч не выстаяў на прыдворных паркетах з-за несуцішнай картачнай гульні і што яго падзенне здарылася не без удзелу Г. Пацёмкіна, які набыў сабе шырокае Дубровинскае ўладанне у той жа Магілёўскай губерні.
Сам Зорыч астуджэнне імператрыцы таксама нібы прыпісаў інтрыгам Пацёмкіна і нават выклікаў свайго ўсёмагутнага заступніка на двубой. Яго запал царыца стрымала алмазнай табакеркай, поясам у фунт золата вагой, абсыпаным дыяментамі і смарагдамі, і графскай добрай якасцю. Аднак гэта слаба суцяшала адхінутага дачасніка. Ён ведаў, што радавая руская знаць іранічна ставіцца да набыцця ім шляхетнага тытула і адносіцца да яго як да выпадковага выскачкі. Верагодна таксама, што Пацёмкін не разлічваў на такі імклівы паслужны рост свайго фаварыта, які, у дадатак, асмеліўся яго абразіць. Але многае ў будучай гісторыі з падробленымі асігнацыямі тлумачыцца менавіта непрыязнасцю паміж двума фаварытамі.
Пацёмкін і імператрыца даўно жадалі адкроіць што-небудзь ад суседняй Рэчы Паспалітай (прасцей-Польшчы), а таксама падуладных Турцыі славянскіх земляў. Яшчэ ў 1724 г. смаленскі стольнік Мікалай Пацёмкін распараджаўся ў якасці генеральнага кіраўніка "беларускімі маёнткамі" фельдмаршала А. Меншыкава [5]. У 1775 г. Пацёмкін купіў польскі "индигенат", гэта значыць права натуралізацыі ці грамадзянства ў Польшчы. Сама Кацярына дамагалася таго, каб прымусіць Польшчу пагадзіцца на звяржэнне тагачаснага курляндскага герцага Пятра Бірона на карысць свайго экс - фаварыта [6] . Адзін час хадзілі чуткі, быццам Пацёмкін разлічвае стварыць сабе княства ў Крыму, якое ён засяляў замежнымі асаднікамі. Пазней меркавалі, што Кацярына 11 збіраецца зрабіць яго грэцкім каралём на адваяваных у Турцыі балканскіх землях [7]. Зрэшты, яна ў большай меры намеравалася ўздзець карону візантыйскага імператара на ўнука Канстанціна, стаўшага пасля намеснікам Царства Польскага. Тым не менш, увесну 1781 г., падчас падпісання сакрэтнай руска - аўстрыйскай дамовы кружылі чуткі, што Пацёмкін распрадае сваю маёмасць і рыхтуе наяўныя грошы, каб змясціць іх за межамі Расіі [8]. Словам, князь меў патрэбу ў агентах уплыву і пасоўванні сваёй кандыдатуры сярод славянскіх народаў, прыгнечаных Турэцкай імперыяй. Так што серб Зорыч быў дарэчы ў гэтых планах тэрытарыяльнай экспансіі і, верагодна, ўсёмагутны Пацёмкін таму і трываў яго з падобных захопніцкіх разлікаў.
Пасля няміласці генерал-лейтэнант С. Зорич у траўні 1778 г. пасяліўся ў падораным яму мястэчку Шклоў, у якім, па стане на 1780-1782 гг., налічвалася 507 двароў і пражывала 2363 жыхара. На мяжы 1799-1800 гг. двароў стала ўжо 1355, а жыхароў-8298 чал [9]. У мястэчку меліся да таго часу тэатр, габрэйская друкарня, 2 фабрыкі (суконная і шаўковая) і 6 заводаў (конны, цагляны, лінны, гарбарны, броварны, свячны).
Зорыч стаў жыць тут з ранейшай пецярбургскай раскошай, на што, зразумела, траціліся вялікія сродкі. У першы ж год свайго знаходжання ў Шклове ён вырашыў адзначыць добрым распачынаннем дзень тэзаімянін Кацярыны II, узяўшы на выхаванне двух малалетніх бедных дваран. У наступныя два гады яшчэ дзесяць высакародных выхаванцаў апынуліся на яго апецы. 24 лістапада 1778 г ён уладкаваў у Шклове па прыкладзе французскай Брыенскай школы вучэльню для навучання 70 кадэтаў, з якіх 40 выхаванцаў ён утрымоўваў на свой рахунак. Сярод іх лічыліся 11 беларускіх шляхцічаў, 28 смаленскіх дваран, 2 украінца, ліфляндец, адзін турак, 2 вугорцы, 15 сербаў. Па стане на 1799 г., у высакароднай вучэльні лічылася ўжо 300 вучняў, якіх навучалі 29 настаўнікаў пры дапамозе інспектара, 4 наглядчыкаў, аднаго поліцмайстара, 2 лекараў, 25 музыкаў і 85 дваровых. Яны вучыліся тром мовам, ваенным дысцыплінам, маляванню, фехтаванню і гульні на розных прыладах. Кадэты часта бавілі наведвальнікаў Шклова танцамі на балях Зорыча разам з дзяўчынамі з яго балетнага "сераля". Вершы і музыку для камедый, опер і забаў шклоўскіх госцяў складаў капітан польскай службы, дырэктар высакароднай вучэльні Цімалеон Альфонс Галіен Салмаран. Ён жа весяліў наведвальнікаў дэманстрацыяй досведаў у фізічным кабінеце, уладкаваным разам з бібліятэкай пры гарадской ратушы. "Здешние представления превосходили по великолепию придворные спектакли русские, былые польские, императорские австрийские в Шенбрунне и французские в Версале" [10], - адзначаў знаўца гісторыі рускага тэатра Васіль Сахноўскі.
Першапачаткова высакародная вучэльня складалася з дзвюх пяхотных рот (грэнадзерскай і егерскай) і двух кавалерыйскіх узводаў (кірасірскага і гусарскага). Кожнае з падраздзяленняў мела адмысловую парадную форму, хоць у звычайны час усё насілі аднолькавую спрошчаную адзежу. У 1785 г. вучэльня атрымала права на вытворчасць сваіх выпускнікоў у афіцэры і адразу выпусціла са сваіх сцен 7 чалавек. З 1778 па 1800 г. у вучэльні атрымалі адукацыю 665 чал., з іх колькасць артылерыйскіх і армейскіх афіцэраў склала 470 чалавек.
У сувязі з ростам вучэльні, С. Зорыч у 1793 г. пабудаваў для яго трохпавярховы каменны будынак на правым беразе Дняпра і два драўляных флігеля для лазарэта і музычнай каманды, агульным коштам 50 тысяч рублёў. У 1781 г. ён набыў у Пецярбургу для сваёй вучэльні бібліятэку за 8 тыс. рублёў і штогод стаў расходаваць на яе папаўненне больш 200 рублёў. Граф не скупіўся на заалагічныя калекцыі, фізічныя прыборы, чатыры медных аднарогі, глобусы, карты, мадэлі машын і іншыя навучальныя дапаможнікі. Пасля ён перадаў вучэльні і сваю найбагацейшую маляўнічую галерэю з палотнамі Рубенса, Тэрнера, Веранезе, запрасіў лепшых выкладчыкаў з Берліна, Тры, Брусэля, Гейльоберга.
Так, у 1789 г. дырэктарам высакароднай вучэльні быў маршал, барон Дэбрыон, наглядчыкам унутранага парадку-калежскі дараднік Карл фон Вранген, настаўнікам інжынернага класа-паручнік Мікалай Пятраеў, настаўнікам вышэйшай матэматыкі-Яхім Спіцын, артылерыі-Франц Тролі, фартыфікацыі, --барон, капітан Элцнер, французскага і нямецкага-Пётр Цыммерман, расійскай і французскай граматыкі-Аляксандр Старынкевіч, танцаў-Пранчынскі, 2-го класа Іосіф Пятрэ [11]. Навучэнцы наязджалі на вучобу са Смаленскай, Чарнігаўскай і іншых абласцей Расіі, з Польшчы, Герцагавіны, Чарнагорыі, Вугоршчыны, Францыі, Швецыі, Грэцыі, Турцыі і іншых краін. Навучэнцы падзяляліся на 3 катэгорыі. Адны жылі на поўным пансіёне за кошт Зорыча (кожнаму па 120 рублёў). Іншыя - паўпенсіянеры - атрымлівалі ад яго па 68 рублёў на адзежу і абутак, жылі і сілкаваліся ў вучэльні. Трэціх, прыходных, вучобу аплачваў Зорыч.
У першых трох класах вучылі чытаць і пісаць па-руску, па-французску і па-нямецку, лічыць, маляваць, навучалі гісторыі і геаграфіі. У чацвёртым з'яўляліся новыя прадметы - красамоўства (рыторыка) расійскае, а таксама французскае і нямецкае, геаметрыя, працягвалася вывучэнне гісторыі і геаграфіі. У пятым класе навучэнцы асвойвалі расійскі верш, вышэйшую матэматыку, тактыку, артылерыю, ваенную і грамадзянскую архітэктуру. Тры наступных старэйшых класа былі аддадзены чыста ваенным прадметам, фехтаванню, верхавой яздзе, танцам, вальтыжыроўцы і інструментальнай музыцы. Адпраўляючы сваіх выпускнікоў на службу, Сямён Гаўрылавіч забяспечваў іх грашыма і абмундзіраваннем, а некаторым нават даваў прыслугу і экіпажы з канямі.
Гэты высакародны збор, тым не менш, часта так меў патрэбу ў грошах, што нярэдка выхаванцы сядзелі без ласункаў і кішэнных грошай, а выхавальнікі --без жалавання.
Другім артыкулам велізарных марнатраўстваў Зорыча сталі пампезныя сустрэчы імператрыцы. Увесну 1780 г. Кацярына 11 двойчы, падчас яе паездкі ў Магілёў, наведала свайго былога фаварыта. Абодва разы сустрэча Кацярыны II была абстаўлена з найвысокай пышнасцю. Да прыезду імператрыцы Зорыч нанава перабудаваў свой раскошны палац. Прычым былы фаварыт адмыслова паставіў у новым будынку спальню Зімовага палаца! Толькі на адзін з лепшых у Еўропе саксонскі фарфор Зорыч выдаткаваў шэсцьдзесят тысяч рублёў - велізарную суму грошай па мерках таго часу. У гэтым яму дапамог яго асабісты фінансавы дараднік Нота Хаймовіч Ноткін. Ён жа расстараўся для графа вялікую суму грошай, на якія яго выхаванцам была пашыта новае параднае абмундзіраванне.
Але самым выдатковым для шклоўскага графа стаў яго асабісты двор, які ўяўляў сапраўдны набрыдзь валацугаў, што звыкліся жыць на чужы рахунак.
Ён уключаў 26 чал. вольных людзей (аканом -паляк, камердынер і кухмайстар-француз, архітэктар з Прусіі і інш.), 13 майстравых з 12 вучнямі (садоўнік з палякаў, столяр і карэтнік -немец, сядзельнік-швед, свечнік-грэк і г.д.), 96 прыгонных (7 афіцыянтаў, 2 лакеі, 3 карлікі, 2 кучары, 2 фарэйтары, 3 фурманы, 2 ездавых, 6 конных, 22 казака, 4 пісарчукі, 8 пеўчых, 11 музыкаў і інш.). Яшчэ 53 чал. лічыліся ў штаце кіравання шырокім маёнткам пад камандай адстаўнога секунд-маёра Пятра Банэра. Сюды ставіліся шталмайстар, капітан з палякаў Нагурчэўскі, наглядчык за прыгоннымі, адстаўны прапаршчык Іван Залязоўскі, наглядчык за майстравымі, шляхціч Станіслаў Рачынскі, машыніст тэатра, фларэнтыец, прапаршчык артылерыі Барцанці, механік Иааган Пётр Бухгольц, скарбнік, адстаўны капітан Максім Райковіч, бухгалтар, калежскі рэгістратар Восіп Сэйдлер, каморнік Франц Блядніцкі, судовы выканавец, шляхціч Уладзіслаў Бургант. Тут былі і гаспадар напояў з малдаван, і гандляр пудраю Павел Валянцінавіч, і гаспадар перавозу з Венецыі. Пры двары састаяў для хірургічнай практыкі лекар Іяган Генарыца. Цэлы палкоўнік Геоній Алкенбакум працаваў у садзе, саксонец Карл Качакоўскі ўтрымоўваў паштовую станцыю, адстаўны палкоўнік фон дэр Пален ўтрымоўваў фальваркі. Нарэшце, пры фейеверках састаяў паручнік Андрэй Варсобін, а камісарам кадэцкіх будынкаў быў габрэй, карнет Андрэй Перакрэст. Усяго ў асабістым двары Зорыча лічылася з дваровымі 218 чал., якія раствараліся сярод 1179 жыхароў мужчынскага і 1064 душ жаночага полу ва ўсім Старым і Новым Шклове [12].
Хлебасольнасць Зорыча дайшла да вушэй самага Вальтэра, які нават склаў оду ў гонар яго мецэнацкіх щодрасцяў і гасціннасці. Сярод іншага знакаміты француз пісаў пра Зорыча: «..ты всем всегда благотворишь, ко всем щедроты ты являешь. От всех сторон венцы лавровы главу твою покрыть готовы. Ты общий всех благотворитель и счастья ищущих рачитель» [13]. На гэту шклоўскую батлейку граф выдаваў такія сродкі, што змушаны быў закладваць і перазакладваць у пазыковых канторах сваіх прыгонных, завучы для гэтага іх то мёртвымі душамі, то ўцекачамі. Усяго з 1781 па 1783 гг. Зорыч 6 раз заклаў у Маскоўскай апякунскай радзе і Пецярбургскім банку 6376 душ прыгонных шклоўскага маёнтка пад заклад 114 тыс. руб. Яшчэ 3026 душ за 272243 руб. былі ў прыватным закладзе ў 9 прыватных асоб-- князёў Юдыцкага, Гагарына, Волконскаго, Барзова, Герцыка, Штандера, Шарсцинава і нават у габрэя Гальшэвіча. Усяго пад закладам састаяла 9400 сялян з усіх 13000. Разам з іншымі пазыкамі ўвесь абавязак Зорыча ў 1783 г. дасягаў 480 тыс. руб. [14] Пры выплаце абавязкаў розным крэдыторам увесь шклоўскі прытулак мог пайсці з малатка ў розныя рукі. Не выключана, што Пацёмкін чакаў выгаднага моманту, каб у першачарговым парадку займець увесь маёнтак цалкам і для гэтага чакаў зручны выпадак.
Зорыч жа ў сваю чаргу адшукваў новыя шляхі для ранейшай негі і раскошы, у тым ліку і для ўтрымання "сераля" з балетных дзяўчат. Падзеі дасягнулі свайго апагею ў 1781 году, пасля таго, як Сенат 15 кастрычніка 1780 г. забараніў вываз і ўвоз асігнацый у імперыю, а 6 снежня 1780 г. і наогул зачыніў мяжу з прычыны маравой язвы [15]. Менавіта тады брат С. Зорыча палкоўнік Зміцер Неранчыч сустрэў у Парыжы сербаў, братоў Марка і Ганібала Зановічаў, сапраўдных майстроў карцёжнай гульні і злучаных з гэтым сумніўных выхадак. Па сцвярджэнні знакамітага пісьменніка Зміцера Фанвізіна , задума з падробкай грошай прыйшла ў галаву брату С. Зоpычa [16]. Служыў ён усё стагоддзе ў гусарскіх палках, ніколі не браў кніг у рукі і ніколі карт з рук не выпускаў [17]. Зановічы паабяцалі неадкладна пагасіць абавязкі Зорыча з дапамогай дакладнага і надзейнага сродку-- картачнай гульні, якой у Расіі карысталіся з размахам як у царскіх альковах, так і грамадскіх клубах. У 1781 г. яны дамагліся перадачы ім усяго кіравання Шкловам з выплатай Зорычу штогод па 100 тыс. руб. У Шклоў яны прыбылі па запэўненні Г. Салмарана, добра дасведчанага відавочніка і ўдзельніка тых спраў, "у бліскучым стане" і проста "сыпалі грашыма", пазычаючы ў абавязак як самому Зоричу, так і ўсім ахвочым [18].
І закруцілася кола фартуны. Здарылася праязджаць на поўдзень праз Шклоў у красавіку 1783 г. уплывоваму царскаму фаварыту князю Рыгору Пацёмкіну. Пацёмкін выехаў з Санктпетербурга 6 красавіка са світай, у якой быў і яго ад'ютант Леў Энгельгардт, для кіраўніцтва засваеннем і засяленнем заваяванага Крыму.
Усёмагутны фаварыт састаяў сярод ганаровых дабрачынцаў Санктпетербургскага выхаваўчага дому, кіраўніцтва якога было манапалістам у кляйменні ігральных карт у Расіі і якое тым часам імкнулася спыніць іх падпольны або нелегальны выраб [19]. Немалаважна ўлічыць, што гэтую меркантыльную цікавасць падагравала падазрэнне да ўсякага роду прыватных друкарань, якія імператрыца міласціва дазволіла засноўваць у імперыі на рускім і замежных мовах сваім указам ад 14 студзеня 1783 г., «не требуя ни от кого дозволения каждому по своей собственной воле» [20]. Далейшыя падзеі пакажуць, што менавіта гэты ўказ паскорыў расследаванне рызыкоўных афёр у Шклове. Да яго варта дадаць і заснаванне ў гэтым мястэчку у1783 г. габрэйскай друкарні, хаця пра яе ў далейшых падзеях нідзе не згадваецца.
У Шклове пражывалі вядомыя паслядоўнікі мітнагдзім - вучні і паслядоўнікі Эльяху бэн Шлома Залмана з Вільні (Віленскага Гаона), сярод іх - рабін Беньямін бэн Шлома Залман Рывелес, які заснаваў у Шклове іешыву (1772); прапаведнік (маггід) рабін Аўам бэн Шлома Залман (1742-1807), рабін Сімха Бунем бэн Барух Бендэт (памёр у 1808 г.), рабін Менахем Мендл бэн Барух Бендэт (памёр у 1827 г.), таксама які заснаваў іешыву і які апублікаваў шматлікія з прац Гаона, і іншыя. Гэта група, якая звалася "шклоўскія мудрацы" і стаяла на чале абшчыны, першай пачала барацьбу з хасідызмам: у 1771 г. абшчына звярнулася за падтрымкай да Віленскага Гаона і дамаглася, каб хасідам абвясцілі анафему--херэм у 1772 г. У Шклове жыў таксама рабін Иехуда Лейб Маргаліот (1747-1811), аўтар этычнага трактата "Бэт-міддот" ("Мясціна маральнасці") і сачыненне па прыродазнаўстве "Ор олам" ("Вечнае святло", 1785-86). Калі лічыць сапраўдным існаванне гебрэйскай друкарні ў Шклове пасля 1783 г., то ўсяго да 1835 г. у Шклове было надрукавана больш 200 найменняў кніг [21].
Нечакана са Шклова Пацёмкін павярнуў назад і вярнуўся па дарозе ў мястэчка Дуброўну, куды ён загадаў з'явіцца магілёўскаму губернатару, Мікалаю Багдановічу Энгельгардту, здаравеннаму брунету, гультаяватаму і «любящему до безумия собственную пользу, по наиважнейшему и наискорейшему делу». Пацёмкін распавёў яму, што ён быў у гасцях у Зорыча, які запэўніваў яго, ён выплаціць 450 тыс. руб. абавязку ў 4 гады, павялічыўшы прыбытак з маёнтка да 180 тыс. руб [22]. Увечар да яго на прыём напрасіўся мясцовы яўрэй-мяняла, па розных звестках ці то Берка Ізаксон, ці то Давыд Моўшавіч, які пажадаў казаць сам-насам і таемна. Ён прад'явіў Пацёмкіну фальшывую 100 рублёвую асігнацыю. Той доўга яе разглядаў, але нічога асаблівага не знаходзіў. І тады нечаканы наведвальнік звярнуў увагу Пацёмкіна, што на банкноце замест "асігнацыя" надрукавана "ассиинация". Затым яўрэй паабяцаў, што праз паўгадзіну можа прынесці некалькі тысяч такіх паперак. «Кто же их делает? - спытаў Пацёмкі. - «А графы Зановичи и карлы Зоричевы и работают, и выпускают, и меняют», - быў адказ. Пацёмкін папрасіў яго прынесці яму яшчэ некалькі такіх штук. Далей Пацёмкін прапанаваў губернатару ўсю хеўру шклоўскіх майстроў накрыць з палічным і загадаў правесці гэту справу крымінальным парадкам [23]. Ён загадаў арыштаваць «бродяг и промышленников, которые ищут фортуны» падазроным мастацтвам, не шкадуючы пры гэтым і самога С. Зорыча [24].
Гэта гутарка дала ход сакрэтнаму расследаванню. Мяркуючы па заведзенай у сакрэтнай экспедыцыі Сената справе, яно было пачата з нагоды таемнага правозу ў сярэдзіне красавіка 1783 г. праз Талачынскую мытню дзвюх скрынь з французскімі картамі павераным Зорыча Іовелем Бярковічам.
Бярковіч скажа пазней, што Зорыч пасылаў яго ў Крулявец да нейкага Шумаху з 6 імперыяламі для размену іх на галандскія чырвоныя. Пасланец атрымаў там па веручаму лісту Зорыча 2 паўаршынных скрыні пад алавянымі пячаткамі з французскімі картамі. Груз не прапусцілі на Вярбілаўскай мытні, але Бярковіч правёз скрыні праз Талачынскую мытню па лісце Зорыча, выплаціўшы ўсяго 8 червоных [25]. Мытны наглядчык Шыпнеўскі прызнаваўся, што скрыні былі агледжаны 14 красавіка ў пакгаузе і ў іх знайшлі 40 тузінаў карт. Магілёўскі мешчанін Шмуйла Гершовіч запэўніваў, што замежныя асігнацыі ў тых скрынях былі ўтоены зверху картамі, бо ён сам бачыў, як Зорычаў карлік Лукашка (Лук'ян) адкрываў адну са скрынь са схаванымі пад картамі асігнацыямі [26].
У гэты момант Зорыч тэрмінова выправіў у Маскву экіпаж з 8 асоб да нейкіх тамтэйшых заступнікаў. Сярод іх значыліся Ганібал Зановіч, настаўнік французскай мовы Т. Салмаран і іх прыслуга--Лефран, Іван Прасаловіч, Кірыл Іллін, карнет Сямён Бярэзінскі, Захар Барыкаў і барейтар Неранчыча Восіп Бразоўскі [27]. Салмаран славіўся выхаванцам Вальтэра і па прыездзе ў Расію ў 1772 г. карыстаўся заступніцтвам маскоўскіх вяльможаў з сем'яў Дзямідавай, Галіцынай, Даўгарукай, служыў гувернёрам у князёў В. Н. Трубяцкога, А. Н. Валконскага. Па яго ўласных словах, жыў ён у Маскве няблага-«не как святой, но развратным образом, расточительно». Да прыкладу, муж яго гаспадыні, дэспатычнай і наравістай А. Галіцынай, князь і камергер царскага двара, ад'ютант цэсарэвіча Канстанціна Іван Галіцын славіўся марнатраўствам і нястрымнай гульнёй у карты. Затым Салмаран узяўся за розум, стаў ахвотным да навук, вучыў у Маскве спеву дочак Пятра Нащокіна і адначасова складаў першыя французскія ведамасці для Маскоўскага ўніверсітэта. Тут яго рэкамендавалі Зорычу з пансіёнам у 1 тыс. руб., карэтай, 4 слугамі і кватэрай [28], якую зараз, у 1783 г., атачылі ўзброенай вартай.
23 красавіка старшыня магілёўскага крымінальнага суда, рагачоўскі ваявода Дарафей Малееў паведаміў губернатару, што экіпаж перасек ужо Днепр пад Оршай і спыніўся на кватэры палкоўніка князя (Сяргея ?) Даўгарукава. Малееў неадкладна даў ведаць Г. Пацёмкіну і генерал-фельмаршалу, галоўнакамандуючаму ў Маскве і былому беларускаму намесніку З. Г. Чарнышову, што ў возе ёсць 2 схованкі. Губернатар Энгельгардт тэрмінова разаслаў эстафеты. Калыску паспелі спыніць 6 траўня ўжо на заставе пад самай Масквой. Падарожнікаў змясцілі ў сакрэтную эспедыцыю Сената і ўчынілі крыжаваны допыт. Як паказвае сенацкая справа, пры Г. Зановічу адразу было выяўлена 77500 руб. Следства з гэтага моманту вялося адначасова ў Маскве і Магілёве.
26 красавіка 1783 г. самога С. Зорыча ў Магілёве дапытваў тамтэйшы губернатар Н. Энгельгардт, якому Зорыч сказаў, што 90 тыс. руб. асігнацый былі выменены на дыяменты і галандскія чырвоныя ў Берліне графам Маркам Зановічам у Давыда Файбішовіча, які вёз іх праз Кенисберг у Санктпецярбург на агляд іх сапраўднасці [29]. Файбішовіч славіўся ўдачлівым дзялком: яшчэ ў 1773 г. ён перабіў у тарапецкага купца Галаванава арэнду паштовых станцый Магілёўскай губерні і трымаў яе за 2420 руб. аж да 25.07.1777 г., калі пакрыўджаны Галаванаў дамогся ў Сенаце звароту ўгоды разам са стратамі, што адмяніла царыца сваім указам [30].
Губернатар неадкладна даручыў 29 красавіка афіцэру з 6 салдатамі ў прысутнасці ротмістра, магілёўскага земскага спраўніка Міхася Коўзана, страпчага Антона Лаппы і самога Зорыча абшукаць кватэру М. Зановіча. Тыя асігнацый не знайшлі, але атрымалі з рук Іцкі Мееровіча падазроную 100 -рублёвую асігнацыю. Перапуджаныя ператрусам шклоўскія яўрэі паспяшаліся тэрміновай выдачай пазбавіцца ад сумніўных грошай. Давыд Моўшавіч, Мардух Іцкавіч прадставілі губернатару 6 асігнацый-тры ад вярейскіх купцоў Пятра і Данілы Ракавых, ад біскупа Георгія, аптэкара Струка і засвядчалі пры тым, што падобных твораў ходзіць на руках шмат. Чавускі правадыр дваранства Ксаверый Камар прадставіў дзве падобныя асігнацыі добрай якасцю па 100 руб. Пры аглядзе іх знайшлі, што зроблены яны на рабой паперы, з грубіянскім і няроўным малюнкам нумароў і герба, якія дрэнна праглядаліся [31]. Давыд Файбішовіч у кіраванні данёс, што разменьваў у абодвух Зановічаў для 20 чал. кожную асігнацыю па 100 руб., хоць Салмаран і Зановіч давалі яму толькі па 2 руб. 93 кап. Вартаўнік Зановічаў, селянін Карп Васкоў, на допыце 3 чэрвеня прызнаваў, што Марк Зановіч, як толькі яго хату атачылі вартай, выбіў дзверы і "ўзяўшы штосьці пад плашч", сышоў на яўрэйскую вуліцу ў хату Ноты Хаймовіча. М. Зановіч аспрэчыў гэтыя абвінавачванні. Тады вартаўнік спаслаўся на працаўніка Ноты Хаймовіча Мардуха Вульфавіча, які бачыў Зановіча ў хаце Ноты ў шаўковым футры [32].
Губернатар пацягнуў 11 траўня на допыт ілірыйца Праміслава Марка Зановіча, які распавёў, што ён доўга жыў у абавязак безразважнай картачнай гульнёй ў еўрапейскіх сталіцах. Паправіць становішча яму захацелася ў Шклове. Па дарозе туды ў Берліне ён абмяняў у нейкага яўрэя 90 тыс. чырвоных, і яшчэ выйграў у Варшаве таксама ў яўрэя 2 тыс. чырвоных. М. Зановіч сцвярджаў, што разам з камісарам шклоўскага кадэцкага корпуса Іванам Тамашэвічам бачыўся з братам Ганібалом у 1782 г. у мястэчку Бобр, адкуль праводзіў яго ў Варшаву, а сам ён у Шклоў нічога не правозіў. Яго ж брат Ганібал павёз у Пецярбург немаленькую суму--80 тыс. руб….да англійскага міністра [33].
Ганібал Зановіч на допыце сцвярджаў, што ў лютым 1783 г. адразу па прыездзе з Берліна, ён спыніўся ў Шклове з братам на кватэры ў Ноткі (Ноты Хаймовіча Ноткіна), адкуль намерваўся ехаць у Пецярбург для агляду 77 тыс. руб., якія ён выйграў у Берліне ў Язэпа Наймановіча. Але Зорыч, нібы, утрымліваў яго і прасіў абвясціць пра гэта пры праездзе Г. Пацёмкіну.
Камердынер Зановіча Лапер абвясціў, што яго гаспадар купіў у парыжскага друкара Гудара за 3 луідоры ручны друкаваны станок і затым яны разам у Брусэлі штампавалі фальшывыя асігнацыі. Лапер сам бачыў 8 сушоных пакетаў грошай на каміне [34]. Іншы камердынер Франк дадаў, што бачыў у Брусэлі наборы металічных літар і што яго гаспадар часта ўсклікаў, голячыся перад люстэркам, -"Я великий мошенник" [35].
Імператрыца Кацярына 11 перыядычна асвядомлівалася пра ход дазнання і папытала 13 траўня ў магілёўскага намесніка П. Б. Пассека спіс жыхароў Шклова па іх станах, што ён і выканаў 2 чэрвеня.
Да допытаў ключавых асоб па яе загаду было прыступлена пасля 19 чэрвеня, калі сведчанні Салмарана заслухалі ў камісіі ў складзе асабістага сакратара Кацярыны 11 Аляксандра Храпавіцкага, графа і дырэктара ассігнацыйных банкаў Андрэя Шувалава і палкоўніка артылерыі Льва Пушкіна, дзеда будучага паэта, які зваў свайго продка чалавекам "пылким и жестоким" [36].
Салмаран усяляк узвялічваў уласныя заслугі ў папраўленні стану Зорыча. Ён павялічыў лік яго кадэтаў удвая, вёў яго перапіску, заведваў тэатрам, пазычаў яго, нават выратаваў скрыначку з векселямі на 20 тыс. червоных пры пажары замка ў снежні 1781 г., але Зорыч 2 гады не плаціў яму ні капейкі і застаўся павінен 14158 руб. [37]. Салмаран быў змушаны займаць у яўрэяў, прадаў клавікорды жонкі, гадзіннік і залатую табакерку брату генерал-губернатара П. Пассека. Па яго словах, Зорыч ледзь ні штодня гуляў у вялікую картачную гульню з малодшым Зановічам, чалавекам «не воспитанном и тварью..без дарований». Пры гэтым за раз прайгравалася па 10 і 50 тыс. руб., якія выплачваліся як грашыма так і дыяментамі. Галавой картачных шулерстваў Салмаран зваў старэйшага 35-летняга Зановіча-«настоящего хамелеона, лисицу и змею, умного, смелого, горделивого невероятно и безмерного на словолюбие»" [38]. Салмаран адмахнуўся поўнай недасведчанасцю паходжання фальшывых грошай, але выказаў гатовасць пад выглядам навуковага чалавека і ахвотніка надрукаваць сваё сачыненне (радавод у Нідэрландах), паехаць у Брусэль, Берлін і Амстэрдам, каб знайсці патрэбных гравіроўшчыкаў і друкароў і пазнаць ад іх пра паходжанне асігнацый. За гэтыя паслугі ён прасіў выплаціць яму абавязкі Зорыча, кватэру ў Пецярбургу і месца пры бібліятэцы тамтэйшай акадэміі. 31 ліпеня Салмаран быў прызнаны невінаватым і вызвалены.
20 ліпеня Пасек выслаў у Пецярбург карліка Лукашку і камердынераў Зановіча Лапера і Лефранка, якія 7 жніўня паказалі, што малодшы Зановіч друкаваў грошы ў кастрычніку 1782 г. у адной з пакояў заезнага двара "Залаты яблык" у Брусэлі, "ператвараючы ноч у дзень". Паралельна з гэтым Пассек адмыслова наймаў людзей, якія па яго наказу ў канцы ліпеня дарэмна шукалі друкарскія прылады ў колодзезях, сажалцы і па беразе Дняпра ў Шклове. Але неўзабаве ён данёс, што гэтыя прылады былі знойдзены на кватэры Марка Зановіча пад падлогай [39]. Гэта паведамленне фігуруе ў цыдулках Энгельгардта і аповесці Барсукова, але яго чамусьці няма ў двухтамовым справаводстве Сената.
Сабраныя такім шляхам дазнанні ўпершыню паступілі ў сенацкі сход, які 4 верасня 1783 г. вырашыў прадаць маёмасць Зановічаў і знішчыць усе выяўленыя 778 сторублевых фальшывых асігнацый. Палата абвінаваціла братоў Марка і Ганибала Зановичей у таемным правозе ў Расію забароненых асігнацый сумай у 81 тыс. руб., паколькі «настоящие русские ассигнации ходят только в России вместо монеты, а не для общего оборота вне границ». Браты выкрываліся сведчаннямі французаў Лапера, Лефранка і Салморана ў тым, што яны вырабілі грошы з дапамогай набытай у Брусэлі друкарні. Судовая палата прысудзіла іх да публічнага цвічэння пугай з выразаннем ноздраў і затым да смяротнага пакарання смерцю. У пастанове фігуруе таксама і спасылка на дняпроўскія лініі, але паколькі Зановічы былі замежнікамі, то палата сама не вырашылася на канчатковы вердыкт [40].
У канцы пастановы рэкамендавалася пакараць службоўцаў талачынскай мытні за пропуск у краіну забароненых грошай. У дадзеным выпадку абвінавачванне краналася аховы заходніх меж імперыі ад кантрабанды, што непасрэдна знаходзілася ў кампетэнцыі Аляксандра Раманавіча Варанцова, прэзідэнта каммерц-калегіі, а па істоце кіраўніка ўсім вонкавым гандлем Расіі.
Затым справа слухалася 19 верасня і 12 кастрычніка. Сенатары ўсё яшчэ сумняваліся ў колькасці правезеных праз талачынскую мытню сум і даручылі даследаваць сумніўныя моманты магілёўскаму намесніку П. Пассеку [41]. Правозчык тавараў Іавель Бярковіч казаў, што скрыні з картамі праз мытню ён вёз па пропусках Зорыча і губернатара Энгельгардта без усякага надгляду. Гэтыя прызнанні прадвызначылі лёс службоўцаў Талачынскай мытні. Імператрыца Кацярына 11 загадала змяніць усіх мытных службоўцаў у беларускіх губернях «из-за злоупотреблений людей, к хищности обыкших» [42].
Сенат у зборы Андрэя Шувалава, Бруса, Мікалая Няплюева, Пятра Завадоўскага, Івана Разанава 19 кастрычніка прадставіў імператрыцы наступныя пункты дакладу, канфірмаваныя ёю 25 кастрычніка. Браты Зановічы прыгаворваліся да зняволення на 5 гадоў у Нейшлотскую крэпасць за таемны правоз 81 тыс. асігнацый, з якіх у іх на руках мелася 77 тыс. руб. Кожнаму з іх даставалася 20 кап. кармавых у дзень. Іх маёмасць прадавалася з аўкцыёну для пакрыцця шкоды пацярпелых. Зорыч абвінавачваўся ва ўтойванні тэрміна яўкі ў Шклоў Зановічаў, колькасці ўвезеных грошай, дачу спрэчных звестак, у падачы прапускных і падарожных квіткоў. У пастанове не гаварылася пра яго асабістую долю. 3 лістапада Зановічы апынуліся ў камерах крэпасці, астатнія ж удзельнікі афёры былі дараваны і адпушчаны [43]. За ўсімі пастаяльцамі, хто жыў у Шклове "без практыкавання" быў уведзены сакрэтны нагляд.
Пры ацэнцы маёмасці Зановічаў аказалася, што ў Марка меліся залатая табакерка, 4 кафтаны, шытыя золатам, 3 атласных фрака і камзол. Ганібал маліў прадаць яго залаты гадзіннік, каб з гэтага атрымліваць пайку на суму больш 20 кап.і браць хатнюю ежу з кухні кашталяна Цімермана. Сенат адмовіў ім у просьбах пра больш прыстойнае ўтрыманне. Усяго ж пасля трохкратнага апублікавання маёмасць Зановічаў да сакавіка 1784 г. была ацэнена ў 780 руб., а прададзена за 1234 руб [44].
Магілёўскае губернскае праўленне ў лістападзе 1783 г. сабрала ў 26 асоб 50 штук асігнацый на суму ў 5 тыс. руб. У справаздачы губернатара 11 лістапада іх трымальнікамі зваліся 10 яўрэяў (Гірш Абрамовіч, Шлома і Мардух Аронавіч, Гірш Янкелевіч, Берка Лейбовіч, Ізраэлевіч, Файбіш Файбішовіч, Іосель Шэвелеў), і рознага роду чыны, купцы і абшарнікі, накшталт засядацеля магілёўскага ніжняга суда М. Коўзана і Воўк Лявонавіча, страпчага А. Лапы, чавускага гараднічага Кузьмы Трумчынскага. Гэтыя грошы нішчыліся ўшчэнт як ілжывыя. Крэдыторы Зорыча, устрывожаныя арыштам Зановічаў і паўсакрэтнымі вышукамі сумніўных грошай, сталі раздзіраць Зорыча прэтэнзіямі, ды так, што ён напачатку снежня 1783 г. стаў маліць дапамагчы яму ў засмучаных сваіх справах. 11 студзеня 1784 г. ён звярнуўся да генерал-пракурора Аляксандра Вяземскага і слёзна прасіўся ў паход ці ў адстаўку. Яму было мякка адмоўлена [45].
Сенат заслухаў апошнія вынікі расследавання па мытнай частцы 20 красавіка 1784 г. Ён прызнаў Зорыча невінаватым і забараніў усім прыватным асобам надалей выдаваць падарожныя сваім каміваяжорам. Талачынскіх даглядчыкаў Жырнова, вагмейстара Несцерава аддалі пад суд палаты крымінальнага суда. З Санктпецярбургскай канторы для вымену асігнацый у магілёўскае праўленне 13 траўня 1784 г. было даслана 3765 руб. [46] . Уся гэта гісторыя скончылася датэрміновым вызваленнем Зановічаў з-пад варты, якіх выслалі з Расіі на англійскім купецкім караблі праз Архангельск 4 ліпеня 1789 г. [47]
Шклоўскія афёры прымусілі ўрад у сакавіку 1786 г. выпусціць грошы новага ўзору. Усім трымальнікам далі 2 гады на абмен старых знакаў [48].
Слава шклоўскага Версаля відавочна пацямнела і за ім замацавалася ўстойлівая назва месца, дзе ўлады заўсёды пачыналі пошук цёмных і падазроных асоб.
Мяркуючы па рапарце магілёўскага мытнага наглядчыка Чарняева графу А. Варанцову ад 12.10.1787 г., у Зорыча сакрэтам двойчы рабілі ператрусы. Першы раз ён наступіў пасля таго, як сам А. Варанцоў 27 верасня 1787 г. пры наведванні маскоўскіх гандлёвых радоў увачавідкі ўбачыў шмат сукна і шоўку без ляйма. Ён пацікавіўся у новага дырэктара талачынскай мытні Чарняева, адкуль бярэцца ў Маскве гэты тавар. Той адказаў, што вялікія партыі тавараў мінуюць талачынскую мытню, а ў самім Магілёве імі гандлююць «под клеймом других таможен [49].» Чарняеў пісаў, што кантрабанду бачылі ў маскоўскіх радах у беларускіх яўрэяў, хаця Варанцоў ва ўласным лісце аб гэтым не гаварыў. Шклоў зноў апынуўся падазроным месцам.
Другі раз Чарняева паслалі ў Шклоў па даносе Г. Пацёмкіну шклоўскага пазументнага майстра Хаіма Галішовіча, які пусціў амаль 300 тыс. руб. на аздабленне гардэроба С. Зорыча і яго шматлікай цэлядзі. Майстар абяцаў паказаць падчас кірмашу "на большую сумму тайно провезенного позументу" [50]. Пры чарговым ператрусе Шклова ў склепах Зорыча знайшлі толькі паўбочкі французскага віна і дзве пары нейклеймаваных панчох. Даносык майстар сказаў, што «уже не надежен сыскать, потому что жиды все вывезли, где он хотел найтить. После узнал я, что дело произошло с причины, что жиды шкловския подрядили было ево несколько сделать позумент, но приметя в них фальш, не взяли от него рубля, почему он и вступил в сей донос" [51]. Чарняеў жа надта здзівіўся, бо асабіста бачыў у мястэчку шмат кантрабанды. Ён адпісаў наверх, што «жиды все вывезли» папярэдне разарваўшы падрады і не ўзяўшы ніводнага рубля за фальшывы тавар. Варанцоў не стрымаўся перад падаманам і прыгразіў змясціць усіх мытнікаў. У выніку ў 1789 г. у Шклове размясцілі штэмпельную камісію для клеймавання тавараў.
У чарговы раз Шклоў адзначыўся ў сувязі з прашэннем, пададзеным 24 снежня 1789 г. шклоўскім купцом Самуілам Шышмановічам, магілёўскім -Іоселем Лашэвічам і копыскім -Герцыкам Берловічам пра запіс іх у смаленскае купецтва. З падобным хадайніцтвам звярнуўся да імператрыцы 20 лютага 1790 г. павераны беларускага яўрэйскага купецтва Цалка Файбішовіч. Ён прасіў дазволіць беларускім яўрэям запісвацца ў розныя гарады па ўсёй Расіі. Маскоўскія купцы тут жа абвінавацілі іх у таемным правозе праз мяжу замежных тавараў, залатой і срэбнай манеты [52].
У снежні 1790 г. ананім данёс пра правоз у Шклоў забароненых тавараў з шоўкам і золатам з дапамогай аховы ўзброеных салдатаў з Рыжскага карабінернага палка [53]. Магілёўскі намеснік П. Пассек накіраваў на месца заўзятага наглядчыка Івана Дэстерлаву, які з 9 казакамі злавіў прыслужніка падпалкоўніка Пушкіна і яго фактара з фальшывымі векселямі. Тыя паказалі, што афіцэры Рыжскага палка «записывают шкловским купцам на немалую сумму векселя и за оные получают товары из-за границы и провозят оные в Шклов, а в Шклове купцы на таковые запрещенные товары имеют фальшивые клеймы и, клеймив, тогда уже немалыми количествами уже с такими клеймами в город Москву отправляют». Дестерлаву паведамляў, што спробы закляйміць тыя тавары апынуліся марнымі з-за добрай платы і аказання шклоўскім купцам заступніцтва мясцовай земскай паліцыяй [54].
З данясення жа Чарняева Варанцову ад 18 лютага 1790 г. вынікае, што ў Шклоў 9 лютага былі пасланы аб'ездчыкі Міхаіл Лебедзеў, Самуіл Рукавішнікаў, Міхаіл Радкоўскі і Андрэй Франк з мэтай злавіць там тавар правезены Х. Жукоўскім і яго слугой. Зорыч абяцаў дапамагчы ім і рэвізоры знайшлі некалькі каробак некляйменага тавару: 203 аршын дамасту вагой у 32 фунты, 110 кніжак сусальнага золата, 15 дзюжын нажэй, 54 дзжюжын струн, 4 пары акуляраў, 128 кускоў срэбра, дзюжыну веераў, 11 дзюжын лыжак, 1 залаты пярсцёнак, шубу [55].
Наступны раз прычыны сваіх ганенняў раскрыў сам Зорыч у звароце 7 сакавіка 1792 г. на імя сенатара А. Варанцова. Ён скардзіўся на тое, што ў мястэчку Дуброўна капітан-спраўнік рэвізуе Екацярынаслаўскую фабрыку Пацёмкіна адзін раз у год, а ў Шклове кожны месяц «весь комплект до последнего писца и солдата и по несколько дней, а наипаче в ярмонки квартируют. Осмотру же иначе не делают, как наперед все лавки запечатают и покамест освидетельствуют последнего, то иногда двое суток без продажи продолжается, от чего многие приезжие в Шклов купцы, не дождавшие торгу, уезжают недовольные». Зорычу адказалі, что зараз ужо «невместно подтверждать все особыя еще при прежнем польском владении данныя местечку Шклову привилегии на исключительную торговлю" [56].
Але ўладальнік Шклова не жадаў валяцца ў брудзе і заняўся прадпрымальніцтвам, заснаваным, праўда, на прымусовай працы сваіх падданых ці паншчыне.
Ён завёў у Новым Шклове шаўковую фабрыку на 10 станаў, за якімі 100 яго прыгонных выраблялі ў год 300 аршын тканін, суконную мануфактуру на 5 станаў, дзе 81 сялян выпускалі 1700 аршын матэрыі, цагельню з 25 працоўнымі і вытворчасцю каля мільёна штук цэглы, лінны завод з 4 прыгоннымі майстрамі і выпускам прадукцыі на 100 тыс. сажняў, скураны завод на 20 чанаў, на якім 48 прыгонных і 2 вольнанаёмных працаўнікі рабілі 600 скур, броварны завод на 12 кубоў, на якім 25 сялян выпускалі 10800 вёдраў гарэлкі, свячны завод з двума працоўнымі і вытворчасцю 50 пудоў, і, нарэшце, ён перарабіў стайню брата ў конны завод. У блізкім фальварку ў Сямёнаўцы ён пабудаваў парусінавую фабрыку на 160 станаў, дзе 152 прыгонных выраблялі 10 тыс. аршын. Пастаўкі з гэтых прадпрыемстваў у казну, у тым ліку і на чарнаморскі флот, пабудаваны Пацёмкіным, абяцалі дакладныя барышы.
Апроч гэтага, Зорич давёў панскі пасеў у фальварках да 960 дзесяцін зямлі. Трохдзённая паншчына з 6 тыс. душ прыгонных прыносілі яму дакладных 75 тыс. руб. гадавога прыбытку. З прычыны ўстановы ўласнага вінакурэння, граф адабраў у яўрэяў піцейны продаж, прымусіў арандатараў прадаваць 16 тыс. вёдраў віна з уласных заводаў, пасадзіўшы сваіх сялян-гандляроў, каб цалкам прысвоіць іх выручку. Усім вясковым шынкарам было загадана прывозіць у Шклоў віно толькі бочкамі, а не вёдрамі, а заадно прывозіць па 1 чацьверыку хлеба, сабранага з сялян. А яшчэ ён забраў у мясцовых яўрэяў 2 тыс. руб. з касы супольных збораў ці скрынкавага збору і яўрэі хутка сталі жаліцца, што граф абыходзіцца з імі як з прыгоннымі [57]. Прынамсі, ён распарадзіўся плаціць з каробкі жалавання рэзнікам -па 2 руб, вернікам пры кашэрным-па 60 кап. і па 1 руб., спаганяць з кожнай лаўкі па 12 руб. Ад пабораў былі вызвалены майстры пазументных і срэбных рэчаў Шмерка Іцкавіч і Гірша Яселевіч. Сярод давераных графа хадзілі Берка Лейбовіч і Нота Хаймовіч, якім было адпушчана па 120 тыс. цаглін. Верніку Эфраіму Іцкавічу Зорыч пабудаваў уласным коштам дом і дазволіў здаваць яго ў наём за тое, што той згадзіўся быць вернікам ці галоўным наглядальнікам за вытворчасцю ва ўсіх шынках і броварах на прадмесцях Старога і Новага Шклова гарэлкі, мёду, продажу табака і солі. А яшчэ той вернік меўся сачыць, каб ніхто без платы пошлін не прадаваў напояў, не ўвозіў і не рэзаў скаціну. На месячнае жалаванне памерам 4 руб. у фактары быў узяты аршанскі мешчанін Янкель Лейбовіч [58]. Нейкага Нейха Давідовіча граф паставіў прынімаць з іншых вінакурань гарэлку і раздаваць яе ў шынкі хрысцянам і яўрэям для рознічнага продажу [59].
Непамерна скарэдны Зорыч у 1786 г. пры агульным абавязку ў 566780 руб. з дапамогай брата флігель-ад'ютанта царыцы Дзмітрыя Неранчыца заняў у Г. Пацёмкіна на рахунак Екацярынаслаўскага ўніверсітэта 180630 руб. пад заклад на 8 гадоў усяго шклоўскага маёнтка [60]. У 1791 г. ён 4 разы заняў 509 тыс. руб. у Выхаваўчай палаце Маскоўскай апякунскай рады, у князя Ю. В. Даўгарукава, падпалкоўніка Херсонскага грэназёрскага палка Е. Савасцьянава і брыгадзіра П. С. Руніча. Але пазыкі ён не гасіў своечасова і апякунская рада стала патрабаваць магілёўскае намесніцкае праўленне апісаць шклоўскі маёнтак для яго продажу [61]. У жніўні 1794 г. Зорыч адказаў губернатару, што нарабіў абавязкаў з хрысціянскай спагады да галодных сялян, паколькі з прычыны двух летніх неўраджаяў запар «из усердия к общей пользе…он заполнял магазейны ..и раздавал в обеих губерниях, Могилевской и Полоцкой, немалое число хлеба как взаймы, так и на посев и еще уплаты не получил».. І хоць ён прасіў устрымацца ад канфіскацыі, але кіраванне загадала ніжнім земскім судам "абавязкова і найстражэйша" праводзіць вопіс маёмасці пад пагрозай пеняў. Зорыч ізноў спрабаваў адтэрмінаваць непазбежную канфіскацыю да збору звестак што і каму ім закладзена, аднак кіраванне патрабавала ад судоў "«в самой скорости и под неупустительным законным взысканием» працягваць апісанне [62].
У студзені 1795 г. Зорыч асабіста адпісаў у кіраванне маскоўскай апякунскай рады, што звыш 280 тыс. занятых рублёў ён спажыў на заснаванне фальваркаў да памнажэння хлебаробства, броварных і лінных заводаў, на пабудову марскіх судоў, але прыбытак ён атрымлівае не з усіх гэтых філантрапічных артыкулаў. Ён абяцаў унесці выручку ад пастаўкі ў войска на Літве 14 тыс. чвэрцяў хлеба для раздачы пратэрмінаваных працэнтаў. Да таго ж чуллівы граф не знаходзіў у Магілёўскай губерні пакупніка, маёнтак якога б адпавядаў закладзенаму ім маёнтку. Ва ўнісон яму яго павераныя сцвярджалі, што напалоханыя крымінальным пакараннем мясцовыя суды апісваюць фальваркі, выбудаваныя Зорычам пасля пазык і якія складаюцца з іншых закладаў. Магілёўская казённая палата сцвярджала, што з усіх 12655 рэвізскіх душ Зорыч змясціў пад закладам 12919 душ і налічвала вольнымі толькі 47 сялян [63]. У траўні 1796 г. у працэс умяшалася кіраванне Дзяржаўнага пазыковага банка, якое заявіла прэтэнзію на закладзеныя ў ім 6307 шклоўскіх душ і настойліва прасіла задаволіць яго па перавазе. Сенат жа на зборы 19 чэрвеня 1796 г. заўважыў глуха, што адказнасць па абавязках нясуць прысутныя месцы, якія выдавалі сведчанні пад заклад пэўных вёсак [64]. Заганнае кола цяганіны замыкалася на ўсіх звёнах бюракратычных устаноў, дзе ўсё перакладалі віну адзін на аднаго і ніхто не адказваў асабіста.
Да моманту ўвасшэсця на трон новага імператара Паўла 1 --1796 г.-- Зорыч завінаваціўся больш мільёна рублёў, але аддаць абавязак не мог. Да шчасця, новы імператар быў страшным прыхільнікам ваеншчыны і так прасякнуўся філантропіяй Зорыча, што пагасіў яго абавязкі, выдаў яму каля 80 тысяч рублёў узнагародны і залічыў Шклоўскую вучэльню ў казённае ведамства. Неўзабаве па ўступе на пасад Павел 1 25 снежня 1796 г. прызначыў Зорыча шэфам Ізюмского палка, а праз год зрабіў генерал-лейтэнантам. Зорыч не ўтрымаўся, запусціў руку ў палкавую казну, так што штаб-афіцэры падалі на свайго шэфа скаргу інспектару Лифляндской дывізіі генерал-лейтэнанту Фёдару Нумсену. Пры расследаванні здарэння Нумсенам апынулася, што "на прыватную патрэбу" Зорыч прысвоіў звыш 12 тыс. руб. палкавых грошай, што не толькі афіцэры, але і салдаты не атрымалі жалаванні, што "многие из нижних чинов принуждены были продать собственные вещи на свое содержание", што Зорыч ужываў ніжніх чыноў і казённых коней для ўзвядзення ўласных пабудоў і т. д. Імператар 15 верасня звольніў ад службы Зорыча і параіў яму жыць у Шклове. Аднак Зорыч заўпарціўся і адмовіўся здаць полк. Яго прыйшлося арыштаваць і паслаць для новага расследавання графа І. Гендрыкава, які, акрамя злоўжыванняў па гаспадарцы, выявіў яшчэ "непозволительное обращение" Зорыча з некаторымі штаб і обер-афіцэрамі. Толькі да пачатку 1798 г. Зорыч скончыў свае разлікі па рэшце палка і вярнуўся ў Шклоў, дзе ў яго былі "всякий день комедия или бал», праўда ўжо не ў ранейшым багацці. Два разы звяртаўся ён да цара з просьбамі дазволіць яму прыехаць у Пецярбург, "где бы во мгновение ока Ваше Императорское Величество увидели бы истину", але дазвол не рушыў ўслед.
Але бяда адна не ходзіць і ў ліпені 1798 г. на С. Зорыча паступіла скарга паверанага шклоўскіх яўрэяў Мардуха Іцкавіча, які звярнуўся з наступным прашэннем да генерал-рэкетмайстра Івана Галіцына. Ён пісаў, што Зорыч абкладае жыхароў новымі паборамі «выше их состояния», што яўрэі плоцяць збор за беднату і немаёмных, «через несносныя экзекуции принуждал к даче ему взаем денег знатной суммы, а мастеровых евреев-к безденежной работе в субботние и праздничные дни. Одного ж портного чрез своих крестьян наказывал без всякаго милосердия шпицрутеном, а 23 февраля, собрав из жителей купечества в Шклов евреев, бил их жестоко, а у некоторых насильным образом, без суда, имение их к себе забрал, выгоня из местечка с назначением срока не более 24-х часов к выезду и продаже дому, принуждает к выбору из еврейского общества 4-х человек с уполномочием делать им все, что от них востребуется. И, наконец, хлебное вино свыше установленной по Белорусской губернии оному цены, то есть по 3 рубли 15 коп., приневоливает каждому из евреев брать таковое количество, какового не в состоянии они вышинковать и требует за оные денег, котораго евреи не в состоянии сбыть с рук» з прычыны дарагоўлі. Пазнаўшы ж пра 4-разовае прашэннэ яўрэяў асабіста да цара, Зорыч не суцішыў сваёй жорсткасці, а наадварот, 27 траўня наслаў свайго паліцмайстра з сялянамі руйнаваць заможных купцоў-габрэяў, што тыя і выконвалі «с азартом». Саміх жа абрабаваных гаспадароў ён знявольваў пад варту, ганяў на працы ў калодках і залозах, а некаторых караў без усякага судовага прысуду. На гэты зварот замоўцу было абвешчана пра незахаванне канцылярскага парадку і рэкамендавана прасіць у належных судах і ў губернатара [65].
Тады Іцкавіч звярнуўся да статс-сакратара -таемнага саветніка Зміцера Трашчынскага і сапраўднага стацкага саветніка Юрыя Нелядзінскага-Мерэцкага. Па іх даручэнні магілёўскія ўлады прыступілі да вывучэння гвалтаў, але неўзабаве адказалі, што «удержать Зорича от таковых не в силах уже ни губернатор, ни земская полиция». Тады І. Галіцын парэкамендаваў паслаць на месца вядомага сваім праўдалюбствам сенатара Рыгора Дзяржавіна [66].
Павел 1 15 чэрвеня 1799 г. з гэтым пагадзіўся і загадаў паслаць Дзяржавіна для законнай абароны ўсіх ад самавольства адстаўнога генерал-маёра Зорыча. Яму даручалася «взять суд безпризстрастной и наиточнейшим образом войти во все обстоятельства до дела и без всякаго лицеприятия предать законному суждению всех тех, кои виновными приключатся». Дзяржавін тэрмінова выехаў са сталіцы і ўжо ў Шклове 19 ліпеня атрымаў усё справаводства з нагоды прыгнятання яўрэяў С. Зорычам [67]. Царскі пасланец загадаў даслаць да яго ўсіх скаржнікаў з доказамі і пачаў унікаць у бухгалтарскія камбінацыі Зорыча з векселямі і падрадамі. Дзяржавіным было выяўлена, што пры прыбытках на суму 176833 руб. С. Зорыч назапасіў абавязкаў у 2243553 руб. З іх некалі бліскучы пястун лёсу выплаціў толькі нікчэмную частку--120 тыс. руб. не без дапамогі сваіх яўрэяў і фактараў [68]. У прыватнасці, паводле генеральнага рахунку Дзяржавіна, за 6 гадоў, да пачатку 1786 г. прыдворны крэдытор Зорыча-Нота Хаймовіч-выплаціў па рахунках і векселям найсвятлейшага графа 141 тыс. руб., але ўсё адно Зорыч застаўся павінен яму 37 тыс. руб. [69]
Тут -6 лістапада 1799 г. -- паследавала раптоўная смерць С. Зорыча і ўвесь яго шклоўскі маёнтак паступіў у апеку Г. Дзяржавіна. Так скончылася марнатраўнае жыццё авантурнага прайдзісвета, якому нядаўна ўзвялі помнік у Шклове за "вялікія заслугі ў развіцці" краю.
[1] Чижов С. И. Первые русские государственные ассигнации. - М., 1911; ПСЗ-1. Т. 19. № 13629; Юхт А. И. Русские деньги от Петра Великого до Александра 1. М., 1994. С. 264-265; Печорин Я. Наши государственныя асигнации до замены их кредитными билетами (1769-1843)//РА. 1876. Т.4. Кн. 8.С. 615
[2] Барсуков А. Шкловские авантюристы // Рассказы из русской истории XVIII века по архивным документам. Спб., 1885. С. 243-284
[3] Н. А. Энгельгардт Шкловские ассигнации. Историческая повесть //Исторический вестник. Т. 105-106. Спб., 1906. т. 106. С. 393-396, Т. 105. С. 2
[4] Князь Григорий Александрович Потемкин Таврический//Русская старина. СпБ.,1875. Т.12. С. 685; РС. 1875. Т. 12, с. 186; Мещерский М.М., Корсаков А. Н. Семен Григорьевич Зорич//РА. 1879. Кн.2. С. 46
[5] Князь Григорий Александрович Потемкин Таврический//Русская старина. СпБ.,1875. Т.12. С. 685; РС. 1875. Т. 12, с. 186; Мещерский М.М., Корсаков А. Н. Семен Григорьевич Зорич//РА. 1879. Кн.2. С. 46
[6] Бильбасов В . А Исторические монографии СПб ., 1901. Т . II : С 205 -266, 236 і далей
[7] Брикнер Л . Указ соч . С 64
[8] Харрис Сгорчонту . 25 июня / 6 июля I778 // MalmesburyJ И , First Earl of . Op. cit. Vol. I P 428 ff
[9] РДАСА, ф. 1355, воп. , с. 719, л. 154 адв.-156 адв.
[10] Сахновский В. Крепостной усадебный театр. Л., 1924.
[11] НГАБ, ф. 1784, с. 3, л. 13
[12] РДАСА, ф. 7, 2, с. 2636, л. 104-137
[13] АР РДБ, ф. 28, воп. 1, с. 9, л. 4-4 об. Пераклад Восіпа Кеклоўскага
[14] РДАСА, ф. 248, воп. 80, с. 6597, л. 145-147 адв.
[15] НГАБ, ф. 2567, с. 17, л. 307, 345
[16] Фонвизин Д. Записки первого путешествия (Письма из Франции). 1777.
[17] Фонвизин Д. Записки…с. 343
[18] РДАСА, ф. 7, воп. 2, с. 2636, л. 322 адв.
[19] Пятковский А. П. СанктПетербургский воспитательный дом//РС. 1875. Т. 12. С. 548
[20] ПЗЗРИ-1. Т. 21. № 15634
[21] jewukr.org/content/index.php/2012-01-30
[22] РДАСА, ф. 7, воп. 2, с. 2636, л. 44
[23] Энгельгардт Н. А. Шкловские ассигнации..Указ. соч. - Т. 106. - С. 396; Энгельгардт Л. Н. Записки. С. 33
[24] РДАСА, ф. 7, воп. 2, с. 2636, л. 44 (Прыказ ад 27 красавіка1783 г.); Энгельгардт Л. Н. Записки…С. 33
[25] РДАСА, ф. 248, воп. 113, с. 371, л. 19 адв., ф. 7, воп. 2, с. 2636, л. 192
[26] РДАСА, ф. 248, воп. 113, с. 371, л. 20 адв., 22; ф. 7, воп. 2, с. 2636, л. 196
[27] РДАСА, ф. 248, воп. 113, с. 371, л. 3 адв.; Там жа, ф. 7, воп. 2, с. 2636, л. 14 об., 28-38 адв.
[28] Барсуков А. П. Шкловские авантюристы//Памятники новой русской истории. СпБ 1872. Ч. 2. С. 10-11
[29] РДАСА, ф. 248, воп. 113, с. 371, л. 1; Там жа, ф. 7, воп. 2, с. 2636, л. 21
[30] Голицын Н. Н. История российского законодательства о евреях. СПБ.. 1886. Т. 1. С. 118; Lehtonen U.L. Die polnishen provinzen Russlands unter Katharina 11 in den jahren 1771-1782. Berlin.1907. T.2.С. 318
[31] РДАСА, ф. 248, воп. 113, с. 371, л. 6 адв.
[32] Там жа, л. 31-32 адв.
[33] Там жа, л. 35-38 адв.
[34] РДАСА, ф. 248, воп. 11, с. 71, л. 71, 440 адв.; Барсуков А. П. Шкловские…с. 273
[35] Там жа, л. 89; РГАДА, ф. 7, воп. 2, с. 2636, л. 333 адв.
[36] Там жа, ф. 7, воп. 2, с. 2636, л. 214--224
[37] Там жа, лл. 259, 304, 322 об, 331. Пажар здарыўся 6 снежня 1781 г.
[38] Там жа, лл. 306.
[39] Барсуков А. П. Шкловские…с. 277-278; Энгельгардт Л. Н. Записки….с.35
[40] РДАСА, ф. 248, воп. 113, с. 81, л. 51
[41] Там жа, л. 109, 117, 136
[42] РДАСА, ф. 1261, воп. 1, с. 1517, л. 1 Указ ад 22.11.1783 г.
[43] РДАСА, ф. 248, воп. 113, с. 81, л. 162, 170-172 адв., 181; ф. 7, воп. 2, с. 2626, л. 454, 460, 465
[44] Там жа, л. 210, 216, 218
[45] Там жа, ф. 7, воп. 2, с. 2636, л. 492, 497
[46] Там жа, ф. 248, воп.113, с. 81, л. 219, 264
[47] Там жа, л. 296. Имянное прабачанне паследвала 15 верасня 1788 г.
[48] Печорин Я. Наши государственныя асигнации…С. 616-616, 643
[49] Там же, ф. 1261, воп. 6, спр. 1522, л. 29 адв., спр. 1535, л. 1 адв., спр. 1528, л. 13
[50] Там жа, ф. 1261, воп. 6, спр. 1535, л. 2
[51] Там жа, ф. 1261, воп. 6, с. 1535, л. 2
[52] Там жа, ф. 19, воп. 1, с. 335, л. 6, 31, 37 адв.
[53] Там жа, ф. 1261, воп. 6, с. 1547, л. 1, 16, 49
[54] Там жа, ф. 1261, воп. 6, с. 1549, л. 5-6 адв.
[55] Там жа, спр. 1547, л. 16-17
[56] Там жа, воп. 6, с. 1558, л. 1 адв., 4
[57] Анішчанка Я. Шклоўскія фальшываманетчыкі// Беларуская мінуўшчына. 1995. № 7. С. 51
[58] РДГА, ф. 1526, воп. 1, спр. 2325, л. 38, 39 адв., 45 адв., 49 адв., 68 адв., 99
[59] Там жа, л. 3, 12 адв., 34 адв.. Усе распараджэнні адносяцца да 1786 і 1787 гг.
[60] РДАСА, ф. 248, воп. 80, с. 6597, л. 149--151
[61] РДАСА, ф. 248, воп. 66, с. 5939, л. 493--494
[62] Там жа, л. 496-497 адв.
[63] РДАСА, ф. 248, воп. 66, с. 5939, л. 498-499, 507 адв.-508
[64] Там жа, л. 51--520
[65] РДАСА, ф. 1239, воп. 1, с. 67734, л. 1-2
[66] Там жа, лл. 5 адв., 11, 12 адв. Усё справаводства І. Галіцына складала 341 стар.
[67] РДАСА, ф. 1526,воп. 1, с. 420, л. 1
[68] Там жа, л. 199. Гэтыя даныя фігуравалі ў дакладзе цару у 1801 г.
[69] РДАСА, ф. 1526, с. 1592, л. 9 адв.-10