Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Падарожжа да святых крыніц
Едзем да Плешчаніц і зварочваем на Барысаўскі шлях. Першы прыпынак робім у былым мястэчку Камена. Каля самае вёскі працякае рака Каменка. На яе беразе, дзе зроблена вадасховішча, на ўзвышшы старыя могілкі абнесеныя заімшэлай агароджай з валуноў. Над самым схілам склеп з цагляных пліт. Ён ужо амаль увесь увайшоў у зямлю. Захаваліся толькі фасад і рэшткі сцен. Вакол склепа каля дзесятка магіл XIX ст. Надпісы на іх сведчаць, што тут хавалі паноў з роду Жаброўскіх.
Архіўныя дакументы - «Апытальныя лісты 1924 года па Барысаўскаму ўезду» ўтрымліваюць паданні пра Казакову Гару ў в. Камена. Там гаворыцца, што ў 1812 годзе на гэтай гары лагерам стаялі казакі. У мясцовасці Востраглавы быў нанесены канчатковы ўдар па рэштках напалеонаўскага войска. Ад гэтага месца Напалеон нібыта пачаў бегства з Расійскай імперыі.
Цяпер Казакова Гара зрыта, і на яе месцы стаіць геадэзічны маяк.
Працягваем шлях на Іканы і Смаляры, накіроўваемся
ў самую дальнюю кропку нашага маршрута - на Святаянскую Гару, дзе па старых звестках стаяла капліца, у якой была скульптура Св. Яна ў чалавечы рост, але ў 1940-м годзе гэта ўсё было знішчана. Паводле звестак геолага В. Вінакурава і археолага Э. Зайкоўскага, акрамя гары, унізе ёсць крыніца Ёзусік.
У Смалярах заходзім у крайнюю хату. У невялічкім пярэднім пакойчыку за сталом сядзіць невысокая жанчына няпэўнага ўзросту. Пачуўшы просьбу паказаць гару і крынічку, яна без лішніх слоў падхапілася і адразу пайшла паказваць нам дарогу. Было такое адчуванне, што яна нібыта абавязана гэта рабіць, быццам гэтая жанчына з'яўляецца своеасаблівай німфай дадзенай крынічкі.
І вось мы на Святаянскай гары, тут, ўсім бачна, стаяла капішча, вельмі прыгожае месца: пляскаты пагорак, сосны. Убачылі і рэшткі падмурка ад капліцы. Сляды сучасных вогнішчаў псавалі выгляд прыгожых блакітных кветак - сон-травы, што ўсцілалі амаль усю гару.
А ўнізе, пад гарой, і сапраўды цячэ крынічка, якая мае назву Ісусік (Ёзусік). Раней, па расповедах жанчыны яна была больш дагледжаная. Цяпер патанае ў багне, але да яе ўсё роўна ходзяць паломнікі і прыносяць ахвяры (грошы, ежу і д.п.). Грошы кідаюць у «цэмбравіну", так тутэйшыя жыхары называюць металёвую конаўку, якую яны тут паставі. Знаходзіцца крыніца адразу за першай хатай вёскі. Да нас падышла мясцовая жанчына, Марыя Аляксееўна Жабінская, ёй 77 гадоў, і распавяла нам, што калі яна прыйшла ў гэтую вёску ў 1944 годзе «замуж», капліцы на гары ўжо не было. Але людзі ёй расказвалі, што раней, на свята «Барыса» тут адбываліся вялікія кірмашы, з'язджалася шмат народу. А яшчэ раней на гэтай гары бы могілкі... На гары і каля крыніцы, па расповедах жанчын, святкуюць Купалле. Паблізу ў лесе ёсць пагоркі пад назвай Тур'і Горы. А сучасная вёска Бярозаўка раней звалася Божыдары. Непадалёк у лесе ёсць камень пад назвай Князь-Камень, які даводзілася бачыць яшчэ ў 1984 годзе.
Якія прыгожыя назвы: Казакова Гара, Святаянская Гара, Тур'і Горы, Божыдары, Князь-Камень... Ад іх павявае архаічнымі старажытнымі вераваннямі і легендамі. У беларусаў заўсёды пакланяліся не толькі камяням, крыніцам, дрэвам, але і ўзгоркам. Бо гара ў міфапаэтычным успрыманні беларусаў сімвалізуе сабой вертыкальную структуру Сусвету і ўяўляе сабой трансфармацыю Сусветнага дрэва. У нас на старажытнай Беларусі такім дрэвам у асноўным лічыўся дуб. Гара ў старажытных вераваннях беларусаў трохчастковая. На яе вяршыні, як і на вяршыні Сусветнага дрэва жывуць нябесныя багі, гэта перш за ўсё Пярун, ці Грымотнік. У ніжняй частцы знаходзяцца хатнічныя багі, ці істоты. Гэта перадусім Вялес, ён паводле беларускіх паданняў, у выглядзе змея жыве ў карэнні дуба. Яго жаночая пара - багіня Мокаш, ці пазнейшая «Кацярына-багатырка». Ля падножжа гары звычайна знаходзіліся крынічкі, каля якіх і размяшчаліся свяцілішчы гэтым багам. А на зямлі, па трохчастковым уяўленні, размяшчаўся чалавечы род. У беларусаў і іх суседзяў балтаў Гара сімвалізавала шлях для душ памерлых у вырай. Болыласць паганскіх свяцілішчаў, вядомых на Беларусі з пісьмовых крыніц і палявых даследаванняў, стаіць на гары. Пазней, у хрысціянскія часы, на некаторых з гэтых узгоркаў узводзіліся храмы ці капліцы. Узгоркі з назвамі Святая Гара, Бабіна Гара, Лысая Гара, Перунова Гара, Змеева Гара, Турава Гара, Богава Гара, Княжая Гара, Гара Святы Ян, Казакова Гара і г.д. маюць сакральнае і культавае значэнне. Звычай пакланяцца ўзгоркам дажыў і да XX стагоддзя.
У нашым выпадку, каля Святаянскай Гары мы пераканаліся ў існаванні тэорыі трохчастковай пабудовы Сусвету. На самой гары раней было паганскае капішча, пазней замененае на пакланенне хрысціянскаму Святому Яну. Унізе знаходзіцца крынічка. Што яна культавая, гэта безумоўна. Туды і дагэтуль прыносяць па звычцы ахвяры ў выглядзе грошай і ежы. Толькі завецца яна цяпер зноў-такі хрысціянскім імем - Ёзусік. Ну, а далей, на самой зямлі знаходзіцца вёска, дзе жывуць звычайныя людзі, якія і дагэтуль ушаноўваюць сваю сакральную прастору, святкуюць на гары і каля крыніцы Купалле.
Мы не сталі набіраць ваду з крынічкі, хаця па звестках другой старой жанчыны, яна мае вялікую папулярнасць у народзе, да яе заўсёды прыязджае шмат людзей, амаль на ўсе рэлігійныя і язычніцкія святы (нават на Радаўніцу), моляцца ля яе, бяруць ваду і вераць, што крынічка дапамагае ад усялякіх хвароб.
Ад Смаляроў вяртаемся ў Зэмбін, былое мястэчка. Тут знаходзяцца рэшткі цаглянага касцёла, пабудаванага ў 1809 годзе як храм дамініканскага кляштара, заснаванага ў 1640 годзе і зачыненага ў 1833. Ад касцёла засталіся толькі сцены. Уверсе, на фасадзе, ёсць скульптура, якую мясцовыя людзі лічаць выявай Святой Марыі. Каля касцёла захаваліся рэшткі старадаўніх могілак. Частка надмагільных помнікаў бульдозерам сцягнута на сметнік, які ўтвораны адразу за касцёлам. Паводле «Збору помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Мінская вобласць», касцёл з'яўляецца помнікам архітэктуры пераходнага перыяду ад барока да класіцызму.
У цэнтры ж вёскі пастаўлена царква. Па інфармацыі таго ж «Збору...» яна была пабудавана ў другой палове XIX ст. Храм адносіцца да помнікаў псеўдарускага стылю.
Едзем далей, зварочваем на Лагойскую шашу. Адразу за Зэмбінам, з правага боку яўрэйскія могілкі, якія на той час выглядалі жудасна. Нехта падпаліў траву, ад чаго зямля зрабілася нежывой. Да таго ж адна з магіл была раскапаная вандаламі-скарбашукальнікамі.
Далей едзем у вёску Любча наведаць Святы калодзеж. Едзем па вельмі кепскай дарозе. За ляском блакітны верх невялічкай царквы. Зварочваем налева і трапляем у вёску Жарсцвянка. У Жарсцвянцы размаўляем з мясцовым жыхаром Міхаілам Мікалаевічам. Ягонае прозвішча ён прасіў не называць. Яму 70 гадоў. Ён распавёў, што цяпер любчанская крынічка забрудзілася, і да яе ніхто не ходзіць. Мы сталі распытваць яго пра іншыя святыя крыніцы, камяні і да т.п. Ён захапіўся і пачаў распавядаць пра крынічку за вёскай Вуглы, на гары. Распавядаў пра тое, што ні ў якім разе нельга браць грошы ля крыніц, якія ахвяруюць людзі. Згадаў пра свайго знаёмага- Самсона, які выграб усе грошы з той крынічкі і купіў на іх якраз дзве бутэлькі «Агдама»(гэта савецкія часы). I неўзабаве з тым Самсонам пачалі здарацца няшчасці - спачатку яго сын патрапіў у аварыю, потым і ў самога Самсона здарылася нешта з горлам, пасля чаго яму ўставілі туды трубку, і калі ён паспрабаваў выпіць праз тую трубку, яго пачало ванітаваць і ён на месцы памёр. Ну чым ні прыклад сучаснага фальклору!
Наш суразмоўца так разышоўся, што перайшоў з тэмы пра святыя крыніцы на вайсковую, стаў успамінаць сваё дзяцінства, якое выпала на ваенныя гады.
Але хопіць расповедаў! Трэба шукаць крыніцу. Крыніца знаходзілася на правабярэжжы ракі Гайны, паміж вёскамі Вуглы і Мрожнае, у рабінніку. Вакол яе - разаранае поле. Недасведчанаму чалавеку знайсці гэта месца вельмі цяжка. Мы ўбачылі крыніцу толькі дзякуючы таму, што не было яшчэ лісця, і вецер матляў павязаны на крыжы белы ручнік. Калі падышлі бліжэй, то разгледзелі, што яна добра ўпарадкавана, абкладзена каменнем, зроблена акантоўка для вытоку вады. Накрыўка, што прыкрывае крыніцу, з дужкамі для замка, але самога замка няма. Крынічка выцякае з-пад самага ўзгорка, побач стаяць два крыжы - адзін металічны, маленькі і стары, другі драўляны, у рост чалавека, з фігурнымі навершамі, пафарбаванымі ў блакітны колер. На гэтым крыжы і быў павязаны крамны ручнік, які мы ўбачылі здалёк, ён быў стылізаваны пад народны. За ручнік былі заткнуты грошы, а наверсе крыжа ляжаў кавалачак белага хлеба. На гэтым жа ўзгорку сярод поля ёсць нагрувашчванне камянёў. Па памерах яно нагадвае каменны курган, дыяметрам каля 4-х метраў. Некалькі камянёў на ім растрэсканыя, а зямля паміж імі надзвычай чорная. Магчыма, там разводзяцца вогнішчы. Падобны ахвярнік ёсць на Цярнопалынчыне, на Гары Богін, дзе на свяцілішчы быў знойдзены Збруцкі ідал. Па мясцовых павер'ях, вада з крынічкі, пра якую згадалі вышэй, дапамагае ад хвароб вачэй. Сюды прыходзяць па святах. На Вялікдзень людзі збіраюцца з усяго наваколля, часам прыязджае і святар. У народзе гэтае месца завуць «Святая крыніца».
***
Наступнае падарожжа прывяло нашу экспедыцыю да Бягомля.
Там на аўтастанцыі нас чакалі дзве мясцовыя жанчыны.
Ірына Францаўна, студэнтка БДПУ імя М.Танка, вучаніца Уладзіміра Васілевіча, вядомага фалькларыста і частага ўдзельніка нашых падарожжаў, які і папрасіў Ірыну дапамагчы нам цяпер. 3 ёю -Ала Міхайлаўна Сушко, завуч бягомльскай школы, якая таксама ў свой час вучылася ў гэтай навучальнай установе. Яна родам з в. Вітуніцы Докшыцкага раёна, і паказвае нам альбом з краязнаўчымі тэкстамі і фотаздымкамі зробленымі падчас вандровак з вучнямі. На фота Сцёп-Камень, святая Сасна Куліна, Святы Калодзеж каля в. Маргавіцы.
I вось мы з нашымі праваднікамі едзем да ўскрайку Бягомля. Там адразу за могілкамі пяць курганных насыпаў. Усе яны перакапаныя скарбашукальнікамі. Ахоўная дошка, прымацаваная цэментам да аднаго з валуноў, якая некалі сведчыла, што гэта помнік археалогіі і гісторыі, знікла.
Далей шукаем урочышча пад назвай Хрысцініны Ляды, або Хрысцініна Ляда. Тут знаходзяцца вельмі старыя пахаванні, якія археолагі называюць жальнічнымі могілкамі. Энцыклапедыя археалогіі і нумізматыкі вызначае гэта паняцце так: «Жальнікі - магілы XIII- XVIII стст., абазначаныя каменнай абкладкай круглаватай, авальнай ці чатырохвугольнай формы». А наогул «жальнік» - гэта народная назва. У XIX ст. расійскія навукоўцы ўвялі ва ўжытак слова «жалі». Могільнікі з такімі назвамі выяўлены ад Польшчы да Пецярбурга. На Беларусі ў сярэдзіне XIX ст. Братамі Тышкевічамі былі зарэгістраваны такія назвы ў вярхоўях Бярэзіны. У 1989 годзе ва ўрочышчы Хрысцініны Ляды праводзіліся раскопкі гэтага жальнічнага могільніка. Раскапалі адно пахаванне, там аказаўся мужчынскі шкілет. Па вызначэнні антраполагаў мужчыне было каля 55 год.
Усяго ва ўрочышчы чатыры магілы. Цяпер мы з цяжкасцю, але знайшлі іх. Надмагільныя стэлы збольшага захаваліся, некаторыя з іх паваліліся. Сярод паваленых і ўрослых у зямлю надмагілляў удалося абчысціць адзін невялічкі каменны крыж. Старажылы тлумачаць назву Хрысцініны Ляды тым, што першай, па іх перакананні, тут была пахавана нейкая Хрысціна. Магчыма, так.
Мы вяртаемся на шашу Бягомль- Лепель, праязджаем трохі ўбок Лепеля і каля вёскі Маргавіцы збочваем на лясную дарогу. Мы шукаем Святы Калодзеж. Дарога робіцца ўсё горш і горш. Мы пакідаем машыну, ідзем пешшу. Нас вядуць нашы праваднікі. Мясцовасць нагадвае верхавое балота. I вось перад намі доўгачаканая крынічка. Над ёю маленькі, учарнелы ад часу драўляны зруб. 3 правага боку ад зруба тры крыжы, два з іх драўляныя, пасярэдзіне металічны. Усе крыжы абвязаныя фартушкамі, стужкамі, хусткамі, тканінамі. Ёсць нават майткі, кашулі, насоўкі, завязкі для валасоў. На адным з драўляных крыжоў папярэчына зроблена вельмі нізка, а наверсе так завязаны тканіны, паверх якіх насунута кашуля, што крыж нагадвае паганскага ідала. Да крынічнага зруба прывязана пластыкавая бутэлька, унізе якой прасвідравана дзірачка, што робіць зручным наліваць у бутэлькі ці піць.
У самой вёсцы мясцовы мужчына, на жаль, мы не запісалі яго прозвішча, расказаў нам паданне пра паходжанне гэтай крыніцы. Аказваецца, калісьці на месцы крыніцы рылася свіння і ўрэшце адкапала яе. Святар асвяціў крынічку, і людзі сталі прыходзіць сюды на яблычны Спас. Кірмашы, якія адбываліся тут на свята, памятаюць яшчэ старажылы гэтай вёскі.
У Бягомлі мы развітваемся з нашымі настаўніцамі.
Далей дарога вядзе да наступнага пункта нашага падарожжа - у вёску Ізбішча. Там на беразе Дзвінасы калісьці быў старажытны курганны могільнік XI ст. са 145-ці насыпаў. У 80-я гады XX ст. яго амаль цалкам раскапалі археолагі, калі тут меліся зрабіць вадасховішча. У тыя гады археолаг В.Казей, які і рабіў раскопкі курганоў, выявіў у лесе святую крыніцу. Потым у архіўных дакументах была знойдзена інфармацыя пра яе. Там паведамлялася, што ва ўрочышчы Крыжы каля вёскі Ізбішча ёсць студня. Калодзеж у драўляным зрубе, вакол стаяць крыжы і капліца. На крыжы абраз з выявай Божай Маці з немаўляткам. Побач знаходзіліся начоўкі, куды налівалі святую ваду. А ў Апытальні лістах 1924 года (архіў інстытута НАН) гаворыцца, што каля вёскі Горна, у лесе Задорскай дачы таксама ёсць святая крыніца, вада з якой лечыць вочы. Там прыведзена такое паданне: « Неяк ка крыніцы аказаўся сляпы, які заблукаў у лесе і не ведаў, як з яго выбрацца. Ён пачаў маліцца, і яму з'явілася Божая Маці. Яна загадала яму прамыць вочы крынічнай вадой. Пасля чаго сляпы адра стаў відушчым. 3 тых часоў людзі пачалі ўшаноўваць гэтае месца, паставілі каля крыніцы драўляную каплічку і крыжы". У дакументах казалася, што туды прыязджалі на другі дзень пасля Тройцы, у дзень Святога Духа. Збіраліся людзі з Плешчаніц і ваколіц, служылі вадасвятныя малебны. Але капліцу разбурылі яшчэ да вайны, а ў часы Хрушчова і паветку над крыніцай, драўляньг памост і крьгжы былі разабраньгя і спаленыя. Крыніцу залілі саляркай, засыпалі хлорнай вапнаю, намагаліся нават зраўня яе з зямлёй бульдозерам.
І вось мы едзем спачатку ў в. Горна, якая знаходзіцца на адлегласці пяці кіламетраў ад Ізбішча. Тут на месцьг Валянціна Канстанцінаўна Фурс, якая родам з гэтай вёскі, але з 1962 года жыве і працуе ў Мінску, згадзілася правесці нас да крьгніцы. Адразу за могілкамі, што ў канцы вёскі, мы збочваем у вялікі лес, едзем па шырокай накатанай дарозе. Праехаўшы каля 4-х кіламетраў, трапляем на даволі вялікую паляну, на якой пастаўлена даволі шмат драўляньх сталоў і лавак. Налева ад гэтага месца сцежкай патрапляем на другую паляну. Там і знаходзіцца абкапаная вакол абрысам царквь крьгніца. На мяркуемым купале стаіць крыж з абразом. Злева ад крыніцы яшчэ большы крьгж. Абодва яны металічныя, пафарбаваныя ў блакітны колер, на абодвух абразы з выявамі Божай Маці з немаўляткам. На крыжах навешаны маленькія самаробныя фартушкі белага колеру з вышытымі на іх чырвонымі крыжыкамі. 3 усходняга і паўночнага бакоў над крыніцай зроблены памост паўметровай шырыні. У дзень нашага прыезду вада ў крыніцы цвіла, і, каб яе набраць, трэба было разграбаць водарасці. А так вада даволі чыстая. На дне паблісквалі манеты. Мы рады, што ад хрушчоўскіх часоў атэістычнага вар'яцтва не засталося і следу! Але помніць пра гэта трэба заўсёды, каб не дапусціць такога другі раз.
Наша правадніца тут даўно не была, можа, гадоў трыццаць. Але яна ўспомніла, што ў часы яе маладосці на другі дзень Тройцы сюды збіралася шмат людзей, у тым ліку і з в. Ізбішча. Каля крыніцы праходзілі фэсты і кірмашы, прыязджалі аўталаўкі. Для збору грошай каля крыніцы ставілі скрыню. Потым гэтыя грошы аддавалі ў царкву. Хто прыходзіў у іншыя дні, кідалі манеты проста ў ваду.
Ужо ў вёсцы мы спыталі ў тутэйшых, можа, хто з іх ведае паданне пра паходжанне крыніцы. Адна старая жанчына сказала: « Ішла Свента Панна, ступіла на гэтае месца, і са слядка пачала біць фантанам вада. Пасля тут праходзіў сляпы старац. Ён таксама ступіў на гэтае месца і празрэў. 3 таго часу і сталі хадзіць сюды людзі». Калі мы спыталі ў старой, чаму яна кажа «Свента Панна», як гавораць католікі, то жанчына адказала, што сама праваслаўная, але вёска напалову каталіцкая, напалову праваслаўная.
Едзем у вёску Ізбішча, пытаем пра крыніцу, нас накіроўваюць на тую, адкуль мы толькі прыехалі. Усе сумненні пра існаванне ў гэтым месцы дзвюх святых крыніц адпалі.
Далей наш шлях ляжыць у бок Плешчаніц і Лагойска. Наперадзе нас чакае яшчэ адна крынічка, куды, паводле краязнаўчых звестак, ходзяць на Юр'я. I таму менавіта сёння мы мяркуем туды патрапіць. Едзем па вялікай магістралі, выязджаем на Лагойскую шашу, а на ёй бачым указальнік: « Ніўкі 3 км». У Ніўках зноў шукаем правадніка, бо крыніца далёка ў лесе. Яўгеній Антонавіч Яраш, які зараз жыве ў Лагойску, а сюды прыехаў дапамагчы брату, згаджаецца правесці нас да святога месца.
Трохі паблукаўшы па лесе, мы нарэшце трапляем да крынічкі і Святой Сасны, што расце з боку ад яе. Высока на сасне прымацаваны абраз у шкляным футарале. Побач яшчэ захаваўся спарахнелы пень ад старой Святой Сасны. Па расказах правадніка яе знішчыў адзін «камуністы» і праз год памёр. Тады побач паставілі бетонны слуп, хацелі на ім прымацаваць абраз, а потым усё ж такі вырашылі павесіць абраз на суседняй сасне, дзе ён знаходзіцца і па сёння. Пад сасной ляжалі нейкія тканіны, рэшткі адзення і шмат папяровых грошай. Па грашах бачна, што пакладзены яны былі зусім нядаўна, можа, нават і сёння.
Сама па сабе крынічка невялікая, трохі абкапаная і выглядае як ставок. Вада ў ёй не вельмі празрыстая. Вакол крыніцы стаяць пяць драўляных крыжоў. Адзін з іх перагніў знізу і паваліўся верхам да крыніцы. На ягоны брус навешана шмат кавалкаў тканін, стужак, майкі, шкарпэткі. Другія тры драўляныя чорныя крыжы з перакладзінай паставіў лагойскі бацюшка, які часам прыязджае да крыніцы на «Жыгулях». Але гэтыя крыжы стаялі «голыя», на іх нічога не вісела.
Наконт паходжання крыніцы праваднік нічога не мог сказаць. Але ў газеце «Мінская праўда» за 1993 год нехта Іван Сіняўка надрукаваў артыкул пад назвай «Святая Сасна». Аўтар узгадвае драўляны крыж, абраз, крыніцу. Заўважае, што вакол на галінкі дрэў вешалі кавалкі сала, каўбасы, ручнікі, сподняе. У гэтым артыкуле прыводзіцца і такое паданне: « У сасновым лесе каля в. Заазер'е жыў у палацы магнат-паляўнічы. Жонка стала прасіць яго, каб забіў на па- ляванні Жар-птушку, а яна, маўляў, зробіць з яе чучала. Магнат цэлы дзень хадзіў па лесе і прысеў адпачыць пад сасной. Раптам уверсе падняўся шум і паляўнічы пабачыў вогненную птушку. Ён застрэліў яе і шчаслівы пайшоў дамоў. Калі прыйшоў, то замест свайго палаца ўбачыў возера. 3 роспачы разам са стрэльбай і птушкай увайшоў ён у яго».
Гэтае паданне, хутчэй пра паходжанне возера, а не крыніцы. Але ўсё роўна цікава, што ў ім згадваецца такі старажытны вобраз-сімвал, як Жар-птушка. Даследчык беларускай міфалогіі прафесар Н. Нікольскі, яшчэ ў 1933 годзе пісаў у сваёй кнізе «Жывёлы ў звычаях, абрадах і вераваннях беларускага сялянства», што вобраз Жар-птушкі сімвалізуе сабой вобраз сонца. I ў гэтым паданні хутчэй за ўсё захаваўся водгалас барацьбы паміж нябеснымі, верхнімі багамі, якіх і прадстаўляе Жар-птушка, з ніжнімі, хтанічнымі, якія знаходзяцца пад зямлёю, у вадзе. I наогул, тут ужо прачытваецца матыў усясветнага патопу, калі за непаслушэнства, ці абразу божышча, яно карае чалавека патопам.
У падарожжах нас болыш за іншае цікавілі святыя крыніцы. Як вядома, культ вады захаваўся на Беларусі са старажытных часоў. Тады ва ўсялякія прыродныя вадаёмы: азёры, балоты, крыніцы як ахвярапрынашэнні клалі гліняны посуд, каменныя сякеры, разнастайныя ўпрыгожанні, мяса, жывёл. Часам здараліся нават чалавечыя ахвярапрынашэнні. I ўсё гэта, каб улітасці- віць воднае божышча. Пракопій Кесарыйскі, візантыйскі гісторык, які жыў у VI стагоддзі, пісаў пра славян: « Яны ўшаноўваюць рэкі і німфаў і ўсялякія іншыя божышчы, прыносяць ахвяры ўсім ім і пры дапамозе гэтых ахвяраў праводзяць гаданні». Крынічкі для старажытных людзей былі загадкавай рэччу, ім было незразумела, чаму вада з'яўляецца з-пад зямлі і чаму яна бясконца струменіць. Па іх разуменні тут не абыходзілася без божышча, якое адказвала за водны баланс на зямлі і стварала тыя самыя крынічкі.
Адным з такіх божышчаў, паводле беларускай міфалогіі, лічыцца Вялес, які апякуецца холадам, вільгаццю, зямнымі водамі, падземным светам, крыніцамі. У беларускіх казках Вялес з'яўляецца праціўнікам Бога і хаваецца ад апошняга ў зямных водах. У нашых паданнях увасабленнямі Вялеса лічыліся такія персанажы, як Змей, Цмок, Чорт, пазнейшыя антрапа- морфныя выявы яго - Сцяпан і Дзям'ян.
Некаторыя жаночыя персанажы, якія маюць сувязь з крыніцамі і вытокамі рэк, таксама адлюстраваны ў беларускім фальклоры: Улляна ці Вялляна, Кацярына, Мар'я, Марына. Некаторыя з іх былі змеепадобныя. Узгадаем замовы ад сурокаў, там ёсць такія персанажы як змяя Шкурапея, Пелагея, Марына, Куліна, Улляна, Сцепаніда, « царыца-вадзіца Кацярына, Марына». (Замовы, 1992. С.300 - 327). Падчас змагання з паганствам хрысціянскія святары згадвалі ў сваіх хроніках пра паганскую багіню Мокаш, якая была звязана з вільгаццю і вадой. Пазней яе замяніла блізкая па функцыях хрысціянская святая Параскева-Пятніца. Абраз Параскевы-Пятніцы было прынята вешаць на калодзежах, куды ў ахвяру гэтай святой кідалі льняную кудзелю, выпрадзеную воўну і тканіну. А ўжо потым на святых калодзежах і крыніцах сталі вешаць абразы з выявай Божай Маці з немаўляткам.
Вадзе з гэтых святых крыніц прыпісвалася здольнасць павялічваць сілу, мужчынскую і жаночую, даваць сілу жывёліне і зямлі. Напэўна, пералічанымі якасцямі валодалі тыя самыя божышчы, якія адказвалі за гэтыя крыніцы.
Цяпер ушанаванне святых крыніц звычайна адбываецца ў пэўныя святы, таму што ў гэты час вада з тых крыніц, як лічыцца, валодае найбольшай лекавай здольнасцю: на Купалле (дзень святога Яна), на другі дзень Сёмухі, на дзень святых Барыса і Глеба, у дзень святога Іллі, на Уздзвіжанне, на Звеставанне, на трэці дзень Сёмухі, на Пакроў, у восьмую, дзевятую, дзесятую, дванаццатую пятніцы пасля Вялікадня, на Дзесятуху (праз дзесяць тыдняў пасля Вялікадня), на Успенне Багародзіцы, у дні святых Міколы або Юр'я і некаторыя іншыя. Усе гэтыя святы лічацца цяпер хрысціянскімі, але яны з'яўляюцца займеннікамі адпаведных паганскіх культаў і вераванняў. Прычым кожная выяўленая крыніца на Беларусі ўшаноўваецца толькі на дні тых святых і ў сувязі з тымі культамі, якім яна і была першапачаткова прысвечана.
Можна знайсці тлумачэнне і павер'ю, што вада з болынасці святых крыніц дапамагае пры хваробе вачэй. Вада з некаторых крыніц і сапраўды валодае такой здольнасцю, тут трэба разбірацца ўжо дактарам. А мы можам з дапамогай міфалогіі і лінгвістычна растлумачыць гэтую з'яву. Вядома, што ў розных славянскіх і балцкіх мовах незацягнутая тванню вада сярод балот носіць назву « чортава вакно», « чортава вока». Мы ведаем, што чорт хаваецца ад Перуна ў вадзе. Старапольскае « okno» абазначае «крыніца», а ў сербска-харвацкай «оkо» - глыбокае месца ў вадзе, дзе на дне б'е крыніца.
Мы зрабілі невялікі экскурс у міфалогію беларусаў для таго, каб стала зразумелай цікавасць да такіх аб'ектаў даследавання, як святыя крыніцы і азёры. У большасці даследуем крынічкі, таму што іх культ трывала захаваўся і жыве на Беларусі і па сёння. Толькі крыжы, што стаяць цяпер каля некаторых святых крыніц, напэўна, замяцяюць ранейшых ідалаў-божышчаў. Цяперашнія ахвяры маюць выгляд грошай, якія кідаюць у ваду, калі яны металічныя, або кладуць пад дрэва ці крыж, калі папяровыя. На дрэвы і крыжы навязваюць кавалкі тканіны, гэта называецца ў народзе - «абракацца».