Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Крыжоў, магіл-курганаў,
Край тугі —
Бальзам жывых крыніц...
Край паэм,
Адвечных песенъ-казак —
Дарагая сэрцу
Беларусь...
Паўлюк Трус
Край творцаў
У падарожжы, якое адбылося 15 ліпеня 2001 года, нашым гідам быў пісьменнік і краязнаўца Алесь Махнач — які сам родам з вёскі Забалацце, што на Уздзеншчыне. Ён не адзін год рупліва і дасканала вывучаў сваю малую радзіму, збіраў дакументы, распытваў аднавяскоўцаў, працаваў у архівах, вёў своеасаблівы хатні архіў вёскі Забалацце. Частка гэтага архіва, перапрацаваная Алесем Махначом у нарысы, артыкулы, друкавалася ў газеце «Чырвоная змена». Гэтая праца атрымала завяршэнне — Алесь Іванавіч напісаў кнігу, прысвечаную гісторыі роднай вёскі, цяпер яна рыхтуецца да выдання былым галоўным рэдактарам «Чырвонкі» пісьменнікам Алесем Карлюкевічам, таксама ўраджэнцам Уздзеншчыны.
Згаданае падарожжа, як ні с умна гэта сёння ўсведамляць, было апошняй для Алеся Іванавіча Махнача паездкай на радзіму. 8 жніўня 2001 года яго не стала. Ён пахаваны ў роднай вёсцы каля Адыходзячай могілкавай царквы. Таму мы, з кім ён тады пасябраваў, цяпер з містычным трымценнем узгадваем нашу сумесную вандроўку. Гэты высакародны і прыгожы чалавек вельмі любіў свой родны кут — Наднямонне, пра які мог расказваць гадзінамі, справядліва лічыў скарбніцай, сховішчам найбольш яркіх старажытных беларускіх традыцый. Бо туды менш за ўсё дайшлі і заходнія, і ўсходнія ўплывы. Невыпадкова, што там нарадзілася шмат таленавітых творчых людзей: вучоных, пісьменнікаў, жылі прадстаўнікі слынных старажытных родаў.
У Забалацце прадзед Алеся Махнача перабраўся з суседняй вёскі Нізок. А Нізок — знакамітая вёска пісьменнікаў, паэтаў, артыстаў... Варта згадаць такія імёны, як Кандрат Крапіва (1896—1991) і Паўлюк Трус (1904—1929). З в. Нізок і Лідзія Арабей, пісьменніца, кандыдат філалагічных навук. У Нізку нарадзіўся вядомы беларускі акцёр Анатоль Міхайлавіч Трус (1910—1989). Аз бліжэйшых вёсак выйшлі такія слынныя асобы, як паэт і вучоны Пятро Глебка (1905—1969), пісьменнікі Алесь Пальчэўскі (1905—1979), Алесь Якімовіч (1904—1979).
Дарэчы, пра ўсё вышэй сказанае можна прачытаць у выдатнай кніжцы Уладзіміра Кісялёва «Пуцявінамі Наднямоння», матэрыялы якой вельмі дапамаглі нам у напісанні артыкула. Пісьменнік сам родам з Уздзеншчыны. У кнізе ён прыводзіць шмат гістарычных і краязнаўчых звестак пра свой адметны край. Адзін з раздзелаў кнігі прысвечаны яго знакамітаму продку па про- звішчы Кісель. Паводле паданняў, ён быў ці то военачальнікам, ці то паслом. Некаторыя гістарычныя крыніцы адносяць шляхецкі род Кісялёў да рускай княжацкай галіны саміх Рурыкавічаў, іх пераемнікаў — князёў Уладзімірскіх на Валыні.
Літаратараў, родам з Уздзеншчыны, безліч, сярод іх і вядомы расійскі пісьменнік Фадзей Булгарын, той самы, каго высмейваў у сваїх эпіграмах А. Пушкін. Ф. Булгарын нарадзіўся на землях цяперашняй Уздзеншчыны ў вёсцы Пырашава, якая і належала яму, а потьім перайшла да аднаго з прадстаўнікоў роду Наркевічаў-Ёдкаў. Фадзей Булгарын быў пачынальнікам шмат якіх жанраў і іх формаў у рускай літаратуры. Гэта і раман, і нарыс, і фельетон, і ваеннае апавяданне, і утопія, і антыутопія. Булгарын шмат зрабіў для папулярызацыі польскай культуры і польскамоўнай літаратуры ў Расійскай імперыі.
Згадаєм яшчэ: Алесь Махнач першым выявіў і даследаваў, што дзед Янкі Купалы — Луцэвіч Ануфры Дамінікавіч паходзіць з яго роднай вёскі Забалацце, дзе ў першай палове XIX ст. арандаваў у Радзівілаў зямлю ў засценку Пяскі (інакш — Лазаравічы, Луцэвічы), які ўваходзіў у маёнтак «Святы Двор» і мясціўся каля вёскі Літва. Тут жа, у в. Забалацце, 4 мая 1846 г. нарадзіўся будучы бацька Янкі Купалы — Дамінік. Сам Ануфры Луцэвіч дваццаць гадоў безвынікова судзіўся, даводзіў сваё шляхецкае паходжанне. Але ў 1869 годзе быў запісаны да мінскіх мяшчан і яму прыйшлося пакінуць родныя мясціны. Славутыя імёны можна пералічваць і пералічваць, але і вышэй згаданых дастаткова, каб зразумець нашыя пачуцці, калі мы выпраўляліся на Уздзеншчыну, у край творчай і стваральнай энергіі, у край, які нараджае таленты!
Камень Казак
У першую чаргу мы наведалі Уздзенскі гісторыка-краязнаўчы музей. З яго дырэктарам Папко Анатолем Мікалаевічам, вельмі цікавым і неардынарным чалавекам, нас пазнаёміў Алесь Махнач. А. Папко старанна збіраў і класіфікаваў шмат якія экспанаты свайго музея. Так што можна смела сказаць: мясцовы музей — гэта сапраўды яго музей. Нас цікавіў стары камень Казак з выявай крыжа, што цяпер устаноўлены каля музейнага ганка. Раней ён знаходзіўся на Кастрычніцкай вуліцы за грэбляй праз Уздзянку (раней Заграбальная вуліца). За стагоддзі камень урос у зямлю і на паверхні быў відаць толькі самы яго верх. Па адной з легенд, пад ім быў пахаваны казак. Але вуліца з часам пашыралася, транспарт імчаўся побач з помнікам, машыны амаль ці не наязджалі на яго, узімку камень лёгка мог пашкодзіць бульдозер ці грэйдэр пры расчыстцы вуліцы ад снегу. Таму рэліквію паднялі і перанеслі да музея. Месца, дзе ляжаў раней камень, нікім дагэтуль не даследавана. А можа, там і сапраўды нечае пахаванне?
Божыя камяні
Далей наш шлях ляжаў у вёску Камяное, што недалёка ад вёскі Нізок.
Назва, як кажуць, невыпадковая — на ўваходзе ў вёску ляжаць два вялікія камяні.
Паводле геолагаў, 20 тысяч гадоў таму іх пакінуў ледавік. Вышыня аднаго з
валуноў дасягае двух метраў. Кажуць, што раней камяні былі яшчэ большыя, а цяпер
яны ўжо «ўраслі» ў зямлю, і што некалі яны былі адным вялікім каменем. Па
легендах, на ім сяляне раней таньчылі, пакуль яго не раскалола маланка — «Пярун
разбіў». Камні маюць назву – “Чортавы камяні”. Нездарма ж на іх паляваў
Пярун! Бясспрэчна, гэтыя унікальныя помнікі прыроды былі ў свой час аб'ектамі
язычніцкага пакланення. Сёння ж валуны ахоўваюцца дзяржавай. Вядомы
беларускі навуковец Эрнест Ляўкоў у кніжцы «Маўклівыя сведкі мінуўшчыны»
распавядае пра тое, што сярод беларусаў яшчэ з даўніх часоў захаваліся дзівосныя
легенды і паданні пра камяні. Самым незвычайным пакланяліся. Дзе-нідзе іх да
гэтага часу завуць «Божымі» камянямі. На некаторых з іх ёсць старадаўнія знакі і
надпісы, захаваліся валуны з імёнамі язычніцкіх багоў — Перуна, Вялеса,
Дажбога. Лёс многіх камянёў незвычайны — раскіданыя па лясах і палях нашай
краіны, яны здзіўляюць і зачароўваюць людзей сваёй нязвыклай формай ці дзіўнымі
ўзорамі-надпісамі.
I яшчэ. Гэтыя камяні даюць зразумець: прырода, гісторыя і культура так цесна ўзаемазвязаны ва ўсіх сваіх праявах, што нельга адарваць адно ад другога.
Святы камень каля вёскі Гостбішчы
Сярод камянёў-помнікаў ёсць і камяні - следавікі.
Што гэта? Хто хадзіў па камянях? Хто пакінуў на іх свае «сляды»?
Прыродныя ці штучныя паглыбленні на паверхні каменя, падобныя да адбітка
чалавечае нагі ці далоні (антрапаморфныя) альбо ў форме слядкоў розных жывёл
(зааморфныя), вядомы ў Еўропе, Азіі, Афрыцы, Паўночнай Амерыцы, але найбольш іх
на тэрыторыі, блізкай да Балтыйскага мора. Пра сляды-паглыбленні пісалі яшчэ
старажытныя гісторыкі, пасля іх — падарожнікі эпохі геаграфічных адкрыццяў.
Цяпер — археолагі, геолагі, этнографы. Звычайна слядок адзін, але здараюцца два
і тры. Высветлілася, што амаль паўсюль пра такія камяні расказваюць легенды
і паданні. Над некаторымі з іх пабудаваны капліцы, храмы. Культ следавікоў мае
даўнюю традыцыю і спалучаецца як з паганскімі, так і хрысціянскімі вераваннямі.
У старажытныя часы камяні-следавікі былі звязаныя з культамі, прысвечанымі
багам, блізкім да хтанічнай сферы.
На тэрыторыі Беларусі ўлічана каля сотні камянёў-следавікоў. Яны звычайна невялікіх памераў — да 1,5—2 м і найчасцей знаходзяцца ў балоцістых мясцінах, нярэдка побач з крыніцай, калодзежам, ручаём. Сярод іх распаўсюджаны такія назвы — Божы слядок, След Божай Маці, След Чорта, След святога Мікалая, След Багародзіцы. Ёсць і такія назвы, як След Валатоўны, Ступень дзяўчыны Лебедзь, След святога Антонія і іншыя. Паданні пра іх маюць у асноўным наступны сюжэт: След пакінула Маці Божая (Святая Дзева), калі ішла ў Ерус'алім з малым дзіцем на руках; След пакінуў святы Мікалай, калі ішоў у царкву паказваць цуды.
А вось што пісаў у XIX ст. этнограф М. Мялешка: «Беларусы часта думалі, што, калі душа нябожчыка вандруе па свеце ў пошуках спакою, яна спатыкаецца і чапляецца на сваім шляху, таму на камянях могуць заставацца адбіткі босых ног». Вартае ўвагі і другое яго назіранне. У пачатку XX стагоддзя на сцежках можна было яшчэ сустрэць драўляныя кладкі з вы- разанымі на іх выявамі ступака. У народзе лічылася, што гэта ўказальнік накірунку для душы памерлага. Кожны, хто праходзіў побач са слядком, казаў: «Памажы, Божа» і ўспамінаў таго, чыёй душы быў прызначаны знак.
Такім чынам, як лічаць даследчыкі, следавікі — адна з формаў культу продкаў, які захаваўся і дагэтуль. За свой доўгі век ледавіковым валунам даводзілася выконваць розныя функцыі. Камяні з выявай следу ў старажытнай Беларусі ўшаноўваліся як паганскія боствы, а пасля прыняцця хрысціянства сталі сімвалічнымі аб'ектамі і для новай веры.
Прыкладам вышэйсказанага з'яўляецца тое, што і дагэтуль да камянёў-следавікоў людзі ходзяць на Вялікдзень, Юр'я, Дзявятнік, Сёмуху, Купалле. Паводле народных павер'яў, дажджавая вада са слядкоў дапамагае ад галаўных боляў, ад хваробы вачэй, ад трасцы, лечыць бародаўкі ў чалавека і жывёл.
Да падобных культавых камянёў належыць і «Святы (Божы) камень» каля вёскі Гостбішчы, куды мы накіраваліся пасля в. Камяное. Ляжыць камень пад вялікімі і прыгожымі бярозамі каля дачных домікаў. Памеры яго невялікія — да 0,8 метра. Бліжэй да цэнтра на ім ёсць адбітак быццам бы чалавечай нагі. Легенда гаворыць, што некалі Бог сышоў з нябёсаў на зямлю і ступіў на яго. У адбітак ад Божай нагі — «след» складаюць ахвяраванні: манеты, нацельныя крыжыкі, цукеркі... Ні камень, ні ахвярныя рэчы ніхто не чапає. Трактарысты, якія абворваюць гэты ўскраек, стараюцца не зачапіць камень. Бо няма гор- шага граху, чым парушыць яго спакой. Грошы, што прыносяць каменю, час ад часу збіраюцца і перадаюцца ў царкву. І няма нічога дзіўнага — язычніцкія звычаі ўшаноўвання аб'ектаў прыроды злучаюцца з царкоўным набажэнствам. Камень жа «Божы», на ім Яго след... I Ён хадзіў па нашай Беларусі.
Яшчэ Алесь Махнач прывёў нам прыклад ушанавання нашымі продкамі так званых тэктытаў. Гэтыя аплаўленыя плоскія каменьчыкі — рэшткі метэарыта, якія патрапілі да нас з міжзорнай прасторы, некалі клалі на магілы продкаў. Гэты звычай на яго памяці існаваў у в. Боркі. Ёсць звесткі, што недалёка ад гэтай вёскі 150 тыс. гадоў назад упаў ледавіковы метэарыт-валун, які, магчыма, і прынёс нам нябесных «гасцей» — тэктыты.
Вытокі бацькі Нёмана
Вось мы і ў вёсачцы Верх-Нёман, адкуль, згодна легенды, пачынаецца наша вялікая і магутная рака Нёман. Алесь 1ванавіч адлічыў ад вялікага валуна-знака каля дарогі, што вядзе з Краснага на Цялякава, 49 крокаў. І вось перад намі невялічкая крыніца, якая выбіваецца з-пад густых лясных зарасцяў у рэчышча. Па расказах Алеся Іванавіча некалі тут былі балоцістыя мя- сціны і стаяў вялікі камень. Менавіта з-пад гэтага каменя і выцякаў ручай. А дзе зараз той стары камень, ніхто ўжо не памятае. Але мясцовыя людзі згадвалі, што каля каменя было чыстае акенца нерухомай вады. А калі кінуць у гэтае быццам бы замерлае воднае люстэрка трэсачкі, то можна было назіраць незвычайную рэч. Спачатку ледзь заўважна, а потым хутчэй і хутчэй трэсачкі расплываліся. Адна накіроўвалася ўлева, другая — управа. Рэч у тым, што гэта самы высокі пункт на прылеглай прасторы. На карце ён пазначаны лічбай 200, што азначае вышыню над узроўнем мора. Цуд-крынічка нарадзілася на водападзеле. I выцякаў з крынічкі не адзін ручай, а адразу два! Налева ад вёскі — Нёманец, направа — Лоша. Так было раней. А цяпер на месцы былога вытоку ўздоўж лесу праходзіць меліярацыйны канал. Ён зроблены так, што збірае ўсе воды паблізу і адводзіць, як прасцей, направа ў басейн Лошы.
Прайшоў час, але ў памяці засталося, што нерухомае люстра вады нараджала адразу дзве невялікія рэчкі, якія далей разбягаліся ў розныя бакі, каб потым праз нейкі час зноў зліцца ўжо назаўжды і ўтварыць вялікую раку — Нёман. Гэтая унікальная з'ява прыроды знайшла сваё адлюстраванне ў шмат якіх легендах. Мы распавядзем вам тую, якую пачулі ад Алеся Іванавіча.
...Некалі вельмі даўно, можа гадоў тысяча таму, з-пад вялікага каменя, дзе б'є крыніца, нарадзіўся славуты асілак. Яго назвалі Нёманам. Жыў ён сярод дрымучых лясоў і шырокіх лугоў. Быў ён вельмі прыгожы і працавіты, добры да людзей. Па суседстве жыла Лоша. Была яна гультаяватая, усё ляжала ў цянъку, сабою любавалася. Нікому не было ад яе ні радасці, ні карысці, але часта заглядвалася яна на свайго суседа, якога за яго маўклівасць празвала Неманцом.
Нарэшце красуня ўсё ж такі спакусіла непахіснага асілка. Было вяселле. Гуляла на ім уся радня жаніха: і Сула, і Уса, і Шчара... Пілі, балявалі, жадалі маладым шчасця ды добрай долі. Але скончылася вяселле, пачаліся будні. Зноў працавіты Нёман паіў, карміў, туліў усіх, хто да яго цягнуўся: і чалавека, і звера, і птаха, і рыбу. Не раз запрашаў дапамагаць яму ў гэтых нялёгкіх справах і сваю красуню. Толькі тая заўсёды была абыякавая і халодная да ўсяго, нізавошта не хацела падзяляць нягоды і радасці свайго волата.
Горка стала Нёману. І аднойчы цёмнай ноччу ён кінуўся ўпрочкі, толькі стараўся замесці след. Дзе пад поплавам пройдзе, дзе плёсам вынырне, азярцом, а затым зноў схаваецца. І толькі там, дзе цяпер стаіць Забалацце, асілак у адкрытую пайшоў да мора.
Прачнулася Лоша, а Нёмана няма. Пачала даганяцъ уцекача, ды не ў той бок кінулася. Усё па далінах ды па нізінах бегла, але не ведала, куды далей падацца. Клікала на дапамогу, але ніхто не прыйшоў — ні Пціч, ні Бярэзіна, ні Свіслач... Толькі Выня nacnaчувала гору сваёй сяброўкі. Выбеглі яны ўдзвюх да груда пясчанага, дзе сёння Пясочнае, і ўбачылі нарэшце Нёман, які праз долы і лясы дарогу сябе пракладваў. Адчула Лоша, што жыць адна без свайго волата болыш не зможа, і хвалямі горкіх слёз кінулася ў абдымкі да Нёмана. Пачала дапамагаць яму. Да і людзі не абмінулі яе, пачалі паблізу будавацца. Так нарадзіліся вёскі Лоша, Мрочкі, Перавоз, Сасноўка, Рачыца, Пясочнае.
Прайшоў час, але Нёман ніколі не забывае родныя мясціны. У кожную вясну і ў кожную даждлівую восень вяртаецца да маці-крынічкі, якая цячэ з-пад вялікага каменя. Вяртаецца сюды, каб сустрэцца са сваёй Лошай, са сваёй маладосцю...
Па сведчанні пісьменніка легенда мела такі канец:
«А той камень вялізны, з-пад якога біла крынічка, даўно пад зямлю праваліўся».
Падобна на тое.
У глыб тысячагоддзя
А вось і легендарная вёска Міколка. Чаму легендарная? А таму, што тут у язычніцкія часы было вельмі шанаванае нашымі продкамі месца. Па-першае, тут пакланяліся дубу-асілку — увасабленню вярхоўнага бога колішніх беларусаў — Перуну. Па-другое, недалёка ад вёскі знаходзіцца святая крынічка, культ якой захаваўся са старажытных часоў. Па-трэцяе, непадалёк ад вёскі Міколка ва ўрочышчы Бёрцы навакольныя сяляне тых далёкіх часоў збіраліся ў лесе і ўсю ноч палілі агні, спявалі адвечныя песні. Як бачна, усе асноўныя складнікі язычніцкага пакланення ў наяўнасці: культ Перуна — ушанаванне верхней прасторы (Неба); культ Вады — ушанаванне ніжняй прасторы (Зямлі); культ Агню — ушанаванне той першаснай стыхіі, якая ў міфалагічных уяўленнях продкаў супрацьстаіць Вадзе і ўдзельнічала ў акце стварэння свету.
Але — па чарзе.
Некалі месца, дзе цяпер знаходзіцца вёска Міколка, было маладаступным. Вакол яго разлягаліся непраходныя балоты і лясы. На самым высокім месцы ў вёсцы стаяў стары дуб, сапраўдны волат. Па звестках вядомага беларускага краязнаўцы А. Ельскага вышыня яго дасягала 20 метраў, г.зн. вышыні сучаснага 6—7-павярховага дома. Плошча шатаў была болышаю за 300 кв.м, камель дасягаў у дыяметры 1,8 м. А ўзрост яго на момант даследавання нібыта быў каля 600 гадоў. Дуб гэты ўшаноўваўся з вельмі старых часоў. У часы уніі пад дубам была ўзведзена драўляная царква ў гонар святога Мікалая. Спачатку уніяцкая, а потым перададзеная праваслаўным, яна быццам бы з XVII ст. не перабудоўвалася. Была яна пабудаваная з яловых бярвенняў, планам нагадвала крыж. Двойчы на год: на вясновага Міколу (22 мая) і зімовага (19 снежня) там адбывалася служба. Вызначальна, што сумяшчаліся як новыя хрысціянскія, так і старыя язычніцкія звычаі.
Як казалася раней, культ дуба ў старажытных славян звязваўся з культам Перуна — бога грымотаў і маланкі. Даследчыкі таксама кажуць пра агульны індаеўрапейскі характар сувязі бога навальніцы з дубам. Да прыкладу, у Старажытнай Грэцыі і Рыме святыя дубы належалі Зеўсу і Юпітэру. У прусаў свяшчэнны дуб быў месцам пакланення тром багам, у тым ліку і богу навальніцы Пяркуну. У старой этнічнай Літве быў вядомы рытуал здабывання агню — звычай звязваўся з Пяруном — дзякуючы трэнню кавалкаў дубовага дрэва адзін аб другі. У беларускім фальклоры ў шмат якіх выпадках дуб фігурує ў якасці Сусветнага дрэва. Яго вяршыня — месца знаходжання вярхоўнага бога Перуна. А ў падножжы такога дрэва, каля яго каранёў, дзе знаходзіцца ўваход у «Трыдзевятае царства», хаваецца Змей, міфалагічнае ўвасабленне бога Вялеса, адвечнага антаганіста Перуна і ахоўніка царства Смерці. Таму ў дуб часта б'юць перуны, жывы маланкавы агонь уваходзіць у дрэва і знікае ў ім. Нашыя продкі лічылі, што гэты агонь хаваецца ў каранях дуба пад зямлёй у выглядзе золата. Калі такі дуб вырваць з коранем, то абавязкова адкрыюцца незлічоныя скарбы срэбра і золата. I пра міколкаўскі дуб некалі сярод мясцовых людзей хадзіла легенда, што нібыта пад ім закапаны залаты «французскі» скарб. Але баяліся, што гэты скарб зачараваны, і таго, хто яго адкапае, напаткае смерць.
Відаць з той нагоды, што, паводле паданняў, пад каранямі дуба знаходзіўся ўваход у царства памерлых, у некаторых мясцінах Беларусі да свяшчэнных дубоў прыходзілі на Радаўніцу, ахвяравалі дрэву памінальныя стравы, а на яго галінах развешвалі белыя льняныя ручнікі. Пры святых дубах за шчыльнай агароджай знаходзіліся звычайна капішчы— язычніцкія святыні. У старых дакументах гаворыцца, што туды маглі заходзіць толькі старажытныя жрацы-капланы ды князі. Астатнім пад страхам смерці ўваход быў забаронены.
Але самае цікавае: са старажытных крыніц вынікае, што ў гэтых святых мясцінах — каля сённяшняй вёскі Міколка, узносіў малітвы вярхоўнаму богу грому і маланак легендарны Крыва-Крывейт, галоўны сярод жрацоў-вайдэлотаў, свяшчэнны прадказальнік, чыё слова было законам для ўсіх смяротных, нават для князя, які кіраваў магутнай дружынай. Галоўным месцам знаходжання вярхоўнага жраца быў, як вядома, грандыёзны язычніцкі храм у Вільні, на самай высокай гары (цяпер Замкавая), збудаваны па загадзе вялікага князя Гедыміна. Да высокай вежы на версе храма вёў спіральны пандус. На схілах і на гары раслі святыя дубовыя гаі, а каля серпанціна дорогі знаходзіліся логвішчы сакральных змей. У вежы гарэў сакральны агонь-зніч. Пасля ўжо прыходу хрысціянства, Ягайла загадаў разбурыць гэты храм, згасіць сакральны агонь, забіць сакральных змей і высекчы святыя гаі. Вежу, аднак, разбурыць не наважыўся, таму што там былі камяні з надпісамі-папярэджаннямі: калі іх зрушыць, загіне і будзе спынены ўвесь род вялікіх князёў літоўскіх.
Але ж вернемся да нашай Міколкі і да святога дуба-волата. Сёння святога дуба
ўжо не існує. У 1950-ых г. царкву знёс кіраўнік мясцовага саўгаса, прычым
навукоўцы яе не сфатаграфавалі і не абмералі. Дуб загінуў таксама ад раўнадушша
і невуцтва мясцовых улад: нейкі тутэйшы кіраўнік пракапаў па яго карэннях
глыбокі роў. Калі дуб падаў, з яго вершаліны зваліўся старадаўні штык.
Затое мы знайшлі святую крынічку, што знаходзіцца за два кіламетры ад Міколкі, у полі сярод невялічкага бярэзніку. Вада ў крыніцы выбіваецца проста з-пад каменя. Крыніца забраная ў драўляны зруб, які ўжо амаль збуцвеў. Каля крыніцы стаіць высокі крыж, абвешаны фартушкамі. Да крыжа прымацаваны маленькі абраз Божай Маці з дзіцем. Па архіўных дадзеных і па ўспамінах людзей, святары раніцай да ўзыходу сонца асвячалі ваду ў цудадзейнай крыніцы і хрэсным ходам выпраўляліся ад крынічкі да царквы, дзе пачынаўся малебен у гонар святога Мікалая, заступніка сеялян і апекуна хатняй жывёлы. Вада ў крыніцы дагэтуль лічыцца лекавай і дапамагае пры хваробе вачэй. Мясцовыя расказваюць такую легенду-папярэджанне.
Аднойчы дзве жанчыны-вандроўніцы вельмі стаміліся і прыселі каля крынічкі адпачыць. Каб было прахалодней, яны апусцілі ў ваду ногі. Ногі іхнія ў той жа момант распухлі, таму што гэткае блюзнерства — вялікі грэх, і так рабіць няможна.
Вось мы падышлі і да трэцяга аб'екта пакланення ў гэтых мясцінах — да сакральнага агню, які распальвалі ў далёкія язычніцкія часы мясцовыя людзі ў лесе ва ўрочышчы Бёрцы на «водпуск грахоў». Гэты агонь распальвалі і падтрымлівалі ўсю ноч, амаль да белага дня. Абрад праходзіў вельмі шумна і экзальтавана, з рэлігійнай апантанасцю. Пасля натоўп рушыў да вёскі, дзе складалі ахвяры спачатку пад дубам, пазней у царкве.
Як мы і казалі раней, Агонь па беларускіх паданнях лічыўся адной з першасных стыхій свету і патрапіў на зямлю разам з Перуном. У хрысціянскім варыянце гэтага падання гаворыцца, што Бог паслаў Агонь на зямлю, каб пакараць чорта, які спакусіў першых людзей — Адама і Еву. Чорт схаваўся за дрэвам, а Бог перуном запаліў яго. З таго часу людзі пачалі разводзіць агонь і карыстацца ім. Старажытны чалавек ставіўся да агню як да жывой істоты, якая можа і дапамагчы, і пакараць. Гэта стала прычынай узнікнення цэлай сістэмы прымхаў і забабонаў у дачыненні да агню. На агонь забаранялася пляваць — «будзе вогнік, або ўвесь рот і язык абсядуць балячкі». Агонь нельга было заліваць вадой, трэба было дачакацца, каб сам дагарэў і згас. Агонь ні ў якім разе нельга пазычаць чужым людзям, асабліва на вялікія святы. А каб жытло і гаспадарку не спапяліла маланка — «перунова страла», над уваходам або на каньку хаты выразалі або мацавалі разеткі з выявай знака Перуна. Яшчэ ў міфалогіі і традыцыйнай культуры беларусаў Агонь заўсёды ўспрымаўся як сімвал сонца. Нават самое сонца паводле старажытных беларускіх уяўленняў — гэта вялізны агонь.
Захавалася такое ўяўленне пра навакольны свет і ў памяці Алеся Іванавіча. Ён узгадаў пра звычай пакланення Сонцу як боству і пра тое, як старэйшыя вучылі яго нічога кепскага не казаць пра Сонца, бо гэта грэх. Таму што ад Сонца — агонь.
Сёння ўжо няма Алеся Махнача, як і няма шмат каго з яго славутых землякоў. Але засталіся жыць іхнія творы і шляхетныя, жыватворчыя справы. Засталася іх святая любоў да родных мясцін. Дзякуючы такім людзям, мы шануєм і любім нашу Бацькаўшчыну. I гэтую любоў мы павінны захаваць, не здрадзіць ёй, не запляміць. Мы павінны перадаць яе нашым нашчадкам. Каб не перапыніць сувязь пакаленняў. Каб і праз стагоддзі адчуваць сябе адзіным і годным пашаны народам.