Папярэдняя старонка: Дучыц Людміла, Клімковіч Ірына

Аўтар: Клімковіч Ірына,
Дадана: 10-07-2011,
Крыніца: Маладосць № 8 за 2009 год.

На сыходзе лета ў жыцці беларуса чакае самы напружаны і лёсавызначальны месяц - жнівень. У гэты месяц мы спрадвечна адзначаем спасаўскія святкі, якія ў народным календары складаюцца з трох частак. 14 жніўня - Першы або Мядовы Спас, Макавей, 19 жніўня - Другі Спас, які называюць яшчэ Вялікім, Сярэднім, Яблычным, і 29 жніўня - Малы, Хлебны, Ільняны, Арэхавы Спас. У народзе казалі: «Першы Спас - на вадзе стаяць, другі - яблыкі есці, трэці - палотны прадаваць». Канец лета для нашых продкаў заўсёды быў напружаным і самым працаёмкім. Трэба было сабраць ураджай з палёў і садоў, дажаць жыта і заняцца яравымі. Шчодра надзялялі чалавека сваімі дарамі лясы і пушчы, паспявала шмат ягад, арэхаў і грыбоў. Трэба было спяшацца сабраць шматлікія дары прыроды маці-зямлі, захаваць іх, назапасіць на ўвесь будучы год, які б дазволіў чалавеку ўпэўнена пачаць новы віток жыцця. «Спасаўка - ласаўка», - адзначалі сяляне, але адначасова і павучалі: «Спас - усім рабочы час».

Жнівень для нашых продкаў заўсёды быў часам збору ўраджаю, часам асвячэння пладоў, вырасціць якія каштавала вялікіх намаганняў... Часам, калі падводзілася рыса пад адным этапам жыцця, і пачынаўся іншы. Здаўна вядома, што сярэдзіна жніўня - час падрыхтоўкі да новага этапу ў жыцці і нашых дзяцей. Таксама «пладоў», але чалавечых. Такі парадак жыцця, так уладкаваны наш свет. Гэта ўпарадкаванне стала для нас такім відавочным і звычайным, што мы нават і не задумваемся над тым, чаму ў верасні адпраўляем дзяцей на вучобу. Бо ведаем, так звычайна рабілі нашы дзяды і прадзеды. Але ці заўсёды было так? Давайце зазірнём углыб стагоддзяў і паглядзім, што, як і чаму менавіта так рабілі нашы продкі.

Мядовыя рэкі

Як і ў наш час, раней навучанне дзяцей грамаце пачыналася пасля асноўных сельскагаспадарчых работ - збору ўраджаю. Навукоўцы сцвярджаюць: такая традыцыя захавалася яшчэ са старажытных індаеўрапейскіх часоў. Вядома, што беларусы таксама бяруць свой шлях з тых пракаветных часоў, калі продкі індаарыеў і іранцаў жылі на сваёй прарадзіме ва Усходняй Еўропе. Тады дзяцей пачыналі вучыць грамаце з 5-8 гадоў, прычым дзяцей жрацоў - увесну, воінаў - улетку, а земляробаў і рамеснікаў - увосень. Перад тым, каб стаць вучнем, дзіця праходзіць абрад абмывання, тым самым ачышчала цела і душу. Пасля гэтага вучню давалі ў падарунак няношаную белую вопратку, што сімвалізавала чысціню жыцця. Такія былі звычаі старажытных індаеўрапейцаў. Яны амаль без змен перадаліся ў спадчыну і нам. Калі не браць пад увагу тое, што цяпер няма падзелу на жрацоў і воінаў, як гэта было ў нашых прапродкаў.

Сярод старадаўняй беларускай абраднасці, звязанай з дзецьмі, і якая мае аналагі ў старажытнаведыйскіх абрадах, сёння варта згадаць Тры Спасы: Мядовы, Яблычны і Хлебны, або Льняны.

Раней, каб вада ў калодзежы была чыстая, на першы Спас яе абавязкова асвячалі, таму свята яшчэ называюць «Спас на вадзе». Да гэтага дня соты ў вуллях ужо напоўнены мёдам. Але, паводле народных звычаяў, яго дазвалялася есці толькі пасля асвячэння. Чаму? Мёд у страдаўняй абраднасці заўсёды быў сімвалам жыцця, неўміручасці, валодаў апладняльнымі якасцямі, і таму яго разам з алеем лілі ў першую баразну. Мёд уваходзіў у склад рытуальнага пачастунку пры нараджэнні і хрышчэнні дзіцяці, у першую чаргу - яго падносілі парадзісе і кумаўям. Яго дадавалі ў ваду пры першым купанні нованароджанай дзяўчынкі, мазалі мёдам дзяцей. Раней менавіта мёд ва ўсіх ягоных варыяцыях быў галоўнай ежай і аб'ектам шанавання у абрадах Мядовага Спаса. Гэты дзень лічыўся пачаткам збору ўраджаю, незалежна ад таго, што некаторая частка яго ўжо была да таго часу сабрана. Старажытныя абрадавыя ахвяраванні мёдам і мядовымі напоямі павінны былі зрабіць усе плады і воды зямлі салодкімі для людзей. Мёд быў сімвалам і знакам Бога Неба - «Дзеда», і таму ім крапілі ваду ў рэчках, быццам апладнялі тым самым Маці Зямлю. З гэтай мэтай продкі падчас Мядовага Спаса выразалі соты з мёдам і імі свяцілі ваду ў рэках, азёрах і крыніцах. Пасля такога асвячэння там купалі дзяцей і хатнюю жывёлу. Кашулю, апранутую да купання, кідалі ў ваду, а дзіцянё апраналі ў новую, толькі зробленую, але яшчэ нямытую. Падобны рытуал адбываўся на нашых землях яшчэ ў пачатку ХХ стагоддзя. У гэты дзень дзяцей сялян, якія, згодна са старадаўняй традыцыяй, павінны былі стаць вучнямі, купалі ў «мядовых водах». Водах, насычаных мёдам мудрасці, святасці, розуму, праніклівасці, жыццёвага досведу. Такія воды, апроч усяго іншага, неслі ў сабе існасць жыцця, неўміручасць і валодалі апладняючымі здольнасцямі.

Доказам таго, што падчас Мядовага Спаса адбываліся абрады абмывання, сведчыць і сённяшні звычай беларусаў выпраўляцца ў гэты дзень на святыя крыніцы. Прыклад - крыніца пад назвай Сіні Калодзеж паблізу вёскі Кліны Слаўгарадскага раёна. Паводле падання, тут з-пад зямлі б'е 120 ключоў, вада з якіх цудадзейная. Кажуць, нібыта ў глыбокай старажытнасці на месцы Сіняга Калодзежа стаяла капішча, і трапіць на яго маглі толькі абраныя. Яшчэ ў ХІХ ст. тут была царква, куды людзі неслі ахвяраванні, а хворых дзяцей купалі ў крынічцы. Цяпер крыніца ўяўляе сабой невялікае азярцо, куды вада паступае амаль з двухсотметровай глыбіні. 14 жніўня сюды прыязджаюць дзесяткі тысяч паломнікаў, і не толькі з нашай краіны, але і з Украіны, Расіі, Германіі… Тут адбываюцца набажэнствы, разгортваецца кірмаш, выстаўка-продаж мёду. Агромністае поле перад крыніцай запоўнена тысячамі машын, бясконцы натоўп вернікаў цягнецца да крыніцы. Лічыцца, што калі тры разы перайсці ўброд ледзяное азярцо, вада якога нават у самую гарычыню ўсяго плюс шэсць градусаў, можна пазбавіцца ад усялякіх хвароб. Расказвалі, што раней перад тым, як зайсці ў ваду, трэба было зняць старую вопратку і ўтапіць яе ў вадзе. Тое, што так тут рабілі заўсёды, а, магчыма, нехта робіць і цяпер, сведчаць тыя людзі, якія займаюцца ачысткай святых крыніц і вадаёмаў - дайверы. Яны і па сёння вывуджваюць са дна крынічкі старую вопратку, анучы.

Але вернемся да звычаяў, звязаных з дзецьмі. У некаторых мясцінах Беларусі падчас святкавання Мядовага Спаса каля святых крыніц адбывалася хрышчэнне дзяцей. Прыклад - вёска Рудня Чэрвенскага раёна. Яшчэ ў 1930-я гады да святой крыніцы прыязджаў святар з вёскі Грабёнка і ладзіў службу, пасля якой хрысціў мясцовых дзяцей. Можна сцвярджаць, што глыбінны індаеўрапейскі абрад абмывання дзяцей перад іх навучаннем перарос пасля распаўсюджання на нашых землях старой веры ў абрад хрышчэння. Ён, як мы ведаем, вельмі сімвалічны ў жыцці сённяшняга чалавека.

Калі ў старажытнаіндыйскай традыцыі дзеці атрымлівалі ваду з далоняў настаўніка і быццам каштавалі «напой неўміручасці», вышэйшых ведаў і мудрасці, то ў традыцыі продкаў такім напоем былі «мядовыя рэкі». І як у індусаў, дзеці беларусаў пасля абмывання надзявалі белыя кашулі. Да сённяшняга часу захаваўся звычай старую вопратку, дакладней, тую, якую здымалі перад купаннем на Мядовы Спас, пускаць па вадзе. Абрад гэты надзвычай стары, бо сыход па вадзе заўсёды мае на ўвазе сыход у свет продкаў, у тагасвет. Папярэдні перыяд жыцця дзіцяці быццам сплывае разам з ягонай кашуляй у іншасвет, а на змену чалавеку, які адышоў, нараджаецца новы, гатовы для насычэння мудрасцю, святасцю, розумам, жыццёвым досведам.

Такая традыцыя знаходзіць аналогію ў старажытнаарыйскім уяўленні пра тое, што ўпанаяна - «пасвячэнне ў вучні» - гэта другое нараджэнне. Адсюль і разуменне «двойчынароджаныя», іншымі словамі, тыя, якія нарадзіліся для ведаў. Як і іншыя летнія святы, Мядовы Спас - комплекс абрадаў, звязаных з функцыяй захавання і ўратавання. Узгадаем, як у шматлікіх маленнях, прашэннях, замовах і абрадавых спевах беларусы звярталіся да боства ўраджаю - Спаса са словамі: «...Святы Спас, спасі нас, спасі нашу душачку!» або «Святы Спас, памілуй нас!..» Калі разглядаць такія малітвы ў касмічным кантэксце, асноўны сэнс уратавання - у далучэнні наступнага пакалення да скарбніцы ведаў папярэднікаў. Абмытыя ў «мядовых рэках» Бацькі-Неба, дзеці павінны быць гатовыя да ўсведамлення ўсёй паўнаты быцця, узяць на сябе жыццёвыя сілы продкаў, іх досвед, веды.

Паказальна, што ў гэты дзень жанчынам-маці дараваліся на нябёсах усе іх незамоленыя грахі. Лічылася, што сваю жыццёвую функцыю - нарадзіць і «давесці да розуму» дзяцей - яны выканалі. Наступны этап - зрабіць з іх вартых членаў грамадства - задача настаўнікаў.

Райскія яблычкі

Другое свята жнівеньскага цыкла - Яблычны Спас ці проста Спас - самы вядомы і шануемы ў народзе. Ён звязаны перш за ўсё з выспяваннем яблыкаў і асвячэннем іх у храме. Свята Спаса таксама цалкам прасякнута ідэяй захавання і ўратавання. Са старых часоў у індаеўрапейскіх народаў яблыневы сад быў сімвалам адвечнага жыцця, што асацыіравалася з выраем. Так, міфалогія старажытных грэкаў захавала памяць пра цудадзейную яблыню з залатымі яблыкамі вечнага юнацтва, якая па загадзе маці-Зямлі Геі вырасла ў далёкай Гіпербарэі. З-пад той яблыні біла з нетраў крыніца жывой вады - вады неўміручасці. Такім чынам, старажытнагрэцкая міфалогія захавала памяць пра агульнаіндаеўрапейскую прарадзіму і тыя міфілагічныя ўяўленні, якія сфарміраваліся на той прарадзіме ў глыбінях тысячагоддзяў.

У міфалогіі і культуры беларусаў яблыня ўяўляе сабой адзін з варыянтаў Дрэва Жыцця, у якім захоўваецца вечнае жыццё і несмяротнасць. Яна таксама і абярэг, і сімвал роду, здольны несці ідэю абнаўлення космасу і соцыуму. Яна засцерагае чалавека і яго маёмасць ад уздзеяння дэструктыўных сіл. Носьбітамі жыццёвай субстанцыі выступаюць у першую чаргу яблыкі. Узгадаем казачныя «залатыя», «маладзільныя», «райскія» яблыкі. У народных казках яблыкі з'яўляюцца не толькі сімвалам жыццёвай сілы, але і прыгажосці, мудрасці, шчасця, удачы. Яшчэ яблыня ўвасабляе ідэю дрэва-продка, нясе ў сабе мацярынскі пачатак. У тых жа казках яна вырастае на магіле матулі, звычайна чароўным чынам перавернутай у кароўку - сакральную для індаеўрапейцаў жывёлу, і дае яблыкі толькі «сваім дзецям». Ліхі, падступны, несумленны, іншымі словамі, грэшны чалавек не зможа сарваць, а, такім чынам, і пакаштаваць плод з дрэва жыцця і ведаў.

Увогуле, яблык ва усім індаеўрапейскім свеце лічыцца сімвалам урадлівасці, здароўя, кахання, прыгажосці, служыць эмблемай шлюбнага саюзу і здаровых нашчадкаў. Напрыклад, у сербаў нявеста, ідучы пад вянец, бярэ з сабою яблык, і, каб мець дзетак, пасля вянчання кідае яго за алтар храма. Яблыкі давалі маладым, каб у іх нараджалася шмат дзяцей. У першую шлюбную ноч адзін яблык клалі пад пярыну, а другі разломлівалі напалам, і кожны з маладых з'ядаў палову. Каб дзеці былі здаровыя і прыгожыя, амаль ва ўсіх славян цяжарная павінна была патрымацца за яблыню ці паглядзець на яе галінкі ўзімку або на самі яблыкі ўлетку. З той самай мэтай павітуха на хрысцінах раздавала усім па яблыку, а ваду пасля купання немаўляткі вылівалі пад салодкую яблыню.

Перад тым, як набраць ваду з крыніцы, ракі або возера, туды ў якасці ахвяры кідалі яблык. Беларусы, калі нараджалася дзяўчынка, закопвалі пад яблыню т.з. «дзіцячае месца», каб вырасла такая ж прыгожая і пладавітая. У некторых мясцінах нованароджанаму клалі ў рот печаны яблык, каб ён не вырас п'яніцай.

Яблыня звязана з продкамі, лічыцца змесцівам душаў і выступае як пасярэднік паміж тым і гэтым светам. У прыватнасці, сербы і балгары неслі яблыню перад труной і саджалі на магіле замест крыжа, каб памерлыя маглі праз яе кантактаваць з жывымі. Лічылі, што дрэўца знаходзіцца з нябожчыкам да самага яго пераходу ў іншасвет. Калі яблынька засыхала, гэта было знакам таго, што душа патрапіла ў вырай, і дрэва павінна развітацца з ёю. У балгарскіх павер'ях Архангел Міхаіл прапускаў душу ў рай толькі з яблыкам.

Беларусы ў памінальныя дні абменьваліся яблыкамі на спачын душы памерлага. Падчас святкавання Яблычнага Спаса нашы продкі ў храмах асвячалі яблыкі і іншыя плады, пасля чаго дазвалялася іх ужываць. Асвечаныя яблыкі пакідалі на магілах сваякоў. Уяўленне пра яблыню, як пра Дрэва Жыцця настолькі архаічнае, што захавалася нават у міфалогіі жыхароў гор Гіндукуша ў Афганістане - нашчадкаў першых індаеўрапейскіх імігрантаў на субкантыненце.

Да Яблычнага Спаса забаранялася есці агрэст, струкі, грушы і, вядома ж, яблыкі. Падобныя вераванні нашых продкаў асабліва тычыліся жанчын. Казалі, нібыта ў той жанчыны, якая раней тэрміну пакаштуе яблык ці грушу, памруць дзеці. Верылі, што ў гэты дзень Бог ці Божая Маці раздаюць на нябёсах усім памерлым дзеткам па яблычку, а таму дзіцяці, чыя маці каштавала іх раней дазволенага тэрміну, пачастунак не дастанецца. Найбольш набожныя людзі павучалі, нібыта маці, на якой такі грэх, нельга есці садавіну на працягу сарака дзён пасля Спаса, і толькі такім чынам можна выбачыць перад Богам сваю віну. Страшылі таксама і бацькоў, якія дачасна елі яблыкі, нібыта і ў іх паўміраюць дзеці.

Падобнае архаічнае павер'е адсылае нас да яшчэ больш старажытных абрадаў і рытуалаў, якія здзяйсняліся ў жнівеньскія дні. Разгадаць да канца іх сэнс цяжка і складана. Мінулі тысячагоддзі, амаль забыўся сэнс многіх з'яў і сімвалаў. Неаднойчы мяняліся вераванні і іх значнасць у жыцці нашых далёкіх продкаў. Але з ўпэўненасцю можна сказаць, што ў гэтыя дні адбываліся вельмі важныя абрадавыя дзеянні, накіраваныя на замацаванне і асвячэнне пэўнага жыццёвага статуса ў жыцці маленькага чалавечка, пасля чаго ягонае існаванне набывала іншы, больш адухоўлены сэнс. Дарэчы, традыцыя хадзіць да крыніц на Яблычны Спас жывая і цяпер у Докшыцкім раёне на Віцебшчыне. Паводле дадзеных даследчыцы старажытных беларускіх традыцый Людмілы Дучыц, у ХІХ ст. грандыёзныя святкаванні на гэтыя дні адбываліся ў лесе каля калодзежа з капліцай блізу Ліпска. А яшчэ ў 1950-я гады да крыніцы разам са святаром хадзілі ў вёсцы Старая Вілейка. Сёння адрадзіўся звычай святкаваць Спас каля крыніцы непадалёк ад вёскі Маргавіца. У цяперашняй традыцыйнай культуры дзіўна спалучыліся старыя язычніцкія сімвалы і новыя хрысціянскія. І гэта робіць культуру нашых продкаў непаўторнай і цікавай для вывучэння.

Такім чынам, у першы Мядовы Спас дзеці рыхтаваліся стаць вучнямі. Яны праходзілі сакральнае абмыванне у насычаных мудрасцю і ведамі папярэдніх пакаленняў «мядовых водах» і, пускаючы свае старэнькія кашулі па вадзе, развітваліся з бестурботным дзяцінствам. Падчас Яблычнага Спаса дзеці атрымлівалі разам з яблыкамі запас жыццёвых сіл, неабходны для таго, каб далучыцца да новых ведаў.

Ніць жыцця

Дзень 29 жніўня завецца ў народзе Трэці Спас. Апроч таго яго яшчэ завуць Хлебным, Арэхавым, Ільняным або Спасам на палатне. У гэты дзень нашы продкі пяклі першы хлеб з новага ўраджаю. Да канца жніўня сяляне імкнуліся скончыць выбельванне палатна і абавязкова пасвяціць яго вадой. І толькі потым тканіну дазвалялася выкарыстоўваць у гаспадарцы ці прадаваць.

Мяркуючы па назвах, у гэты перыяд паспявала жыта і лён, якія былі асноўнымі ў традыцыйнай культуры беларусаў. Ураджай трэба было сабраць, апрацаваць і захаваць. Неўзабаве пасля свята пачыналі сеяць азімыя. Таму ўся сям'я малілася пра ўраджай. Гаспадыні праводзілі сваіх гаспадароў у поле з новым хлебам і соллю. Казалі: «Трэці Спас - хлеба прыпас». Асабліва цяжка было рваць і апрацоўваць лён. Вядомая народная мудрасць: «Калі хлеб - усяму галава, то лён - усяму душа». Гэтая расліна магла накарміць, вылекаваць і сагрэць не толькі цела, але і душу. Перш чым зрабіцца палатном, якое ў дзень Трэцяга Спаса прадавалі на шматлікіх кірмашах, лён трэба пасеяць, потым вырваць, вымачыць, высушыць, высукаць - зрабіць ніткі, выпрасці, выварыць, наматаць на аснову кроснаў, выткаць і, нарэшце, выбеліць. Вядома, што ўсім гэтым займаліся жанчыны. А вучыліся яны такім складаным і святым для нашых продкаў дзеянням з самага дзяцінства.

І вось тут Трэці Спас у жыцці старадаўніх беларусаў быў тым перыядам, які канчаткова разводзіў у бакі лёсы дзяцей - хлопчыкаў і дзяўчынак. Першыя ішлі вучыцца грамаце, другія - рукадзеллю. Вядома, што ў беларускай традыцыі пупавіну нованароджанай дзяўчынцы заўсёды пераразалі на верацяне або калаўроце, каб яна стала ўмелай пралляй. У хлопчыка пупавіну пераразалі на калодзе для пляцення лапцей або на тапарышчы, ці нават на кнізе, каб немаўлятка вырасла майстрам сваёй справы або адукаваным чалавекам.

Што тычыцца вырошчвання ільну, то сеялі яго, як правіла, мужчыны. Кожнае поле засяваў гаспадар, часам муж і жонка разам. Калі ў сям'і не было гаспадара-мужчыны, то сеяла ўдава. Затое ўсе астатнія віды працы са льном былі выключна абавязкам жанчын. Асабліва вылучаліся прадзіва і ткацтва, вядомыя на Беларусі яшчэ з эпохі неаліту. Пра гэта сведчаць археалагічныя знаходкі: прасніцы, адбіткі тканіны на керамічным посудзе, архаічныя прылады працы. Дзяўчынак навучалі майстэрству ткацтва з 7-8 гадоў. Працэс вырабу тканіны працяглы. Палатно трэба было паспець выткаць да Вялікадня. Пралі звычайна зімой. На дзявочых пасядзелках-запрадках («новае прадзіва») жанчыны і дзяўчаты-папрадухі, распавядалі адна адной свае таямніцы, або моўчкі марылі. А як вядома, жаночая магія ўключае ў сабе апроч іншага і ўменне марыць - ствараць, выношваць і нараджаць жадаемае.

Пасля ў пятніцу скручвалі ў клубок тое, што было напрадзена за працоўны тыдзень. З прыходам вясны пачыналася снаванне - рабілася аснова для будучай тканіны. І тут не абыходзілася без магічных дзеянняў. Вялікая ўвага надавалася рытуальнай чысціні выканаўцы. Адразу пасля завяршэння снавання, аснову здымалі са сцяны. Пакідаць яе на ноч забаранялася. У адваротным выпадку жанчыну магла напаткаць смерць, або ў яе магло нарадзіцца нямое дзіця, а хатняя жывёла рабілася лёгкай здабычай ваўкоў. Найлепшым днём для працы лічылася пятніца - жаночы дзень. Забаранялася снаваць у суботу і ў некаторыя каляндарныя святы. Калі трэба было перанесці гатовую аснову з хаты ў хату, гэта рабілі толькі пасля заходу сонца. А калі перавозілі кросны, на іх вешалі замок і загортвалі ў тканіну, каб ніхто не згледзеў і не сурочыў. Уменне ткаць лічылася адным з абавязковых для нявесты. У многіх індаеўрапейскіх народаў фігуруе вобраз дзяўчыны-ткаллі.

Ткацтва - працэс стварэння тканіны, палатна, якое суадносіцца ў народнай культуры з актам стварэння сусвету і сімвалізуе жыццёвы шлях і лёс чалавека. Міфалагічны характар прадзення і ткацтва адлюстроўваецца ў міфалогіі розных народаў. Заўсёды знаходзіцца Нехта вышэйшы, хто здзяйсняе магічны акт. У старажытнагрэцкай міфалогіі такімі боствамі былі мойры Клота, Лахесіс, Антропас. Клота азначае - тая, якая прадзе ніць жыцця. Лахесіс - тая, якая вызначае лёс, вырашае накірунак і сыход будучых падзей. Антропас - «непазбежная», тая, якая набліжае будучыню - абрывае выпрадзеную ніць і спыняе рух жыцця. У скандынаўскай міфалогіі ім адпавядаюць норны. Сярод усходнеславянскіх багінь-пралляў найбольш вядомая Мокаш. Існуе старое індаеўрапейскае слова «mokos», якое азначае «прадзенне». А ў санскрыце слова mosca - вызваленне, выратаванне душы, разрыў старых сувязяў-ніцяў. З прыходам на нашы землі хрысціянства функцыі Мокашы пераняла Параскева Пятніца. Яна зрабілася ў беларусаў апякункай ткацтва, прадзіва і хатняй працы. У народных казках захаваўся старажытны вобраз боства прадзіва і ткацтва. Узгадаем міфічную праллю з чарадзейных казак, якая жыве ў хатцы на курыных лапках - Бабу-ягу або старую вядунню. Яна «шоўк прадзе, ніткі доўгія сукае, верацяно круціць». Ад яе дзеянняў хатка круціцца, ніць у клубок змотваецца, а той клубок дапамагае казачнаму герою, які шукае свой лёс, пераадолець прастору і час.

Вобразы багіняў лёсу найчасцей спалучаюцца з вобразамі ніці, калаўрота, верацяна. У народнай фантазіі жанчыны-рукадзельніцы, якія працуюць з палатном і ніццю, таксама валодаюць разуменнем таямнічай прыроды рэчаў і ўмела выкарыстоўваюць свае веды. Пры дапамозе ніці яны ўздзейнічаюць на ўсе сферы жыцця: «якая ніць, такое і жыццё». Лёс чалавека ўспрымаецца як нітка, спрадзеная на калаўроце боствам і потым выкарыстаная чалавекам у выглядзе сімвалічнага шыцця, магічнага ткацтва з мэтай прадказання будучага лёсу або змянення існуючага. Нітка з'яўляецца прамежкавым прадуктам ткацтва, яна ўжо не сыравіна, але яшчэ і не тканіна, але здаўна мае сваю сімволіку. Так, у нашых продкаў нітка разумелася як сувязь паміж жыццём і смерцю, небам і зямлёй, зямлёй і тагасветам. Асаблівымі магічнымі здольнасцямі валодала льняная нітка. Ёю абводзілі дзверы клеці і верылі, што злодзей, які туды патрапіць, застанецца там, пакуль гаспадар не здыме нітку. Па павер'ях, праллі і ткачыхі валодалі лекарскімі здольнасцямі. Ткачыха магла навесці хмары і выклікаць дождж. Ніткі, якія заставаліся ад кросен пасля ткацтва, дапамагалі ад рэўматызму. Дарэчы, па аналогіі са старагрэцкімі мойрамі, у беларускіх замовах таксама фігуруюць тры ткаллі. Так, каб вылекаваць ад укусу сліўня-полаза, знахарка тры разы прамаўляла: «На моры сінім, на камяні белым тры дзявіцы пралі, выпрадалі, у сліўня жала вымаўлялі».

З семантыкай ніці звязана і семантыка вузла. Калі ніць - гэта шлях, рух, дык вузел, згодна са старадаўнімі вераваннямі, акт, які супрацьдзейнічае свабоднай плыні падзей або замацоўвае іх. Таму лічылася, калі назавязаць вузялок, гэта зменіць заданы рух развіцця падзей. У адных выпадках вузялкі маглі сведчыць пра навядзенне псоты, у іншых - наадварот, выступалі ў якасці абярэгаў ад хвароб і сурокаў. Напрыклад, каб засцярогчыся ад нагавору і псоты на руках і нагах насілі чырвоныя суконныя ніткі, завязаныя на тры вузлы. Ад сурокаў нітку з вузламі клалі ў кавалак хлеба і, завязаўшы ў анучку, неслі на ростані. Зблытваючы або перакручваючы ніткі - па аналогіі пераносілі дзеянне на жыццё чалавека. Тыя, хто сплятаў вузялкі з мэтай змянення жыцця або нейкай падзеі, называліся ў народзе навузнікамі, а самі вядзьмарскія ніці з вузельчыкамі - навузамі.

Працэс ткацтва можна разглядаць як працэс гарманізацыі прасторы жыцця, увасоблены ў далейшым у палатно. Гатовае, яно сімвалізавала жыццёвы шлях. Яго дарылі нованароджанаму, павітусе і кумаўям, на вяселле - нявесце, а нявеста - свякрусе. Па палатнянай сцежцы нявеста ўваходзіла ў дом мужа. На пахаванні новым палатном пакрывалі труну, ім высцілалі дарогу перад труною. Кавалкі палатна прыносілі ў ахвяру, закладалі ў падмурак новага дома, вешалі на прыдарожных крыжах, дрэвах, каля святых крыніц і камянёў. Тканыя вырабы, асабліва палотны, упрыгожаныя вышыўкамі, вельмі часта суадносіліся з дарогай, якая злучае сусветы, а таксама з памерлымі продкамі і будучымі нашчадкамі. Паняцце «палатно», «ручнік», «хустка» ў міфалогіі эквівалентныя словам «дарога» і «лёс».

Асаблівы сэнс мелі ручнікі, а дакладней іх сімволіка, што несла шмат дадатковай інфармацыі, як для ўладальніка, так і для аднавяскоўцаў. Варта згадаць знакавую для беларускай культуры з'яву - абыдзённік. Рытуальны ручнік, выраблены ў крызіснай сітуацыі: пры эпідэміях, падчас сухменю або вайны. Яго ткалі дзеля таго, каб ваяры вярнуліся жывымі і здаровымі з вайны, а хваробы і іншыя няшчасці мінулі вёску або мястэчка. У адной хаце за дзень ці за ноч жанчыны ці дзяўчаты пралі кудзелю і ткалі ручнік. З атрыманай тканінай абыходзілі вакол вёскі, поля, праганялі праз яе жывёлу, а потым ахвяравалі яе ў царкву або вешалі на абраз ці крыж на ростанях. Лічылася, што абыдзённік як сакральнае палатно, стварае першапачатковую магічную прастору, ахоўнае кола, якое выратоўвае яе жыхароў ад усялякіх няшчасцяў, бярэ на сябе рэальнае ліха.

Адказнасць перад сям'ёю і родам, якая ляжала на жанчыне, адлюстроўвалася і ўзмацнялася рознымі абярэгамі і ахоўнымі магічнымі функцыямі не толькі тканіны, але і адзення. Бо яно стваралася з магічнага палатна. Вопратка, пашытая ў азначаны час года, таксама мела на ўвазе аднаўленне, несла ў сабе сімвалічны сэнс. А калі ўзгадваць вышыўку, якая ўпрыгожвала народнае адзенне, тут раскрываецца цэлы свет старажытных сімвалаў, якія прыйшлі з глыбінь стагоддзяў. Навукоўцы сцвярджаюць, што кожны ўзор на жаночых і мужчынскіх кашулях, фартухах і паясах мае сваё прызначэнне і сваю назву. Ён не толькі ўпрыгожваў палатняныя вырабы, але і служыў абярэгам ад хвароб і сурокаў. Ёсць меркаванне, што сакральны набор сімвалаў на вышыўках нашых продкаў, над разгадкай якога б'ецца не адно пакаленне навукоўцаў, з'яўляецца занатоўкай і шыфроўкай сакральнага алфавіта прапродкаў беларусаў - старажытных індаеўрапейцаў. Разам з тым у ім закадзіравана гісторыя жыцця людзей і прыроды, гісторыя роднага краю.

Такім чынам, збор ураджаю, доўгі працэс атрымання прадзіва і палатна мелі на ўвазе захаванне жыццёвых сіл і сакральных ведаў, зафіксаваных у святых арнаментальных тэкстах. І гэта ўсё, як высвятляецца, цалкам давяралася жанчыне, як галоўнай захавальніцы тых далёкіх і важных для усяго грамадства сімвалаў. Сімвалаў старой, а таму і дарагой веры, якою жыў наш народ тысячы гадоў. Як весталкі, чыстыя дзевы Рыма, захоўвалі нязгасны агмень, сімвал боскага нябеснага агню-сонца, так беларускія дзяўчаты і жанчыны бралі на сябе цяжар несці праз час сімвалы сваёй унікальнай культурнай традыцыі, быць яе ахоўніцамі і прадаўжальніцамі.

Тры святы напрыканцы лета - час захавання і ратавання. Яны сапраўды захоўвалі і ратавалі складзеную стагоддзямі структуру грамадскіх сувязяў, захоўвалі пераемнасць ведаў, традыцый, вераванняў, назапашаных нашымі прапродкамі. Тры Спасы - Мядовы, Яблычны і Льняны - гэта перадусім комплекс абрадаў пасвячэння хлопчыкаў і дзяўчынак, дзяцей, якія дасягнулі вучнёўскага ўзросту. І аналагі абрадавых дзеянняў у беларускай і індаеўрапейскай традыцыі надзвычайныя.

 

Top