Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Пад мяжою дзіця клала.
Мядзведзь з лесу выбягае:
- Памагай бог, маладзічка,
Чаму плача тваё дзіцятачка?
- Мядзведзюхна, мой бацюхна,
Вазьмі яго на ручанькі,
Нясі яго ў дуброваньку,
Падой чорну карованьку.
Ой, чорную, падласую,
Майго бацькі ўласную.
- Ой, рад бы я панасіці,
Ды баюся, каб не ўкусіці.
Ой, рад бы я побач сесці,
Ды баюся, каб не з'есці.
Ой, рад бы я пакалыхаці,
Ды баюся, каб не ўдраці!
(жніўная песня)
Недзе ў канцы сакавіка, звычайна 24-га, а па новым стылі 6 красавіка, якраз напярэдадні Дабравесту, беларусы ў мінулым адзначалі незвычайнае свята КАМАЕДЗІЦУ. У чым ягоная незвычайнасць? Свята было прысвечана крывалапаму зверу -- мядзведзю, а ягоны лейтматыў -- абуджэнне прыроды, нараджэнне лета. Да таго ж нашы прадзеды лічылі гэтую жывёлу сваім першапродкам, духам-ахоўнікам, увасабленнем душы і, як наступства гэтага - боствам. А яшчэ мядзведзяў у нас настолькі ачалавечвалі, што навучалі іх у спецыяльнай "акадэміі".
Што такое камы і з чым іх ядуць.
У гонар мядзведжага свята на стол ставіліся адмысловыя стравы. Па-першае, гатаваўся сушаны рэпнік - знак
таго, што мядзведзь ужывае пераважна раслінную ежу. Па-другое, гатавалі адну з самых найстаражытнейшых беларускіх страў - аўсяны кісель, які пазней зрабіўся традыцыйнай абрадавай ежай і ўжываўся ў дні памінання
продкаў. Нарэшце варылі яшчэ адну рытуальную страву - гарохавую кашу, а каб заручыцца спагадлівасцю мядзведзя, яе адносілі ў лес як пачастунак. Ад таго, што тая каша часта зліпалася ў
камы , некаторыя даследчыкі міфалогіі лічаць, што гэта і дало назву ўсяму святу -
"Камаедзіца" -
"камы есці".
Але не ўсё так проста. Паводле іншай версіі, "кам" - старажытная назва боства або гаспадара, кім і з'яўляўся мядзведзь для нашых продкаў, і яго яны ўшаноўвалі. Між тым, Кама ў ведычнай міфалогіі - боства кахання. На старых індыйскіх фрэсках ён меў выяву прыгожага юнака, узброенага лукам з цукровага трыснягу і пяццю кветкавымі стрэламі, якія і патраплялі ў сэрцы закаханых. Свята, прысвечанае боству, адзначалася ў Індыі вясною ў гонар кахання і асалоды. Да святочных урачыстасцей меў дачыненне і мядзведзь. Па старадаўніх ведыйскіх "Законах Ману" юрлівы мужчына, які скраў жанчыну, пасля сваёй смерці ў знак пакарання ў наступны раз нараджаўся мядзведзем. Дарэчы, у беларускіх казках пашыраны сюжэт пра тое, як мядзведзь выкрадае жанчыну і забірае да сябе ў бярлогу, а яна там нараджае асілка. У некаторых беларускіх легендах гаворыцца пра тое, як Бог за грахі людзей ператварае іх у мядзведзяў. У народаў Ніўхі, якія раней пражывалі на тэрыторыі сучаснай Расіі, мядзведзі ўдзельнічалі ў памінальных цырымоніях, калі згадвалі забітых жаўнераў. У Японіі народы Айну называлі мядзведзя "камуй", што азначае "бог". Айну ўжывалі мяса мядзведзя ў ежу, таму што лічылі, што поўсць і мяса гэтага звера падаравана ім багамі.
У сувязі з Камаедзіцай узгадваецца і Старажытная Грэцыя. Памятаеце дачку багіні Лета і сястру прыгожага Апалона, багіню палявання -- Артэміду. Апякунка паляўнічых заўсёды брала з сабой у спадарожнікі мядзведзя, а часам, як кажуць міфы, і сама ператваралася ў мядзведзіцу. Жрыцы, якія здзяйснялі культ Артэміды, прыносілі ёй у ахвяру мядзведзя, пасля чаго апраналіся ў мядзведжыя скуры і выконвалі ў гонар багіні сакральныя танцы. У храме Артэміды заўсёды трымалі прыручанага мядзведзя. Сама ж багіня, як вядома, была цнатлівай і патрабавала таго ж і ад свайго атачэння. Але яе сяброўку, німфу Каліста, спакусіў Зеўс. Калі Артэміда ўбачыла, што Каліста цяжарная, яна са злосці ператварыла яе ў мядзведзіцу і нацкавала сабак. Зеўс жа выратаваў сваю каханую і пасадзіў яе на неба ў выглядзе сузор'я Вялікая Мядзведзіца. Між іншым, у беларусаў гэтае сузор'е завецца Возам, у які запрэжаны мядзведзь. Сакавік - месяц, калі мядзведзі прачыналіся ад зімовай спячкі, быў прысвечаны Артэмідзе і быў напоўнены рознымі святочнымі абрадамі і рытуаламі. Па сонечным фазам гэта супадала з вясновым раўнадзенствам. Мядзвежае свята ў Грэцыі называлася comoedia, што па сугуччы вельмі нагадвае нашу камаедзіцу. З цягам часу гэтыя вясновыя тэатралізаваныя святкаванні сталі для грэкаў асновай для ўзнікнення своеасаблівых спектакляў пад назвай камедыі .
Вышэй было сказана, што жрыцы Артэміды танчылі падчас рытуалу ў мядзведжых скурах. Але самае цікавае, на старадаўнім беларускім свяце Камаедзіца, якое было зафіксавана нават у мінулым стагоддзі на Віцебшчыне ў Бягомльскім раёне, беларускія сяляне таксама выварочвалі свае футры і кажухі такім чынам, каб яны былі падобныя да мядзведжых, і імітавалі дзеянні старажытнагрэцкіх жрыц. Пераапранутыя павінны былі быць увесь час на віду, танчыць ды гуляць разам з усімі. Але танчылі яны пасля таго як паабедалі і "пакачаліся" з боку на бок. Так яны імітавалі дзеянні самога мядзведзя, стараючыся прыпадобніцца да яго качання ў бярлозе. Рабілі гэтую працэдуру павольна, на працягу дзвюх гадзін, і дзеля таго, каб цару звяроў было лягчэй прачынацца і ён хутчэй устаў са сваёй зімовай схованкі. Ягонае ўставанне і з'яўленне ў вясновым лесе сімвалізавала скорае абуджэнне аплядняльных сіл прыроды і, як вынік, багаты ўраджай. Пазней гэтыя качанні ператварыліся ў вясёлыя забавы на свежым паветры, калі моладзь "качала" адзін аднаго ў гурбах, кідалася снегам ды каталася з гор.
Далёкі продак
Высвятляецца, 
што галоўным дзеючым героем старажытнага вясновага свята Камаедзіца быў мядзведзь. Чаму ён?
Адказ на гэтае пытанне трэба шукаць у каменным веку, яшчэ ў неаліце, а, магчыма, і глыбей. Мядзведзь у тыя часы быў асноўнай здабычай, асноўным кармільшчыкам, калі не лічыць, вядома, мамантаў, але іх, як вы памятаеце, вельмі хутка ўсіх выбілі. Навукоўцы, якія праводзілі раскопкі ў Баварыі, Сілезіі, Швейцарыі, знаходзілі
мноства чарапоў мядзведзяў. На Беларусі амулеты з іклаў мядзведзя знойдзены на многіх гарадзішчах і свяцілішчах жалезнага веку, зуб і кіпцюры мядзведзя знойдзены ў адным з радзіміцкіх курганаў. А на адным са свяцілішчаў была знойдзена вялікая гліняная пасудзіна ў выглядзе галавы мядзведзя з шырока разяўленай пашчай. Пасудзіна месцілася каля аднаго з цэнтральных ідалаў багіні.
Безумоўна, людзі, якія жылі ў гэтых мясцінах, ушаноўвалі мядзведзя. Увогуле, шанаванне гэтага звера было шырока распаўсюджана па ўсім свеце. Але, як вядома, на мядзведзя палявалі, і таму з ім звязвалі абрады паляўнічай магіі. Да прыкладу, мансі, калі забівалі і з'ядалі мядзведзя, ягоны чэрап ставілі на ганаровае месца ў сваіх жытлах, упрыгожвалі яго стужкамі і каляровымі анучкамі, у спадзяванні атрымаць ад яго прабачэнне і ласку. У народаў, якія жывуць па берагах Амура і ў паўночнай частцы выспы Сахалін, звычай святкаваць "мядзведжы дзень" існаваў да канца мінулага стагоддзя. Тут вылоўлівалі маладое медзведзяня, у лесе будавалі яму хатку і на працягу двух гадоў гадавалі яго. Потым, пасля адпаведных абрадаў і танцаў звера забівалі і калектыўна з'ядалі. Лічылася, што гэта надае чалавеку моц і адвагу, тое, чым уласна і валодае сам звер. Апроч таго, гэта забяспечвала ў далейшым паспяховае паляванне на мядзведзяў.
Эвенкі таксама вельмі паважалі мядзведзя, лічылі яго сваім далёкім продкам і называлі дзядулем . І ў той жа час яны палявалі на яго. А, каб як-небудзь выкупіць сваю правіну, каля тушы мядзведзя паляўнічыя здзяйснялі урачыстыя абрады, прасілі ў жывёлы прабачэння. Потым мяса з'ядалі, а косткі не выкідвалі, а ўсе да адной збіралі ў анатамічным парадку і закопвалі ў зямлю. Верылі, што, дзякуючы гэтым косткам, мядзведзь адродзіцца наноў. У некаторых плямёнах паўночнаамерыканскіх індзейцаў таксама існаваў звычай прасіць прабачэння ў забітага мядзведзя. Паляўнічы ўстаўляў у пастку забітага звера запаленую люльку, цярпліва чакаў, пакуль той "папаліць", і прасіў жывёлу не крыўдаваць.
Дарэчы, паляўнічы падчас ловаў на звера, а потым і падчас магічных рытуалаў сам апранаў мядзведжае футра. Пазней гэта сталі рабіць вяшчуны-чарадзеі, калі праводзілі абрад ушанавання мядзведзя. Атрымліваецца, што працэс пераапранання старагрэцкіх жрыц Артэміды і нашых сялян на святкаванні камаедзіцы ў мядзведжыя скуры мае агульныя вытокі і паходзіць з глыбокай старажытнасці - часоў татэмізму і паляўнічай магіі. З цягам часу скуру жывёлы замяніў вывернуты кажух. Да таго ж, паляўнічыя плямёны верылі ў тое, што іх аддаленым продкам былі дзікія жывёлы, якія і валодалі надпрыроднымі магічнымі здольнасцямі. Такіх жывёл лічылі вялікімі боствамі і ўшаноўвалі іх татэмы - сакральныя ўвасабленні бога ў выглядзе звера. Потым часткі забітай жывёлы, да прыкладу, яе галава, лапа або кіпцюры і іклы з'яўляліся абярэгамі таго ці іншага племені. У кожнага племені быў свой татэм. Перажыткі такога светапогляду праглядаюцца ў звычцы ўсходніх славян яшчэ напрыканцы ХІХ пачатку ХХ стагоддзяў вешаць у стайнях галаву мядзведзя, а ў сваіх хатах захоўваць ягоную лапу - як абярэг ад нячыстай сілы і ліхіх чараў. Нашы продкі ў ХІІІ стагоддзі пры спальванні памерлага разам з ім клалі ў курганны насып мядзведжыя кіпцюры, з дапамогаю якіх нябожчык павінен быў ускараскацца на высокую гару да Бога.
Такім чынам, сутнасць мядзведжага свята была ў калектыўным спажыванні мяса гэтай жывёлы, а таксама ў шэрагу рытуальных цырымоній, якія, з аднаго боку, павінны былі зняць віну з паляўнічага, а з другога - дапамагаць адраджэнню звера. Апроч таго, мядзведзь, як і іншыя крыважэрныя драпежнікі, былі для старажытных паляўнічых боствамі, якія жывуць па сваіх законах. І чалавек разумеў, што звер такі ж самы паляўнічы, як і ён сам. Калі перамагаў чалавек, ён дзякаваў боству лесу, што дазволіў яму пракарміць сябе і сваю сям'ю. А калі перамагаў мядзведзь, і паляўнічы адыходзіў на той свет, супляменнікі таксама ўспрымалі гэта, як волю іх татэма. Безумоўна, з цягам часу, калі культ мядзведзя набыў сваю сілу, павялічылася і святасць ў адносінах да гэтай жывёлы, пачала дзейнічаць забарона на ўжыванне мядзведжага мяса ў ежу і пашыў адзення з ягонай скуры.
Мядзведзь як боства
Вышэй мы казалі пра мядзведжую лапу, якую нашы сяляне захоўвалі як абярэг па сваіх хатах. У
некаторых рэгіёнах Беларусі і Расіі такую лапу называюць "
скоцім богам ". У той жа час вядома, што ў міфалогіі ўсходніх славян такое імя меў адзін з галоўных багоў -- жывёлагадоўлі і багацця - Вялес. Дарэчы, некалі вельмі шанаваны беларусамі. Навукоўцы лічаць, што
сваімі каранямі ўшанаванне Вялеса сыходзіць у старажытны паляўнічы культ мядзведзя. Па-першае, сляды такога культу ў выніку раскопак знойдзены ў Расіі непадалёк ад вёскі Воласава. Па-другое ў самым цэнтры расійскага
горада Растова, дзе было язычніцкае капішча Вялеса, археолагі знайшлі рытуальную сякеру з выявай галавы мядзведзя. Па-трэцяе, старажытныя славяне па сузор'ю Плеяд, якое раней называлася Валасынямі, варажылі на ўдалае паляванне. Да таго ж, тэрмін
"валахаты", адносіўся, як да самога Вялеса, так і да мядзведзя і служак ягонага культу, пераапранутых у мядзведжыя
"валахатыя" скуры. У беларускай міфалогіі Вялес на Каляды ператвараецца ў мядзведзя і разам са зграяў ваўкоў, якія сімвалізуюць мяцеліцу з завірухай, ганяецца за жонкай Перуна, якая павінна нарадзіць суперніка Вялеса - сонечнае боства. Тут мы бачым, як з часам адбываюцца пэўныя метамарфозы: мядзведзь, чыё абуджэнне сімвалізавала раней для нашых продкаў нараджэнне сонечнага цяпла, паступова ператвараецца ў цёмныя падземныя сілы холаду і змроку.
У гэтай сувязі вельмі цікавым лічыцца тое, што на свята Камаедзіцы ў хрысціянскім календары выпадае дзень Святой Кацярыны. Папярэдніцай гэтай святой на Беларусі была старажытная багіня, жаночая пара Вялеса, яна таксама, як і яе "муж", адказвала за жывёльны свет, асабліва яна апекавалася мядзведзямі. Безумоўна, такі ж самы характар другой багіні - Артрыа, апякункі жыхароў Бёрна ў Швейцарыі. Некалі ў гэтым горадзе на цэнтральнай плошчы ў клетцы ўтрымліваліся мядзведзі. Магчыма, і сама назва горада - Бёрн паходзіць ад слова "bar" - мядзведзь. Між іншым, старадаўні корань "bar" захаваўся і ў слове "бярлога", што перакладаецца як логавішча "бэра", дарэчы, як і назва нямецкага горада Берлін, а ўсё разам гучыць так жа ж, як і скандынаўскае "бэр" - мядзведзь і азначае "буры".
Мядзведзь быў адным з увасабленняў бога Одзіна ў Скандынавіі. А берсеркеры - ягоныя ваяры, якія хадзілі ў мядзведжых скурах і, хутчэй за ўсё, у наркатычным ап'яненні шалелі ў сваёй лютасці. Ад таго іх часам успрымалі як зверападобных істот змешанага тыпу, накшталт перэваратняў. Дзякуючы гэтаму ўплыву, у беларускім і ўкраінскім фальклоры пашыраны ўяўленні пра мядзведзяў-пярэваратняў, у якіх перакідаюцца ведзьмары або іншыя людзі, зачараваныя ліхімі чараўнікамі ў гэтых звяроў. Найчасцей такое перакіданне адбываецца падчас вяселля, калі чалавек, паводле старадаўніх вераванняў, знаходзіцца на мяжы сусветаў, сацыяльнага стану, свайго і чужога роду. Па тых жа даўніх ўяўленнях лічылася, што першы мядзведзь быў богам. У сібірскай і паўночнаамерыканскай традыцыі існавала вераванне, нібыта душы наймагутнейшых шаманаў мелі магчымасць набываць мядзведжае аблічча. Прычым шаман там не толькі атаясамліваў сябе з мядзведзем, а надаваў "мядзведжыя" рысы і другім удзельнікам рытуалу.
Тым не менш, сапраўднае імя самага магутнага звера і гаспадара старажытнага лесу назаўсёды згублена, таму што не агучвалася і, бясспрэчна, было вядома толькі жрацам. Гэтым сакральным імем кляліся і замацоўвалі дамовы, а той паляўнічы, хто парушаў клятву, павінен быў памерці ў лесе. Не дапускалася і проста ўзгадваць мядзведзя ў звычайнай размове. Лічылася, што гэта моцная і грозная жывёліна пачуе, як яе клічуць, імгненна адгукнецца і з'явіцца побач. Таму ў гутарковай мове ўладара мясцовых лясоў часцей за ўсё называлі такімі словамі, як " сам ", " гаспадар ", " дзядуля ", "бацюхна", " млынар ", " лешы ", " касматы-валахаты ", " аўсяннік ", " бортнік ", " касалапы ". У звычайным жыцці паляўнічыя называлі свайго бога "мёдаед", адкуль і пайшла назва "мядзведзь". Беларусы часта называюць мядзведзя і чалавечымі імёнамі: Мішка , Міхаіл , Марцін , а мядзведзіцу - Маруха . Румыны называлі гэтага звера " брат Мікалай ". Магчыма, гэта звязана з тым, што Святы Мікола пасля прыняцця хрысціянства стаў займеннікам Вялеса, а Маруха паходзіць ад імя багіні Мары, хтанічнай багіні нараджэння і смерці.
Мядзведзь, як чалавек
У шмат якіх легендах і паданнях, у тым ліку і беларускіх, паходжанне мядзведзя звязана з чалавекам. Так, нібыта чалавек быў ператвораны Богам у мядзведзя ў пакаранне за забойства бацькоў; за тое,
што, як млынар, ён падманваў людзей, выкарыстоўваючы фальшывую мерку. Беларускае паданне паведамляе пра тое, што "
мядзведзь быў чалавекам, як яшчэ бог хадзіў па зямлі. Хадзіў там бог гэдак старэнькім старычком, старцом.
Вот другей старац увідзеў яго ды думаець: "Дай-ка я яго спужаю, каб ён не хадзіў тут па маёй акрузе". Ды ўзяў, ды пад мост і падлез. Толькі бог на мост, а старац зароў і пужаць стаў. А бог кажэць: "Будзеш жа ты раўсці ўвесь свой век". Так той старац і стаў мядзведзем, толькі ступні чалавечыя ". У іншым паданні гаворыцца
пра аднаго багатага мужыка, які не захацеў пускаць падарожнага Хрыста да сябе ў хату і схаваўся пад авечую поўсць, за што і стаў мядзведзем. Яшчэ ў адным паданні мядзведзямі робяцца жыхары цэлай вёскі, пакараныя вандроўным Богам за тое, што таксама не хацелі пускаць яго пераначаваць. Ва ўкраінскай легендзе стары дзед робіць аднаго чалавека спачатку богам, а потым мядзведзем:
"…мядзведзі пайшлі пладзіцца ад таго мужыка, які быў богам ". Мядзведзямі сталі схаваныя ад Бога ў лес дзеці Адама і Евы. Жаніх-млынар пакрыўдзіў госця на вяселлі і быў ператвораны ім ў мядзведзя.
Сербскія цыгане тлумачаць з'яўленне на свет мядзведзя нараджэннем яго ад дзяўчыны ў выніку беззаганнага зачацця. Лічаць, калі зняць з мядзведзя скуру, ён выглядае як чалавек: самец як мужчына, а мядзведзіца з бюстам, рыхтык у жанчыны. Да таго ж ён не спажывае мерцвякоў і падлу, а ў выпадку небяспекі падымаецца на заднія лапы. У яго чалавечыя ступакі і пальцы, ён мыецца, любіць сваіх дзетак, радуецца і бядуе як чалавек, разумее чалавечую мову і сам часам гаворыць, а таксама пасціцца на Раство - ссе сваю лапу. Як і людзі, ён неабыякавы да мёду і гарэлкі, бывае помслівым і не даруе кпінаў. Доказ чалавечага паходжання мядзведзя паляўнічыя бачаць у тым, што на яго і на чалавека сабака брэша аднолькава, не так, як на іншых звяроў.
Захавалася шмат паданняў пра сужыцельства мядзведзя з жанчынай, якая заблукала ў лесе, або мядзведзіцы з паляўнічым. Як вынік такіх саюзаў у фальклоры розных народаў згадваецца катэгорыя напаўлюдзей або напаўмядзведзей. Так, Мядзведжае Вушка , Медзведка , Бедмедзь , Ведмідзь , Медведовіч , Медведзюк -- героі беларускіх, украінскіх і расійскіх казак, якія нараджаюцца ад сувязі мядзведзя з чалавекам. У такіх выпадках мядзведжы сынок волатаўскіх памераў, да пояса ён чалавек, а ніжэй - мядзведзь або мае звярыную скуру, а твар чалавечы. Часам у яго толькі мядзведжае вуха. Волат гадуецца не па днях, а па гадзінах і яшчэ ў дзяцінстве выварочвае з коранем дубы, выломлівае бярвенне ў хаце.
Узгадаем таксама вядомы твор Праспера Мэрыме "Локіс", сюжэт якога абапіраецца на легенду, запісаную аўтарам падчас вандравання па нашай краіне ў канцы ХІХ стагоддзя. Граф Міхал Шэмет хваліцца сваім паходжаннем ад самога Гедыміна, але не гледзячы на паходжанне і адукаванасць, здзіўляе ўсіх сваімі мядзведжымі манерамі. Па чутках, маці нарадзіла яго пасля гвалту з боку сапраўднага мядзведзя. У канцы твора апавядаецца пра вяселле графа. У шлюбную ноч усе чуюць, як чыёсьці важкае цела вылятае з вакна і з глухім гукам падае ў сад. Калі госці і служкі ўрываюцца ў пакой графа, яны знаходзяць змярцвелую графіню з крывавай ранай на грудзі. Прысутны сярод гасцей доктар вызначае, што гэта след ад зубоў буйнога звера, хутчэй за ўсё мядзведзя. Графа Шэмета з тых часоў ніхто больш не бачыць.
Касалапыя «вучні»
Але канешне, пры слове «мядзведзь» у памяцi мусiць узнiкаць, найперш, вобраз «Смаргонскай акадэмii». У 1687-1689 гадах французскі манах-езуіт Піліп Аўрыль, які падарожнічаў па Рэчы Паспалітай, запісаў: «…Мне паказалі таксама акадэмію, дзе дрэсіруюць мядзведзяў. Селішча, у якім яны вучацца гэтым вядомым практыкаванням, каб потым паказваць іх з такім спрытам і нават кемлівасцю, завецца Смаргонню… » Асаблівага росквіту «акадэмія» дасягнула пры Каралі Станіславе Радзівіле па мянушцы Пане Каханку, які валодаў Смаргонню ў 1762-1790 гадах. Ён прызначыў кіраўніком «акадэміі» «барона» літоўскіх цыганоў Яна Марцінкевіча. Той набраў групу з дваццаці цыганоў, якія жылі і працавалі ў школе. У перыяд росквіту ў «акадэміі» дрэсіравалі адначасова да дзесяці мядзведзяў і некаль Малпаў закупляў і дасылаў князь, а мядзведзяў дастаўлялі з мясцовых лясоў, прывозілі з Жупранскай і Налібоцкай пушчаў. Апроч уласных выхаванцаў, «вучыцца» набіралі мядзведзяў і ад старонніх асоб. Тыя павінны былі заплаціць за працу, сілкаванне і пражыванне дрэсіроўшчыка.
"Смаргонская акадэмія" ўяўляла з сябе асаблівую пабудову, дзе каменная падлога другога паверха напальвалася аграмаднай печчу ніжняга паверха. Па другой версіі, школа знаходзілася непадалёк ад Смаргоні, на пагорках, у раёне цяперашняй Смаргонскай раённай бальніцы, дзе былі пабудаваны спецыяльныя канструкцыі і манежы. На вяршыні пагорка выкопвалі яміну, глыбінёй да трох метраў і на палову яе глыбіні апускалі жалезную клетку з медным дном. Пад клетку падкладалі ламачча і сухое галлё, якія падпальвалі.
Для навучання, што працягвалася каля шасці гадоў, набіралі толькі маладых самцоў. Жывёлаў дрэсіравалі ў некалькі прыёмаў. Спачатку мядзведзянят вучылі "танчыць", для чаго іх па двое-трое змяшчалі ў клетку, металічнае дно якой падагравалася. Каб выратавацца ад апёкаў, няшчасныя жывёлы вымушаны былі станавіцца на заднія лапы і пераступаць з адной на другую. У гэты час дрэсіроўшчык біў у бубен. Так працягвалася штодзень на працягу двух месяцаў. Потым мядзведзянят выводзілі з клетак і працягвалі практыкаванні з бубнам. Пасля ўдалых "танцаў" жывёл частавалі куском хлеба або морквай. Калі "студэнты" навучаліся стаяць на задніх лапах і "танчыць", пачынаўся другі этап дрэсіроўкі: трэба было вучыцца куляцца, спаборнічаць адзін з другім і кланяцца.
Увесну павадыры разам з вучонымі мядзведзямі накіроўваліся на заробкі па кірмашах Еўропы. У нямецкіх, французскіх і іншых крыніцах інфармацыі можна сустрэць указанне, што выхаванцы Смаргонскай акадэміі былі частымі гасцямі на кірмашах Прусіі, Баварыі і Эльзаса. Цікава, што ў Венгрыі, дзе мядзведзь з павадыром з'яўляецца як бы неад'емнай часткай любога кірмашу і любога сельскага свята, у ХІХ стагоддзі таксама сустракаліся мядзведзі са Смаргонскай акадэміі. Увосень, да дня Усіх Святых яны вярталіся назад у Смаргонь. Мядзведзям будаваліся лежні з лісця і яловых лапак, у якіх звяры заставаліся да сярэдзіны лютага. Разам з восеньскім вяртаннем у Смаргонь надыходзіў час выплаты мядзведнікам іх заробку, збор з іх усталяваных «баронам» выплат на ўтрыманне «акадэміі» або плата за страту мядзведзя ці малпы.
Пасля смерці Караля Станіслава Радзівіла і ўваходжання беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі «акадэмія» паступова прыходзіць да заняпаду. Праіснавала яна да канца XVIII стагоддзя, па іншых звестках - да пачатку XIX стагоддзя. Верагодна, канчаткова мядзведжы промысел згас у Смаргоні пасля ўказу Сената аб забароне мядзведжай камедыі ў 1870 годзе. Тым не менш, яшчэ ў 30-х гадах ХХ стагоддзя на тэрыторыі Беларусі вандроўных цыган з мядзведзем называлі " смаргонскі вучыцель з вучнем ", а кожную сумнеўную навучальную ўстанову - " смаргонскай акадэміяй ".
"Навучаныя мядзведзі" існавалі і ў сярэднявечнай Расіі. Яны ўдзельнічалі на так званых " мядзведжых пацехах ", якія, хутчэй за ўсё прыйшлі з часоў даўніх крывавых ахвярапрыношванняў, а пазней ператварыліся хоць і ў забаўляльную, але вельмі жорсткую форму. Такія пацехі былі заснаваны на смяротнай сутычцы чалавека з раз'ятраным мядзвядзём і складаліся з трох частак. Спачатку агромністую жывёлу цкавалі паляўнічымі сабакамі, а потым ужо раз'юшаны звер уступаў ў жорсткую бойку або з чалавекам, або з іншым медзвядзем. І толькі пасля ладзіліся "камедыі" - цыркавыя спектаклі, дзе мядзведзі пад ражок або бубен таксама "танчылі" і "білі ў ладкі". З самага пачатку такія пацехі адбываліся ў двары маскоўскага Крамля і служылі забавай для цара і ягоных прыбліжаных. У часы Івана Жахлівага супернікамі мядзведзю часцяком выстаўляліся якія-небудзь мяцежнікі, або апальныя людзі. Супраць звера чалавек трымаў у руках рагаціну, і калі пасля бойкі ён заставаўся ў жывых, хаця і знявечыным, ягонай адзінай узнагародай было віно са скляпенняў цара, прычым у неабмежаванай колькасці - колькі вытрымае. Традыцыя "мядзведжых пацех" на Русі аказалася вельмі ўстойлівай і змяніць яе было даволі цяжка. Пазней сутычкі паміж чалавекам і зверам ладзіліся ў гарадах і вёсках па ўсёй Расіі, асабліва на ярмарках падчас народных святаў. Этнографы зафіксавалі іх яшчэ на пачатку ХІХ ст.
Але вернемся ў нашы рэаліі. Прайшлі стагоддзі, а ў Налібоцкай пушчы і дагэтуль расказваюць паданне, быццам дрэсіраваныя мядзведзі дапамагалі будаваць самыя старыя пушчанскія касцёлы, да прыкладу, касцёл у Дзераўной. Тое самае можна пачуць і пра валожынскі касцёл Святога Юзафа, пабудаваны ў 1816 годзе. Быццам мядзведзяў пасля "заканчэння смаргонскай акадэміі" накіроўвалі сюды на працу, дзе на спіну ім навязвалі кошык, і яны рахмана цягалі па рыштаваннях на высокія вежы цэглу, якую там ужо падхоплівалі муляры. Яшчэ кажуць, калі яны чулі сігнал "на абед", дзе б ні былі, кідалі сваю ношу і спяшаліся ў адмысловую "сталоўку".
Прыгожае паданне і дасціпнае, ці не так? На яго фоне другое -- пра мядзведзяў, якія былі запрэжаны ў сані і каталі Радзівіла Пане Каханку летам у санях па дарозе, пасыпанай соллю, выглядае не так арыгінальна і экзатычна. Але дзякуючы такой незвычайнай жывёліне, як мядзведзь і старажытным культам, прысвечаным некалі яму, мы ўзбагацілі нашу культуру і гісторыю ўнікальнымі звычаямі, легендамі і паданнямі.