Папярэдняя старонка: Дзярновіч Алег

Аўтар: Дзярновіч Алег,
Дадана: 19-07-2012,
Крыніца: Дзярновіч Алег. Дзве князёўны Гедройць: жыццё на зломе эпох // Arche. 2011, № 12. С. 155-174.

Дзве князёўны Гедройць: жыццё на зломе эпох

Нязвыкласць лёсу прадстаўнікоў роду Гедройцяў немагчыма ўсвядоміць, карыстаючыся толькі сціслымі звесткамі з гістарычных энцыклапедый. У нашай гісторыі быў кароткі перыяд, калі продкі гэтага роду, а менавіта род Тройдзена, адлюстраваны ў позніх генеалагічных легендах як род Кітаўруса (ці Гіпацэнтаўра) [1], панаваў у Літве перад «родам Калюмнаў» (Гедымінавічаў). Былі яшчэ часы ўзвышэння Гедройцяў праз Соф'ю Гальшанскую [2], якая непасрэдна спрычынілася да ўзнікнення дынастыі Ягелонаў, а таксама біскупа Мельхіёра Гедройця, які даў прытулак Мацею Стрыйкоўскаму, першаму гістарыёграфу Вялікага Княства Літоўскага.

Ужо ў XVI ст. род Гедройцяў моцна разгалінаваўся, і некаторыя яго прадстаўнікі страцілі княскі тытул. Самы ж моцны ўдар па гэтым родзе быў нанесены ўжо ў ХІХ ст., калі нашчадкі старажытнай ліцвінскай дынастыі ўзялі ўдзел у Напалеонаўскіх войнах і ва ўсіх паўстаннях на тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай. У выніку гэтага многія з Гедройцяў былі пазбаўленыя не толькі княскіх тытулаў, але і шляхецкай годнасці, іхныя землі былі сканфіскаваныя, а самі яны высланыя ў Архангельск, Чыту ці Іркуцк. Пасля заканчэння ссылкі ім не дазвалялася вяртацца на Радзіму, а сем'і паўстанцаў заставаліся пад наглядам паліцыі.

Аднак як толькі ў канцы ХІХ - пачатку ХХ стст. Расія стала крыху больш ліберальнай, Гедройці скарысталіся з новай сітуацыі і зусім някепска адаптаваліся да ўмоваў бюракратычнай сістэмы Расійскай імперыі. Хоць у ХІХ ст. род Гедройцяў аказаўся расцярушаным, ён усё ж такі здолеў вылучыць з сябе выбітных прадстаўнікоў навукі, літаратуры і палітыкі. Гэта не толькі знакаміты польскі рэдактар Ежы Гедройць. Лёс ягоных далёкіх сваячак, князёўнаў Веры і Раісы, таксама здольны здзівіць нават не вельмі ўражлівага чытача.

І. Вера: Жорж Санд медыцыны

Ад фемінізму да Царскага Сяла

Вера Гедройць мела ўсе шанцы атрымаць класічнае хатняе выхаванне шляхецкіх сядзібаў. Замест гэтага яе жыццё было напоўнена экзотыкай, а тое і выклікамі грамадству, нават калі ўспрымаць усё гэта з пункту гледжання нашага часу.

Бацька Веры, Ігнат Гедройць, амаль падлеткам узяў удзел у паўстанні 1863-1864 гг. Пасля гэтага ён вымушаны быў пакінуць тэрыторыю Беларусі. Каталіцкай шляхце ў той час было забаронена набываць зямлю на тэрыторыі былога Вялікага Княства Літоўскага, таму Ігнат Гедройць здолеў асесці толькі ў Расі, ажаніўшыся на дачцы абруселага немца-памешчыка Дар'е Канстанцінаўне Міхаў. Менавіта там, у маёнтку Слабадзішча Арлоўскай губерні, у 1870 г. у яго нарадзіліся сын Сяргей і дачка Вера.

Адукацыя ў Веры Гедройць, з пазнейшай перспектывы, была не зусім ардынарная - у Бранскай прагімназіі ў яе выкладаў Васіль Розанаў, эгацэнтрык і містычны пансексуаліст, які пасля стаў вядомым рэлігійным філосафам. Але маладосць князёўны несла на сябе адбітак эпохі -прыхільнасць да левых ідэй і агульны настрой на ідэю эмансіпацыі жанчын. За сатырычны верш яе выключылі з гімназіі ў Арле. Пазней у Санкт-Пецярбургу Вера Гедройць запісваецца на медыцынскія спецыяльнасці Вышэйшых курсаў Пятра Лесгафта, якія афіцыйна называліся Курсамі выхавальніц і кіраўніц фізічнага выхавання [3]. Наведваючы студэнцкі рэвалюцыйны гурток, яна трапіла ў поле зроку паліцыі і ў 1892 г. была выслана ў маёнтак бацькі пад паліцэйскі нагляд.

Каб выйсці з гэтага адміністрацыйна-абмежавальнага кола, у 1894 г. Вера Гедройць фіктыўна ўступіла ў шлюб з расійскім афіцэрам Мікалаем Белазёравым і з новым пашпартам патаемна выехала за мяжу [4]. У Лазане маладая князёўна паступіла на медыцынскі факультэт мясцовага ўніверсітэта і, як высветлілася, менавіта медыцына была яе пакліканнем. Яна вучылася ў вядомага хірурга Цэзара Ру і пасля заканчэння ўніверсітэта некалькі гадоў працавала ягоным асістэнтам, а потым на пасадзе прыват-дацэнта чытала ўласныя спецкурсы.

Але бунтарны ліцвінскі дух Веры Гедройць і яе сімпатыі да левых ідэй пераўтварэння грамадства не абяцалі гэтай жанчыне жыццёвай стабільнасці, хоць як феміністка яна магла б пачувацца вельмі запатрабаванай у Швейцарыі і ўвогуле ў той Еўропе, якой існавала на мяжы стагоддзяў. Аднак сямейныя справы прымусілі Веру вярнуцца ў Расійскую імперыю - там памірае яе сястра, і хворы бацька папрасіў сваю другую дачку прыехаць да сям'і.

Пасля вяртання ў 1900 г. у Расію Вера Гедройць у 1902 г. пацвярджае свой дыплом у Маскоўскім універсітэце і пачынае працаваць лекарам. Да неафіцыйнага тытулу адной з першых жанчын-хірургаў у Еўропе яна дадала азначэнне першай жанчыны-хірурга ў Расіі [5].

У Веры Гедройць былі безумоўныя заслугі перад расійскай сістэмай аховы здароўя. Працуючы ў правінцыйных шпіталях у Калужскай губерні, яна пераўтварыла іх у шматпрофільныя хірургічныя цэнтры [6]. Калі ж падчас руска-японскай вайны Вера Гедройць па лініі Чырвонага Крыжа накіравалася на фронт [7], то яна адной з першых у гісторыі медыцыны пачала рабіць у палявых умовах поласныя аперацыі. Да гэтага жаўнераў, параненых у жывот, проста пакідалі паміраць, бо такія раны лічыліся безнадзейнымі [8].

Доктар Гедройць стала медыйнай фігурай, пра яе актыўна пісала расійская прэса, у выніку чаго гэтая жанчына была заўважаная царскім дваром. Тады ж Вера Гедройць скасавала свой фіктыўны шлюб, а ў 1907 г. афіцыйна вярнула сабе тытул князёўны ды дзявочае прозвішча.

У 1909 г. князёўна Гедройць атрымала запрашэнне імператрыцы заняць пасаду старшага ардынатара Царскасельскага палацавага шпіталя і зрабілася хатнім лекарам дзяцей цара [9]. Гэтае прызначэнне было непрыхільна прынята ў царскім атачэнні, і ў далейшым у князёўны Гедройць склаліся напружаныя адносіны з царскім фаварытам Рыгорам Распуціным ды Ганнай Вырубавай, фрэйлінай імператрыцы, якая пасярэднічала ў зносінах Распуціна і імператарскай сям'і [10]. Падобна, што да гэтага спрычыніліся не толькі ідэйна-палітычныя разыходжанні.

Як паказваюць яе медыцынскія зацікаўленасці і апублікаваныя ўспаміны, Вера Гедройць сама адчувала сябе мужчынам. У гэтым сэнсе ў яе было больш падставаў грэбаваць Распуціным.

Медыцынскія інтарэсы

У 1912 г. князёўна Вера атрымала чарговую ступень у медыцынскай іерархіі - пры Маскоўскім універсітэце яна паспяхова абараніла сваю працу на ступень доктара медыцыны. Яе дысертацыя мела назву " Аддаленыя вынікі аперацый пахвінных грыж" [11].

Ва ўводзінах да дысертацыі аўтар прыводзіць словы хірурга IV ст. Геліодра, які апісаў спосаб аперацыі, паводле доктара Гедройць, вельмі дакладна: "разрэз скуры… судзіны выдзеленыя, семявы канацік і яечнік выняты з машонкі і ўтрымліваюцца ў такім становішчы асістэнтам; асцярожна рассякаецца membrane dartos і іншыя абалонкі, зрашчэнні знішчаюцца. Старанна пазбягаецца кровацячэння. Яечнік укладваецца назад у машонку дзеля пазбягання астуджвання паветрам" [12].

Доктар Гедройць падае ўласнае бачанне гісторыі хірургіі. Яна піша, што ў Сярэднявеччы медыцына ўвогуле, а хірургія ў прыватнасці, знаходзіліся ў самым вартым жалю стане. Панаванне арабскай школы выявілася ў тым, што не здолеўшы выкарыстаць хірургічныя багацці, пакінутыя папярэднімі стагоддзямі, яны прыўнесла свае разбуральныя прынцыпы, у прыватнасці, у хірургію грыж. Кастрацыя выкарыстоўвалася з асаблівай стараннасцю і была ўлюблёнай аперацыяй таго часу. У Заходняй Еўропе медыцына перайшла ў рукі духавенства, якое абмяжоўвала сваю дзейнасць лекамі ды заклінаннямі. З'явілася дзве плыні: хірургічна-разбуральная, якая перадала хірургію ў рукі цырульнікаў і кастратаў-"chatreur", і кансерватыўная, якая ставілася да першай з грэблівасцю. Да гэтага часу адносіцца заснаванне ўніверсітэтаў у Падуі і Балоньі. Варожасць паміж "аператыўшчыкамі" і вучонымі лекарамі павялічвалася. Апошнія занятыя, галоўным чынам, тэарэтычнымі дыспутамі, аддаючы аперацыі невукам" [13].

На маргінэзе заўважым, што апошняя тэза князёўны Гедройць вельмі справядлівая і ў дачыненні да нашага вялікага суайчынніка Францыска Скарыны, які ў 1512 г. атрымаў ступень доктара медыцыны менавіта ў Падуанскім універсітэце. Скарына меў найлепшую для таго часу медычную адукацыю, але пра яго дзейнасць на Радзіме як практычнага медыка нам так нічога і невядома.

Доктар Гедройць цытуе яшчэ аднаго знакамітага хірурга ранняга Сярэднявечча, Паўла Эгінскага (VII ст.), які падрабязна апісаў аперацыю пупачных грыж. З гэтага апісання вынікае, што перавязка судзін была вядомая старажытным медыкам. Але што тычыцца пахавых грыж, то ў аперацыях з імі ён выкарыстоўваў кастрацыю, "зрабіўшы гэтым значны крок назад у хірургіі гэтай галіны".

Вось гэты пункт пра кастрацыю стаў насланнём для доктара Гедройць. Паўсюль, публічна і ў прыватных размовах, патрабуе падвышэння ролі хірурга, яна ўздымае голас супраць кастрацыі. Але, падобна, мужчынскую сілу яна хацела сама прыватызаваць.

Успаміны як ключ да разумення

Ужо ў пазнейшыя гады ва ўласных успамінах, першая кніга якіх мела назва " Каптанчык", Вера Гедройць апісала свае ўражанні з дзяцінства, якія аказалі ўплыў на далейшае жыццё гэтай неардынарнай жанчыны з лёсам, вартым антычнай трагедыі.

Праз усё кнігу сапраўды лейтматывам праходзіць тэма каптанчыка:

" Улюблёный каптанчык, суконны, увесь расшыты залатыми блёсткамі. Прымервае мне яго кравец Пётр Іванавіч Крохін, паважны, русы, высокі чалавек, які размаўляе па-кніжнаму. Нават тата звяртаецца да яго па імя і імя па-бацьку. Зя выключэннем вялікіх святаў, мяне заўсёды "водзяць" хлопчыкам: плісавыя шаравары, боты і белы каптанчык. Увечары ён стаў ужо шэрым" [14].

Сапраўднай трагедыя для Веры Гедройць будзе смерць яе барат Сяргей. Пра гульні з ім яна прыгадвае з замілаваннем, але і з характэрнымі дэталямі:

"-- Давай гуляцца, -- прапануе Сяргей, -- а то я засну.

-- У што?

-- У дзяцей.

-- Ты будзеш кім?

-- Дзяўчынка. А ты? - пытаецца Сяргей.

-- Хлопчык" [15].

Літаратарка

Пераезд у Царскае Сяло і непасрэдныя кантакты з пецярбургскім асяродкам правакуюць Веру Гедройць да яшчэ аднаго творчага занятку. Тут, у імперскай сталіцы і ў царскім атачэнні, яна знаёміцца са слыннымі расійскімі літаратарамі Срэбнага веку - Мікалаем Гумілёвым, Івановым-Разумнікам, аднаўляе знаёмства з Васілём Розанавым, а пазней знаёміцца і з Сяргеем Ясеніным.

Вера Гедройць сама пачынае пісаць. Ад пачатку, ад першай сваёй кнігі ў 1910 г. Вера Гедройць выступала у літаратурным друку пад алонімам (іменем брата-нябожчыка) Сяргей Гедройць [16]. Але стаўленне да яе літаратурнай дзейнасці было неадназначным. Першая кніга князёўны Гедройць " Стихи и сказки" выклікала крытычныя ацэнкі Мікалая Гумілёва. Зрэшты, Сяргею Гедройць дасталося "за кампанію". У сваёй рэцэнзіі Гумілёў прааналізаваў зборнікі некалькіх паэтаў, якія з'явіліся на працягу 1910 г. - Фёдара Салагуба, Сяргея Салаўёва, Мікалая Марозава, Мікалая Брандта, Сяргея Гедроця. І ўсім гэтым аўтарам дасталіся з'едліва-крытычныя выказванні стваральніка школы акмеізму. У сваёй рэцэнзіі Гумілёў рытарычна запытваўся: "Але навошта пішуць не паэты, навошта піша, напрыклад, Сяргей Гедройць?" А заканчваў свой тэкст Гумілёў здзеклівай фразай: "У кнізе ёсць і карцінкі, такія ж непатрэбныя і бясколерныя, як і вершы" [17].

Але князёўна-хірург засталася ў багемным коле расійскіх літаратараў і прыняла прапанову таго ж Гумілёва ўвайсці ў створаны ім "Цэх паэтаў", пад эгідай якога выходзілі наступныя кнігі Веры Гедройць [18].

Вайна і рэвалюцыі

Першая сусветная вайна заспела доктара Гедройць на пасадзе галоўнага лекара Царскасельскага палацавага шпіталя. Яна пераабсталявала яго для прыёму параненых. Працы хірургам вельмі дадалося, і доктар Гедройць навучала рамяству медыцынскіх сёстраў імператрыцу Аляксандру і яе дачок Вольгу і Таццяну [19]. Пасля яны былі асістэнткамі доктара Гедройць пры аперацыях. У тым ліку і з разліку на такіх вучаніц Вера Гедройць выдае ў гэты час падручнік «Размовы пра хірургію для сёстраў і лекараў».

Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. на доктара Гедройць, як на асобу, набліжаную да царскай сям'і, пачынаецца ціск новых уладаў і камісараў Часовага ўрада. У маі 1917 г. доктар Гедройць назаўсёды пакінула Царскае Сяло і скіравалася на фронт. Пасля ранення яна апынулася ў Кіеве. Менавіта з гэтым горадам быў звязаны яе далейшы лёс.

У 1923 г. яна зрабілася прафесарам медыцыны, а ў 1929 г. была абрана загадчыцай кафедры на факультэце хірургіі Кіеўскага медыцынскага інстытута. Але жыццё савецкіх падданых не магло тады развівацца стабільна, асабліва калі яны належалі да інтэлігенцыі. У 1930 г. у рамках працэсу «Саюза вызвалення Украіны», украінскаму аналагу працэсу супраць «Саюза вызвалення Беларусі», Вера Гедройць была звольнена з універсітэта без права на пенсію.

Асабістае жыццё

Апошнія гады Вера Гедройць пражыла ў Кіеве разам з графіняй Марыяй Нірад, з якой яна стварыла лесбійскую сям'ю. У 1920-я гг. такое было яшчэ цалкам рэальна, бо ў той час савецкая ўлада ўзяла курс на ліквідацыю шлюбу як грамадскага інстытута і талеравала альтэрнатыўныя яму формы сужыцця.

Выглядае, што князёўна Гедройць імкнулася да падобнай ролі даўно. Таму яе так і раздражнялі непрычасаныя валасы Распуціна і ягоныя брутальныя паводзіны - яна бачыла саму сябе мужчынам, лепшым за яго. Яшчэ ў даваенны перыяд яе празвалі «Жорж Сандам Царскага Сяла», бо Вера Гедройць, як і французская раманістка, мела падкрэслена мужчынскія звычкі ў вопратцы і ў побыце.

Толькі ў 1992 г. былі апублікаваныя ўспаміны пра Веру Гедройць, якія належалі яе кіеўскай знаёмай мастачцы Ірыне Аўдзіевай. Апошняя прыгадвала каларытную асобу прафесара хірургіі:

Вялікая, трохі грузная, яна апраналася па-мужчынску. Насіла пінжак і гальштук, мужчынскія капелюшы, футры з бабровым каўняром. Стрыглася коратка. Для яе росту рукі і ногі ў яе былі замалыя, але надзіва прыгожыя. Рысы твару - сухаватыя і занадта тонкія для грузнай фігуры - падчас усмешкі маладзелі.

Яшчэ Аўдзіева пісала, што тварам Вера Гедройць была падобная на французскага абата, а пра сябе казала ў мужчынскім родзе: «Я пайшоў, я аперыраваў, я сказаў» [20].

Дзеці Марыі Нірад, якія жылі разам з імі, адчувалі непрыхільнасць да Веры Гедройць, бо

іхная маці моцна пагарджала мацярынскімі абавязкамі, аддаючы ўсе свае думкі і час Гедройць, медыцынскай справе (яна была ў Веры Ігнатаўны хірургічнай сястрой) і справам царкоўным [21] .

У апошнія гады свайго жыцця Вера Гедройць пісала шмат артыкулаў пра рак. Яна не прымала тэорыяю віруснага паходжання гэтай хваробы і лічыла яе прычынаю паталагічны рост зародкавых клетак. Рак, з якім яна змагалася хірургічным нажом і пяром навукоўца, жорстка адпомсціў Веры Гедройць. На апошніх стадыях у яе быў дыягнаставаны рак і ў 1932 г. яна пайшла з жыцця. Вера Гедройць была пахаваная на Спаса-Праабражэнскім (сёння Карчавацкім) цментары Кіева, дзе яе магіла яшчэ доўга даглядалася пацыентамі, якіх яна выратавала [22].

ІІ. Раіса: аўтарка словаў дзіцячага шлягера

Яшчэ адна спадкаеміца роду Гедройцяў - Раіса, якая ўвайшла ў літаратурныя энцыклапедыі пад лаканічным азначэннем «руская і савецкая паэтэса». У расійскай літаратуры яна, праўда, вядомая пад прозвішчам мужа - як Раіса Адамаўна Кудашова. З усёй жа яе творчай спадчыны шырокую вядомасць мае фактычна толькі адзін твор, з якім, затое, знаёмае практычна ўсё дарослае і дзіцячае насельніцтва на прасторах былога СССР. Раіса Гедройць напісала словы дзіцячага шлягера « В лесу родилась ёлочка».

Фактаў з біяграфіі Раісы Гедройць нам вядома зусім мала. Яе бацька, Адам Гедройць, быў чыноўнікам паштовага ведамства ў Маскве і належаў да той галіны роду, за якой расійскія ўлады ўжо не прызнавалі княскага тытулу. Сама Раіса нарадзілася ў Маскве ў 1878 г., скончыла жаночую гімназію і служыла гувернанткай у князя Кудашова, род якога меў татарскае княска-мурзінскае [23] паходжанне [24]. Пазней Раіса Гедройць пабралася з ім шлюбам. Сучаснікі прыгадвалі, што княгіня Раіса Кудашова валодала несумненнымі педагагічнымі здольнасцямі. Яна працавала выхавацелькай, настаўніцай, а ў савецкі час некалькі дзесяцігоддзяў яшчэ і бібліятэкаркай.

Песня

Пісаць Раіса пачала яшчэ ў дзяцінстве. Пазней яна прызнавалася, што «не хацела быць вядомай, але не магла не пісаць». У снежні 1903 г. у навагоднім нумары часопіса «Малютка» быў надрукаваны верш «Ялінка», падпісаны адным з крыптанімаў Раісы «А. Э.» Праз два гады гэты верш паклаў на музыку Леанід Бекман. Ён быў кампазітарам-аматарам, па асноўнай прафесіі аграномам. Музыка была нібыта напісаная ім адмыслова пад песню для сваёй дачкі, аднак на самай справе Бекман па-просту прыстасаваў матыў нямецкай каляднай мелодыі пад памер расійскага тэксту [25].

Праўда, абставіны напісання ці прыстасавання мелодыі былі незвычайнымі. У Маскве, у доме Бекманаў № 5 па Малым Патрыяршым завулку 30 кастрычніка 1905 г. толькі што нарадзілася маленькая Воля, і ў той жа дзень старэйшай дачцэ Веры споўніліся два гады. Быў жа гэта час палітычных хваляванняў, рэвалюцыі 1905 года. Масква была ахоплена ўсеагульным страйкам, у ёй не ездзілі трамваі і не працаваў водаправод. У снежні з'явіліся барыкады, на якія знеслі і браму дома Бекманаў. На паддашку ж гэтага дома прафсаюз булачнікаў прыхоўваў зброю. Бегчы з маленькімі дзецьмі з паралізаванага горада не было куды, а так як кулі маглі патрапіць у вокны, то сям'я адседжвалася ва ўнутраных пакоях [26]. У такой крытычнай сітуацыі галава сям'і і вырашыў напісаць песню для ўласных дзяцей, каб нечым адцягнуць іх увагу ад крытычнага навакольнага становішча. Нотнай граматай сам Бекман не валодаў, таму ноты запісала ягоная жонка. Так з'явілася песня «В лесу родилась елочка».

Першапачатковы тэкст верша Р. Кудашовай складаўся з 56-ці радкоў, але дзеля напісання песні ён быў скарочаны. Фактычна для яе была пакінута толькі цэнтральная частка верша, у той час як пачатак і заканчэнне былі прыбраныя. Усё ж такі, нягледзячы на гэта, словы песні - гэта менавіта верш Раісы Кудашовай з апісаннем хараства лясной ялінкі і фінальнай сцэны - з высяканнем мужычком ялінкі «пад корань» і радасці дзяцей вакол каляднага ўпрыгожання.

Простая песенька паступова стала вельмі папулярнай. Аднак сама аўтарка словаў даведалася, што яе верш быў пакладзены на ноты, даволі позна - у 1921 г. Зусім выпадкова, у цягніку, Раіса Кудашова пачула, як дзяўчынка спявае яе «Ялінку».

Цяпер словы песні «В лесу родилась елочка» ведаюць на памяць пераважная большасць і дзяцей, і дарослых у краінах былога СССР. У той жа час толькі адзінкі знаёмыя з ніжэй пададзеным вершам «Ёлка» Раісы Кудашовай з роду Гедройцяў, напісаным ёй у 1903 г., які і стаў асновай для песні:

Гнутся ветви мохнатые

Вниз к головкам детей;

Блещут бусы богатые

Переливом огней;

Шар за шариком прячется,

А звезда за звездой,

Нити светлые катятся,

Словно дождь золотой…

Поиграть, позабавиться

Собрались дети тут

И тебе, ель-красавица,

Свою песню поют.

Всё звенит, разрастается

Голосков детских хор,

И, сверкая, качается

Ёлки пышный убор.

***

В лесу родилась ёлочка,

В лесу она росла,

Зимой и летом стройная,

Зелёная была.

Метель ей пела песенку:

«Спи, ёлочка, баю-бай!»

Мороз снежком укутывал:

«Смотри, не замерзай!»

Трусишка зайка серенький

Под ёлочкой скакал.

Порою волк, сердитый волк,

Рысцою пробегал.

Веселей и дружней

пойте, деточки!

Склонит ёлка скорей

свои веточки.

В них орехи блестят

золоченые…

Кто тебе здесь не рад,

ель зеленая?

***

Чу! Снег по лесу частому

Под полозом скрипит.

Лошадка мохноногая

Торопится, бежит.

Везёт лошадка дровенки,

На дровнях мужичок.

Срубил он нашу ёлочку

Под самый корешок.

И вот ты здесь, нарядная,

На праздник к нам пришла.

И много-много радости

Детишкам принесла.

***

Веселей и дружней

пойте, деточки!

Склонит ёлка скорей

свои веточки.

Выбирайте себе,

Что понравится…

Ах, спасибо тебе,

Ель-красавица!..

Выпрабаванні для «Ялінкі»

Калядная скіраванасць песні пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. на нейкі час стварыла перашкоды для яе публічнага выканання. У 1927 г. у рамках антырэлігійнай кампаніі бальшавіцкая партыя забараніла калядныя святкаванні, неадлучным элементам якіх была ўпрыгожаная ялінка. Такім чынам спыніліся дзіцячыя карагоды вакол каляднага дрэва.

Вяртанне да традыцыі адбылося толькі напрыканцы 1935 г., пасля таго, як у газеце «Правда» была апублікавана зацемка кандыдата ў члены Палітбюро ЦК УсеКП(б) Паўла Постышава, у якім, у прыватнасці, пісалася:

У дарэвалюцыйны час буржуазія і чыноўнікі буржуазіі заўсёды ладзілі на Новы год сваім дзецям ялінку. Дзеці працоўных з зайздрасцю праз акно паглядалі на зіхоткую рознакаляровымі агнямі ялінку і дзяцей багацеяў, якія весяліліся вакол яе. Чаму ў нас школы, дзіцячыя дамы, яслі, дзіцячыя клубы, палацы піянераў пазбаўляюць гэтага выдатнага задавальнення дзетак працоўных Савецкай краіны? Нейкія, не інакш як «левыя» загібшчыкі зганьбілі гэтую дзіцячую забаву, як буржуазную задуму. Варта гэтаму няправільнаму асуджэння ялінкі, якая з'яўляецца выдатнай забавай для дзяцей, пакласці канец. Давайце арганізуем вясёлую сустрэчу Новага года для дзяцей, забяспечым добрую савецкую ялінку ва ўсіх гарадах і калгасах [27] .

Ялінка аказалася вельмі гнуткім рытуальным аб'ектам у розныя гады і стагоддзі ў розных краінах. Да самай рэвалюцыі яна выконвала не толькі калядныя функцыі, але была і навагодняй ялінкай. У савецкі ж час яе функцыі былі сфармуляваныя наступным чынам: навагодняя ялінка - гэта свята шчаслівага дзяцінства ў сацыялістычнай краіне [28].

Такім чынам, упрыгожаная елка вярнулася да дзяцей у СССР, але ўжо не як Калядная, а ўжо толькі як Навагодняя. У 1939 г. самога Постышава расстралялі як ворага народа, але вернутая ягонымі намаганнямі елка засталася і надалей.

Адначасова не проста вярнулася, але стала сапраўдным навагоднім дзіцячым гімнам і песня пра елачку. Праўда, «мужичок» у словах песні на некаторы час быў заменены на слова «старичок» - каб не праглядалася ніякая класавая прыналежнасць.

Сам жа верш быў зноў перавыдадзены толькі ў 1941 г. у зборніку [29], складальніца якога Эсфір Эмдэн адмыслова адшукала аўтара верша і пазначыла прозвішча Кудашовай у тэксце.

Легенды пра сяброўства ў Саюзе пісьменнікаў

Рэабілітацыя навагодніх святкаванняў у СССР супала з часам стварэння Саюза пісьменнікаў. У літаратурных колах сёння існуе легенда, як было раскрыта аўтарства Раісы Кудашовай пры ўступленні яе ў Саюз пісьменнікаў СССР.

Аднойчы на прыём да Максіма Горкага прыйшла паважнага веку жанчына, якая паведаміла, што хацела б уступіць у гэтую шаноўную арганізацыю. Калі ж стваральнік Саюза пісьменнікаў (Максім Горкі рабіў гэта ў 1934 г. на замову Сталіна) пацікавіўся, што ж напісала наведніца ягонага кабінета, то пачула ў адказ: «Толькі танюткія дзіцячыя кніжкі». У адказ Горкі сказаў, што ў Саюз прымаюць толькі сур'ёзных аўтараў, якія маюць раманы і аповесці. «Не, дык не», - заўважыла кабета і скіравалася да выхаду, але потым, абярнуўшыся, запыталася: «Можа, Вы чулі хаця б адзін мой верш?». І прачытала знакамітыя словы: «В лесу родилась елочка, в лесу она росла, зимой и летом стройною, зеленою была...» Легенда сцвярджае, што, пачуўшы знакамітыя радкі, Горкі ў тую ж хвіліну прыняў Раісу Кудашову ў сябры Саюзу пісьменнікаў, што ў той час давала немалыя прывілеі.

Паводле іншай версіі легенды, падобнае спатканне ў Раісы Кудашовай адбылося з Аляксандрам Фадзеевым, намеснікам Горкага па Саюзу пісьменнікаў. Фадзееў нібыта запытаўся: «Дык гэта Вы напісалі?», і пачаў прыгадваць, што ўпершыню ён яшчэ дзіцём прачытаў гэты верш, і калі дайшоў да апошніх радкоў, то пачаў плакаць - так шкада яму было ялінкі. Пасля гэтага Фадзееў выклікаў сваіх супрацоўнікаў і аддаў ім распараджэнне ўсяляк дапамагаць Раісе Кудашовай.

Як бы ні розніліся адна ад адной гэтыя дзве версіі, рэальная аснова для іх магла быць толькі адна - у другой палове 1930-х гг. Кудашова кантактавала з кіраўніцтвам новастворанай арганізацыі-монстрам даволі эпізадычна і была ўвогуле прынятая ў Саюз пісьменнікаў дзякуючы шырокай вядомасці толькі аднаго свайго верша - «Ялінкі».

***

У вочы кідаецца незвычайны кантраст паміж характарамі і лёсам дзвюх жанчын, якія былі сваячкамі і паходзілі з аднаго, калісьці вельмі вядомага на нашых землях роду [30]. Калі Вера была «мужчынам у спадніцы», то Раіса вяла, асабліва зважаючы на цяжкі час савецкіх эксперыментаў, амаль што пастаральнае жыццё.

Як выглядае, Гедройці, многія з якіх у выніку рэпрэсіўнай палітыкі царскай адміністрацыі аказаліся расцярушанымі па прасторах Расійскай імперыі, здолелі адаптавацца да новай для іх культурнай сітуацыі і зрабілі свой унёсак у расійскую культуру. Пра сваё паходжанне яны ведалі і памяталі, але былі пагружаныя ўжо ў іншыя сацыякультурныя рэаліі.

Абставіны жыцця на ўсходзе Еўропы патрабавалі ад Веры і Раісы Гедройцяў прыстасавання да гэтых няпростых варункаў. Для Веры галоўнаю мэтаю стала атрыманне медычнай адукацыі і сцвярджэнне сябе як хірурга. Інтрыгі пры царскім двары забіралі яе энергію, а перамагчы ўласную хваробу яна не здолела. Раісе пры савецкай уладзе даводзілася хаваць не толькі ўласнае паходжанне, але і княскі тытул свайго мужа. Аднак у жыцці яна была спакойнай і непатрабавальнай, што, безумоўна, дапамагло ёй выжыць.

Елачка

Раіса Кудашава

Па-беларуску пераклаў Янка Купала

Узышла ў лесе елачка,
У лесе і расла,
Узімку, ўлетку стройная,
Зялёная была.

Мяцеліца ёй песеньку
Пяяла: баю-бай,
Мароз сьняжком атуліваў:
Глядзі не замярзай!

Пужлівы зайчык шэранькі
Пад елачкай скакаў,
Падчас і воўк, сярдзіты воўк,
Ускоч перабягаў.

Цяпер яна, прыбраная,
На сьвята к нам прыйшла
І шмат пацехі, радасьці
Для дзетак прынясла.

---

[1] Lenczewski T. Genealogie rodów utytułowanych w Polsce. T. 1. Warszawa, 1996-1997. S. 15-40. Fot. 4-9; Ciechanowicz J. Rody rycerskie Wielkiego Księstwa Litewskiego. T. III: E-K. Rzeszów, 2001. S. 42-43. Напісанне прозвішчаў вядома ў некалькіх варыянтах: Giedroy ć, Gedroy ć, Giedroj ć ( Giedroj ć- Juraha ), Giedroyc ; літ. Giedraitis .

[2] Князі Гальшанскія належалі да герба Гіпацэнтаўр.

[3] Цяпер - Нацыянальны дзяржаўны ўніверсітэт фізічнай культуры, спорту і здароўя імя П. Ф. Лесгафта.

[4] Хохлова Т. Тайна замужества Веры Игнатьевны Гедройц // Сергей Иванович Мальцов и история развития Мальцовского промышленного района. Сб. статей. Ч. 3. Брянск, 2001. С. 82-86.

[5] Сярод яе асноўных навуковых прац: Гедройц В. И. Беседы о хирургии для сестер и врачей. Санкт-Петербург, 1914; Гедройц В. И. Биологическое обоснование питания // Вестник стоматологии. 1924. № 6. С. 19-26; Гедройц В. И. Хирургическое лечение при туберкулезе колена // Русская клиника. 1928. № 9. С. 693-704.

[6] Гл.: Хохлов В. Г. Вера Игнатьевна Гедройц - главный хирург Мальцовских заводов // Из истории Брянского края. Брянск, 1995. С. 170-177.

[7] Пра дзейнасць на фронце гл.: Отчет подвижного дворянского отряда (Доклад в общество Брянских врачей 27 июля 1905 г. врачом Княжною В. И. Гедройц). Москва, 1905; Хохлов В. Г. Женщины-медики на сопках Маньчжурии // Медицинская газета. 1995. 18 января. № 4.

[8] Bennet J. D. C. Princess Vera Gedroits: Military surgeon, poet, and author // British Medical Journal. 1992. 19-26 December. Vol. 305. P. 1532-1534 (Інтэрнэт-версія: bmj.com/content/305/6868/1532.full.pdf); Молдаванов Дж. Княжна Вера Гедройц: скальпель и перо // Русская мысль (Париж). 1998. 12 ноября. № 4245.

[9] Хохлов В. Г. Гедройц В. И. - старший ординатор Царскосельского дворцового госпиталя // Песоченский историко-археологический сборник. Вып. 3. Ч. 3. Киров, 1997. С. 102-107.

[10] Гл. яе ўспаміны: Танеева (Вырубова) А. А. Страницы моей жизни / Предисл. Ю. Ю. Рассулина. Москва, 2000.

[11] Княжна Вера Гедройц, Отдельные результаты операций паховых грыж по способу Roux на основании 268 операций . Дисс. на степень д-ра мед. Предисл: Dr Roux prof., Москва, Т-во скоропечатня А. А. Левенсон. 1912. 152 стр.

[12] Гедройц В., Отдаленные результаты операций … С. 7.

[13] Гедройц В., Отдаленные результаты операций … С. 7-8.

[14] Гедройц, Сяргей. Кафтанчик . Ленинград: Изд-во писателей, 1930. С. 11.

[15] Гедройц С. Кафтанчик . С. 8-9.

[16] Алонім - імя іншай рэальнай асобы, што жыла раней ці жыве цяпер, якое выкарыстоўваецца аўтарам замест уласнага імя пры пазначэнні аўтарства твору. Незразумела, чаму пецярбургскі крытык Самуіл Лур'е (нар. 1942), які шмат друкуецца пад уласным іменем, частку сваіх твораў падпісвае псеўданімам С. Гедройц.

[17] Гумилёв Н. [Рецензия:] Федор Сологуб. Собрание сочинений. Т. I., V. СПб. Изд. "Шиповник". Цена 1 р. 50 к. Сергей Соловьев. Апрель. Вторая книга стихов. Москва. К-во "Мусагет". 1910 г. Цена 2 р. Николай Морозов. Звездные песни. Москва. К-во "Скорпион", 1910 г. Цена 1 р. 50 к. Н. Брандт. Нет мира миру моему. Стихи. Киев. 1910 г. Сергей Гедройц. Стихи и сказки. СПб. 1910 г. Ц. 2 р. // Аполлон . 1910. № 9. Інтэрнэт-версія: dugward.ru/library/gumilev/gumilev_rec_sologub_solovyev.html

[18] Асноўныя публікацыі: Стихи и сказки . Сборник . СПб., 1910; Вег . Книга стихов . СПб., 1913; Китайские рассказы [in:] Заветы . 1913, № 11; Галицийские истории [in:] Знамя Труда . 1918; Вдали от родины . Пг., 1926; Кафтанчик . Ленинград, 1930; Лях . Ленинград, 1931; Обрыв . Ленинград, 1931.

[19] Чеботарева В. В Дворцовом лазарете в Царском Селе. Дневник: 14 июля 1915 - 5 января 1918 // Новый журнал (Нью-Йорк). 1991. Кн. 181-182.

[20] Из воспоминаний И. Д. Авдиевой (Новое о Сергее Гедройц) / Предисловие, публикация и комментарии А. Г. Меца) // Лица. Биографический альманах. Вып. 1. Москва-Санкт-Петербург, 1992. C. 312.

[21] Из воспоминаний И. Д. Авдиевой (Новое о Сергее Гедройц). C. 312.

[22] Виленский, Юрий. Необыкновенная жизнь Веры Гедройц // День : Ежедневная всеукраинская газета. 6 сент. 2007, № 149.

[23] Найвышэйшы пласт цюркскага дваранства.

[24] Думин С. В., Первушкин В. В., Шишлов С. Л. Князья Кудашевы // Дворянские роды Российской империи. / Науч. ред. С. В. Думин. Т. 3. Москва, 1996. С. 165-171.

[25] Кушулина О. Правда о «Ёлочке» // Super Стиль: Женский журнал. 2005. 30 декабря. № 55.

[26] Сердобольская О. В лесу родилась ёлочка: Рассказ внучки Л. К. Бекмана, соединившего стихи и музыку // Российская газета. Федеральный выпуск. 2005. 29 декабря. № 3963. С. 13.

[27] Постышев П. Давайте организуем к Новому году детям хорошую ёлку! // Правда. 1935. 28 декабря. № 357. С. 3.

[28] Гл.: Душечкина Е. Русская елка: история, мифология, литература. Санкт-Петербург, 2002. С. 266-282.

[29] Кудашева Р. Ёлка. Москва-Ленинград, 1941.

[30] Сваяцтва гэтае, відавочна, было ўжо даволі далёкім. У радаводзе Гедройцяў, распрацаваным А. Нарбутам, Вера Гедройць фігуруе пад № 79, гл.: Нарбут А. Н. Князья Гедройци. (Родословные росписи. Вып. 16). Москва, 2001. С. 9, 19.

 

Top