Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
ІКАНАСТАС УСПЕНСКАГА САБОРА Ў ЖЫРОВІЧАХ: НОВЫЯ ЗВЕСТКІ ПА ПЫТАННІ АТРЫБУЦЫІ
У апошнія некалькі гадоў з боку беларускіх, польскіх і рускіх даследчыкаў даволі пільная ўвага надавалася цікаваму помніку сакральнага мастацтва Беларусі - іканастасу галоўнага храма праваслаўнага мужчынскага Успенскага манастыра ў Жыровічах (Слонімскі р-н Гродзенскай вобласці). Актыўны зварот да гэтага твора царкоўнага мастацтва тлумачыцца пэўнымі аб'ектыўнамі акалічнасцямі. Так, гэта адзіны з нешматлікіх старажытных беларускіх іканастасаў, які дайшоў да нашага часу. Ад XVII - пачатку ХІХ стагоддзя, калі алтарныя агароджы для мясцовых праваслаўных і ўніяцкіх храмаў выконваліся ў межах лакальнай традыцыі, захаваліся рэдкія помнікі.
Натуральна, што па гэтай прычыне кожны з твораў заслугоўвае пільнай увагі. Жыровіцкі іканастас не з'яўляецца выключэннем. Аднак што паказальна, у канцы ХІХ - пачатку ХХ ст., калі ў навукоўцаў Расійскай імперыі ўзнікае цікавасць да даўніны, у тым ліку сакральнай, жыровіцкі іканастас, у адрозненне ад алтарных агароджаў магілёўскіх, віцебскіх цэркваў, знаходзіўся па-за ўвагай даследчыкаў. Нават звесткі пра яго, прадстаўленыя ў метрыках цэркваў [1] не сведчаць пра мастацкую ўнікальнасць і гістарычную каштоўнасць разглядаемага твора. Так, у дакуменце за 1897 г. пра яго толькі і гаворыцца: "иконостас в соборной церкви деревянный трёхъярусный, украшенный резьбой, а на верху оного деревянный Крест с сиянием, Царские двери состоят из двух створов, резные» [1]. І нідзе ў дадзенай метрыцы не адзначаецца, што ў іканастасе захоўваюцца старажытныя абразы, што сам ён мае мастацкую каштоўнасць, і гэта пры тым, што мэта складання такіх дакументаў і заключалася ў выяўленні найбольш цікавых помнікаў царкоўнай даўніны.
Бадай самае ранняе ўпамінанне пра жыровіцкі іканастас, як пра прыклад увасаблення мясцовых традыцый у сакральным мастацтве, фігуруе ў артыкуле Э.І. Вецер [2]. Праўда там ён толькі згадваецца ў пераліку іншых такога кшталту помнікаў, асобны яго аналіз не праведзены. У некаторых іншых працах даследчыкаў, прысвечаных беларускім іканастасам, ён часам застаецца па-за ўвагай увогуле, хаця пры гэтым дадзеныя артыкулы напісаны на высокім узроўні і ўтрымліваюць шмат слушных звестак і цікавых назіранняў па праблеме беларускіх іканастасаў [3]. Абыход увагай дадзенага помніка тлумачыцца, магчыма, тым, што ў параўнанні з шыкоўнымі разьбянымі іканастасамі Магілёва, Віцебска, вядомымі па старых фотаздымках, жыровіцкі іканастас успрымаецца больш сціплым. А ў параўнанні з творамі наіўнага мастацтва, якія захаваліся ў храмах Палесся, разглядаемы помнік можа выглядаць "не самым яскравым прыкладам" сакральнага мастацтва Беларусі.
Штуршком для больш пільнага вывучэння гэтага царкоўнага твора стала тое, што ў 2009 г. абразы з яго верхніх двух ярусаў былі перададзены ў Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь [4]. Рэстаўрацыя твораў жывапісу і іх экспанаванне на выставах вымагалі папярэдняга навуковага даследавання. Адначасова з гэтым польскім даследчыкам Войцехам Баберскім былі агучаны пэўныя думкі наконт гісторыі стварэння іканастаснай структуры.
Так, навуковец выказаў меркаванне, што дадзены комплекс быў зроблены ў 1732-1733 гг. Справа ў тым, што В. Баберскі ў бібліятэцы Віленскага ўніверсітэта ў папцы з дакументамі жыровіцкага манастыра адшукаў кантракт, заключаны паміж Пінскім і Тураўскім епіскапам Юрыем Булгакам і сталярамі Пятром Пралускім (ze stolarzem Piotrem Przełuskim) і Францішкам Прытульскім (ze stolarzem Franciszkiem Przytulskim) на выраб іканастаса. У дакуменце гаворыцца пра тое, што Пётр Пралускі, з якім кантракт заключаны 29 чэрвеня 1732 г., да Вялікадня 1733 г. павінен разам са сваімі памочнікамі зрабіць ніжні чын іканастаса: "частку галоўнага алтара, тую, дзе царская барама". За працу яму абяццана 600 польскіх злотых, якія ён і атрымліваў па частках, пацвярджаючы гэта сваімі подпісамі - крыжыкамі. У той жа год 3 жніўня быў заключаны кантракт з яшчэ адным сталяром - Францішкам Прытульскім, які таксама да наступнага Вялікадня меўся разам з памочнікамі выканаць верхнія чыны іканастаса, за што яму было абяццана 850 польскіх злотых. Грошы ён таксама атрымаў па частках па меры выканання працаў, у чым уласнарусна распісаўся [5]. На падставе прыведзеных дадзеных В. Баберскі заключыў, што жыровіцкі іканастас быў створаны ў 1732 - 1733 гг. [6]
Натуральна, што выказаныя польскім навукоўцам звесткі не засталіся без увагі збоку беларускіх калег. Так, ужо ў 2010 г. пры экспанаванні ў Нацыянальным мастацкім музеі РБ абраза Прарокаў з названага сакральнага комплекса на выставе "Святыя заступнікі ў праваслаўным іканапісе" на анатацыі да твора, якую напісаў супрацоўнік НММ РБ А.А. Ярашэвіч, фігуравала дата "1730-ыя гг.", а ва ўводным тэксце да выставы гэтага ж аўтара былі прыведзены звесткі пра архіўную знаходку Войцеха Баберскага, якая і дазволіла датаваць абразы [7]. Гэтыя ж дадзеныя пра жыровіцкі іканастас патрапілі і ў салідныя выданні. У прыватнасці гэта датычыцца шматтомнай расійскай "Православной энциклопедии" пад рэдакцыяй Патрыярха Маскоўскага і ўсея Русі, дзе маецца артыкул, прысвечаны жыровіцкаму манастыру, суаўтарам якога выступіў А.А. Ярашэвіч [8].
Аднак пазней названы айчынны даследчык, відавочна, пасля ўласнага знаёмства з дакументам, на які спасылаецца В. Баберскі, выказаў сумнеў наконт дакладнасці гэтых звестак пра аўтарства і час выканання жыровіцкага іканастаса [9]. Па-першае, А.А. Ярашэвіч, папрацаваўшы ўслед за польскім калегам з названай крыніцай, адзначыў, што там нідзе не фігуруе назва Жыровічы. Відавочна, што В. Баберскі, які адшукаў дадзены дакумент, выказваў прыведзеныя вышэй высновы па той прычыне, што кантракт знаходзіўся ў справе па Жыровіцкім манастыры. Аднак адзінае паселішча, якое згадваецца ў дакуменце - двор Храпін: там павінна было нарыхтоўвацца дрэва для сталярных працаў. Названы населены пункт знаходзіцца ў 150 км ад Жыровічаў. Таму, як адзначыў А.А. Ярашэвіч, мала верагодна, каб адтуль дастаўляўся матэрыял: гэта вельмі далёка.
Наступным аргументам А.А. Ярашэвіча было тое, што ў час каранавання цудадзейнага абраза Божай Маці Жыровіцкай, якое адбылося ў 1730 г., у храме іканастас ужо знаходзіўся. Пра гэта сведчаць апісанні ўрачыстасцяў таго часу. Яны былі выдадзены на лацінскай мове ў XVIIІ ст., а ў 1902 г. у Гродзенскай губернскай друкарні былі надрукаваны па-руску ў перакладзе пратаірэя Мікалая Дзікоўскага. Пры апісанні храма фігуруе і "Дэісус", пад якім у лацінскамоўным апісанні храма, відавочна, меўся не ўвазе не асобны ("Дэісусны") чын іканастаса, а - увесь іканастас, што было ўласціва тагачаснай тэрміналогіі [10]. Як бы там ні было, згадка пад 1730 г. "дэісуса" сведчыць пра тое, што іканастас на той час у Жыровіцкім храме быў.
І трэці аргумент, які прывёў А.А. Ярашэвіч на карысць сваёй думкі пра больш ранняе паходжанне жыровіцкага іканастаса, чым 1732 г., гэта стылістыка твора. Даследчык заўважыў у дэкоры такія элементы, якія на 1730-ыя гады ўжо лічыліся архаізмамі. Гэта дытычыцца разьбы калоннаў у ніжнім ярусе іканастаса. Увогуле, А.А. Ярашэвіч выказаў меркаванні наконт розначасовага перыяду стварэння мясцовага чыну і верхніх радоў, адзначыўшы: "… резной декор местного и двух верхних ярусов заметно отличается по стилю и орнаменту. Колонны 1-го яруса с «флемованными дорожниками», трёхарочное завершение и рисунок резного орнамента на царских вратах типичны скорее для резных алтарей XVII века. Гладкоствольные колонны с накладной растительной резьбой, цветочные гирлянды с бутонами в верхних ярусах стилистически близки к зрелому барокко 1-й половины XVIII века" [11].
Што датычыцца верхняй часткі іканастаса і яго кампазіцыі, то на яе звярнуў увагу рускі даследчык К.Ул. Пастэрнак, які заўважыў падабенства паміж ёй і навершшам галоўнага алтара касцёла Божай Маці Анёльскай францысканскага кляштара ў г. Гродна, які быў выкананы ў стылі позняга барока ў XVIIІ ст. [12] Кампазіцыйна названы каталіцкі помнік з'яўляецца найбольш блізкім творам да жыровіцкага іканастаса. Прычына ўзнікнення гэтага падабенства паміж дадзенымі сакральнымі аб'етамі на цяперашні час не вядома і можа стаць тэмай асобнага даследавання.
Сапраўды, усе аргументы А.А. Ярашэвіча з'яўляюцца небеспадстаўнымі, аднак скептыкі і іх могуць аспрэчыць. Маўляў, матэрыялы ў Храпіне маглі нарыхтоўвацца, нават не гледзячы на тое, што так далёка іх трэба было адтуль дастаўляць, бо епіскап Юрый Булгак, які з'яўляўляўся заказчыкам, у той час жыў там у епіскапскім маёнтку. Што датычыцца апісання царквы ў 1730-м, калі праходзілі ўрачыстасці з нагоды каранавання цудадзейнага абраза, то з яго вынікае, што іканастас на той час там быў. Аднак гэта не азначае, што там быў менавіта той іканастас, які знаходзіцца ў храме зараз. Існуючы помнік і сапраўды мог быць змайстраваны, як вынікае з прыведзенага вышэй кантракту, у 1732-1733 гг. і ўсталяваны на месцы старой алтарнай агароджы. Стылістыка твора таксама не заўсёды можа быць выкарыстана як дакладная датуючая прыкмета, бо маглі мець месца архаізмы, запазычанні і г.д. Такім чынам, тая навуковая палеміка, якая ўзнікла пасля апублікавання В. Баберскім артыкула са звесткамі пра адшуканы ім кантракт, магла б быць даволі працяглай.
Аднак магчымасць праліць святло на гісторыю з іканастасам для галоўнага храма Жыровіцкага манастыра з'явілася ў нас дзякуючы надзвычай каштоўнай знаходцы. У архіве Санкт-Пецярбургскага інстытута гісторыі Расійскай акадэміі навук захоўваецца калекцыя дакументаў, якая асвятляе шматлікія пытанні, датычныя царкоўнай Уніі ў Вялікім Княстве Літоўскім. Яна была сабрана колішнім прафесарам (з 1837 г.) ўніяцкай Літоўскай духоўнай семінарыі ў Жыровічах, пазней - праваслаўным епіскапам Паўлам Дабрахотавым. Сярод шматлікіх дакументаў гэтага фонду (налічваецца 2492 адзінкі захавання), большасць з якіх да цяперашняга часу фактычна не маюць дакладнага адлюстравання ў вопісах фонда, удалося адшукаць надзвычай цікавы матэрыял па разглядаемым прадмеце [13].
У рукапіснай справе, якая называецца "Зборнік гістарычных звестак пра Жыровіцкі манастыр, складзены прыёрам Антоніем Завадскім у 1713 г.", ёсць згадкі пра фундатараў алтароў Успенскага храма. Сярод іх названа імя чалавека, за грошы якога выкананы "галоўны алтар", а таксама фігуруе дата стварэння і імя майстра: "у жыровіцкай царкве ад розных дабрадзеяў: галоўны алтар усталяваў за свае сродкі яснавяльможны пан Палубінскі, маршалак, цераз працу разьбяра Яна Радванскага за суму злотых польскіх [14] у 1676 годзе" [15]. На першы погляд, гэтыя звесткі датычацца іншага сакральнага аб'екта царквы - галоўнага алтара, а да іканастаса яны не маюць ніякага дачынення. Аднак гэта зусім не так. Каб разабрацца з гэтай заблытанай гісторыяй, неабходна звярнуцца да тагачаснай тэрміналогіі і пытанняў абсталявання сакральных інтэр'ераў.
Уніяцкія храмы, якія з'яўляліся спадкаемцамі праваслаўя, першапачаткова мелі адпаведны інтэр'ер, галоўным сакральным аб'ектам якога з'яўляўся іканастас. Апошні аддзяляў віму (памяшканне, дзе ўсталёўваўся прастол; у праваслаўнай мясцовай традыцыі гэтую прастору прынята называць алтаром, аднак, каб пазбегнуць блытаніны ў паняццях у дадзенай працы будзе выкарыстоўвацца больш універсальны тэрмін "віма") ад малітоўнай залы з вернікамі. Паступова пад уплывам каталіцкай традыцыі ва ўніяцкіх цэрквах пачалі праяўляцца прыкметы лацінства, што праявілася не толькі ў зменах у правядзенні набажэнства, але і ў абсталяванні храмаў: сталі з'яўляцца прысценныя алтары - архітэктурныя канструкцыі, якія складаліся з менсы (прастола) і рэтабла - дэкаратыўнага шчыта, на якім змяшчаліся абразы, скульптуры. У некаторых уніяцкіх цэрквах іканастасы былі прыбраны, а галоўная сакральная роля стала належаць прысценным алтарам. Аднак у шэрагу храмаў адбыўся сінтэз: іканастас захоўваўся, а за ім - у віме - усталёўваўся галоўны алтар, у малітоўнай зале ля сцен размяшчаліся бакавыя алтары [16]. Натуральна, напрошваецца думка, што тое ж адбылося і з Успенскай царквой Жыровіцкага манастыра і калі гаворка ідзе пра "Ołtarz Wielki", то маецца на ўвазе менавіта архітэктурны прысценны алтар у віме за іканастасам, а не сам іканастас. Аднак такая думка хоць і з'яўляецца лагічнай, але ў дадзеным выпадку яна памылковая.
Гэта тлумачыцца тым, што ў тагачасным справаводстве ўніяцкай царквы ў значэнні іканастас часам выкарыстоўвалася словазлучэнне "Ołtarz Wielki". Самым простым прыкладам гэтаму, які напрошваецца сам сабой, з'яўляецца прыведзеная вышэй цытата з кантракта епіскапа Ю. Булгака з майстром Пятром Пралускім, які павінен быў выканаць частку "галоўнага алтара" з Царскай Брамай. Згадка пра гэтыя сакральныя дзверы, якія былі кампазіцыйным і сэнсавым цэнтрам менавіта іканастаса, сведчыць пра тое, што пад выразам "Ołtarz Wielki" тут маецца на ўвазе іканастас.
Найбольш красамоўным прыкладам з'яўляецца малюнак іканастаса царквы ў Барысаве, выкананы ў пачатку 1640-х гг., які захоўваецца ў фондзе князёў Радзівілаў у Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі. На выяве прадстаўлены шмат'ярусны цяблавы іканастас, аднак у польскамоўным подпісе да яго фігуруе выраз "Ołtarz Wielki" [17]. Увогуле, даволі падрабязна асаблівасці ўжывання пэўных паняццяў у апісаннях грэка-каталіцкіх храмаў у канцы XVII - пачатку ХІХ ст. намі разглядаліся ў артыкуле, прысвечаным менавіта тэрміналогіі. Там жа намі былі прыведзены прыклады выкарыстання словазлучэння "Ołtarz Wielki" для абазначэння іканастасу [18].
Такім чынам, прыведзеныя прыклады сведчыць пра тое, што ў справаводстве ўніяцкай царквы для абазначэння іканастаса мог выкарыстоўвацца тэрмін "галоўны алтар", аднак гэта яшчэ не даказвае, што тое ж было ўласціва для працытаванага дакумента 1713 г. Доказам з'яўляюцца іншыя звесткі. Так, у гэтым жа фондзе П. Дабрахотава захоўваецца справа за 1704 г., дзе прыводзіцца інфармацыя пра стан некаторых базыльянскіх кляштараў, у тым ліку і Жыровіцкага [19]. З выяўленых на цяперашні час такога кшталту крыніц, гэтая - самая ранняя. Яна была не вядомай для іншых даследчыкаў, якія закраналі тэму вывучэння царкоўных інтэр'ераў, наяўнасці там іканастасаў і алтароў. Асаблівая каштоўнасць дадзенага дакумента для нашага даследавання заключаецца ў тым, што ён складзены ў "спрэчны" перыяд: так, на думку А.А. Ярашэвіча ў гэты час ва Успенскай царкве Жыровіцкага манастыра ўжо быў іканастас (альбо хаця б яго ніжні ярус), а паводле меркавання В. Баберскага, яго там не было, прынамсі не было таго, які існуе цяпер.
Дык вось, з названай крыніцы вынікае, што ў разглядаемым храме ў той час іканастас быў [20]! Акрамя яго ў інтэр'еры царквы размяшчалася некалькі прысценных алтароў: алтар Св. Васіля ў правай капліцы, алтар Св. Мікалая - у левай, алтары ля сцен і слупоў у малітоўнай зале: Св. Францішка, Блаславёнага Язафата, Беззаганнага Зачацця Божай Маці, Святых Апосталаў Пятра і Паўла, Св. Крыжа. Два алтары былі і ў складзе іканастаса - пра іх размова пойдзе асобна. А вось за іканастасам у віме ў той час ніякага алтара не было (пазней ён там усё ж быў усталяваны, пра што сведчаць больш познія дакументы [21]), а гэта значыць, што на пачатак XVIIІ ст. пры апісанні гэтай царквы пад выразам "галоўны алтар" мог фігураваць толькі іканастас. Гэтаму ёсць і іншыя доказы, якія будуць прыведзены ніжэй.
Але найперш трэба некалькі словаў сказаць і пра іншыя прысценныя алтары, якія былі ў храме на момант праверкі 1704 г. Цікава, што ўсе яны фігуруюць і ў "Зборніку гістарычных звестак пра Жыровіцкі манастыр, складзеным Антоніем Завадскім у 1713 г.". Цытата адтуль пра "Ołtarz Wielki" намі ўжо была прыведзена на самым пачатку дадзенага артыкула. Акрамя гэтага комплекса за грошы фундатараў былі выкананы ўсе пералічаныя сем бакавых алтароў, а таксама яшчэ і брацкі алтар Пакрова Божай Маці, які не прыведзены ў апісанні царквы за 1704 г., верагодна, па той прычыне, што ён з'яўляўся фератронам - працэсійным вынасным алтарыкам, які мог размяшчацца не ў малітоўнай зале, а ў закрыстыі.
Што датычыцца астатніх сямі, то пра іх у дакуменце 1713 г. гаворыцца наступнае: "Алтар Беззаганнага Зачацця Божай Маці ўсталяваў брат-францішканін трэццяга ордэну [2] Францішак Бялецкі, калі і за якую сумму - звестак няма, аднак каля 1666 г. Алтар Блаславёнага Язафата фундаваў пан Казімір Валовіч, стараста Хвейданскі, у 1688 г. Алтар Св. Францішка той жа вялебны брат Францішак Бялецкі, што і алтар Беззаганнага Зачацця Божай Маці... Алтар Пакрова Божай Маці фундавала брацтва міласэрнасці... Алтар у капліцы святога айца нашага Васіля Вялікага фундаваў пан Васіль Паддубскі, пінскі харунжы. Алтар Св. Крыжа фундаваў пан Палубінскі. Алтар Св. Мікалая фундаваў, выканаў простай сталярнай работай, пафарбаваў пан Лукаш Расадоўскі з той прычыны, што, калі ён быў у няволі, пабачыў у мроі Святога Мікалая. Алтар Святых Апосталаў Пятра і Паўла фундаваў віленскі мешчанін Парфенцій Бацэвіч..." [22]. Такім чынам, з дадзенай крыніцы можна атрымаць звесткі пра імёны фундатараў усіх алтароў, якія знаходзіліся ў храме на пачатак XVIIІ ст., а таксама для некаторых з іх можна даведацца пра майстра і год стварэння.
Неабходна таксама падкрэсліць, што на сярэдзіну - канец XVII ст. ва ўніяцкіх цэрквах практыка ўсталявання прысценных алтароў, якая з'яўляецца запазычаннем з каталіцкай традыцыі, набыла пашырэнне і даволі значныя маштабы. Поўны пералік алтароў Жыровіцкага Успенскага храма мы тут прыводзім для таго, каб прадэманстраваць, па-першае, ступень гэтай з'явы, а па-другое, каб паказаць, што звесткі з абедзьвюх крыніц пачатку XVIIІ ст. адносна гэтых сакральных аб'ектаў супадаюць, за выключэннем "галоўнага алтара", які фігуруе ў дакуменце за 1713 г., а ў крыніцы за 1704 г. пра яго згадак няма, і "іканастаса", які, наадварот, апісваецца ў матэрыялах за 1704 г., а ў "Зборніку гістарычных звестак…" за 1713 г. не згадваецца. А гэта яшчэ раз скіроўвае да думкі пра тое, што ў разглядаемых дакументах паняцці "галоўны алтар" і "іканастас" адносіліся да адно і таго ж аб'екта.
Што датычыцца апошняга, то вось як ён апісваецца ў візіце за 1704 г.: "Іканастас прыгожы і багаты, у пазалоце; з Царскай брамай і бакавымі (брамамі), на якім уверсе прыгожа выкананы Крыж; у тым іканастасе, акрамя алтара з цудадзейным абразом Божай Маці, ёсць і другі алтар - па левым баку - Беззаганнага Зачацця Божай Маці... За галоўным алтаром альбо, як сказана, іканастасам, знаходзіцца цыборый..." [23]. Апошні сказ надзвычай важны па той прычыне, што з яго вынікае пра сінанімічнае ўжываннне візітатарам двух разглядаемых паняццяў. Акрамя таго, з апісання іканастаса робіцца зразумелым, што ён быў на той час новым. Хоць гэта на прамую нідзе не сказана, але ўпамінанні пра тое, што ён "прыгожы" наводзіць на адпаведную думку. Адсюль можна заключыць, што гэты іканастас быў пастаўлены не за доўга да 1704 г., а значыць - не было неабходнасці яго мяняць у 1730-ыя гг.
Больш за тое, відавочна, што ён быў выкананы адразу шмат'ярусным. Нагадаем, што А.А. Ярашэвіч выказаў думку пра больш ранні час стварэння ніжняй часткі, і больш позні - верхняй. Аднак відавочна, што да 1704 г. іканастас ужо быў высокім, бо мала верагодна, каб аднаярусны іканастас апісваўся як "багаты". Калі і быў пэўны інтэрвал у вырабе ніжняй і верхняй частак, то ён быў не вельмі вялікі - максімум чвэрць стагоддзя: працы пачаліся ў 1676 г. з заказу Аляксандра Гілярыя Палубінскага і скончыліся да 1704 г. - году візітацыі. Аднак пры гэтым усё ж мала верагодна, што фундатар ахвяраваў храму толькі аднаярусны іканасас, які ўвышыню дабудоўваўся пазней.
Трэба падкрэсліць, што ў той іканастас, які апісваецца ў дакуменце пачатку XVIIІ ст., былі ўключаны два алтарыкі, у адным з якіх знаходзіўся цудадзейны абраз Божай Маці Жыровіцкай, у другім - "Беззаганнае Зачацце". У тым іканастасе, які зараз захоўваецца ва Успенскім храме ў Жыровічах, выразна бачны ў першым ярусе побач з Царскай Брамай сведчанні існавання там двух алтароў. Гэта яшчэ раз пацвярджае, што існуючы па цяперашні час іканастас на 1704 г. ужо быў і апісваўся ў тагачасных крыніцах.
Апошнім аргументам, які можна прывесці ў якасці доказу таго, што "галоўны алтар", выкананы на грошы маршалка Палубінскага, гэта - іканастас, з'яўляецца цікавае апісанне ў разглядаемай візіце за 1704 г. накладных аздобаў. Так, у пункце, прысвечаным металічным прадметам у "галоўным алтары" (перад іх пералікам змешчана назва раздзела "Ołtarz wielki") гаворыцца: "над Царскай Брамай герб пана Палубінскага, маршалка Вялікага Княства, срэбны" [24].
Тут цікава тое, што пры апісанні "галоўнага алтара" згадваецца Царская Брама, змешчаная ў ім. Гэта чарговы раз даказвае, што пад паняццем "Ołtarz wielki" меўся на ўвазе іканастас. Другім доказам гэтаму з'яўляецца тое, што металічны герб Палубінскага мог быць змешчаны ў іканастасе толькі ў тым выпадку, калі ён з'яўляўся фундатарам гэтага сакральнага аб'екта. А ў дакуменце за 1713 г., дзе прыводзяцца імёны "дабрадзеяў", пра іканастас нічога не гаворыцца, аднак, як было адзначана вышэй, маршалак Палубінскі фігуруе як ахвярадаўца "галоўнага алтара" для разглядаемага храма. Такім чынам, усе прыведзеныя вышэй аргументы дазваляюць сцвярджаць, што ў 1676 г. маршалак Аляксандр Гілярый Палубінскі заказаў разьбяру Яну Радванскаму выраб іканастаса, а не прысценнага алтара.
А доказам таго, што менавіта той іканастас і дайшоў да нашага часу (а не быў заменены на новы ў 1730-ыя гг.), з'яўляецца тое, што ў дакументах ХІХ ст. пры апісанні іканастаса адзначаецца наяўнасць у ім згаданага герба. Так, у візіце за 1800 г. гаворыцца: " над Царскай Брамай, улічваючы вялікую табліцу з арлом, металічных таблічак 51" [25]. Цікава, што ў гэты час памяць пра імя фундатара была страчана, бо візітатар не змог вызначыць прыналежнасць герба "з арлом" да пэўнага шляхецкага роду. Тое, што гэта менавіта той жа герб, што і быў тут у 1704 г., пацвярджаецца тым, што герб Палубінскага меў таксама выяву арла. Паказальна, што правяраючыя храма ў 1814 і 1819 гг. гэты герб трактавалі як Радзівілаўскі: " Над Царскай Брамай, улічваючы вялікую авальную таблічку з Радзівілаўскім гербам, 51 таблічка" [26].
Такім чынам, прыведзеныя вышэй аргументы, на нашую думку, даволі пераканаўча даказваюць, што пад паняццем "галоўны алтар" у крыніцы за 1713 г. фігуруе іканастас Успенскага сабора Жыровіцкага манастыра, які захаваўся там і па сённяшні дзень. А гэта значыць, што дзякуючы архіўным крыніцам удалося высветліць час яго стварэння - 1676 г., імя фундатара - Аляксандр Гілярый Палубінскі, і імя майстра - разьбяр Ян Радванскі. Гэтыя новыя дадзеныя, безумоўна, маюць каштоўнасць для атрыбутавання жыровіцкага іканастаса, аднак іх навуковае значэнне не абмяжоўваецца толькі гэтым.
Так, выяўленая дата стварэння (або заказу вырабу) галоўнага сакральнага аб'екта храма дазваляе выказаць і пэўныя думкі наконт часу завяршэння будаўніцтва і асвячэння новага (мураванага) Успенскага сабора жыровіцкага манастыра. Справа ў тым, што дагэтуль дата будаўніцтва мураванага храма на месцы старога драўлянага так і застаецца дыскусійнай. У артыкуле пра Жыровіцкі манастыр у "Праваслаўнай энцыклапедыі" аўтары пералічваюць розныя існуючыя версіі адносна даты будаўніцтва галоўнага манастырскага храма. Так, яны адзначаюць: "В новейших публикациях историки архитектуры указывают различные даты окончания строительства - 1639 г. (Боровой 2001. С. 22), 1650, 1671 гг. (Кулагiн. 2001), 1650, 1663 гг. (Слюнькова. 2002). Согласно актам конгрегации 1661 г., работы по сооружению церкви были выполнены в основном при «старшем» (т. е. игумене) Петре Мимонском. Необходимость реставрации храма отмечают акты 1686 и 1709 гг." [27].
А ў адным са сваіх артыкулаў А.А. Ярашэвіч адзначае, што ў дакументах за 1854 г. прыводзяцца некаторыя дадзеныя пра гісторыю храма, дзе гаворыцца, што ён быў асвечаны ў 1677 г. [28] У іншых вядомых нам крыніцах гэтая дата не фігуруе. Аднак выяўленыя намі звесткі пра выраб (заказ) іканастасу ў 1676 г. таксама схіляюць да думкі, што асвячэнне храма сапраўды адбылося ў 1677 г. А яго будаўніцтва, верагодна, было завершана незадоўга да гэтага.
Што датычыцца непасрэдна значнасці і каштоўнасці жыровіцкага іканастаса для гісторыі беларускага мастацтва, то пра гэта трэба сказаць асобна. Так, гэты помнік - адзіны на Беларусі, які дае ўяўленне пра пэўныя культурна-рэлігійныя з'явы, што фарміраваліся і існавалі ў рэчышчы ўніяцкай царквы. Гаворка ідзе пра так званыя "мясцовыя алтары". Менавіта дадзены тэрмін, праўда ў польскамоўным варыянце, ужываўся ў справаводстве ўніяцкай царквы канца XVII - першай трэці ХІХ ст. для абазначэння адмысловай з'явы, якая мела месца выключна ва ўніяцтве - пад абразы мясцовага чыну (адкуль і назва) іканастаса (у тым выпадку, калі ён працягваў існаванне ў храме) падстаўляліся менсы (прастолы) і такім чынам гэтыя комплексы маглі выконваць у літургічным плане тую ж функцыю, што і звычайныя бакавыя алтары.
На першапачатковым этапе, верагодна, "мясцовыя алтары" не вылучаліся пэўнай структурай, а ўяўлялі сабой простую падстаноўку прастолаў пад ніжнія іканастасныя абразы. Прыклады гэтай з'явы захаваліся ва ўніяцкіх цэрквах колішняй уніяцкай Мукачаўскай епархіі Рэчы Паспалітай, якія зараз знаходзяцца ў Прыкарпацкай частцы Славакіі [29]. З архіўных крыніц вядома, што на тэрыторыі Беларусі ва ўніяцкіх цэрквах "мясцовыя алтары" існавалі ўжо ў 1680-ыя гг. [30] Больш раннія дакументы з апісаннямі тутэйшых ўніяцкіх храмаў, адкуль можна было б атрымаць інфармацыю пра гэтую з'яву, нам не вядомыя. Хаця відавочна, што такая практыка ўзнікла раней за 1680-ыя гг., бо ўжо на гэты час яна набыла даволі вялікія маштабы.
Жыровіцкі іканастас сведчыць пра два важныя моманты ў гісторыі фарміравання "мясцовых алтароў". Па-першае, з дадзенага прыкладу бачна, што новыя іканастасы, якія ствараліся ва ўніяцкі перыяд, адразу ўключалі ў свой склад і "мясцовыя алтары", якія былі вылучаны пэўнымі архітэктурнымі дэталямі. Інакш кажучы, жыровіцкі іканастас з'яўляецца адзіным захаваным прыкладам іканастасу з "мясцовымі алтарамі" і ілюструе той этап гэтай з'явы, калі такія комплексы ствараліся адразу ж (а не проста калі менсы падстаўляліся пад мясцовыя абразы). Па-другое, жыровіцкі іканастас дазваляе прасачыць пэўную храналогію гэтай з'явы. Так, як намі ўжо было адзначана, з найбольш ранніх дайшоўшых да нашага часу дакументаў вядома, што ў 1680-ыя гг. пад некаторыя іканастасы ўжо былі падстаўлены менсы. Аднак жыровіцкі іканастас, заказаны ў 1676 г., сведчыць пра тое, што на гэты час такая з'ява, як "мясцовыя алтары" ўжо шырока ўкаранілася ва ўніяцкую практыку, бо для майстра-выканаўцы (ці для заказчыка) было натуральным зрабіць іканастас адразу з уключанымі ў яго склад "мясцовымі алтарамі".
Асобна таксама трэба сказаць і пра сюжэтную праграму гэтага ўнікальнага сакральнага комплекса. На першы погляд яна здаецца даволі тыповай і традыцыйнай: мясцовы, апостальскі і прарочы чыны. Такі склад з'яўляецца даволі характэрным для большасці ўніяцкіх іканастасаў таго ж часу, пра што сведчаць архіўныя крыніцы [31]. Аднак звяртаюць на сябе ўвагу нетыповыя сюжэты цэнтральных абразоў верхніх чыноў, кампазіцыя абразоў Апосталаў і Прарокаў, а акрамя таго, з архіўных звестак вядома пра колішні склад мясцовага чыну, які адрозніваўся ад цяперашняга і быў даволі незвычайны. У ніжнім ярусе змены адбыліся ў сярэдзіне ХІХ ст.: тады склад гэтага чыну стаў традыцыйным [32]. Дагэтуль ён вызначаўся своеасаблівасцю.
Так, у мясцовым ярусе, паводле канонаў, цэнтральнае месца займала Царская Брама, якая захавалася па цяперашні час. Яна аздоблена разьбой і мае чатыры жывапісныя кляймы з выявамі Евангелістаў, што таксама з'яўляецца кананічным. Аднак звяртае на сябе ўвагу форма гэтых клеймаў - яна прамавугольная, моцна выцягнутая па вертыкалі, Евангелісты прадстаўлены ў поўны рост. Менавіта форма клеймаў, іх спосаб спалучэння з разьбой Царскай Брамы, кампаноўка на іх фігур вылучаюць іх ад клеймаў іншых іканастасаў. Бо найбольш распаўсюджанай у той час (канец XVII - XVIIІ ст.) формай клеймаў Царскай Брамы была авальная, Евангелісты былі прадстаўлены, як правіла, па пояс, сядзечы за сталом.
Паабапал Царскай Брамы ў мясцовых алтарах змяшчаліся нетыповыя выявы: справа - цудадзейны абразок Божай Маці Жыровіцкай, высечаны на каменю, які засланяўся рухомым абразом з выявай "З'яўленне Божай Маці Жыровіцкай", злева - абраз "Беззаганнае Зачацце" [33]. Такі сюжэтны склад звяртае на сябе ўвагу па той прычыне, што ён адрозніваецца ад кананічнага, для якога характэрна размяшчэнне выявы Ісуса Хрыста справа, а Божай Маці - злева ад Царскай Брамы. Таксама прывабліваюць увагу і выявы на дыяканскіх дзвярах. На адной бакавой браме былі напісаны Васіль і Іранім, на другой - Рыгор і Язафат. Такія кампазіцыі дыяканскіх дзвярэй не маюць аналагаў у беларускім сакральным мастацтве ні сярод захаваных, ні сярод вядомых па архіўных крыніцах. У прадстаўленым выглядзе ніжні чын захоўваўся доўгі час, пра што сведчыць апісанні ў дакументах XVIIІ - першай паловы ХІХ ст. [34] У сярэдзіне ХІХ ст. дыяканскія дзверы займелі кананічныя для гэтых аб'ектаў кампазіцыі старазапаветнага Прарока Араона і Архідыякана Стэфана [35].
Склад другога - Апостальскага яруса - даволі традыцыйны: уцэнтры размешчаны абраз "Хрыстос на прастоле" ("Хрыстос-Архірэй"), а паабапал яго - Апосталы. Праўда звяртае на сябе ўвагу кампаноўка 12 фігур, якія напісаны на чатырох дошках. Даволі рэдкім з'яўляецца не раўнамернае размеркаванне персанажаў па тры на кожным абразе, а - рознаколькаснае: на двух абразах па два Апосталы, на двух другіх - па чатыры. Жывапісная манера прываблівае сваім высокім майстэрствам. Абразы напісаны алейнымі фарбамі на дошцы. У архіўных крыніцах пра іх прыводзяцца неадназначыня звесткі. Так, у візіце за 1814 г. гаворыцца, што абразы Апосталаў і Прарокаў у верхніх чынах іканастасу напісаны на палатне [36]. Праўда ў найбольш падрабязным апісанні храма, дзейсненым у 1823 г., усё ж гаворыцца, што іконы верхніх ярусаў напісаны на дрэве [37]. Відавочна, што яны ж і знаходзіліся на момант папярэдняй візітацыі, аднак правяраючы не змог на адлегласці (абразы ўсё ж знаходзіліся на значнай вышыні) вызначыць матэрыял асновы, тым болей яго магла ўвесці ў зман алейная тэхніка пісьма.
У верхнім - Прарочым чыне - змешчаны два абразы з парнымі кампазіцыямі Прарокаў. Склад персанажаў таксама выклікае пэўныя непаразуменні: справа ў тым, што на скрутках у руках Прарокаў змешчаны словы з іх пасланняў і іх імёны, адкуль вынікае, што на абразах папарна прадстаўлены Данііл і Эзэкіль, Ісая і Іерамій. Аднак у архіўных матэрыялах за 1823 г. (польскамоўны дакумент) і 1837 г. (рускамоўны дакумент) візітатары па-іншаму зафіксавалі замест гэтых ікон: замест Данііла ў апісаннях фігуруе прарок Ілля [38]. У больш ранніх крыніцах імёны Прарокаў не прыводзяцца. Таму складана на цяперашні час патлумачыць такую сітуацыю. Відавочна, што ў іканастасе так і працягвалі захоўваецца ўсё тыя ж абразы, якія і дайшлі да нашага часу.
Уцэнтры Прарочага чыну знаходзілася рэдкага сюжэту выява, якая ілюструе гісторыю з'яўлення цудадзейнага абраза Божай Маці Жыровіцкай на дрэве. Кананічна цэнтрам прарочага чыну з'яўляецца выява "Божая Маці Прадвесце". Аднак у дадзеным выпадку на размяшчэнне ў іканастасе абраза такога незвычайнага сюжэту паўплывала тое, што Жыровіцкі храм быў вядомы сваёй святыняй, дзякуючы якой, паводле падання, тут і ўзнік манастыр.
Аўтарства гэтых выдатных твораў жывапісу дагэтуль застаецца невядомым. Верагодна, што над іх выкананнем мог працаваць майстар-жывапісец з асяроддзя базыльянаў. Выказаць такую думку дазваляе вядомы нам тагачасны прыклад, калі абразы для іканастасаў базыльянскіх храмаў пісаліся манахам гэтага ордэну. Так, з архіўных крыніц вынікае, што айцец-базыльянін Ерамій Старушак (Старусік), які памёр у Лыскаве ў 1688 г., пры жыцці выканаў абразы для іканастасаў кляштарных цэркваў ў Беразвеччы і Лыскаве, а таксама для шматлікіх храмаў, назвы якіх у дакуменце, на жаль, не ўказаны [39]. Да цяперашняга часу імя гэтага творцы другой паловы XVII ст. заставалася невядомым гісторыі беларускага мастацтва. Трэба падкрэсліць, што перыяд жыцця Е. Старушака і рэгіён, у якім ён працаваў над жывапіснымі творамі, наводзіць на думку, што ён мог быць аўтарам і жыровіцкіх абразоў, аднак з наяўных на цяперашні час звестак з пэўнасцю гэта сцвярджаць не магчыма.
Можна толькі выказаць як меркаванне, што абразы былі напісаны тады ж, калі і была выканана іканастасная структура - у 1676 г. На дадзены момант творы пры іх публікаванні і экспанаванні фігуруюць з датай - 1730-ыя гг.: версія В. Баберскага пра час стварэння іканастаса паўплывала на тое, што для жыровіцкіх абразоў, якія зараз захоўваюцца ў НММ РБ, у дадзенай установе была зацверджана такая атрыбуцыя, хаця пазней супрацоўнік гэтага музея А.А. Ярашэвіч, пра што ўжо было сказана, аспрэчыў гэтую дату. На цяперашні час пытанне пра час і аўтарства стварэння абразоў застаецца адкрытым.
Падводзячы высновы, трэба сказаць, што ў выніку праведзенага даследавання была выяўлена дата стварэння - 1676 г., імя майстра - Ян Радванскі - і заказчыка - маршалак Аляксандр Гілярый Палубінскі - унікальнага помніка сакральнай культуры Беларусі - іканастаса Успенскага сабора Жыровіцкага манастыра. Гэтыя звесткі дазваляюць сцвярджаць, што да ліку беларускіх іканастасаў XVII ст., якія захаваліся да нашага часу, акрамя іканастаса Мікалаеўскага сабора Магілёўскага праваслаўнага манастара, які датуецца 1669 - 1672 гадамі і да цяперашняга часу лічыўся адзіным беларускім іканастасам XVII ст. [40], належыць яшчэ і помнік уніяцкай спадчыны. Больш за тое, разглядаемы іканастас хоць і з'яўляецца крыху маладзейшым за магілёўскі, аднак у адрозненне ад апошняга, які ўзнаўлялі рэстаўратары, ён захаваўся, калі казаць пра канструкцыю і пра склад абразоў (на цяперашні час аўтэнтычныя абразы з верхніх чыноў іканастаса захоўваюцца ў НММ РБ, а на іх месцы ўладкаваны новыя), у лепшым выглядзе. Акрамя таго, яго ўнікальнасць заключаецца яшчэ і ў тым, што ён дае ўяўленне пра "мясцовыя алтары", якія з'яўляліся кампанентамі ўніяцкіх іканастасаў.
Неабходна падкрэсліць, што адшуканая намі архіўная крыніца акрамя ўсяго іншага адкрывае і яшчэ адно забытае імя творцы другой паловы XVII - майстра-разьбяра Яна Радванскага. На жаль, пра яго на цяперашні момант не ўдалося выявіць ніякія звесткі. Гэтае імя нават не сустракаецца ў грунтоўным польскім біяграфічным даведніку, куды патрапілі звесткі пра шматлікіх творцаў нашых земляў часоў Рэчы Паспалітай. Хочацца спадзявацца, што ў будучым будуць выяўлены дадзеныя пра яго жыццё і іншыя праекты, над якім ён працаваў.
Акрамя таго, выяўлены намі дакумент 1713 г. дадае і новыя "штрыхі да партрэта" маршалка Аляксандра Гілярыя Палубінскага: дэтуль было вядома, што ён фундаваў у 1662 г. Глускі бернардзінскі кляштар [41], аднак стала вядома, што ён садзейнічаў развіццю і Жыровіцкага базыльянскага кляштара, для якога заказаў прыгожы іканастас, а таксама - бакавы алтар Св. Крыжа.
Уведзеная ў навуковае карыстанне крыніца з апісаннямі ўніяцкіх манастыроў за 1704 г. таксама мае бясспрэчную каштоўнасць для даследчыкаў дадзенай тэмы. Неабходна падкрэсліць, што да цяперашняга часу навукоўцам, якія вывучаюць гісторыю ўніяцкіх манастыроў (архітэктуру, сакральнае мастацтва) яна была не вядома. Фактычна асноўныя крыніцы з апісаннямі базыльянскіх кляштараў, на якія абапіраюцца даследчыкі, належаць да канца XVIIІ - пачатку ХІХ ст. Дадзены ж дакумент - самы ранні з такога кшталту архіўных матэрыялаў.
[1] Метрыкі цэркваў - анкеты для запаўнення, распрацаваныя ў 1886 г. Імператарскай акадэміяй мастацтваў, уключалі 72 пытанні, падзеленыя на 6 тэматычных блокаў: 1. Гісторыя цэркваў і манастыроў і іх месца размяшчэння, 2. Вонкавыя часткі царквы, 3. Унутраныя часткі царквы, 4. Іканапіс, 5. Розныя прадметы, 6. Звесткі пра таго, хто запаўняў анкету. Метрыкі (бланкі з пытаннямі і пустым месцам для ўпісвання адказу) былі надрукаваны і разасланы па храмах. Звычайна іх запаўнялі настаяцелі храмаў і ігумены манастыроў.
[2] Пры некаторых каталіцкіх ардэнах існавала трэццяя галіна (Трэці ордэн): першая лічылася мужчынскай, другой - жаночай, трэццяя - для мужчын і жанчын, якія прымалі духоўныя абеты ордэна, але не пакідалі мірское жыццё.
[1] Рукописный отдел архива Института истории материальной культуры Российской академии наук. Ф. Р III, д. 3138. Метрика Жировичского монастыря, 1887. Л. 7.
[2] Ветер, Э.И. Об особенностях белорусского иконостаса // Художественное наследие. Хранение, исследование, реставрация. 1978, № 4 (34). С. 190.
[3] Духан, И.Н. О программе и составе иконостасов Белоруссии XVII - XVIIІ вв. // Советское славяноведение. 1988, № 2. С. 70 - 84. Ks. Michał Janocha. Jkonostasy w cerkwiach Rzeczypospolitey w XVII - XVIII wieku // Przegląd Wschodni, t. VIII, z. 4 (32), s. 897-921.
[4] Беларускі іканастас. Творы іканапісу і драўлянай пластыкі канца ХVІІ - пачатку ХІХ ст. Буклет да выстаўкі ў Нацыянальным мастацкім музеі Рэспублікі Беларусь / Склад. А. Карпенка, аўтар тэксту А. Ярашэвіч. Мінск, 2015. С. 5.
[5] Аўтар выказвае шчырую падзяку Войцеху Баберскаму пра прадастаўленне выпісак з дадзенага гістарычнага дакумента, з якім, на жаль, мы не мелі магчымасці азнаёміцца, бо цяпер ён знаходзіцца на рэстаўрацыі.
[6] Баберскі, В. Адзіны з шасці // Мастацтва. 2005, № 11. С. 22 - 23.
[7] Святые заступники в православной иконописи ХVІ - ХІХ веков [мультимедийный диск : виртуальная версия белорусско-российской выставки, 24 апреля - 24 июля 2010 года] / Национальный художественный музей Республики Беларусь, 2010.
[8] Жировицкий (Жировичский) в честь Успения Пресвятой Богородицы ставропигиальный мужской монастырь / Прот. Георгий Соколов, А.А. Ярошевич, Е.Ю. Шевчук, А.А. Турилов // Православная энциклопедия, том 19. Москва, 2010. С. 263-273.
[9] Ярошевич, А.А. Проблемы атрибуции иконостаса Успенского собора Жировичского монастыря // ХІ Филевские чтения. Тезисы конференции. 24-26 декабря 2012 года. Москва, 2012. С. 113 - 115.
[10] Флікоп, Г.А. Асаблівасці тэрміналогіі пры апісанні іканастасаў у візітацыйных актах уніяцкіх храмаў Беларусі ў канцы ХVII - першай трэці XIX стст. // Історія релігій в Украіні: науковий щорічник / упоряд. О. Киричук, М. Омельчук, І. Орлевич. Львів, 2014. Книга 2. С. 350 - 361.
[11] Ярошевич, А.А. Проблемы атрибуции иконостаса Успенского собора Жировичского монастыря // ХІ Филевские чтения. Тезисы конференции. 24-26 декабря 2012 года. Москва, 2012. С. 115.
[12] Постернак, К.В. К вопросу об эволюции форм алтарной преграды униатских храмов на территории Речи Посполитой // Славяноведение. 2013. № 4. С. 82.
[13] Аўтар выказвае шчырую падзяку Германскаму гістарычнаму інстытуту ў Маскве і ў прыватнасці куратару стыпендыяльных праграм к.г.н. Андрэю Уладзіміравічу Дароніну за прадастаўленне гранта для даследчай працы ў архівах Санкт-Пецярбурга і Масквы.
[14] Сума, за якую разьбяр выканаў сваю працу, у дакуменце не ўказана.
[15] Архив Санкт-Петербургского института истории Российский академии наук (АСПбИИ РАН). Ф. 52, оп. 1, д. 164. Collectanea Historyka o klasztorze Zyrowickim … notowane przez X Antoniego Zawadzkiego superyora Zyrowickiego…, 1713. Л. 21 отв.
[16] Флікоп, Г.А. Існаванне іканастасаў у грэка-каталіцкай царкве ў ХУІІ - першай палове ХІХ ст. // Весці Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Серыя гуманітарных навук. 2013, № 4. Мінск, 2013 г. С. 81 - 87.
[17] Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. Ф. 694, воп. 1, спр. 287. Абрысы розных касцёлаў і палацаў рукою князя Яго Мосці Багуслава Радзівіла падпісаныя, 1640-ыя гг. Арк. 2.
[18] Флікоп, Г.А. Асаблівасці тэрміналогіі пры апісанні іканастасаў…
[19] АСПбИИ РАН. Ф. 52, оп. 1, д. 328. Візітацыі і інвентары базыльянскіх кляштараў, 1704. 78 л.
[20] Там жа, арк. 12-13.
[21] АСПбИИ РАН. Ф. 52, оп. 1, д. 291. Інвентар Жыровіцкага кляштару, 1800 г. Л. 2; АСПбИИ РАН. Ф. 52, оп. 1, д. 289. Інвентар Жыровіцкага кляштару, 1814 г. Л. 2; АСПбИИ РАН. Ф. 52, оп. 1, д. 374. Ведамасць Жыровіцкага кляштару, 1823 г. Л. 2.
[22] АСПбИИ РАН. Ф. 52, оп. 1, д. 328. Л. 12-13.
[23] Там жа, арк. 13.
[24] Там жа, арк. 14 адв.
[25] АСПбИИ РАН. Ф. 52, оп. 1, д. 291. Л. 4.
[26] АСПбИИ РАН. Ф. 52, оп. 1, д. 289. Л. 4; LVIA. F. 634б ap. 1, b. 58. Візіты базыльянскіх кляштараў Літоўскай правінцыі, пачатак ХІХ ст. I. 327.
[27] Жировицкий (Жировичский) в честь Успения Пресвятой Богородицы ставропигиальный мужской монастырь / Прот. Георгий Соколов, А.А. Ярошевич, Е.Ю. Шевчук, А.А. Турилов // Православная энциклопедия, том 19. Москва, 2010. С. 263-273.
[28] Ярошевич, А.А. Проблемы атрибуции… С. 115.
[29] Dudáš M., Gojdič I., Šukajlová M. Piękno Słowackiej Kultury. Drewniane cerkwie i kościoły. Bratislava, 2007. S. 47, 51, 54, 58, 60, 99, 103, 105, 106, 113, 115.
[30] Візіты уніяцкіх цэркваў Мінскага і Навагрудскага сабораў 1680 - 1682 гг.: зборнік дакументаў / Укладальнік Д.В. Лісейчыкаў. Мінск, 2009. 270 с.: іл.
[31] Флікоп, Г.А. Іканастасы ўніяцкіх храмаў Беларусі ХVІІ - пачатку ХІХ ст.: колькасць чыноў і іх змест / Г.А. Флікоп // Історія релігій в Украіні: науковий щорічник / упоряд. О. Киричук, М. Омельчук, І. Орлевич. Львів, 2015. Книга 2. С. 324 - 334.
[32] Ярошевич, А.А. Проблемы атрибуции… С. 113-115.
[33] АСПбИИ РАН. Ф. 52, оп. 1, д. 374. Л. 2 отв. - 6 отв.
[34] Там жа.
[35] Ярошевич, А.А. Проблемы атрибуции… С. 113-115.
[36] АСПбИИ РАН. Ф. 52, оп. 1, д. 289. Л. 4.
[37] АСПбИИ РАН. Ф. 52, оп. 1, д. 374. Л. 2 отв. - 6 отв.
[38] Там жа; LVIA. F. 634, ap. 1, b. 34. Подробная опись кафедрального Жировицкого собора и ризницы оного.... 1837. I. 5.
[39] АСПбИИ РАН. Ф. 52, оп. 1, д. 363. Dyptychi abo Pominnik, wyrażaiący smiertelności ludzkiey obraz... 1688-1721 гг. Аўтар выказвае шчырую падзяку Дзянісу Лісейчыкаву пра прадастаўленне копіі старонкі дакумента са звесткамі пра Ерамія Старушака.
[40] Ks. Michał Janocha. Jkonostasy w cerkwiach Rzeczypospolitey w XVII - XVIII wieku // Przegląd Wschodni, t. VIII, z. 4 (32), s. 897-921.
[41] Пазднякоў, В. Палубінскія // Вялікае княства Літоўскае : Энцыклапедыя. У 2 т. Т. 2. Мінск, 2006. С. 393.