Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
УПЛЫЎ ПАЖАРНАЙ СПРАВЫ НА РАЗВІЦЦЁ ГОРАДАБУДАЎНІЦТВА ГРОДНА З КАНЦА ХVIII ст. да 1885 г.
ГІСТОРЫЯ КАЗЁННЫХ ВЁСАК ДУБІНЫ І НАВАСАДЫ Ў ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ ХІХ ст.
АРХІТЭКТУРА І ТАПАГРАФІЯ МЯСТЭЧКА СВІСЛАЧ У ХІХ ст.
РАМОНТ СТАРЫХ І БУДАЎНІЦТВА НОВЫХ ЦЭРКВАЎ ВА УЛАДАЎСКАЙ ПРАВАСЛАЎНАЙ АКРУЗЕ Ў СЯРЭДЗІНЕ XIX ст.
ИСТОРИЯ БЕРЕСТОВИЦКОГО ДЕКАНАТА ГРОДНЕНСКОГО ДИОЦЕЗА
РАЗВИТИЕ БЛАГОТВОРИТЕЛЬНОСТИ В ГРОДНО В 1930-е годы
ПРУЖАНШЧЫНА Ў ГАДЫ ВЯЛІКАЙ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ (1941 - 1945 гг.)
КРАЯЗНАЎСТВА
УДК 94 (476.6):614.842.83
М.С. Супрон
(Гродна, ГрДУ імя Янкі Купалы)
УПЛЫЎ ПАЖАРНАЙ СПРАВЫ НА РАЗВІЦЦЁ ГОРАДАБУДАЎНІЦТВА ГРОДНА З КАНЦА ХVIII ст. да 1885 г.
Пожары за всю историю Гродно неоднократно меняли архитектурный облик города. Наиболее сильными пожарами Нового времени, после которых город менялся коренным образом, были «огненные мистерии» 1655, 1753 и 1885 гг. В статье автором рассматривается влияние нормативных документов и постановлений городских властей о противопожарном строительстве на развитие градостроительства в период начиная от вхождения Гродно в состав Российской империи и заканчивая пожаром 1885 г.
У 1795 г. Гродна ўвайшоў у склад Расійскай імперыі, што ў многім паўплывала на змяненне горадабудаўнічай канцэпцыі горада. Замест каралеўскай рэзідэнцыі, як гэта было да падзелаў Рэчы Паспалітай, Гродна з 1801 г. стала цэнтрам губерні. На працягу доўгага часу тут не праводзілася рэгулярнай перапланіроўкі, што ў многім тлумачылася вялікай доляй капітальнай забудовы. Справа ў тым, што планіроўка ў горадзе, якая праводзілася апошні раз у ХVI ст., доўгі час адпавядала тагачасным патрабаванням горадабудаўніцтва [1, c. 170].
На працягу ўсяго ХІХ ст. горад рос. Да 1825 года колькасць жыхароў у Гродне складала 9965 чалавек [2, c. 52]. З ростам Гродна і развіццём прамысловасці павышалася яго пажарная небяспека. Гэта патрабавала з боку органаў дзяржаўнай улады рэгламентавання пытанняў забеспячэння пажарнай бяспекі. На месцах гэтымі пытаннямі займалася губернскае і гарадское ўпраўленні, а таксама вызначаныя імі службовыя асобы - паліцмайстар і брандмайстар [3, c. 10 - 18].
Вялікая колькасць пажараў у гэты час адбывалася з-за парушэнняў, дапушчаных пры будаўніцтве, што патрабавала ўдасканалення мер, якія б рэгламентавалі будаўніцтва. У 1809 г. былі выдадзены правілы, паводле якіх драўляныя будынкі з пячным апалам павінны былі ўзводзіцца на адлегласці не менш чым 25 метраў адзін ад аднаго [4]. Будаўніцтва драўляных двухпавярховых дамоў забаранялася. Другі паверх дапускалася будаваць з дрэва толькі ў тым выпадку, калі першы паверх быў мураваным. За будаўнічыя пралікі і адсутнасць супрацьпажарных перагародак у адбудаваных будынках архітэктары і будаўнікі прыцягваліся да адказнасці [5, с. 14]. Улічваючы гэтыя правілы, у 1823 г. быў распрацаваны першы генеральны план Гродна [1, с. 175], які рэгламентаваў будаўніцтва ў горадзе, папярэджваючы незапланаваную і скучаную забудову, што магло дрэнна паўплываць на стан супрацьпажарнай абароны.
Велізарнае значэнне для паляпшэння супрацьпажарнай аховы горада мела стварэнне ў 1825 г. пажарнай каманды [6, арк. 1 - 3].
Для рэгламентацыі супрацьпажарнай будоўлі ў 1832 г. былі выдадзены «Будаўнічы статут» і «Пажарны статут» - два першыя нарматыўныя дакументы, стваральнікі якіх спрабавалі вырашыць праблему барацьбы з агнём прафілактычнымі мерамі. У гэтых статутах былі вызначаны патрабаванні мінімальнай адлегласці паміж будынкамі, умовы іх узвядзення, правілы будавання і ўтрымання печаў і шэраг патрабаванняў рэжымнага характару [7, с. 14 - 15]. Да ўсяго вышэйсказанага неабходна дадаць і тое, што будаўніцтва фабрык і заводаў у цэнтрах гарадоў дазвалялася ў тым выпадку, калі яны не неслі небяспекі пажараў. Узвядзенне падобных будынкаў дазвалялася толькі ў тым выпадку, калі іх дах пакрываўся дахоўкай або іншымі негаручымі матэрыяламі [8, арк. 48]. Улічваючы гэтыя новыя правілы, узнікла неабходнасць распрацоўкі новага праектнага плана горада, які быў складзены ў 1849 г. [1, с. 180].
У сувязі з гэтым у першай палове XIX ст. тэмпы росту колькасці каменных будынкаў у горадзе былі большыя, чым драўляных. Калі ў 1825 г. у Гродне было 798 драўляных і 104 мураваныя дамы [2, с. 52], то ў 1859 г. тут было ўжо 1384 драўляных дамоў і 190 мураваных. Па колькасці каменных будынкаў у гарадах у сярэдзіне стагоддзя Гродна было на трэцім месцы пасля Мінска (376 мураваных дамоў) і Магілёва (261 мураваны дом) [5, с. 15]. Значныя змены адбыліся ў архітэктуры. У другой палове ХІХ ст. галоўнае месца ў архітэктуры займае грамадзянскае будаўніцтва. Развіццё капіталізму паўплывала і на побыт жыхароў. Палепшыліся будаўніцтва і канструкцыі драўляных дамоў жыхароў з прадмесцяў горада: з'явіліся зашклёныя вокны, каменныя падмуркі.
У другой палове ХІХ ст. у Гродне значнымі тэмпамі развівалася прамысловасць, пачала дзейнічаць чыгунка. Павялічыліся колькасць насельніцтва і тэрыторыя забудовы. Узмацнілася значэнне галоўнай магістралі, вуліц Дамініканскай і Раскоша, што вяла да новага элемента гарадскога грамадскага цэнтра - чыгуначнага вакзала, пабудаванага ў 1862 г.
З мэтай памяншэння колькасці парушэнняў Пажарнага статута губернскім архітэктарам Гур'евым у 1874 г. быў распрацаваны новы план горада [9]. Паліцыя абавязвалася наглядаць за яго выкананнем. Забаранялася пабудова драўляных дамоў. Іх рамонт дазваляўся толькі з дазволу губернатара, які абапіраўся на цыркуляр Міністэрства ўнутраных спраў. Што датычыць каменных дамоў, дык дазвол на іх будаўніцтва даваўся толькі Губернскім будаўнічым аддзелам [10, арк. 5 - 7].
Яшчэ ў 1865 г. член гродзенскай архітэктурнай камісіі Гур'еў меў свае прадстаўленні аб паляпшэнні супрацьпажарнай бяспекі. Галоўнай прычынай пажараў, на яго думку, было дрэннае ўладкаванне печаў і комінаў, якіх на той час у горадзе налічвалася каля 2700. Каля 5 % комінаў перараблялася штогод. Пры гэтым ніводны з жыхароў не звяртаўся за прафесійнай кансультацыяй да майстроў. У Гродзенскі будаўнічы камітэт таксама ніхто не звяртаўся за дапамогай, што не дазваляла кантраляваць, ці захоўваюцца правілы будаўніцтва [11, арк. 29].
Цыркулярам ад 4 верасня 1869 г. Міністр унутраных спраў даручыў стварыць спецыяльную камісію, усклаўшы на яе абавязак па разгледжанню пытання аб памяншэнні ліку пажарных выпадкаў, а таксама аб мінімалізацыі жудасных наступстваў, якія прыносілі пажарныя бедствы [12, арк. 7]. Для забеспячэння проціпажарнай бяспекі ў адносінах да гараджан Гродна ў тым жа годзе былі прыняты пастановы, якія абавязвалі мець пры кожным двары бочкі з вадою, асабліва ў летні час [13, арк. 30].
У зборніку абавязковых для жыхароў Гродна пастанаўленняў Гродзенскай гарадской думы размешчаны часовыя супрацьпажарныя правілы, якія дзейнічалі ў моц зацверджанай 26 красавіка 1871 г. пастановы Дзяржаўнага савета. У ёй былі пералічаны самыя неабходныя меры па пажарнай бяспецы: на стрэхах дамоў і іншых пабудоў мець пасудзіны з вадою, а для іх венікі або швабры; уладальнікі дамоў абавязваліся назіраць, каб усе дымавыя трубы ў іншых дамах былі заўсёды вычышчаныя; прадпісвалася не паліць (тытунь) у стайнях, на стрэхах - наогул у тых месцах, дзе гэта забаронена; забаранялася хадзіць з запаленай лучынай або свечкаю без ліхтара; рэчывы, якія адносяцца да тых, якiя хутка ўспламяняюцца (порах, сера, смала, сена, лён і г. д.), не павінны захоўвацца на печах або ў іншых месцах, дзе могуць « падвергнуцца небяспецы ад агню ». У дадатак да гэтага жыхары Занёманскага прадмесця і тых дамоў, у якіх адсутнічалі краны гарадскога вадаправода, абавязкова павінны былі мець бочкі, заўсёды напоўненыя вадою. Акрамя таго, на Занёманскім прадмесці трэба было мець у дварах швабры, крукі на месцах даўжынёю ў два сажані, спраўныя вёдры і сякеры, а ва ўсіх дамах, як горада, так і прадмесця, прыстаўныя драбіны, якія б даставалі да даху і верхняга паверху дома. Назіранне за выкананнем гэтых правілаў ускладвалася на выбраных Гарадскою думаю асоб, якія абавязваліся даводзіць да ведама Гарадской управы аб усіх заўважаных імі невыкананнях правілаў для « праследавання вінаватых законным парадкам » [14, арк. 3 - 5].
З мэтай папярэджання пажараў рашэннем Дзяржаўнай рады ад 16 чэрвеня 1873 г. было дазволена распрацоўваць і зацвярджаць у губернатара правілы аб мерах засцярогі ад пажараў, якімі вызначаліся нормы планіроўкі населеных пунктаў. Забаранялася пакрыццё стрэх саломаю пры новым будаўніцтве, хадзіць з агнём « без ліхтара па дварах і гаспадарчых пабудовах, паленне тытуню ў двары і гумне, сушка пянькі і льну ў хатах на печах і вынас незалітога прысаку на вуліцу або ў двор ». У начны час забаранялася топка печаў. У кожным двары павінна была быць кадка з вадой на выпадак пажару. Пры перабудове старых і ўзвядзенні новых жылых дамоў печы павінны былі будавацца з комінам, які павінен быць вышэй страхі не менш чым на адзін аршын. Правіламі вызначаўся таксама парадак удзелу насельніцтва ў тушэнні пажараў [5, с. 22].
Тушэнне пажараў у горадзе значна палегчылася са з'яўленнем у 1876 г. вадаправода [15], які праклалі за ўласныя сродкі прадпрымальнікі Рыдынгер і Лалансо. Вадаправод забяспечваў вадою гарадскія вуліцы і прадмесці. Для гэтага былі пабудаваны на ўзвышаным месцы вадаёмы (рэзервуары), куды паравымі машынамі запампоўвалася вада з Нёмана, а адтуль размяркоўвалася па металічных трубах па вуліцах [16, арк. 2]. Аднак гарадское водазабеспячэнне не было ў стане забяспечыць неабходную колькасць вады для тушэння пажараў: хуткасць падачы вады на вулічных кранах складала 5 вёдзер у хвіліну [16, арк. 3]. Колькасць выкарыстоўваемай гараджанамі і прадпрыемствамі вады з кожным годам павялічвалася: у 1877 г. - 3 789 761 вёдзер, у 1878 г. - 4 378 960, а ў 1879 г. - 5 692 319. У 1877 г. на тушэнне пажараў было выкарыстана 5500 вёдзер, а ў 1879 г. - 27 000 вёдзер вады [17, арк. 3 - 4]. Вадаправод у Гродне меў шмат недахопаў. Так, паводле дамовы, заключанай паміж гарадскімі ўладамі і ўпраўленнем вадаправодам, адлегласць паміж вадаправоднымі кранамі не павінна была перавышаць 80 сажаняў (блізу 170 метраў), хаця на самай справе яна складала 180 - 200 сажаняў [18, с. 15].
Нягледзячы на прадпрынятыя дзяржаваю меры, будаўніцтва ў горадзе часта суправаджалася парушэннем планіроўкі, супрацьпажарных і будаўнічых норм. Будынкі будаваліся скучана, без неабходных супрацьпажарных разрываў. Таму ўлады надавалі важнае значэнне правільнаму размяшчэнню пабудоў як адной з мераў памяншэння маштабаў пажараў. Цыркулярам гродзенскага губернатара ад 11 верасня 1879 г. на міравых пасрэднікаў ускладаўся абавязак назірання за прытрымліваннем Пажарнага статуту ў мястэчках. Яны павінны былі кожны месяц дастаўляць губернатару звесткі аб колькасці новабудоўлі, згарэлых дамоў, адбудаваных пасля пажару, а таксама аб выпадках парушэння Пажарнага статута [19, арк. 3]. 16 снежня таго ж года губернатар выдаў новы цыркуляр, у якім прасіў спраўнікаў больш не прысылаць такіх звестак, спадзеючыся, што яны самі будуць « назіраць за правільным прымяненнем нормаў статута » [19, арк. 11].
Адсутнасць належнай супрацьпажарнай абароны Гродна прывяла да катастрафічнага пажару, які адбыўся 29 траўня 1885 г. У выніку пажару згарэлі ўшчэнт вуліцы Купецкая, Паліцэйская, Гарохавая, Брыгіцкая, Пясочная, Дваранская, Жандармская, Дамініканская, Палявая, Падвальная, Валадарская, Каложская, Баніфратэрская, Сенная і іншыя [20, с. 89 - 90]. Ад пажару пацярпела 2392 сямействы з агульнай колькасцю 7105 чалавек. Загінуў 1 пажарны [2, с. 316 - 318], па іншых звестках, загінуўшых было 3 [20, с. 89]. Было спалена 139 каменных і 380 драўляных дамоў, 34 каменных і 331 драўляных халодных будынкаў - усяго, такім чынам, 884 пабудовы. Маёмасныя страты ўсіх пагарэльцаў склалі: у рухомасці - 1 083 428 руб. 70 кап. і ў нерухомасці - 1 857 130 руб. - усяго 2 940 558 руб. 70 кап. [20, с. 89 - 90]. Пажар садзейнічаў падняццю цэнаў на нерухомую маёмасць [21, с. 316 - 318].
Такім чынам, за разглядаемы перыяд улады Гродна не змаглі стварыць зладжанай сістэмы кантролю за будаўніцтвам і супрацьпажарным станам дамоў, што прывяло да пажару, які знішчыў амаль увесь гістарычны цэнтр горада.
Fires in the history of Grodno has repeatedly changed the architectural appearance of the city. The most severe fires of modern history, after which the city has changed drastically, had been «fire mystery» of 1655, 1753 and 1885. In this article the author examines the impact of regulations and orders of the city authorities of a fire at the construction of urban development in the period from the occurrence of Grodno in the Russian Empire and ending with a fire in 1885.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Кишик, Ю.Н. Градостроительная культура Гродно / Ю.Н. Кишик. - Минск, 2007.
2. Госцеў, А. Кронан. Летапіс горада на Нёмане (1116 - 1990) / А.П. Госцеў, В.В. Швед; пад рэд. У.А. Богуша. - Гродна, 1993. - 330 с.
3. Якаўчук, B.І. Супрацьпажарная ахова беларускіх гарадоў у XIX ст. / В.I. Якаўчук // Беларускі гістарычны часопіс. - 2006. - № 6.
4. Наша история [Электронны рэсурс] / Централизация управления пожарной охраной. - Рэжым доступу: fireman.ru/myzei/istor1/istor4.htm - Дата доступу: 12. 06.2009.
5. Яковчук, В.И. Пожарная служба Беларуси: история развития / В.И. Яковчук. - Минск, 2005.
6. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродне (НГАБ у г. Гродне). - Ф. 1. - Воп. 2. - Спр. 897. Переписка об учреждении полицейской и пожарной части в г. Гродно в 1825 г.
7. Яковчук, В.И. Становление пожарной службы Витебщины в первой половине XIX в. / В.И. Яковчук // Веснік Віцебскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя П.М. Машэрава. Сер. А, Гуманітар. навукі. - 2006. - № 1.
8. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродне (НГАБ у г. Гродне). - Ф. 8. - Воп. 1. - Спр. 149. Циркуляр Министра внутренних дел.
9. Лялевіч, Я. Ад Каложы да фартоў: гістарычная спадчына Гродна / Я. Лялевіч, І. Трусаў, А. Чарнякевіч // Гісторыка-архітэктурны энцыклапедычны даведнік [Электронны рэсурс]. - Рэжым доступу: fts.grsu.by/Portals/5/library/2/8.doc - Дата доступу: 27.09.10.
10. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродне (НГАБ у г. Гродне). - Ф. 1. - Воп. 16. - Спр. 603. Дело за 1879 г. о приобретении двух пожарных машин для пожарной команды г. Бреста.
11. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродне (НГАБ у г. Гродне). - Ф. 8. - Воп. 1. - Спр. 1538. Дело за 1869 - 1875 гг., переписка с уездными предводителями дворянства о принятии мер к предотвращению пожаров в губернии.
12. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродне (НГАБ у г. Гродне). - Ф. 1. - Воп. 1. - Спр. 149. Циркуляр Министра внутренних дел.
13. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродне (НГАБ у г. Гродне). - Ф. 8. - Воп. 1. - Спр. 149. Дело об утверждении пожарных правил.
14. Сборник обязательных для жителей г. Гродно постановлений городской думы. - Гродно, 1871.
15. Grodno.by [Электронны рэсурс] / Хронология важнейших событий истории Гродно. - Рэжым доступу: grodno.by/grodno/history/2.html - Дата доступу: 19.06.2009.
16. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродне (НГАБ у г. Гродне). - Ф. 875. - Воп. 1. - Спр. 6. Наряд об устройстве водопровода в г. Гродно.
17. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродне (НГАБ у г. Гродне). - Ф. 1. - Воп. 16. - Спр. 991. Дело о сборе сведений о количестве потребляемой воды жителями г. Гродно из водопровода 1880 г.
18. Любовский. Маленький фельетон / Любовский // Гродненские губернские ведомости. - 1905. - 10 июня.
19. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродне (НГАБ у г. Гродне). - Ф. 1. - Воп. 16. - Спр. 791. Дело за 1879 - 1880 гг. об улучшении деятельности пожарной команды в г. Кобрине.
20. Швед, В. Губернскі Гродна / В. Швед. - Баранавічы: Баранавіцкая ўзбуйненая друкарня, 2003. - Частка 3.
21. Орловский, Е. Гродненская старина / Е. Орловский. - Гродно, 1910. - Часть 1.
Навуковы кіраўнік - С.У. Сілава , кандыдат гістарычных навук, дацэнт.
УДК 94(476.6) (ХІХ ст.)
Д.М. Краснапеўцаў
(Гродна, ГрДУ імя Янкі Купалы)
ГІСТОРЫЯ КАЗЁННЫХ ВЁСАК ДУБІНЫ І НАВАСАДЫ Ў ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ ХІХ ст.
Статья посвящена истории региона Дубины-Новосады в первой половине ХІХ в. Исследование проводится в рамках локальной истории, которая помогает глубже понять глобальные исторические процессы данного периода. Деревни Дубины и Новосады находятся на западе Беловежской Пущи, на территории бывшей Гродненской губернии. В первой половине ХІХ в. они принадлежали графам Ферзенам. В 1847 году владельцы продали поместье государству. Автором статьи на основе архивных материалов исследуются крестьянское землевладение жителей этих деревень и их повседневная жизнь.
Лакальны рэгіён Дубіны-Навасады знаходзіцца на заходняй мяжы Белавежскай Пушчы, на поўдні Падляшша, якое зараз уваходзіць у склад Рэспублікі Польшча. У ХІХ стагоддзі гэта была Гродзенская губерня. У асноўным лясны край, перарэзаны невялікімі рачулкамі Нараўкаю і Лутоўнаю, якія ўтвараюць заліўныя сенажаці, ён складаецца з дзвюх вёсак - Дубінаў і Навасадаў. У першай палове ХІХ стагоддзя Дубіны з'яўляліся цэнтрам маёнтка - спачатку прыватнаўласніцкага, а потым дзяржаўнага. Гэта было сяло - населены пункт вясковага тыпу з праваслаўным храмам. Пасля адмены прыгоннага права (у дзяржаўнай вёсцы гэта адбылося ў 1867 годзе) мікрарэгіён увайшоў у склад новастворанай Масеўскай воласці, і Дубіны страцілі свой статус лакальнага цэнтра. Навасады знаходзяцца зусім недалёка ад Дубінаў і па памерах і колькасці насельніцтва не шмат уступаюць апошнім. Але ў Навасадах ніколі не было храма ці нейкага адміністрацыйнага цэнтра, што заўсёды вызначала іх падпарадкавальны статус. Акрамя названых пунктаў, у склад мікрарэгіёну ўваходзіў шэраг паселішчаў хутарскога тыпу, раскіданых па Пушчы. Недалёка таксама знаходзіцца Гайнаўка - зараз буйное мястэчка, а ў ХІХ стагоддзі - зусім невялікая вёсачка.
Вывучэнне гэтага мікрарэгіёну на працягу ХІХ стагоддзя дае магчымасць разгледзець падзеі той эпохі праз прызму так званай «лакальнай гісторыі», убачыць іх такімі, якімі бачылі жыхары дзвюх звычайных беларускіх вёсак.
У першай палове ХІХ ст. маёнткам Дубіны валодалі графы Ферзэны. На працягу амаль 20 гадоў, з 1813 па 1832 гг., яны судзіліся за маёнтак са спадчыннікамі генерал-ад'ютанта Якубоўскага. 25 красавіка 1832 года дзяржаўны Сенат сваім рашэннем канчаткова перадаў маёнтак Ферзэнам [1, л. 1]. Праўда, яны павінны былі выплаціць Якубоўскім грашовую няўстойку за Дубіны. Аднак з-за цяжкага фінансавага становішча Ферзэны не змаглі гэтага зрабіць, і Якубоўскія зноў падалі на іх у суд. 2 чэрвеня 1837 года Пружанскі павятовы суд пастанавіў перадаць Дубіны Якубоўскім, пакуль Ферзэны не выплацяць грошы. У апошніх знайшоўся моцны заступнік - павераны куратар над маёнткамі графа тытулярны саветнік Антон Круповіч, які, як выглядае, меў сувязі ў Пецярбургу, бо пасля яго скаргі Сенат 15 чэрвеня 1838 года прыпыніў рашэнне Пружанскага павятовага суда, а Гродзенская грамадзянская палата 29 чэрвеня 1838 года пастанавіла вярнуць Дубіны Ферзэнам. Сама графіня Ферзэн на той момант знаходзілася ў Парыжы, таму маёнтак пад распіску прымаў нейкі дваранін Ваўкавыскага павета.
Верагодней за ўсё, Ферзэны сталі ўладальнікамі Дубінаў у 90-я гады XVIII ст. Першым землеўладальнікам з іх роду на гэтых землях быў рускі генерал граф Іван Ферзэн - асоба даволі знакамітая ў гісторыі. Паходзіў ён са старажытнага ліфлянцкага дваранскага роду. Вызначыўся на рускай службе падчас войнаў з Турцыяй і атрымаў шмат узнагарод, змагаючыся побач з Суворавым. Але, мабыць, найбольшую карысць Расійскай дзяржаве прынёс ён, знаходзячыся ў Рэчы Паспалітай. У 1791 годзе ў чыне генерал-паручніка быў прызначаны камандуючым асобным корпусам у Літве. Ферзэн быў непасрэдным арганізатарам прарасійскай канфедэрацыі, якая выступіла супраць канстытуцыі 3 мая 1791 г., што ў выніку прывяло да другога падзелу Рэчы Паспалітай. Падчас паўстання Касцюшкі Ферзэн камандаваў рускімі войскамі ў бітве пад Мацяёвічамі, удзельнічаў у штурме Прагі, абяззброіў апошняе паўстанцкае войска Ваўжанецкага пад Кракавам. За ўсе гэтыя заслугі, акрамя шматлікіх узнагарод і графскага тытула, Іван Ферзэн атрымаў ад Кацярыны ІІ 2 тысячы рэвізскіх душ на Літве, у ліку якіх, можна меркаваць, былі і жыхары Дубінаў.
Паўстанне 1831 г. не абмінула жыхароў Дубінаў і Навасадаў. Белавежская пушча сталася выдатным месцам для сховішча паўстанцкіх атрадаў. Таму ў тамтэйшых ваколіцах разгортваліся вельмі важныя падзеі. Напачатку паўстання, яшчэ да прыходу падмацавання з Царства Польскага, частка паўстанцкіх атрадаў з Літвы і Беларусі накіравалася менавіта ў Белавежскую пушчу, каб там пазбегнуць сутычак з колькасна і якасна пераўзыходзячымі іх царскімі войскамі. Вось як піша пра гэта Д. Хлапоўскі ў сваёй кнізе «Wojna na Litwie w roku 1831»: «Gubernia Grodzienska najmnej brala udzialu w ogolnym ruchu, mlodziez bowiem uszla do Warszawy by wzmocnic szeregi walecnych. Pozostali skupili sie w puszczy Bialowiezkiej pod dowodztwem Ronkego i Schrotera nadlesniczych. Zeby ich sie pozbyc general Rozen odkomenderoval do puszczy generala Lindena, ktory tez 23 maja stanal pod wsia Hajnowszczyzna zaczaiwszy sie na powstancow. Kraj wiec caly sie uspokojal, powstaniec zakopywal swa bron,wracal do domy…» [2, с. 23].
Як бачна, пасля паражэння паўстання на Літве і ў Беларусі мясцовыя атрады былі рассеяныя царскімі войскамі, рэшта іх хавалася па лясах, у тым ліку і ў Белавежскай пушчы, дзе ў вёсцы Гайнаўка (зусім недалёка ад Дубінаў і Навасадаў) быў раскватараваны атрад рускага генерала Ліндэна. Але хутка сітуацыя змянілася карэнным чынам. З Царства Польскага на дапамогу мясцовым паўстанцам рушылі два атрады генералаў Хлапоўскага і Гелгуда. Шлях Хлапоўскага праходзіў праз Белавежскую пушчу: «… i pedzi dalej pod wies Hajnowszczyzna, pod ktora jak to widzielismy, general Linden z 2 batalionami, z 2 dzialami i z 2 szwadronami czatowal na znekanych w Bialowiezkiej puszczy powstancow. Dnia 23 maja jak piorun z jasnego nieba wpada nach general na Moskali, nie baczac ze est slabszym; w ednej chwili zdobywa wies, a wypadliszy z niej, komenderuje atak na skupiony za wsia battalion rosyjski. Ulani przyjec ogniem zawracaja, general ich dopada i wola: Jezeli nie rozbijece, to poddajcie sie Moskale przed wami i za wami. Naprzod, za mnaj wiara!
Batalion rosyjski rozbity. Konarski ze strzelcami dopada i zdobywa dzialo.Chlapowski porywa strzelcow za soba i prowadzi na drugi battalion, stojacy pod lasem. Maciej Mielzynski rownoczesnie rozbija ulanow rosyjskich, bierze do newoli majora i 5 oficerow. Batalion sypie gradem kul, pada smiertelne trafiony Jakob Grotkowski, pedzi wiec ze swemi dwoma armatami Czetwertynski i granatami zasypuje battalion, ktory sie lamie i zachyna cofac bialowiezka droga, lech majuz na karku strzelcow, ktory prawodzieny osobiscie przez swego generala coraz bardziej nacieraja nie zwazajac na straty. Tuz przy boku Chlapowskiego pada ciezko raniony granatem jego adjutant Gustaw Potworowski. General posyla rozkaz Czetwertynskiemy, aby rozpochal ogien na ucekajacy przed batalionem tryn. To skutkuje, granaty lamia powozki, zabijaja konie pociagowe, droga ostatnego ratunku zawaliona, wtiedy dopier Moskale przywiedzeni do ostatecznosci po bohaterskiej obronie ratuja sie uciekami w las, ostawiajac w reku zwyciezcow jedna armate, 400 jehcow, 11 oficerow i 1000 karabinow.
Teraz puszcza stala otworena. Do zwyciezcow przylaczyl sie Ronke z 200 powstancami proszac by go koniecznie zabrano poniewaz Moskale pojmawszy kilku jego ludzi, zmuszali ich do zdradzania jego kryjowek, a tak niezawodnie dostal by sie w ich rece; Jana Schrotera natomiast, oraz innych partyzantow, pozostawil general w puszczy» [2, с. 37 - 38].
Перамога Хлапоўскага над рускім атрадам пад Гайнаўкаю мела вельмі важнае стратэгічнае значэнне. Акрамя таго, што Пушча вызвалялася ад царскіх войскаў, адкрываўся шлях польскім войскам на Літву. Да таго ж такая бліскучая перамога мела таксама вялікае маральнае значэнне. Яна значна ўзняла баявы дух паўстанцаў. Але на Літве Хлапоўскі пацярпеў паражэнне пры спробе ўзяць Вільню, і яго разбітыя войскі, ужо пад кіраўніцтвам генерала Дэмбінскага, вярталіся тым жа шляхам, праз Гайнаўку, у канцы ліпеня. Нідзе асабліва не затрымліваючыся, ратуючыся ад наступаючых рускіх, яны хутка выправіліся ў Царства Польскае. Так закончыліся баявыя дзеянні ў Белавежскай пушчы падчас паўстання 1831 г.
Пасля падаўлення паўстання 1831 года на тэрыторыі заходняга краю яшчэ доўгі час захоўвалася ваеннае становішча. Наступствам гэтага стала размяшчэнне вялікай колькасці войскау ў Гродзенскай губерні, на мяжы з Царствам Польскім. Невялікія армейскія аддзелы былі раскватараваныя па больш-менш буйных населеных пунктах - вёсках і мястэчках. Што такое жахі ваеннага пастою - для дарэформеннага селяніна не трэба было тлумачыць. Акрамя таго, што навакольныя жыхары павінны былі ўтрымліваць за свой кошт некалькі дзясяткаў чалавек, яны яшчэ цярпелі ўціск і здзекі ад вайсковага начальства і ад саміх салдатаў, бо, фактычна, самавольства вайскоўцаў было беспакараннае: яны не знаходзіліся пад юрысдыкцыяй цывільнай адміністрацыі, а вайсковае начальства глядзела на гэта скрозь пальцы.
2 жніўня 1832 года, калі ўпраўляючы маёнткам Дубіны графаў Ферзэнаў прыйшоў на палетак для таго, каб кіраваць працамі па ўборцы збожжа, ён убачыў зусім нечаканую для сябе карціну. На той частцы поля, дзе збожжа ўжо было прыбрана і на якую планавалася выпусціць гаспадарскую жывёлу, пасвілі сваіх коней некалькі дзясяткаў казакоў. Калі ўпраўляючы паспрабаваў выказаць свае прэтэнзіі іх камандзіру падпаручніку Сідорскаму, апошні пачаў яго абражаць і накінуўся на ўпраўляючага з кулакамі. Аканому нічога не заставалася, як адступіць. Затым казакі ўвогуле пусцілі сваіх коней на яшчэ няскошаныя сенажаці з канюшынай. Праз два дні, 4 жніўня, у Дубіны разам з Сідорскім прыехаў засядацель земскага суда Канюшэўскі. Відаць, яму якраз і было даручана раскватараванне войскаў у Пружанскім павеце. У адказ на скаргі ўпраўляючага на дзеянні казакоў ён заявіў апошняму, што «офицеру разрешено пасти лошадей где заблагорассудится» [3, л. 1]. 10 жніўня Канюшэўскі зноў прыехаў у Дубіны з загадам павятовага маршалка дваранства адвесці пад утрыманне коней казакоў луг. Упраўляючы папрасіў Канюшэўскага выбраць луг для коней самастойна. Тады Канюшэўскі выбраў тое самае поле, на якім пасвілі гаспадарскую жывёлу, і загадаў пад канвоем адпраўляць у Пружаны ўпраўляючага і пастухоў, калі яны надумаюць выгнаць на гэтае поле сваю жывёлу. Калі ўпраўляючы пачаў выказваць пратэст супраць такога рашэння, Канюшэўскі загадаў арыштаваць яго і пасадзіць пад аховай у хаце свяшчэнніка. Пры гэтым Сідорскі зноў спрабаваў з кулакамі накінуцца на ўпраўляючага. Пад арыштам аканом праседзеў цэлы дзень, з-за чаго адбыўся перапынак ва ўборцы збожжа - сяляне ў яго адсутнасць папросту не выйшлі на працу. Акрамя таго, упраўляючы закідаў Канюшэўскаму, што той настройваў сялянаў супраць яго. «Многие из них, и без того непокорные», пасля таго ўвогуле перасталі выконваць свае павіннасці. Сідорскі жа падчас пастою загадваў сялянам абавязкова прыносіць яму ежу з мясам, «коего у крестьян не имеется. Если же принесут без мяса, то просителям заливают глаза пищею». Акрамя таго, казакі для сваіх патрэбаў бралі ў сялянаў падводы. Дарэчы, Канюшэўскаму таксама закідалася, што ён браў сялянскія падводы для сябе і для сваёй жонкі, пры гэтым любіў хутка паездзіць - «жестоко загонял лошадей».
Засядацель у сваім рапарце намаляваў крыху іншую карціну. 2-гі эскадрон 6-га Маларасійскага казачага палка ў складзе 23 чалавек пад камандаваннем падпаручніка Сідорскага «был поставлен для наблюдения, дабы от границы Белостокской области бродяги не осмеливались входить в Беловежскую пущу» [3, л. 6]. Першапачаткова яго планавалася раскватараваць у маёнтку Скупава. Але там не знайшлося неабходных для коней пашаў. Таму эскадрон тэрмінова перанакіравалі ў Дубіны, не папярэдзіўшы пра гэта мясцовага аканома. Пакуль пісалася распараджэнне пра гэта ў Пружанскага маршалка дваранства, Канюшэўскі самастойна загадаў пусціць коней на фальварачныя палеткі, бо іх трэба было нечым карміць. 10 жніўня ўпраўляючы адмовіўся паказаць яму палетак, які ён выдзяляе пад утрыманне казацкіх коней, таму ён дазволіў Сідорскаму пасвіць іх на палетку, пакінутым пасля ўборкі збожжа, забараніўшы выпускаць туды гаспадарскую жывёлу. Тады «управляющий начал в азартном виде дерзко ругать казаков и офицера», і Канюшэўскаму нічога не засталося, як пасадзіць яго пад хатні арышт на адзін дзень. Засядацель цалкам адкідваў тое, што ён якім-небудзь чынам падбухторваў сялянаў супраць аканома. 5 верасня, калі казакі нарэшце пакідалі Дубіны, Сідорскі прасіў упраўляючага выдаць яму квітанцыі за пастой, каб пасля дзяржава кампенсавала страты. Але той не толькі адмовіўся, але і сялянам забараніў гэта рабіць. Канюшэўскі зноў вымушаны быў ехаць у Дубіны і, сабраўшы сялянскі сход, спытаў, ці ёсць якія-небудзь скаргі на казакоў. Сяляне не скардзіліся, а пасля выдалі неабходныя квітанцыі Сідорскаму. Канюшэўскі апраўдваўся, што падводы ў сялянаў браў толькі для справы, «никогда жестоко не гонял, а ехал как следует, по-хозяйски, под проезд для моей жены никогда ни одной даже лошади не брал».
Цяжка сказаць, на чыім баку - засядацеля ці аканома - тут была праўда, але відавочна, што пастой казакоў даставіў мала радасці жыхарам Дубінаў. Да таго ж, на гэтым усё не закончылася. Яшчэ праз шэсць гадоў, у 1838 годзе, графіня Ферзэн прасіла віленскага генерал-губернатара вызваліць Дубіны ад вайсковага пастою, «от стеснения коего жители доведены до такой крайности и бедности, что не только не в состоянии уплачивать подати, но даже лишены дневного пропитания» [4, л. 1]. Праўда, Пружанскі маршалак дваранства абвяргаў скаргі графіні, адзначаючы ў якасці аргументаў, што вайсковы пастой распаўсюджаны не толькі на маёнткі ў Белавежскай пушчы, але і ў суседнім Ваўкавыскім павеце, і што сяляне Дубінаў своечасова плацяць казённыя падаткі [4, л. 3]. На той час у Дубінах знаходзіўся ротны двор - спецыяльнае выдзеленае памяшканне ў сялянскай хаце, дзе пражываў камандзір роты і знаходзіліся зброя і абмундзіраванне. Акрамя таго, у Дубінах было раскватаравана каля 30 салдатаў. Павераны куратар над маёнткамі графа Ферзэна Антон Круповіч адзначаў, што «нередко ротный командир занимает и господский двор под свое помещение, а скопление солдат мешает экономическим распоряжениям и угрожает опасностью всему имуществу» [4, л. 19]. Ён прапаноўваў перанесці ротны двор у мястэчка Нараўка, дзе для гэтага мелася спецыяльна пабудаванае памяшканне, а салдатаў размеркаваць па іншых маёнтках. Вайсковы пастой у Дубінах закончыўся разам са скасаваннем ваеннага становішча ў заходнім краі.
У 1847 годзе ўладальнікі маёнтка Дубіны графы Ферзэны, відаць з цяжкага фінансавага становішча, вырашылі прадаць яго дзяржаве. На той момант уладальнікамі маёнтка лічыліся ўдава графа Карла Ферзэна Шарлота Еўстаф'еўна Ферзэн і два яе сыны: сапраўдны дзяржаўны дарадчык Павел Карлавіч Ферзэн і адстаўны калежскі рэгістратар Густаў Карлавіч Ферзэн, які на момант заключэння здзелкі аб продажы знаходзіўся ў Парыжы [5, л. 1]. Дубіны яны прадалі Міністэрству дзяржаўных маёмасцей разам з сваім маёнткам Пужыцы ў Брэсцкім павеце. Па дамоўленасці дзяржаўным ведамствам было заплачана па 105 рублёў за кожную рэвізскую душу, як таго і патрабавалі Ферзэны. Акрамя таго, былым уладальнікам пакінулі 8 асобаў дваравых сялянаў (з Дубінаў гэта былі Купрыян Кайло і дзеўка Пелагея Аляксееўна Грабенка), усіх авечак-мерыносаў і вінакурныя заводы, якія на той момант знаходзіліся ў маёнтках і не падлягалі выкупу. Мерыносаў уладальнікі павінны былі неадкладна вывезці з маёнткаў, а вінакурныя пабудовы ліквідаваць да 1 ліпеня 1848 года. Агульная сума здзелкі за два маёнткі склала 70 665 руб. Пры прыёме маёнтка ў дзяржаўную казну з сялянаў здымаліся ўсе нядоімкі, якія яны назапасілі, выплачваючы былым уладальнікам аброк, а таксама ўсе магчымыя штрафы, як прыкладам, за парубку панскіх лясоў [5, л. 27].
Як відаць, становішча жыхароў Дубінаў на момант перадачы маёнтка ў дзяржаўнае ведамства было не найлепшым. Неўраджаі сярэдзіны 40-х гадоў ХІХ ст., якія пракаціліся па ўсім заходнім краі Расійскай імперыі, не маглі не закрануць Пружанскі павет. У 1845 - 1846 гг., калі маёнткам валодалі яшчэ Ферзэны, дзяржава выдзеліла сялянам Дубінаў у якасці матэрыяльнай дапамогі 350 рублёў [5, л. 28]. У дадатак у 1844 годзе ў Дубінах згарэў млын, які пасля быў адбудаваны ў суседніх Навасадах.
Пры прыёме маёнтка ў казну ўзніклі пэўныя цяжкасці, бо Ферзэны, яшчэ да продажу маёнтка дзяржаве, заключылі арэндную дамову ажно да 1857 года з нейкім Кушалем. У выніку апошні зусім нечакана для дзяржаўных чыноўнікаў прадаставіў кантракт на валоданне Дубінамі. Пасля доўгіх перамоваў Кушалю было дазволена арандаваць Дубіны да 1851 года, да ўвядзення аброчнага становішча, з тым, каб ён выплачваў дзяржаве 3 тысячы арэндных рублёў у год [5, л. 115].
Адразу пасля продажу маёнтка Ферзэнамі дзяржаве ў Дубінах нічога не змянілася. Сяляне працягвалі выконваць тыя ж павіннасці, што і пры былых уладальніках, толькі на гэты раз на карысць памешчыка Кушаля. Толькі ў 1851 годзе, калі закончыўся кантракт апошняга, Дубіны перайшлі ў непасрэднае валоданне Гродзенскай палаце дзяржаўных маёмасцей. Землямерам Дзідрыхсонам была праведзена і складзена новая люстрацыя маёнтка. Па-першае, сяляне канчаткова пераводзіліся з паншчыны на пазямельны аброк, што, безумоўна, задавальняла сялянаў. Па-другое, быў праведзены новы перадзел зямлі паміж сялянскімі гаспадаркамі.
Аднак канчатковы варыянт люстрацыйнага праекта атрымаў невялікія змены. Міністэрства дзяржаўных маёмасцей у Пецярбургу, якое зацвярджала люстрацыю, высунула шэраг удакладненняў [5, л. 102]:
1. павялічыць аброк з участка да 8 руб. 1 1/3 кап., а з рэвізскай душы - да 2 руб. 51 кап., у выніку чаго прыбытак з маёнтка павінен скласці 1588 руб. 86 ½ кап. і павялічыцца супраць арэнднага на 7 %;
2. паменшыць грамадскую раллю і гэтую зямлю залічыць у лік вакантнай;
3. частку непрыдатных земляў 42,12 дзес. залічыць да леса і пакінуць пад запусценне;
4. 46,97 дзес. непрыдатных зямель пад дарогамі перамераць, таму што ў Міністэрства ўзніклі сумненні з прычыны такой вялікай колькасці дарог у маёнтку;
5. прыняць вышэйшыя замест ніжэйшых кошты за чвэрць збожжа па 1 руб. 80 кап. і за пуд сена лугавога - 6 кап., балотнага - 4 кап.
Відавочна, што чыноўнікі ў Пецярбургу, седзячы на месцы, хацелі «выціснуць» як мага больш грошай з дзяржаўных уладанняў, не лічачыся з мясцовымі абставінамі і са становішчам у гэтых маёнтках. Пытанне сялянскага дабрабыту іх хвалявала мала. Іншая справа - мясцовыя дзяржаўныя чыноўнікі - землямеры, люстратары і г.д. Выязджаючы на месца правядзення люстрацыі, яны не маглі не заўважаць сялянскай беднасці, таму часам у змаганні «сяляне-дзяржава» прымалі першы бок, дабіваючыся хоць якіх-небудзь саступак на іх карысць. Таму не выглядае дзіўным, што Гродзенская палата дзяржаўных маёмасцей павяла барацьбу з Міністэрствам за першы пункт паправак у люстрацыю. І землямер, і люстратар у сваіх справаздачах у Міністэрства выказаліся, што павелічэнне аброка будзе «непасільнаю ношаю» для сялянскіх гаспадарак і прывядзе іх у «зусім гаротны стан» [5, л. 104, 107]. Адносна іншых паправак было зазначана [5, л. 152]:
1. грамадская ралля паменшана;
2. прынятая вышэйшая мера кошту;
3. непрыдатныя землі немагчыма звярнуць пад лес, таму што «знаходзяцца ў раздробленых частках сярод сялянскіх надзелаў і зусім не прымыкаюць да лесу»;
4. «дарог лішніх у маёнтку не маецца, таму пакінуць іх колькасць без зменаў, шырыня іх складае 576 кв. сажняў».
У выніку Міністэрству нічога не заставалася як прыняць умовы Гродзенскай палаты [5, л. 157].
Ці выйгралі сяляне Дубінаў ад новай люстрацыі? Безумоўна, што перавод з паншчыны на аброк быў для іх карысны. Цяпер цалкам можна было працаваць на сваёй уласнай гаспадарцы, не адцягваючы ўвагу на памешчыцкія землі, як раней. Таму прыбытковасць гаспадарак павінна была павялічыцца. Але вось ад перадзелу зямлі сяляне, як выглядае, чакалі большага. Жыхары Дубінаў скардзіліся, што землямер Дзідрыхсон надзяліў на кожнага гаспадара па 9 дзес. ворыўнай і па 1 дзес. сенакоснай зямлі (ёсць сведчанні чыноўнікаў, што жыхары Навасадаў увогуле атрымалі толькі па 0,2 дзес. сенакосаў на двор [5, л. 52], «пры гэтым зямлю аддаў самую пясчаную, што нават зарабіць нельга і жыць няма за што, а сенакосныя лугі перададзены самыя кепскія, якія ніхто ніколі не касіў, і не памятаюць нават, каб хто-небудзь іх калі касіў». Зямля, якую сяляне раней выкарыстоўвалі, была перададзена часткова свяшчэнніку Якаву Паўловічу, а часткова пакінутая пад ферму. Сяляне прасілі вярнуць ім старую зямлю, надзяліць іх больш за 9 дзес. ворыва і памяняць сенакосы, свяшчэнніку пакінуць старую зямлю, а тую, якая планавалася пад ферму, аддаць ім у аброчнае карыстанне. Больш за тое, яны патрабавалі нават зняць ураджай азімых 1850 - 1851 гг. арандатара Кушаля, быццам гэта не яго хлеб, а пасаджаны сялянскім насеннем [5, л. 104].
Самым вострым стала пытанне сенакосаў. Дубіны знаходзіліся пасярод Белавежскай пушчы. І калі якасць ворыўных земляў пакідала жадаць лепшага, то сенакосы ўвогуле былі дрэннай якасці, дробныя і раскіданыя па розных кварталах лесу. Акрамя таго, сялянскія землі амаль з усіх бакоў былі абкружаныя землямі Белавежскага ўдзельнага ведамства і Пружанскага лясніцтва. Гэта быў значны фактар, які на працягу ўсяго ХІХ ст. вызначаў адносіны паміж жыхарамі Дубінаў і дзяржавай. Бо землі, якімі хацелі валодаць сяляне, у пераважнасці былі добрымі сенакосамі, належалі менавіта лясному ведамству. А апошняе зусім не жадала страчваць свае землі. Таму барацьба сялянаў за паляпшэнне свайго становішча праз надзяленне хоць бы лепшымі сенакосамі цягнулася не адно дзесяцігоддзе.
Гродзенская палата праз Міністэрства дзяржаўных маёмасцей дабілася, каб Белавежскае ўдзельнае ведамства выдзеліла са складу сваіх земляў для жыхароў Дубінаў 160 дзес. сенакосаў, што павінна было павялічыць сярэдні надзел сенакосу на двор да 1,5 дзес. і хоць крыху палепшыць становішча гаспадароў. Праўда, непасрэдна сялянам было перададзена толькі 120 дзес. Астатнія сенакосы адышлі Дубінскай праваслаўнай царкве [5, л. 117]. Аднак сенакосы гэтыя знаходзіліся ва ўрочышчах Дзярліч-балота, Кабыліная Шэя, Лютоўня, Чарлёнка, Катова, Стары Брод і Шацкае, былі дрэннай якасці і размешчаны далёка адно ад аднаго, таму сяляне Дубінаў прасілі памяняць іх на агульны масіў сенакосаў ва ўрочышчы Лютоўня [5, л. 131].
23 лютага 1859 года сялянам Навасадаў былі замененыя сенакосы, як яны таго прасілі яшчэ ад 1857 года ў сувязі з іх раскіданасцю і цалкам дрэннай якасцю ва ўрочышчах Чарлёнка, Вялікія Груды, Дзерліч-балота, Кабыліная Шэя і Катова ў колькасці 51,98 дзес. на аналагічныя ва ўрочышчы Баршчова. Цяпер на адзін двор прыходзілася ад 0,56 да 1,13 дзес. сенакосаў [6, л. 15]. Аднак сяляне, атрымаўшы сенакосы ва ўрочышчы Баршчова, сталі дабівацца, каб ім таксама пакінулі сенакосы ва ўрочышчах Катова і Вялікія Груды, дзе яны, як відаць, былі нядрэннай якасці, бо сяляне Дубінаў таксама намагаліся атрымаць сенакосы ва ўрочышчы Катова замест сваіх сенакосаў на Дзерліч-балоце. Спецыяльная камісія пацвердзіла дрэнную якасць сенакосаў на Дзерліч-балоце, адзначыўшы, што сярэдні памер сенакосаў на двор не перавышае 1,5 дзес. у Дубінах, што вельмі мала для сялянскай гаспадаркі [6, л. 18]. Камісія пастанавіла ўзамен сенакосаў на Дзерліч-балоце выдзеліць сялянам Дубінаў 126,5 дзес. Але ад 42,19 дзес. сяляне адмовіліся, таму што гэтыя землі знаходзіліся занадта далёка - «над ракою Нараўкаю» [6, л. 19]. Пазней тыя землі былі далучаныя да маёнтка Белавеж. Цікава, што ў першую чаргу правам надзялення сенакосамі карысталіся агароднікі, бабылі і кутнікі. Гэтыя меры крыху зменшылі напружанасць, але пытанне як пракарміць хатнюю жывёлу на тыя нешматлікія кавалкі сенакосаў, па-ранейшаму заставалася надзённым для жыхароў Дубінаў.
На рубяжы 50 - 60-х гг. ХІХ ст. у дзяржаўнай вёсцы адбываліся значныя змены. Урад, занепакоены нізкай рэнтабельнасцю казённых зямель, шукаў новыя шляхі для павелічэння прыбыткаў. Адной з мер, якая, на думку царскіх чыноўнікаў, павінна была палепшыць становішча ў дзяржаўных землеўладаннях, бачылася рэарганізацыя фермаў з наступнай іх перадачай у арэнду. Фермы ствараліся па вобразу былых фальваркаў, якія былі ліквідаваныя ў дзяржаўнай вёсцы па рэформе графа Кісялёва ў 40-я гады ХІХ ст. Землі пад ферму набіраліся з ліку запасных і вакантных, якія пуставалі, таксама ліквідавалася грамадская ралля. А там, дзе гэтага не хапала, зямлю забіралі ў сялянаў. Таму можна пагадзіцца з меркаваннямі гісторыкаў, якія называюць стварэнне фермаў «контррэформамі» [7, с. 99 - 100]. У развіцці аграрных адносін гэта сапраўды быў крок назад. Але дзяржаўных чыноўнікаў і перш за ўсё міністра дзяржаўных маёмасцей М.М. Мураўёва хвалявала больш напоўненасць казны грашыма, чым становішча сялянаў.
Для арганізацыі фермаў у 1859 годзе была праведзена паверачная люстрацыя маёнткаў. Аналіз дакументаў гэтай люстрацыі дае магчымасць прасачыць змены, якія адбыліся ў Дубінах пасля першай люстрацыі.
Такім чынам, люстрацыя 1859 года зафіксавала ў Дубінах [8, л. 1 - 2]:
· зямлі, прыдатнай для земляробства - 1521,66 дзесяціны;
· пад аброчнымі артыкуламі - 1,64 дзес.;
· непрыдатнай - 104,91 дзес.;
· пад лесам - 68,65 дзес.;
· царкоўнай - 113,2 дзес.
З ліку прыдатных зямель:
· у сялян - 1280,33 дзес.;
· у «старонніх» людзей - 14 дзес.;
· запасной - 197,33 дзес. (3 з паловай запасныя ўчасткі і агарод пры вёсцы Навасады - 38,75 дзес., вольная зямля пры былым фальварку Дубіны - 118,33 дзес. і агарод у Навасадах, які застаўся пасля выбылага селяніна ў палову дзесяціны);
· пад грамадскай раллёю - 30 дзес.
Як бачна, колькасць апрацоўваемых сялянамі зямель павялічылася прыкладна на 127 дзес. Гэтымі «лішнімі» дзесяцінамі былі ўсё тыя ж сенакосы, перададзеныя ўдзельным ведамствам. Частка з іх была аднесеная да ліку непрыдатных земляў, што яшчэ раз сведчыць пра іх дрэнную якасць.
Колькасць сялянскіх двароў у дзвюх вёсках у 1859 г. зменшылася ў параўнанні з папярэдняй люстрацыяй і склала 93, як зменшылася і колькасць рэвізскіх душ мужчынскага полу - 302 чалавекі супраць 340 у 1851 годзе. Сюды трэба таксама дадаць 5 двароў «старонніх людзей» і 3 двары агароднікаў, у якіх налічвалася 7 душ мужчынскага полу [8, л. 3 - 4]. Пад «староннімі людзьмі» часцей за ўсё выступалі адстаўныя салдаты, якія пасля 25 гадоў службы вярталіся ў родную вёску. Дзяржава забяспечвала іх зямельным надзелам (звычайна агародным), за які яны грошай не плацілі. Фармальна яны знаходзіліся па-за сялянскай абшчынай, таму ў перапісах і люстрацыях фігуравалі асобна. Але нават калі дадаць агароднікаў і адстаўных салдатаў, усё роўна колькасць двароў у маёнтку будзе значна меншай, чым у 1851 годзе. Тут няма ніякай мясцовай анамаліі. 50-я гады ХІХ ст. адзначаюцца агульным дэмаграфічным спадам у Гродзенскай губерні, як і ў астатніх губернях рэгіёну [9, с. 48], што было выклікана дзвюма прычынамі: частымі неўраджаямі і, галоўнае, Крымскай вайною, якая забірала з вёсак рэкрутаў і харчаванне для арміі, у выніку пагаршаючы і без таго не найлепшае становішча сялян.
Вынікам скарачэння колькасці насельніцтва стала змяншэнне колькасці хатняй жывёлы, якую ўтрымлівалі сяляне. У 1859 г. у гаспадароў налічвалася 261 галава рабочай жывёлы, 248 галоў буйной жывёлы і 517 дробнай [8, л. 5]. Параўнанне з люстрацыяй 1851 г. дазваляе адзначыць невялікі рост першых дзвюх і велізарнае змяншэнне апошняй лічбы - ажно на 442 галавы.
Люстрацыя засведчыла, што сяляне ніякімі іншымі хатнімі промысламі не займаюцца, і ацаніла іх становішча як пасрэднае. Гэтае меркаванне пацвярджаюць наступныя лічбы. З моманту пераводу іх на аброчнае становішча ў 1851 годзе сяляне ўжо паспелі нарабіць нядоімак на суму 122 рублі 76 капеек. У вясковым магазіне па стану на 1 чэрвеня 1859 г. налічвалася азімага і яравога жыта 191 24/64 чвэрцей, а ў ссудзе - 561 35/64 чвэрцей і нядоімка - 200 25/64 чвэрцей. Сяляне Дубінаў сеялі ў асноўным збожжа і толькі невялікую колькасць пшаніцы, а з ярыны - ячмень, авёс, гарох і грэчку. Асобнаю заўвагаю пазначана, што землі кепска ўгноены, сяляне ў стане ўгнойваць толькі агародныя землі [8, л. 6 - 7].
Люстрацыя зафіксавала таксама ў маёнтку дзве карчмы і фруктовы сад.
Паверачная камісія пастанавіла стварыць ферму Дубіны за кошт свабоднай зямлі ў фальварку (118,33 дзес.) і грамадскага засеўку (30 дзес.). Запасныя ўчасткі пры Навасадах (38,75 дзес.) залічваліся ў надзел сялянам, якія на той момант валодалі імі. Запасныя агароды пакідаліся для будучых адстаўных салдат (стандартны памер агарода ў той час складаў палову дзесяціны) [8, л. 11].
Як бачна з класіфікацыі, землі фальварка не вызначаліся высокай ураджайнасцю. У сялян Дубінаў знаходзілася 31 дзесяціна сядзібнай зямлі. Ворыўных земляў налічвалася: 97,5 дзес. пасрэднай ІІ ступені (яна давала прыбытку 163 фунта збожжа), па 195 дзес. пасрэднай ІІІ ступені (136 фунтаў) і худой І ступені (89 фунтаў), 97,5 дзес. худой ІІ ступені (67 фунтаў). Мурожныя сенажаці (пасрэдныя - 60 пудоў сена з 1 дзесяціны) налічвалі 65,65 дзес., балотныя (пасрэдныя - 60 пудоў) - 14,3 дзес., балотныя-худыя (30 пудоў) - 17,55 дзес., пашы - 70,61 дзес. [8, л. 8].
У Навасадах у сялян было 22 дзесяціны сядзібнай зямлі, ворыўнай - 69 дзес. пасрэднай ІІ ступені, па 138 дзес. пасрэднай ІІІ ступені і худой І ступені, 69 дзес. худой ІІ ступені. Сенажацяў мурожных пасрэдных 17,02 дзес., мурожных худых (30 пудоў сена з 1 дзесяціны) - 29,44 дзес., балотных пасрэдных - 10,12 дзес., балотных худых - 12,42 дес., пашы - 34,22 дзес. [8, л. 9].
Ферма Дубіны налічвала 7,36 дзес. сядзібнай зямлі, ворыўнай - 37,5 дзес. пасрэднай ІІ ступені і па 18,75 дзес. пасрэднай ІІІ ступені і худой І ступені; 13,34 пасрэдных мурожных сенажацяў і 22,63 дзес. пашы. Ворыўныя землі грамадскай засеўкі былі размеркаваныя камісіяй па 10 дзес. паміж пасрэднай ІІ і ІІІ ступені і худой І ступені [8, л. 10].
Паверка 1859 года крыху падбавіла сялянам зямлі - 42 з паловай дзесяціны - так, што сярэдні памер надзела на душу павялічыўся ў параўнанні з 1851 годам на 0,57 дзес. і склаў 4,31 дзес. Трэба адзначыць, што гэтая лічба атрымалася не толькі ў выніку павелічэння надзелаў, але і ад агульнага скарачэння насельніцтва маёнтка. Паверачная камісія таксама павялічыла сялянам зямельны аброк. Цяпер ён складаў 1213 рублёў 72 капейкі з усіх сялян (з адной рэвізскай душы планавалася збіраць па 3 рублі 95 капеек у год). Агульны прыбытак ад маёнтка (сялянскі зямельны аброк + прыбытак ад фермы) павінен быў скласці 1884 рублі 12 капеек [8, л. 12].
Аднак камісія пастанавіла, што «існуючы зямельны аброк пры недастатковым угнаенні зямлі неабходна прызнаць абцяжарваючым для сялян», і таму зменшыла яго на 20 % на 3 гады. Па гэтай прычыне рэальны аброк склаў 3 рублі 16 капеек, а чысты прыбытак з маёнтка - 1641 рубель 38 капеек [8, л. 13].
Як бачна, нягледзячы на рэарганізацыю маёнтка і стварэнне фермы, цяжар падаткаў на сялян не толькі не зменшыўся, але нават павялічыўся. Зямельны аброк па-ранейшаму складаў ільвіную долю прыбыткаў казённага маёнтка. Самае цікавае, што з астатняй сумы самы вялікі прыбытак прыносілі корчмы ў Дубінах і Навасадах - 469 рублёў, да якіх прымыкаў дубінаўскі фруктовы сад (6 рублёў 50 капеек у год). А новаўтвораная ферма павінна была даваць толькі 130 рублёў 35 капеек. Рэшта сумы размяркоўвалася паміж аброкам з адстаўных салдатаў, запасных зямель і 10 бабылёў. Камісія спрабавала прымусіць сялян Дубінаў і Навасадаў выдзеліць бабылям частку сваіх зямель, каб тыя займелі ўласныя ўчасткі, але сяляне наадрэз адмовіліся рабіць гэта [8, л. 12].
Пад ферму былі вызначаныя дом, гумно, склеп, свіран, хлеў, стайня. Паверка таксама вызначыла новую павіннасць на асушэнне палёў і сенажацяў па 5 дзён з цяглага двара ў год. Цікавай выглядае прапанова камісіі падзяліць землі маёнтка на пэўную колькасць надзелаў для сялянскіх сем'яў («асабнякоў») і згодна з гэтым правесці каланіяльную перабудову вёсак на працягу наступных 12 гадоў [8, л. 15]. Фактычна прапановай прадугледжвалася рассяленне вёскі па невялікіх калоніях з мэтай стварэння ўстойлівых аднаасобніцкіх сялянскіх гаспадарак, г. зн. тое, што пачалося ў дзяржаўнай вёсцы ў другой палове ХІХ ст. Прапанова камісіі значна апярэджвала свой час, аднак у гэтым няма нічога дзіўнага. Царскія чыноўнікі разумелі неабходнасць рэфармавання казённага землеўладання і паступова прыходзілі да думкі аб непазбежнасці надзялення сялян зямлёю ў той ці іншай форме дзеля таго, каб захаваць само землеўладанне.
The article is devoted to the history of Dubiny-Novosady district in the first half of the 19 th century. The research is held within the local history which helps understand global historic processes it the period. Dubiny and Novosady villages are situated in the west of Belavezhskaya Pushcha, on the territory of the former Grodno region. In the first half of the 19 th century they beonged to the count Ferzens. In 1847 the owners sold the estate to the state. The author of the article studies the peasant landowning and the everyday life of the villagers on the basis on the files.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродне (НГАБ у г. Гродне). - Ф. 1. - Воп. 11. - Спр. 402.
2. Chlapowski, D. Wojna na Litwie w roku 1831 / D. Chlapowski. - Parys, 1833.
3. НГАБ у г. Гродне. - Ф. 1. - Воп. 10. - Спр. 183.
4. НГАБ у г. Гродне. - Ф. 1. - Воп. 4. - Спр. 858.
5. НГАБ у г. Гродне. - Ф. 31. - Воп. 2. - Спр. 663.
6. НГАБ у г. Гродне. - Ф. 31. - Воп. 2. - Спр. 2568.
7. Гісторыя сялянства Беларусі. Т. 2: Ад рэформы 1861 г. да сакавіка 1917 г. / пад рэд. В.П. Панюціча. - Мінск: Бел. навука, 2002.
8. НГАБ у г. Гродне. - Ф. 31. - Воп. 2. - Спр. 1880.
9. Улащик, Н.Н. Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной Белоруссии / Н.Н. Улащик. - М.: Наука, 1965.
Навуковы кіраўнік - Г.М. Семянчук , кандыдат гістарычных навук, дацэнт.
УДК 728.6 (476) + 947.6
С.Л. Раманаў
(Гродна, ГрДУ імя Янкі Купалы)
АРХІТЭКТУРА І ТАПАГРАФІЯ МЯСТЭЧКА СВІСЛАЧ У ХІХ ст.
Статья посвящена проблеме изучения архитектуры и топографии местечка Свислочь в XIX веке. Исследование включает в себя вопросы планировки гражданского и культового строительства, внешнего архитектурного облика и внутреннего интерьера зданий местечка Свислочь. В работе описываются и анализируются процессы создания и функционирования уличной сетки в ракурсе исторического развития местечка конца XVIII - XIX вв. Исследование имеет большое значение в рамках изучения культурной проблематики местечек Гродненщины.
Звяртаючыся да праблемы вывучэння матэрыяльнай культуры мястэчак Беларусі ў ХІХ ст., патрэбна дакладна ўяўляць сабе становішча і спецыфіку яе развіцця на канкрэтным лакальным узроўні. Асабліва шмат даследчыку можа падказаць архітэктура, якая не толькі адлюстроўвала знешняе аблічча мястэчка, але і сведчыла аб яго пэўнай культурна-цывілізацыйнай прыналежнасці.
Разгляд пытанняў, прысвечаных знешняму архітэктурнаму выгляду Свіслачы ў ХІХ ст., лагічна было б пачаць з вывучэння працэсаў складвання тапаграфічнай сеткі мястэчка ў ХVI - XVIII стст. Аднак такі падыход наўрад ці будзе магчымым і мэтазгодным, паколькі дадзены перыяд пакінуў па сабе надзвычай няшмат крыніц. Другая праблема, якая не дазваляе пайсці такім шляхам даследавання, заключаецца ў тым, што ў 1782 г. мястэчка Свіслач было цалкам перабудавана яго ўладальнікам В. Тышкевічам [12, с. 28]. Такі значны паварот у развіцці тапаграфічнай структуры паселішча быў выкліканы шматлікімі зменамі ў эканамічным і палітычным жыцці Рэчы Паспалітай у другой палове XVIII ст. Інтэнсіфікацыя гандлёвых і вытворчых сувязяў, колькасны і якасны рост местачковага рамяства, а таксама пераарыентацыя яго на рынак адпаведным чынам паўплывалі на планіровачнае развіццё мястэчак, многія з якіх набываюць дастаткова развітую плошчава-вулічную структуру. Мястэчкі Беларусі, такім чынам, паступова страчвалі сваю сярэднявечную аднатыпнасць. На прыкладзе Свіслачы гэтая новая рыса праявілася праз замену паўхаатычнага радыяльнага прынцыпа забудовы на квартальны прынцып.
Пасля перабудовы мястэчка Тышкевічам у 1782 г. планіровачная структура Свіслачы адпавядала гатычнаму стылю: у забудове пераважаў лінейны характар, вуліцы прымыкалі да плошчы па датычнай і сыходзіліся да рагоў рынка такім чынам, што працягам аднаго з бакоў вуліцы з'яўлялася адна з ліній забудовы рынку [11, c. 313]. Вулічная сетка мястэчка мела магістральны характар і несла ў сваіх элементах семантыку геаграфічных напрамкаў. Цэнтральнае месца ў паселішчы займала плошча, вядомая таксама як Рынак або Гімназічны пляц. Акрэсленне «Гімназічны пляц» фактычна датычылася ўсёй плошчы, але магло таксама выкарыстоўвацца як азначэнне толькі заходняй яе часткі, прылягаючай да гімназічнага ансамбля.
Цікавым выглядае архітэктурнае аблічча мястэчка ў мемуарах сучасніка тых падзей Леана Патоцкага. «Хто добра натросся і не раз выкуліўся на самых горшых дарогах у нашым краі, хто пазнаёміўся з мясцінамі, дзе развальваюцца дамы, якія так мала розняцца ад мужыцкіх халупаў, хто ў жыдоўскіх корчмах паспытаў холаду, голаду, бруду і невыгоды, той будзе вельмі здзіўлены, апынуўшыся на Свіслацкай зямлі. А едучы па роўным гасцінцы, абсаджаным дрэвамі, забяспечаным бар'ерамі, і ўязджаючы ў акуратна і прыгожа збудаваны горад, які ўтрымліваюць чыста і ахайна, забудзе на хвіліну, што знаходзіцца ў Польшчы, і перанясецца ў думках на берагі Эльбы або Рэйна, калі, вандруючы, неаднаразова паўтараў, уздыхнуўшы: «Чаму ў нас не так, як тут ?..»… Вінцэнт Тышкевіч атрымаў Свіслач ад бацькі. Малы, бясформенны і брудны гарадок перабудаваў нанова, заклаў галандскага кшталту парк, перарэзаў яго каналамі і заснаваў вялікі заасад. Застаўся толькі стары драўляны палац, адзіная пасля Крышпінаў спадчына, і старэйшыя за яго ліпы, што, як кажуць, памятаюць лепшыя часы. У самай сярэдзіне горада быў квадратны рынак, аздоблены спічастаю пірамідаю, што завяршалася доўгім пазалочаным шпілем. Вялі да яго з чатырох бакоў шырокія, пад шнур выцягнутыя вуліцы, забудаваныя ладнымі дамамі, пакрытымі гонтай, - Гродзенская, Рудаўская, Мсцібаўская, Брэсцкая і Варшаўская [8, c. 26]. Вуліца гродзенская і рынак заселены былі жыдамі, Варшаўская - татарамі, якія займаліся вырабам скураў, па іншых размяшчаліся студэнты, што хадзілі ў школы. У самым цэнтры рынку, паміж вуліцамі Мсцібаўскай і Рудаўскай, узносіўся вялікі прамавугольны гмах, вымураваны з каменя, з 48 склепамі або крамамі, прызначанымі для вальнага кірмашу, які штогод прыпадаў на жнівень. За крамамі - маленькая грэка-ўніяцкая царква. На самым рынку пяць пастаялых двароў: пад Арлом, Аленем, Валом, Аднарожцам і Лебедзем. У адным рагу аптэка, у другім - кафенгаўз або шынок, салідны, з більярдам, для забавы прыезджых. Насупраць кафенгаўза распасціраўся вялікі пляц, на левым яго баку - драўляны парафіяльны касцёл з гадзіннікаваю вежаю. За ім гімназічныя гмахі, вымураваныя пасля смерці рэферэндарыя. На правым баку тэатр з маскараднай залаю, жыллё Яцка Крусіньскага, дырэктара гімназіі, пасля - стайні і вазоўні. За імі парк, які называлі публічным, з гушкалкамі, каруселлю і цірам. Ад самага канца пляцу, паміж палацавым садам і звярынцам, у якім трымалі да ста ланяў і больш за дзясятак аленяў, да двара вяла алея, абсаджаная алешынай. Парк пачынаўся ад квадратнага ставу з акруглай выспай пасярэдзіне. Ён меў плошчу каля дзясятка марагоў. Ад яго ішло адгалінаванне да звярынца, праз якое трэба было праязджаць па развадным мосце. Далей рос бярозавы гаёк з абстрыжанымі верхавінамі дрэваў, каб відаць быў горад. За гайком - парк для шпацыру з стрыжанымі радамі і розных формаў заломамі, якія стваралі натуральныя ці праўдзівей ненатуральныя, бо зробленыя нажніцамі і майстэрствам, салоны, і кожны з іх з 4 кабінетамі па кутах. Парк той з пакалечанымі дрэвамі, пакрыты муравою, але без кветак, перарэзаны каналамі, што злучаліся з галоўным ставам, абдымалі сваімі рукамі дзве вуліцы старасвецкіх ліпаў, якія быццам літасціва глядзелі на гэта карлікавае пакаленне. Парк канчаўся драўляным будынкам, у якім размяшчалася аранжарэя і было некалькі пакояў для гасцей. Недалёка адсюль, над самым краем вады, узносілася цудоўная мураваная альтанка. Палацавы дзядзінец атачалі штыхеты, мураваныя ў ступы. Не даязджаючы яго - адміністрацыйны дом. Побач ішла дарога да гаспадарчых забудоваў. Сам палац стаяў бокам да парку. Некалькі аграмадных ліпаў аздаблялі яго дзядзінец. З тылу - велізарныя палі, якія не ахопіш вокам, аднастайнасць якіх перарываў у далечыні невялікі лісцевы лясок, які называлі Вішнеўцам. Пры ўездзе ў горад з кожнага боку - каменная брама, зверху скляпеністая, без варотаў, ці хутчэй праём для ўваходу. Ці не было гэта жаданнем адкрытага і гасціннага сэрца мясцовага ўладальніка, які кожнаму быў рад, кожнага прымаў аднолькава дабразычліва [8, с. 28]?
З успамінаў Патоцкага вынікае, што ў мястэчку мелася некалькі цэнтральных вуліц, якія сыходзіліся на Гімназічным пляцы. Дамінантай гэтай плошчы быў вялікі мураваны слуп пірамідальнай формы, атынкаваны набела і ўпрыгожаны пазалочаным шпілем. Вуліца Гродзенская адыходзіла ад плошчы ў паўночным напрамку і скончвалася прылягаючым да яе гарадскім некропалем. Першыя могілкі, якія былі закладзены пры гэтай вуліцы ў 1782 г., былі каталіцкімі, а пазней знаходзіліся ў сумесным карыстанні католікаў і праваслаўных. Гэты некропаль атрымаў наратыўную назву «Старыя могілкі». 10 кастрычніка 1898 г. у канцы вуліцы Гродзенскай свіслацкім ксяндзом Канстанцінам Косцяй былі асвечаны новыя каталіцкія могілкі. Абодва некропалі функцыянуюць да сённяшняга часу [3, c. 284]. У 1805 г. на Старых могілках была збудавана і асвечана ксяндзом Канстанцінам Лапінскім невялікая капліца. Святыня ўяўляла сабою выкладзены цэглаю прамавугольны будынак з паўкруглым заканчэннем тыльнай, верагодна, алтарнай сцяны. Накрытае драўлянаю столлю памяшканне асвятлялася трыма невялікімі паўкруглымі вокнамі-вітражамі. Фундамент быў часткова каменным, часткова цагляным. Дах пакрываўся дахоўкаю і меў на фасадзе жалезны крыж. Верагодна, капліца першапачаткова праектавалася як пахавальная крыпта, паколькі пад ёю знаходзіўся даступны з вуліцы склеп з шэрагам зацягнутых кратамі ваконцаў. У 1828 г. у крыпце быў пахаваны прах Юзэфы з Салагубаў Тышкевіч - апошняй жонкі ўладальніка мястэчка Т. Тышкевіча, маці вядомага мемуарыста Л. Патоцкага. У 1834 г. стак капліцы акрэсліваўся як «добры». Верагодна, што падобны стан капліцы захоўваўся на працягу ўсяго ХІХ ст., паколькі нават на выяве капліцы з 30-х гг. ХХ ст., аўтарства В. Карпызы, святыня захавала свой аўтэнтычны выгляд.
Пад прамым вуглом да вуліцы Гродзенскай ад плошчы ў заходнім напрамку адыходзіла вуліца Варшаўская. Яшчэ ў пачатку ХІХ ст. на гэтай вуліцы жылі татары, якія займаліся гарбарным рамяством [8, c. 26]. Аднак традыцыйна сектар местачковай забудовы паміж вуліцамі Гродзенскай і Варшаўскай лічыўся яўрэйскім раёнам. Нягледзячы на тое, што ў Расійскай імперыі не інавала якіх-небудзь спецыяльных абмежаванняў для рассялення яўрэяў у межах горада ці мястэчка, яны сяліліся пераважна кампактна асобнай вуліцай ці цэлым гета. У гэтым сектары, побач з жылой забудовай, размяшчаўся т. зв. «сінагагальны дворык», які на пачатку ХІХ ст. меў 1 сінагогу і 3 малітоўныя дамы [10, c. 50], а на канец ХІХ ст. складаўся з 1 мураванай і 2 драўляных сінагог. Тут існавала сапраўдная сетка тагачаснай яўрэйскай інфраструктуры: шэраг крамаў, 3 талмуд-торы і 2 хедэры, бальніца, лазня і г.д.
Паралельна вуліцы Варшаўскай цягнулася вуліца Дворная. Яна вяла ад Гімназічнага пляца непасрэдна да палаца Тышкевічаў. Па сутнасці, гэта была вялікая алея, абсаджаная алешынамі. Па баках знаходзіліся будынкі пераважна грамадскага прызначэння (гімназія, тэатр, стайні, вазоўні), якія паступова пераходзілі ў жылую забудову. Дворная таксама размяжоўвала парк са звярынцам, трапіць у які магчыма было па спецыяльным развадным мосце. Спецыяльны будынак для тэатра быў узведзены ў пачатку 1800-х гг. Ён уяўляў сабой аднапавярховае драўлянае збудаванне пад гонтавым дахам. У ім знаходзілася вялікая тэатральная (212 кв. м) і дзве танцавальныя залы (па 83,5 кв. м), чатыры артыстычныя прыбіральні, агульная прыхожая, кухня. Будынак праіснаваў да 20-х гг. ХХ ст. Сваю непасрэдную функцыю будынак выконваў толькі падчас штогадовых кірмашоў [15, c. 16]. Даследаванню праблемы пабудовы тут мураванага гімназічнага комплекса прысвяцілі свае артыкулы К. Квітніцкая і І. Трусаў. Гімназічны комплекс, складаючыся з чатырох корпусаў, быў збудаваны ў 1821 - 1828 гг. І. Трусаў называе ў якасці галоўнага архітэктара Я. Шантара [13, c. 94 - 95], а К. Квітніцкая схіляецца да думкі, што аўтарам праекта мог быць К. Падчашынскі [5, c. 82 - 94]. Мураваны будынак гімназіі знаходзіўся насупраць будынку тэатра.
Вуліца Брэсцкая была шырэйшая за астатнія і ўяўляла сабою працяг Гродзенскай вуліцы ў паўднёвым напрамку. Гэтую вуліцу на адным са сваіх малюнкаў адлюстраваў Напалеон Орда ў 1868 г. Гэты ж мастак захаваў для нас надзвычай прыгожую і шырокавядомую па паштоўках міжваеннай Польшчы выяву касцёла Святой Тройцы ў Свіслачы. Першая згадка каталіцкага храма ў Свіслачы датычыцца XV ст. [2, с. 38]. Касцёл знаходзіўся на перасячэнні вуліц Дворнай і Брэсцкай. Адразу за касцёлам, у бок вуліцы Дворнай, знаходзілася высокая вежа званніцы; за званніцай - гімназічныя гмахі. А. Мялешка піша, што даўжыня будынка складала 27 метраў, а шырыня - 13. Над ім узвышалася высокая вежа, на якой яшчэ ў пачатку ХІХ ст. стаяў вежавы гадзіннік, а ў 12 гадзін дня паліла гармата [7, c. 169]. Даследчыца В. Князева падае, што ў пачатку ХІХ ст. вакол касцёла знаходзіліся агароджаныя плотам могілкі [6, c. 174]. Дакументы сапраўды пацвярджаюць гэты факт і падаюць, што касцёльны некропаль меў форму ромба. Дэтальнае даследаванне гісторыі і мастацкай праблематыкі гэтага касцёла правёў М. Зглінскі [3].
Акрамя панарамнай выявы Брэсцкай вуліцы, у Орды ёсць таксама малюнкі асобных яе будынкаў, як, напрыклад, яго ілюстрацыя «Дом Гоферта ў Свіслачы». Вуліца Брэсцкая заканчвалася дзвюма уязнымі брамамі і невялікай драўлянай капліцай Анёлаў Ахоўнікаў паміж іх. У ёй некалькі разоў на год адпраўлялася набажэнства. Патоцкі ў сваіх успамінах піша: «За Брэсцкаю брамаю - дворыкі, прызначаныя для пенсіянераў. Адзін з іх, італьянскай архітэктуры, аздоблены ўнутры відамі Рыму і Неапаля, называўся «Віла». У ім пан рэферэндарый хацеў на старасці гадоў праводзіць летнюю пару года. Да гэтага, аднак, не дайшло, бо заўчасная смерць, перацінаючы дні таго дабрадзея, не дазволіла яму здзейсніць гэты намер» [8, c. 28]. Упершыню капліца на вуліцы Брэсцкай згадваецца ў першай палове XVIII ст. Дакумент 1732 г. падае, што яе фундатарам быў старадубскі суддзя Жыгімонт Біспінг. У 1805 г. будынак быў адрамантаваны, а ў 1834 г. замены патрабавалі толькі вокны. У 1898 г. планавалася зрабіць капітальны рамонт гэтага будынку, аднак заменена было толькі гонтавае пакрыццё даху. Капліца ўяўляла сабою невялікі прамавугольны драўляны будынак на каменным падмурку. Ашаляваны будынак быў звернуты фронтам на поўнач. Прамавугольныя дзверы складаліся з двух «крылаў». Над уваходам і ў бакавых сценах меліся паўкруглыя вокны. Ганак быў аформлены невялікім порцікам з чатырма калонамі. Над двускатным дахам знаходзілася невялікая вежачка: чацвярык на кубічным цокале, аздоблены крыжам [3, c. 310].
Асаблівую ўвагу выклікае пытанне аб Рудні. Рудняй называлі асобнае прадмесце Свіслачы, размешчанае за брамамі Брэсцкай вуліцы. Упершыню гістарычныя крыніцы фіксуюць гэты раён мястэчка ў канцы XVII cт. Рэестр падымнага 1690 г. сведчыць, што маёмасць Крышпіна-Кіршанштайна «Свіслач Вялікая разам з Рудняй і жыдамі» налічвала 116 дымаў [1, c. 40]. Патоцкі фіксуе наяўнасць Рудні ў пачатку ХІХ ст. і піша, што тады яе часам называлі на французскі лад «Арэвуарам» [8, c. 42]. Гэты ж раён даволі падрабязна апісваецца ў інвентары мястэчка 1831 г. Захаваліся нават прозвішчы асобных жыхароў. У прыватнасці, нам вядома, што дом пад нумарам 157 у гэтым раёне належаў у той час нейкай удаве Кучынскай [4, арк. 26 адв.].
Працягам вуліцы Дворнай ва ўсходнім напрамку была вуліца Мсцібаўская. Паралельна Мсцібаўскай і як працяг вуліцы Гродзенскай ішла вуліца Рудаўская. Местачковы сектар паміж Мсцібаўскай і Рудаўскай быў надзвычай шчыльна забудаваны. Адразу на ўскрайку рыначнай плошчы знаходзіліся збудаваныя ў пачатку ХІХ ст. мураваныя гандлёвыя рады. Замкнёная кампазіцыя гандлёвых радоў складалася з чатырох аднапавярховых крылаў пад двухсхільнымі гонтавымі дахамі і ўтварала прамавугольны ў плане двор. Рады складаліся з 40 аднатыпных ячэек-крам і трох вуглавых складскіх памяшканняў. У цэнтры двух даўжэйшых крылаў былі зроблены арачныя праезды ў двор. Над адным з праездаў размяшчалася зала купецкага сходу, аформленая на бакавым фасадзе драўлянай балюстраднай галерэяй на мураваных слупах [11, с. 311 - 312]. З культавых пабудоў тут знаходзілася невялікая драўляная ўніяцкая (пазней праваслаўная) царква, вакол якой меўся некропаль. На гэтым баку плошчы знаходзіўся таксама будынак аптэкі. На жаль, сёння яшчэ не знойдзены дакументы, якія дазволілі б больш дэталёва апісаць гэтыя пабудовы. Аднак у Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі ў Гродне захаваліся некаторыя дакументы, якія сведчаць аб актыўным функцыянаванні местачковай аптэкі ў першай палове ХІХ ст. [9]. Былая ўніяцкая царква ў 1869 г. была перабудавана, а ў 1872 г. знішчана пажарам. На яе месцы ў 1884 г. архітэктарам П.І. Залатаровым у псеўдарускім стылі была збудавана мураваная Крыжаўздвіжанская царква. У канцы вуліцы Рудаўскай лакалізаваўся вялікі яўрэйскі некропаль. У пажары 1872 г. былі таксама знішчаны гандлёвыя рады. Канчаткова гэты раён быў знішчаны падчас пажару 1910 г., бо менавіта ў гэтай шчыльнай і антысанітарнай, большасцю драўлянай забудове знаходзіўся эпіцэнтр агню.
Гістарычныя крыніцы ўзгадваюць таксама вуліцу Слонімскую. Як магчыма меркаваць, Слонімская пачыналася адразу за Брэсцкай, зварочваючы ўлева ад яе пад прамым вуглом. Да сярэдзіны ХІХ ст. абсалютная большасць пабудоў на ёй былі драўлянымі. Слонімская скончвалася ўязной брамай. Даволі дэталёвае ўяўленне аб гэтай вуліцы дае інвентар 1831 г.
У канцы ХІХ ст. местачковая прамысловасць стымулявала далейшае пашырэнне вулічнай сеткі. Менавіта ў гэты час у мястэчку ўзнікла вуліца Новая. Мясцовая традыцыя прысвоіла гэтай вуліцы яшчэ адну назву - Сабачая. Абумоўлена гэта было існаваннем тут шэрагу прадпрыемстваў гарбарнай вытворчасці.
Асобнае месца ў структуры паселішча займаў парк з шэрагам гаспадарчых пабудоў былога сядзібнага палацу графа Тышкевіча. Як піша даследчык архітэктурнага і садова-паркавага мастацтва А. Федарук, свіслацкі парк Вінцэнта Тышкевіча быў разбіты ў стылі галандскага барока [14, c. 74]. Агульнае ўяўленне аб выглядзе гэтага парку дае вышэйзгаданая цытата з успамінаў Л. Патоцкага. Той жа мемуарыст апісвае некаторыя паркавыя пабудовы, у прыватнасці, былы драўляны палац Крышпінаў-Кіршанштэйнаў з XVIII ст.: «Свіслацкі асабняк, ці хутчэй, стары крышпіноўскі палац, атынкаваны на белае, з ламаным дахам, з прыбудоўкамі справа, злева і ззаду, не змахваў на жытло сібарыта ХVІІІ стагоддзя або марнатраўнага сына. Той, хто ўваходзіў у сярэдзіну праз абаграваныя сені, меў з правага боку сталовы пакой з двума вокнамі. Ад яго адны дзверы вялі ў вялізную залу, у якой падчас кірмашоў сядала за стол каля ста асобаў, другія - у кутні салон, выклеены блакітнай папераю. За імі былі два маленькія кабінеты. У салоне ўздоўж сцен - канапкі і альховыя столікі, пратраўленыя на чорнае і чорным пакрытыя. На вокнах - белыя муслінавыя фіранкі. Пасярод - більярдны стол на два локці даўжыні і на локаць шырыні. Насценныя гадзіннікі і партрэты сям'і Панятоўскіх пэндзля Бакіярэллі былі адзінай раскошаю сціплага апартамента гэтага пана-мільянера. З левага боку сяней - канцылярыя, за ёю - спальня, а за ёю - гардэроб пана рэферэндарыя. У флігелях размяшчаліся, з аднаго боку, служба і кухня, а з другога - пакоі для гасцей... Перад домам - брукаваны пад'езд, а на дзядзінцы і ў парку - бар'еры і маляваныя лавачкі, дарожкі, пасыпаныя жвірам, мурава гладкая, як сукно, на зямлі ніводнага лісточка ці галіначкі, а дрэвы падстрыжаныя, прылізаныя, завітыя, як прычоска ў тагачаснага элеганта» [8, с. 31 - 32].
Палац складаўся з галоўнага будынку, збудаванага яшчэ Крышпінамі- Кіршанштэйнамі, і двух бакавых флігеляў, дабудаваных Вінцэнтам Тышкевічам. Архіўныя крыніцы адлюстроўваюць стан гэтага палаца адразу пасля канфіскацыі Свіслачы ў Тадэвуша Тышкевіча. Гэта быў вялікі драўляны дом, ашаляваны дошкамі і пакрыты гонтаю. Стары, але пры добрым утрыманні. У цэнтральным корпусе мелася 10 пакояў, у 6 з якіх падлога была цаглянай, а ў астатніх зробленай з дошак. У чатырох пакоях столь была абабіта халстамі, а ў астатніх была звычайнай драўлянай. Тут мелася таксама 9 кафляных галандскіх печаў. Дом стаяў на каменным падмурку, пад якім мелася 4 піўніцы. Цэнтральны корпус злучаўся з двума бакавымі флігелямі, утвараючы ў плане літару «П». Абодва флігелі былі драўлянымі і пакрытымі гонтаю. Правы флігель прызначаўся для гасцей і меў 11 пакояў і двое сенцаў. У адным з пакояў мелася цагляная падлога, а ў астатніх пакоях яна была драўлянай, зробленай «у квадрат». Ва ўсіх пакоях была атынкаваная столь, існавала 6 кафляных галандскіх печаў. Левы флігель прызначаўся для жылля дваровых і лакеяў. Тут было 7 пакояў, 2 сенцаў, 2 каморы. Падлога і столь ва ўсіх пакоях была драўлянай. Мелася 3 кафляныя галандскія печы, «а прочие простые» [4, арк. 20 - 20 адв.].
Акрамя гэтага, вакол палаца існаваў шэраг гаспадарчых пабудоў, з якіх некаторыя выклікаюць асаблівую цікавасць. Напрыклад, існаваў асобны паляўнічы двор, на якім мелася спецыяльнае драўлянае, пакрытае гонтаю, памяшканне псарні дл паляўнічых хартоў. У сваіх успамінах Патоцкі згадвае таксама мураваную альтанку. Крыніцы сведчаць, што ўзгаданая альтанка была каменнай, квадратнай у плане і пакрывалася гонтамі. Столь падтрымлівалі вялікія арачныя калоны, а падлога была зроблена з мармуру [4, арк. 22]. Не меншую цікавасць выклікае і будынак аранжарэі, які таксама пакрываўся гонтаю. Будынак меў адну мураваную сцяну, абкладзеную «ў адну цэглу», а другую зашклёную да самога даху, з дванаццаццю вокнамі. У аранжарэі мелася 4 драўляныя паліцы для кветак, кафляная печ з цаглянымі каналамі для абагрэву памяшкання, і драўляная столь. Па абодвух канцах гэтай пабудовы мелася 4 памяшканні. Тут была таксама адна кафляная галандская печ, столь і падлога паўсюль драўляныя. Пад самым гмахам аранжарэі мелася асобнае памяшканне для сушэння кветак [4, арк. 21 адв.].
Такім чынам, можна канстатаваць, што за часы свайго існавання беларускі народ стварыў выдатную гістарычную спадчыну. Архітэктура мястэчка Свіслач у ХІХ ст. з'яўляецца яе складаючай часткай, якой належыць асаблівае месца ў агульнакультурным кантэксце. Абумоўлена гэта тым, што архітэктура знаходзіцца на памежжы матэрыяльнай і духоўнай культуры, адначасова ўвасабляе ў сабе мастацкія элементы з непасрэдным грамадскім прызначэннем. Даследаванне местачковай архітэктуры выклікае асаблівую цікавасць перш за ўсё таму, што мястэчка ў эканамічным плане ўвасабляла своеасаблівую пераходную форму ад вёскі да горада, што ў вялікай ступені абумоўлівала планіроўку і архітэктурны выгляд паселішча. Разам з эканамічным і сацыяльным фактарамі на фарміраванне знешняга выгляду мястэчка ўплываў фактар палітычны. Адносна Свіслачы гэта праявілася ў тым, што ў ХІХ ст. мястэчка было адным з асноўных культурных цэнтраў на землях Беларусі. Напрыклад, знакамітая Свіслацкая гімназія, акрамя несумненнага культурнага і грамадска-палітычнага ўплыву, мела канкрэтнае архітэктурнае ўвасабленне ў класіцызме. Разам з тым, Свіслач у ХІХ ст. была пераважна драўлянай, што было абумоўлена як статусам паселішча, так і спецыфікай яго сацыяльнага складу. Гэтая ж рыса выразна праяўлялася ў стылявых мастацкіх накірунках архітэктуры. Напрыклад, плошчава-вулічная забудова адпавядала гатычнаму стылю, а драўляны Тройцкі касцёл і местачковы парк - стылю барока. Дамінуючым стылем у гэты перыяд быў класіцызм, які адлюстроўваўся праз уязныя брамы, кампазіцыю гандлёвых радоў і шпіль па плошчы, гімназічны комплекс. У другой палове ХІХ ст. на культурным плане мястэчка стаў адчувальны ўплыў агульнарасійскіх архітэктурных традыцый. Як бачна, для мястэчка Свіслач у даследуемы перыяд была характэрная вялікая архітэктурная разнастайнасць, якая на працягу стагоддзя паступова нівеліравалася як у выніку мэтанакіраванай палітыкі, так і ў выніку шматлікіх прыродных і сацыяльных катаклізмаў.
The problem of the architecture and topography studying from Svislach in XIX century is viewed in the article. The questions of the civic and temple buildings planning are made out. The processes of creation and function of the street system are described and analysed in the work. The claim of the article is the Svislach architecture of XIX century is the part of the Belarusian historical heritage.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Krakowski, S. Wykaz podatku podymnego z roku 1690 / S. Krakowski. - Wilno, 1939. - 126 s.
2. Maliszewski, E. Pszewodnik po gubernii Grodzieńskiej / E. Maliszewki. Warszawa, 1919. - 39 s.
3. Zgliński, M. Kościół parafialny p.w.Trojcy w Świsłoczy Wielkiej / M. Zgliński // Kościoły i kłasztory rzymsko-katolickie dawnego województwa nowogródzkiego / red. nauk. M. Kałamajska-Saeed. - Cz. II, t. 2. - Kraków, 2006. - S. 281 - 311.
4. Инвентарное описание имения Свислочь за 1831 г. // НГАБ у г. Гродне. - Ф. 1143. - Воп. 1. - Спр. 66.
5. Квитницкая, Е.Д. Светские училища Белоруссии в первой трети XIX в. / Е.Д. Квитницкая // Архитектурное наследство. - Москва, 1978. - № 26. - С. 82 - 92.
6. Князева, В.М. Падарожжа па Беларусі: Гарады і гарадскія пасёлкі / В.М. Князева. - Мінск: Беларусь, 2005. - 303 с.
7. Мялешка, А. З гісторыі канфесійнага становішча на Свіслаччыне / А. Мялешка // Старонкі гісторыі Свіслацкага краю: матэрыялы навукова-практычнай канферэнцыі / пад рэд. І.П. Крэня. - Гродна: ГрДУ, 2001. - С. 169 - 174.
8. Патоцкі, Л. Успаміны пра Тышкевічаву Свіслач, Дзярэчын і Ружаны / Л. Патоцкі; укл., прадмова, камент. А.М. Філатавай; пер. з пол. І.У. Саламевіча. - Мінск, 1997.
9. Реестр лекарств, взятых помещиком Мицкевичем из Свислочской аптеки // НГАБ у г. Гродне. - Ф. 1663. - Воп. 1. - Спр. 4541.
10. Соркіна, І. Мястэчка Свіслач у першай палове ХІХ ст. / І. Соркіна // Старонкі гісторыі Свіслацкага краю: матэрыялы навукова-практычнай канферэнцыі / пад рэд. І.П. Крэня. - Гродна: ГрДУ, 2001. - С. 48 - 61.
11. Соркіна, І. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ - першай палове ХІХ стст. / І. Соркіна. - Вільня: ЕГУ, 2010. - 488 с.
12. Татаринов, Ю. Города Беларуси в некоторых интересных исторических сведениях. Гродненщина / Ю.Татаринов. - Минск, 2009. - 198 с.
13. Трусов, И.Г. К вопросу о строительстве комплекса гимназии в Свислочи / И.Г. Трусов // Старонкі гісторыі Свіслацкага краю: матэрыялы навукова-практычнай канферэнцыі / пад рэд. І.П. Крэня. - Гродна: ГрДУ, 2001. - С. 91 - 96.
14. Федарук, А.Т. Из истории усадебно-парковых ансамблей Беларуси / А.Т. Федарук // Сядзібы і паркі Гродзеншчыны. Выпуск ІІ. - Гродна, 2004. - С. 74 - 84.
15. Чуланава, І.У. Музычна-тэатральная культура Свіслачы канца XVIII - першай паловы ХІХ стст. / І.У. Чуланава // Ваўкавышчына. - 2009. - № 5 (15). - С. 16 - 18.
Навуковы кіраўнік - І.В. Соркіна , кандыдат гістарычных навук, дацэнт.
УДК 271.2+27-523(476)
Р.В. Чуль
(Брэст, БрДУ імя А.С. Пушкіна)
РАМОНТ СТАРЫХ І БУДАЎНІЦТВА НОВЫХ ЦЭРКВАЎ ВА УЛАДАЎСКАЙ ПРАВАСЛАЎНАЙ АКРУЗЕ Ў СЯРЭДЗІНЕ XIX ст.
Статья продолжает серию публикаций автора по истории Влодавского православного благочиния в середине XIX в., на примере которого особое внимание обращено на вопрос ремонта старых и строительства новых храмов в Литовской епархии. Характеризуется межнациональная и межрелигиозная ситуации времени восстания Константина Калиновского в регионе. Публикация имеет три части: вступление, основную часть и заключение. Объект исследования - Влодавское православное благочиние; предмет исследования - состояние храмов Влодавского благочиния, особенности их восстановления, ремонта и строительства.
У 1839 г. у Полацку прайшоў царкоўны сабор, які вырашыў лёс уніяцкай царквы на тэрыторыі Беларусі. На ім прысутнічалі тры біскупы: Іосіф (Сямашка), Антоній (Зубко), Васіль (Лужынскі) і яшчэ 21 асоба прадстаўнікоў вышэйшага духавенства. Сабор прыняў Акт з двух пунктаў: у першым агалошвалася адзінства з праваслаўнай царквой, а ў другім была выкладзена просьба ўдзельнікаў сабора да імператара Мікалая І аб яго садзейнічанні ў справе яднання ўніятаў з праваслаўнымі. Да саборнага акту прыкладваліся абавязальніцтвы 1305 святароў і манахаў, колькасць якіх пасля падпісання акта павялічылася да 1607 чалавек. Пасля афіцыйных мерапрыемстваў біскуп Іосіф здзейсніў урачыстую Боскую Літургію ў полацкім Сафійскім саборы. У час набажэнства замест імя Папы Рымскага ён успамінаў імёны ўсіх праваслаўных патрыярхаў таго часу. Пасля абедні ўсё духавенства разам адслужыла ўдзячны малебен. У сувязі з Актам Полацкага царкоўнага сабору каля 1,5 мільёнаў уніятаў былі перапісаны ў праваслаўе [1].
Разам з уніятамі ў праваслаўе перайшло мноства цэркваў, якія ў большасці сваёй знаходзіліся ў дрэнным стане. Ужо ў 50-я гг. XIX ст. паўсталі пытанні аб будаўніцтве і рамонце цэркваў, а таксама аб забеспячэнні іх неабходным царкоўным інвентаром. Парафіяне, якія ў большасці выпадкаў былі сялянамі, не маглі вырашаць гэтыя праблемы самастойна, таму што знаходзіліся ў прыгоннай залежнасці ад памешчыкаў, многія з якіх былі католікамі або грэка-католікамі. Вырашэннем гэтых праблем займаліся парафіяльныя святары, але іх памкненні часта не мелі поспехаў. Акрамя таго, святары знаходзіліся ў дрэнных жыллёвых умовах, і іх патрэбы пэўным чынам не задавальняліся [2, c. 25].
У 1861 г. прыгоннае права было адменена, а ў 1863 г. на Беларусі пачалося нацыянальна-вызваленчае паўстанне пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага. Паўстанцы былі варожа настроены да праваслаўнай царквы і яе кліру. Прыкладам тут можа служыць «налёт паўстанцаў» на Свята-Ільінскую праваслаўную парафію ў вёсцы Вялікарыта, што ў суседнім Брэсцкім благачынні, які меў месца ў траўні 1863 г. [2, c. 26].
Такія падзеі адбываліся і ў многіх іншых населеных пунктах Беларусі, многія праваслаўныя святары былі забіты або жорстка пакалечаны. Патрэбна адзначыць, што сяляне не падтрымалі паўстання, таму што мэты і задачы лаціна-польскіх паўстанцаў іх мала цікавілі.
Сяляне, вызваленыя ад прыгоннай залежнасці, служылі ўдзячныя малебны, дзякавалі Богу, дарылі цэрквам прадметы царкоўнага ўжытку і нават праводзілі рамонты царкоўных будынкаў.
З усіх рамонтаў на тэрыторыі благачыння, якія пачаліся да адмены прыгону, аніводны не быў завершаны. Так, з 1850 па 1856 г. паміж гродзенскім губернатарам і брэсцкім архітэктарам вялася перапіска аб пабудове новай царквы ў в. Пажэжын. Царква была пабудавана ў 1637 г. і знаходзілася ў дрэнным стане. Планавалася пабудаваць новую царкву, святарскую сядзібу са школай і сельскай управай. Але справа так і скончылася стадыяй абмеркавання, напэўна, з-за адсутнасці сродкаў [2, c. 27].
У 1854 г. Гродзенскае губернскае праўленне па просьбе Літоўскай духоўнай кансісторыі абавязала праз Брэсцкага павятовага кіраўніка шляхты траіх памешчыкаў маёнтка Гвозніца Івана Відацкага, Дар'ю Высоцкую і Антона Яскалоўскага правесці неабходны рамонт у Гвозніцкай і прыпісной да яе Брадзяцінскай цэрквах. Паколькі неабходна было зрабіць новыя дахі ў абедзвюх цэрквах і дабудаваць званіцу для Гвозніцкай царквы, то памешчыкам прапаноўвалася зрабіць рамонт з сваіх будаўнічых матэрыялаў без траты грашовых сродкаў. Нягледзячы на частыя просьбы губернатара і павятовага кіраўніка шляхты гэтыя памешчыкі на працягу сямі гадоў адмаўляліся рамантаваць цэрквы, знаходзілі рознага кшталту адгаворкі. Гэта было так у сувязі з тым, што яны мелі свайго апекуна - брэсцкага земскага іспраўніка. Яны спачатку пісалі аб тым, што цэрквы не патрабуюць рамонту, потым паведамлялі, што рамонт ужо пачаўся, але на самай справе праца так і не была пачата [3, c. 12 - 13].
Пасля падаўлення паўстання (а многія святары Уладаўскай акругі, займаючы прарасійскую пазіцыю, прымалі ўдзел у так званым «усмирении польского мятежа» і за гэта атрымалі бронзавыя медалі) расійскае кіраўніцтва пачало звяртаць увагу на патрэбы праваслаўных прыходаў у Беларусі, у тым ліку і на стан прыходскіх цэркваў [4, л. 38]. Ва Уладаўскай акрузе, напрыклад, у 1864 г. пры аглядзе цэркваў памочнікам брэсцкага архітэктара высветлілася, што неабходна будаваць цэрквы ў наступных сёлах: Радзеж, Збураж, Гвозніца, Арэхава, а таксама рамантаваць Олтушскую, Хаціслаўскую і Маларыцкую цэрквы [5, c. 39; 6, c. 115]. У 1865 г. агляд цэркваў у той жа царкоўнай акрузе паказаў, што ў Олтушскай, Хаціслаўскай, Маларыцкай, Збуражскай, Гвозніцкай і Арэхаўскай цэрквах неабходна тэрмінова замяніць старыя іканастасы на новыя, таму што абразы на іх не адпавядалі «лику святых и православному храму».
З прычтавымі пабудовамі справа была яшчэ цяжэй. Па стану на 1866 г. у сёлах Гвозніца, Замшаны, Хаціслаў, Збураж, Олтуш, Маларыта, Арэхава, Радзеж неабходна было пабудаваць дамы для ўсіх членаў прычту [7, c. 69 - 70].
У 1866 г. выйшаў загад гродзенскага генерал-губернатара, які прадугледжваў у сувязі з былым выступленнем сабраць сродкі на будаўніцтва і рамонт цэркваў і прычтавых пабудоў з мясцовых памешчыкаў, якія выступалі на баку К. Каліноўскага [2, c. 27]. Але гэты загад так і не быў рэалізаваны.
У Гродзенскай губерні вырашэннем царкоўных праблем займалася адмысловая структура - «Гродненское губернское церковно-строительное присутствие». У павятовых гарадах знаходзіліся спецыяльныя камітэты, якія сачылі за станам праваслаўных цэркваў. Сродкі на будаўніцтва і рамонт, па распараджэнні губернатара, выдаваліся толькі тым прыходам, у якіх сяляне выйшлі з прыгоннай залежнасці [2, c. 27]. Уладаўская акруга да 1869 г. прыгонных мела толькі ў Замшанскім Свята-Мікалаеўскім прыходзе.
Пасля адмены прыгоннага права справа будаўніцтва і рамонту цэркваў рухаецца з мёртвай кропкі. У большасці выпадкаў ініцыятарамі гэтага былі мясцовыя святары.
У 1868 г. дзякуючы шматлікім намаганням святара Гвозніцкай царквы Іосіфа Тарановіча было ўзноўлена хадайніцтва Літоўскай духоўнай кансісторыі перад Гродзенскім губернскім праўленнем аб рамонце Гвозніцкай царквы. У гэты час царква ўжо амаль развалілася. Паколькі сяляне па сваёй беднасці самі не маглі адрамантаваць сваю царкву, то за гэтую справу ўзялася Губернская царкоўна-будаўнічая прысутнасць, якая на працягу двух гадоў па гэтым пытанні вяла перапіску з брэсцкім архітэктарам. У 1868 г. у Брэсце былі складзены каштарыс і праект на рамонт царквы, а таксама каштарыс на будаўніцтва каменнай званіцы, на ўзвядзенне якой планавалася выкарыстаць 3738 рублёў, але потым пра Гвозніцкую царкву зноў забылі [8, л. 6 - 7]. Цікава тое, што ў гэты ж час былі складзены каштарысы на рамонт праваслаўнай царквы ў Арэхаве (1915 рублёў) і будаўніцтва пры ёй драўлянай званіцы (2077 рублёў) [9, л. 11; 10, л. 10]. Такія вялікія кошты вынікалі з таго, што ў час правядзення ўсіх неабходных работ планавалася выкарыстоўваць працу наёмных рабочых: каменшчыкаў, цесляроў, столяраў, штукатуршчыкаў, кровельшчыкаў, муляроў, шклоўшчыкаў і іншых рабочых [8, л. 6]. У 1873 г. парафіяне самі за ўласны кошт зрабілі новы жалезны дах. А на запатрабаванне духоўнай кансісторыі ў 1876 г. царкоўна-будаўнічая прысутнасць адказала, што яна чакала моманту, калі будуць складзены і зацверджаны спісы самастойных прыходаў Літоўскай епархіі, што і адбылося ў 1875 г. (замест шасцікласнай была ўведзена новая класіфікацыя парафій; цяпер яны падзяляліся на штатныя, гэта значыць тыя, якія мелі поўны штат святароў, і прыпісныя - тыя, што не мелі неабходнай колькасці служыцеляў. Парафіі Уладаўскай акругі засталіся штатнымі, і іх штат складаўся з аднаго святара і псаломшчыка) [2, c. 31]. Але потым выявілася, што Міністэрства ўнутраных спраў не пералічыла крэдыт на рамонт прыходскіх цэркваў, і царкоўна-будаўнічай прысутнасці прапанавалі выплаціць грашовыя кошты толькі тым парафіям, дзе прыхаджане могуць прыняць на сябе не менш як палову расходаў па адбудове царквы. Мінімальны кошт рамонту Гвозніцкай царквы быў ацэнены ў 1000 рублёў. У 1877 г. парафіяне разам з царкоўна-парафіяльным папячыцельствам сабралі палову патрэбнай сумы, і толькі ў 1878 г. пачаўся капітальны рамонт царквы. 19 жніўня 1881 г. царкву асвяцілі [3, c. 13].
Новы святар Маларыцкай царквы Іаан Сіткевіч даказаў сваім парафіянам, што неабходна ім самім дбаць пра стан сваёй царквы. Цудоўна арганізаваўшы збор сродкаў і работы па рамонту царквы, ён за тры гады здзейсніў капітальны рамонт, устанавіў у царкве новы іканастас. 10 снежня 1867 г. на саборным набажэнстве духавенства Уладаўскай акругі благачынны пратаіерэй І. Снітко асвяціў адрамантаваную Маларыцкую царкву [11].
У жніўні 1868 г. у сяле Радзеж у прастольнае свята царквы адбыўся пажар, які зруйнаваў усе прычтавыя пабудовы, у тым ліку і ўсю маёмасць святара. Царкву ўдалося выратаваць. Парафіяне, у якіх згарэла 24 дамы, паабяцалі святару адбудаваць у бліжэйшы час усе пабудовы, толькі прасілі для гэтага ў яго грошы ў пазыку. Але святар Іаан Будзіловіч павёў сябе не па- святарску. Грошы пазычыць ён адмовіўся і купіў за іх сабе хату, пры гэтым ён яшчэ падганяў сялян, каб яны хутчэй дабудавалі другі дом. А праз два гады, калі ён быў дабудаваны, святар перайшоў туды жыць [3, c. 35].
Надзвычай непадобнай на вышэйапісаныя гісторыі будаўніцтва цэркваў стала будаўніцтва каменнай могілкавай царквы Свяціцеля Аляксея, мітрапаліта Маскоўскага і ўсяе Русі Цудатворцы ў вёсцы Олтуш у 1874 г. Гэтая царква была пабудавана памешчыцай маёнтка Олтуш Марыяй Маймескул. На гэта яна выкарыстала 5146 рублёў. Будавалася царква пяць гадоў і была ўрачыста высвечана 2 красавіка 1874 г. мясцовым благачынным Іаанам Грыгаровічам у прысутнасці сабору святароў [12, c. 14]. Як адзначыў аўтар артыкула аб гэтай царкве ў Літоўскіх епархіяльных ведамасцях, у той час для Літоўскай епархіі такі выпадак праваслаўнай памешчыцы быў рэдкім і цудоўным [13, c. 155]. Пры гэтым ён падаваў ідэю, што такі выпадак не будзе адзіным.
Вялікую дапамогу ў будаўніцтве і рамонце цэркваў аказвалі парафіяльныя папячыцельствы. Утвораны яны былі ў 1864 г. загадам імператара Аляксандра II. Члены папячыцельства выбіраліся агульным сабраннем парафіян на некалькі гадоў, старшынёй яго мог быць і святар. Папячыцельства знаходзілася пад наглядам епархіяльнага кіраўніцтва. Сродкі яго складаліся са збораў і ахвяраванняў, і выкарыстоўваліся яны на рамонты і будаўніцтва цэркваў, а таксама на іншыя патрэбы парафіі [2, c. 30].
Такім чынам, пасля адмены прыгоннага права ў 1861 г. дзяржава і афіцыйны ўрад звярталі ўвагу на стан праваслаўных цэркваў, праз шматлікія арганізацыі дапамагалі мясцоваму духавенству і парафіянам у іх рамонце, а часам і ў будаўніцтве новых царкоўных аб'ектаў. У гэтай справе вырашальную ролю мелі энтузіязм і руплівасць мясцовых праваслаўных святароў. Вырашэнне пытання рамонту старых і будаўніцтва новых цэркваў было магчыма толькі ў актыўным супрацоўніцтве ўсіх дзяржаўных і рэлігійна-царкоўных структур.
On the example of temples of the Vlodavsky Orthodox deanery there was given a description of the situation which had existed on the occasion of old churches's repair and the building of new ones up to Konstantin Kalinovsky's rebellionand after it (1840s-1880s). In the first part of the work it's said about a poor state of former Greek Catholic and now Orthodox temples, about unwillingness from the side of authorities and local parishioners to repair them. The second part of the article marks a development of social activity in church problems. Here the role of the Grodno provincial church building foundation is marked and also the role of the Grodno provincial executive committee and parish boards of guardians formed by the imperor Alexander II in 1864. The definite attention is given to efforts of parish priests (Iouan Sitkevich, Malorita) and local orthodox landowners (Maria Maimescul, Oltush).
Спіс крыніц і літаратуры
1. Полацкі царкоўны сабор [Электронны рэсурс]. - 2010. - Рэжым доступу: belchrist.narod.ru/ - Дата доступу: 19.05.2010.
2. Дыпломная праца дыякана Расціслава Лямачкі «Историко-статистическое описание церквей и приходов Малоритского благочиния Брестской епархии», Мінская духоўная семінарыя. - Жыровічы, 2000.
3. Кучина, Г.В. Малоритчина православная / Г.В. Кучина, С.Н. Макарук, В.А. Мигалевич; под ред. Г.В. Кучиной. - Малорита: ОБМ МРБ и Малоритская ЦБС, 2006. - 48 с.
4. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродне (НГАБ). - Ф. 14. - Воп. 1. - Спр. 448. Ведомости благочинных со сведениями о духовенстве Гродненской губернии для составления памятной книжки на 1882 год.
5. Чуль, Р.В. Спасо-Преображенская церковь с. Хотислав Малоритского района / Р.В. Чуль // Брестские Епархиальные ведомости. - 2007. - № 3(21).
6. Чуль, Р.В. Малоритская Свято-Николаевская церковь: 100 лет с момента освящения / Р.В. Чуль // XI республиканская научно-методическая конференция молодых ученых: в 2 ч.: сб. материалов, Брест, 15 мая 2009 г. / М-во образования Респ. Беларусь, Брест. гос. ун-т имени А.С. Пушкина; под общ. ред. К.К. Красовского. - Брест: БрГУ, 2009. - Ч. 2. - 188 с.
7. Чуль, Р.В. Олтушская Спаса-Прэабражэнская царква: да 225-годдзя з моманту заснавання / Р.В. Чуль // Моладзь Берасцейшчыны: зб. студэнц. навук. прац / Брэсц. дзярж. ун-т імя А.С. Пушкіна; рэдкал.: А.Ю. Бодак [і інш.]. - Брэст: Альтернатива, 2008. - 187 с.
8. НГАБ у г. Гродне. - Ф. 97. - Воп. 1. - Спр. 206. Смета на строительство каменной колокольни в с. Гвозница Брестского уезда на 1868 г..
9. НГАБ у г. Гродне. - Ф. 97. - Воп. 2. - Спр. 53. Смета на ремонт православной церкви в с. Орехово Брестского уезда.
10. НГАБ у г. Гродне. - Ф. 97. - Воп. 2. - Спр. 54. Смета на строительство деревянной православной колокольни в с. Орехово Брестского уезда.
11. Афіцыйны сайт прыходаў Маларыцкага благачыння [Электронны рэсурс]. - 2010. - Рэжым доступу: malorita.net/ - Дата доступу: 08.11.2010.
12. Церковно-приходская Летопись Преображенской церкви, состоящей в селе Олтуш, Влодавского Благочиния, Брестского уезда, Гродненской губернии, Литовской Епархии, с 1880 по 1926 гг. Рукопись, 50 с.
13. Литовские епархиальные ведомости. - 1874. - № 20.
Навуковы кіраўнік - А.А. Савіч , кандыдат гістарычных навук, дацэнт.
УДК 94
А.Н. Лойко
(Гродно, ГрГУ имени Янки Купалы)
ИСТОРИЯ БЕРЕСТОВИЦКОГО ДЕКАНАТА ГРОДНЕНСКОГО ДИОЦЕЗА
Берестовицкий деканат был основан после вхождения Западной Беларуси в состав Польши в 1921 году. В Польском государстве католичество занимало неформальное доминирующее положение, что содействовало развитию деканата. К 1939 году в деканат входило 8 парафий, на его территории действовало 11 костёлов с числом верующих 20 687 человек. В советский период Берестовицкого деканата как такового фактически не существовало: часть парафий после установления новой советско-польской границы осталась на территории Польши, остальные были поделены между Гродненским и Волковысским деканатами. В марте 1991 года был образован Гродненский диоцез, в состав которого вошёл и Берестовицкий деканат, состоящий из 6 парафий.
Основание и начальный этап деятельности Берестовицкого деканата. Католический Костёл на территории Беларуси имеет чёткую административно-территориальную и организационную структуру и управление, которые формировались на протяжении столетий и учитывали не только религиозные, но и социальные, политические и другие факторы.
По условиям Рижского мирного договора 18 марта 1921 года между Польшей и Советской Россией западная часть Белоруссии вошла в состав II Речи Посполитой. За 1921 - 1939 гг. в Виленской архидиоцезии было образовано 12 новых деканатов, в том числе и Берестовицкий [1, с. 17].
Центром новообразованного Берестовицкого деканата стало местечко Крынки, а первым деканом - кс. Иосиф Мартинкевич. В 1926 г. в Берестовицкий деканат входило 11 костёлов:
1. Костёл Святой Анны в местечке Крынки (сейчас территория Польши). Деревянный костёл был основан в 1521 году королём Сигизмундом I. В 1913 году на месте деревянного костёла построен каменный;
2. Костёл Преображения Господня в местечке Великая Берестовица был построен в 1912 году на средства графа Иосифа и Марии Коссаковских [2, s. 47];
3. Костёл Пресвятой Девы Марии в местечке Великая Берестовица построен виленским каштеляном Иеронимом Ходкевичем в 1615 году. В 1866 г. здание костёла было передано православным. В 1920 г. костёл вернули католикам [3, с. 558];
4. Костёл Пресвятой Девы Марии в деревне Рудаво являлся филиальным костёлом Великоберестовицкого прихода. В 1865 - 1920 годах костёл принадлежал православным [2, s. 47];
5. Костёл Святого Антония Падуанского в деревне Малая Берестовица построен в 1851 - 1863 годах по ходатайству помещика Антона Волковыцкого. В 1868 году костёл отдан православным. В 1919 г. опять вернули католикам [4, с. 215 - 216];
6. Костёл Пресвятого Имени Марии в д. Верейки. Был построен в 1826 - 1830 (39) годах из камня по фундации и на средства владельца имения Александра Свечина (православного). В 1868 году костёл закрыт и перестроен архитектором Тихвинским в православную церковь [5, с. 80]. Костёл вернули католикам в 1921 году [2, s. 47];
7. Костёл Возвышения Святого Креста д. Макаровцы (Уснарь). Построен из дерева в 1793 - 1795 годах как храм-кальвария на средства Людвика и Констанции Панцергинских. Рядом была поставлена каменная колокольня [3, с. 559];
8. Костёл Пресвятой Троицы в местечке Свислочь (из дерева) был основан литовским подскарбием Кришпином в 1666 году;
9. Костёл Михаила Архангела в Яловке был построен в 1859 - 1862 гг. по фундации Регины Бона. В 1866 году костёл был передан православным. Возвращён католикам в 1922 году;
10. Костёл Святого Антония в Яловке построен в 1907 году из камня;
11. Костёл Святого Викентия в деревне Судялов (сейчас Польша) был построен в 1907 году [2, s. 48].
В 1925 году Берестовицкий деканат насчитывал 15 620 католиков [6, s. 218], в 1926 - 19 059 католиков [2, s. 48], и до 1939 года численность деканатов неуклонно возрастала.
До 1933 года деканом Берестовицкого деканата был ксёндз Иосиф Мартинкевич, в 1935 - 1939 годах - ксёндз Альфонс Зинкевич. По совместительству они являлись и настоятелями Крынковского костёла.
Берестовицкий деканат располагался на территории Гродненского и Волковысского поветов Белостокского воеводства.
Религиозная жизнь деканата не ограничивалась стенами храмов. В учебных заведениях обязательным было изучение религии. Например, в Великоберестовицкой парафии у детей было два урока религии в неделю.
Парафии исполняли отдельные административные функции: регистрация браков, рождений, смертей. Священнослужители выдавали метрики о рождении, брачные свидетельства, проводили перепись населения. Духовенство занималось благотворительной деятельностью: опекало школы, детские дома, приюты [1, с. 33].
В 1920 - 1930-е годы в Западной Беларуси существовало несколько десятков религиозных организаций, целью которых была просветительская деятельность, распространение культуры, морали в духе христианско-демократических идей.
С приходом Красной Армии в Западную Беларусь религиозная жизнь изменила своё привычное течение.
Весной 1940 года были введены учреждения загс, которые переняли от костёлов метрические книги, а также регистрацию рождений, погребений, браков и разводов. Ликвидировались все религиозные праздники как выходные дни. Ксендзам запрещалось входить в больницы и дома общественной опеки [1, с. 37].
Острый накал приняла борьба вокруг школ. С начала 1940 года все школы Западной Беларуси переводились на советскую систему образования. Обучение велось по программам и учебникам советской школы. Над учителями-поляками нависла угроза увольнения и замены их присланными из восточных областей. Некоторые учителя на свой страх и риск обучали детей религии в школе. В одной из школ Эйсмонтовского сельсовета Крынковского района учительница Ярская в программу занятий ввела часы по религии. В то время, когда преподавался этот предмет, около школы ставился сторож [1, с. 43].
В годы фашистской оккупации. Во второй половине 1941 года вся территория Виленской архидиоцезии оказалась под немецкой оккупацией и была включена в немецкие административные единицы. Территория Берестовицкого деканата была включена в Восточную Пруссию. Политика властей по отношению к религии, в частности, к Католическому Костёлу, была в различные периоды и в различных частях диоцеза неодинаковой, что создавало трудности как для функционирования костёльных структур, так и для проведения душпастырской деятельности.
Фактически с началом фашистской оккупации Берестовицкий деканат прекратил своё существование. Его территория стала составной частью округа Белосток. Религиозные вопросы находились в компетенции Гражданского управления. Власти округа препятствовали связям католических священников с виленской курией. Им запрещалось выдавать паспорта для переезда через границу на территорию Рейха. Богослужения (за исключением свадеб и похорон) разрешались только в нерабочее время. Исповеди могли приниматься лишь в дни, объявленные немецкими законами выходными и праздничными [1, с. 82].
Драматическое положение католичества в оккупированной немцами Белоруссии дополнилось получившей распространение практикой закрытия, разграбления и даже уничтожения костёлов, превращения их в складские помещения.
Во время оккупации был разрушен костёл Святого Антония в Яловке [1, с. 152]. В 1944 году при отступлении немцы сожгли костёл Пресвятой Троицы в местечке Свислочь [7, л. 87].
В границах современного Берестовицкого района во время войны были уничтожены костёлы в деревнях Массоляны и Красьники. До войны они являлись филиальными костёлами Эйсмонтовского прихода Гродненского деканата [8, л. 16].
Административно-костёльная структура в 1944 - 1990 гг. После окончания Второй мировой войны политические границы разделили Виленский архидиоцез между Польшей, Литовской ССР и Белорусской ССР. В результате ранее существующая административно-костёльная структура распалась. В границах Беларуси осталось 38 430 км 2 и 217 приходов [9, s. 70]. Берестовицкий деканат также был разделён между Польшей и БССР. В границах Гродненской области из 11 костёлов Берестовицкого деканата осталось только 5: 2 костёла в Большой Берестовице, костёл в Малой Берестовице, Верейках и Макаровцах. В 1945 году в Большой Берестовице костёл Преображения Господне был зарегистрирован и действовал без ксендза, а костёл Пресвятой Девы Марии был занят под склад зерна. В Б.Берестовице сохранилась деревянная часовня на кладбище, вторая часовня - придворная - была уничтожена войной. Костёл Святого Антония в Малой Берестовице действовал без ксендза. В костёле Пресвятого Имени Марии в Верейках был ксёндз. В Верейках также действовала часовня на кладбище. В Макаровцах костёл Возвышения Святого Креста был зарегистрирован и в приходе работал ксёндз. И так на территории бывшего Берестовицкого деканата на 1 июля 1949 года работало 4 костёла и 2 часовни, а духовные и религиозные нужды верующих фактически должны были удовлетворять 2 ксендза [7, л. 63 - 65]. Количество прихожан этих четырёх парафий (Б.Берестовица, М.Берестовица, Верейки, Макаровцы) составляло 7890 человек [10, л. 16].
По новой границе с Польшей на её территории остались Яловская и Крынковская парафии бывшего Берестовицкого деканата. К парафии Макаровцы были присоединены восточные местности парафии Крынки: деревни Белокозы, Игнатовичи, Кудричи, Проневичи, Реповичи [11, s. 21].
В 1949 году на территории Гродненской области располагалось 7 деканатов: Гродненский (20 парафий с числом верующих 52 464 человека), Волковысский (19 парафий - 53 100 верующих), Лидский (21 парафия - 50 259 верующих), Василишковский (8 парафий - 32 280 верующих), Беняконьский (5 парафий - 14 191 верующий), Сопоцкинский (7 парафий - 24 300 верующих). Деканы были только в двух деканатах: Гродненском - кс. А.М. Курелович и Волковысском - кс. Э.П. Цехановский [10, л. 38]. Парафии бывшего Берестовицкого деканата были распределены между Гродненским (парафии в д. Макаровцы, д. Малая Берестовица, г.п. Большая Берестовица) и Волковысским (парафия в д. Верейки) деканатами. Парафии в д. Большие Эйсмонты и д. Заневичи Берестовицкого района входили в Лунненский деканат [10, л. 46].
Такое административно-костёльное деление существовало до начала 1990-х годов.
Регистрация костёлов, религиозных обществ, духовенства. С 1945 года по указанию Совета по делам религиозных культов при СНК СССР во всех республиках началась регистрация действующих молитвенных зданий и религиозных обществ. В качестве условий регистрации выдвигались: численность религиозного общества не менее двадцати совершеннолетних, не лишённых по суду избирательных прав; наличие зданий, соответствующих техническим, противопожарным и санитарным условиям. Регистрацию предлагалось завершить в течение 6 месяцев, но по многим причинам в католических обществах она затянулась на несколько лет [12, с. 49].
Одним из условий регистрации было заключение договоров местных Советов депутатов трудящихся с религиозными обществами. По советскому законодательству религиозным обществом называлось «объединение верующих не менее 20 человек граждан, достигших 18-летнего возраста, одного и того же культа (вероисповедания)». Непременным условием деятельности религиозного объединения (общества) являлась его регистрация в органах государственной власти [12, с. 46].
«Двадцатки» религиозных обществ должны были заключить договоры на передачу костёлов с райисполкомами Советов депутатов трудящихся. Такой договор 30 января 1946 года подписала «двадцатка» Большеберестовицкого религиозного общества [13, л. 3], 25 февраля 1946 г. - «двадцатка» Малоберестовицкого религиозного общества [14, л. 6], 15 марта 1946 года - «двадцатка» Верейковского религиозного общества [15, л. 4].
В течение апреля - июня 1947 года Уполномоченным Совета по делам религиозных культов при Совете Министров СССР по Гродненской области были зарегистрированы римско-католические религиозные общества в Б. Берестовице, Верейках, М.Берестовице и Макаровцах [8, л. 7].
Одновременно с регистрацией костёлов и религиозных обществ проводилась и регистрация духовенства. Ксендзам, прошедшим регистрацию, разрешалось обслуживать только по одному приходу. Это вызвало недовольство со стороны ксендзов, которые посчитали такое распоряжение очередным нажимом со стороны властей на римо-католиков. В адрес уполномоченных Совета, Верховного Совета СССР и БССР и в другие инстанции направлялись жалобы от верующих с ходатайством «разрешить обслуживать их приходы ксендзам, зарегистрированным в соседних религиозных обществах» [12, с. 156].
В информационном отчёте Уполномоченного совета по делам религиозных культов при Совете Министров СССР по Гродненской области за IV квартал 1941 года сказано: «Ксёндз Макаровского костёла Берестовицкого района Томкович А.П., будучи недоволен запрещением ему обслуживать приход М. Берестовицу по совместительству, самоуправно отправлял в приходах Малой и Большой Берестовицы службу по одному, два раза в месяц в костёле» [17, л. 43].
После ареста 31 марта 1951 года ксендза Томковича верующие Макаровского прихода просят «разрешения на отправление религиозных обрядов по совместительству в дни католических праздников и в воскресные дни, хотя бы по одному - два раза в месяц» [16, л. 38, 39].
Лишь в 1955 году Совет по делам религиозных культов при Совете Министров СССР разрешил ксендзам обслуживать зарегистрированные католические общества по совместительству [12, с. 157].
2 мая 1956 года двадцатка Большеберестовицкой парафии обратилась к Уполномоченному по делам религиозных культов Гродненской области с просьбой «о разрешении на приезд ксендза Сороки из Больших Эйсмонтов в г.п. Б. Берестовица отправлять богослужения приблизительно шесть раз в год». 24 мая 1956 года просьба была удовлетворена, и ксёндз Сорока Станислав Иванович был зарегистрирован для обслуживания Большеберестовицкого общества по совместительству [13, л. 22].
Верующие искали постоянных служителей культа на пустые приходы. В Макаровской парафии в 1952 году исполнительный орган прихода вместе с верующими трижды ездили в Литовскую республику для того, чтобы найти служителя культа, который бы дал согласие на постоянную службу в приходе. Один из служителей культа по фамилии Чернявский приезжал на территорию области, чтобы служить в этом приходе, но был не прописан и в Вильно в выписке ему было отказано [17, л. 12].
Ограничением пастырской деятельности духовенства и их гражданских прав власти добивались снижения посещаемости костёлов, а в конечном итоге - отмирания религии.
Религиозная и духовная жизнь парафий. Верующие в Советской Республике были поставлены в довольно сложные условия. Борьба с религией, которая стала составной частью государственной политики, по-разному отражалась на них. С одной стороны, неизбежным результатом этой политики становилась секуляризация общества, отход от Костёла значительной части населения. Каждое вступающее в жизнь новое поколение всё больше и больше подвергалось атеизации, отдалялось от Костёла, не испытывало потребности жить согласно католическому вероучению. С другой стороны, государственный прессинг продолжал обратную реакцию. Наиболее активная часть верующих выступала в защиту Костёла, отстаивая конституционные права на свободу вероисповедания, хотя это было сопряжено с большими трудностями. Благодаря самоотверженности таких людей католическая вера была защищена от полного уничтожения [12, с. 180].
Важной чертой характеристики религиозной жизни парафии являются религиозные практики, которые исполняются верующими в определённые отрезки времени. Это участие в святой мессе, молитве, исповеди, причастии, похоронах, чтение Священного Писания, книг, соблюдение традиций и другое.
Так, в «Информационных отчётах» за III квартал 1951 года сказано, что на празднике Святых Апостолов Петра и Павла в Большеберестовицком костёле присутствовал 231 человек, из них 65 мужчин, 145 женщин и 21 ребёнок. Большое количество верующих посетило мессу и на праздник Преображения Господне [16, л. 116]. В костёле в Больших Эйсмонтах Берестовицкого района на празднике Святых Апостолов Петра и Павла присутствовало 730 верующих, на празднике Успения Богородицы - 800, на празднике Рождества Марии - 700 [16, л. 110].
По официальным данным, в Большеберестовицкой парафии за III квартал 1951 года было 2 похорон, 2 человека исповедались [16, л. 116]. В Макаровской парафии за I - III кварталы 1957 года крестили 59 детей, 1958 года - 48, 1959 г. - 57, 1960 г. - 45, 1961 г. - 52, 1962 г. - 41, за I - III кварталы 1957 года венчалось 15 пар, 1958 г. - 29, 1959 г. - 24, 1960 г. - 18, 1961 г. - 14, 1962 г. - 14; было похоронено за I - III кварталы 1957 г. 32 человека, 1958 г. - 19, 1959 г. - 20, 1960 г. - 14, 1961 г. - 11, 1962 г. - 7 [18, л. 35].
Но невозможно дать полную картину религиозных практик в костёлах по ряду причин: во-первых, из-за уменьшения количества костёлов и католического духовенства; во-вторых, из-за отсутствия точного учёта в метрических костёльных книгах (многие участвующие из-за страха преследований просили не производить никаких записей); в-третьих, из-за манипулирования данными в органах, через которые проходили сведения (прежде всего в аппарате уполномоченного Совета), где следовало показывать тенденцию к снижению как участвующих, так и самих обрядов; в-четвёртых, многие религиозные обряды совершались за пределами республики, прежде всего в Польше и Литве [12, с. 222].
На католическую общность Беларуси огромное влияние, помимо конфессиональной политики государства, оказывали многие события и факторы, происходящие в XX веке: две мировые войны, депортация польского населения (преимущественно католиков) в 1939 - 1941 годах из западных областей БССР вглубь России, а в 1944 - 1946 и 1956 - 1958 годах - переселение в Польшу; гитлеровский геноцид на оккупированных территориях в годы Великой Отечественной войны; политические репрессии в западных областях Беларуси против участников польского антисоветского подполья и католического духовенства в 1944 - 1953 годах; миграционные и ассимиляционные процессы; секуляризация общества и другие. Все они приводили к значительному сокращению католического населения [12, с. 181].
В официальных сведениях имеется информация о приблизительном количестве верующих парафий бывшего Берестовицкого деканата за отдельные годы. В 1945 году в парафии Преображение Господне в Большой Берестовице было 2218 католиков [10, л. 14]. В 1948 - 1949 годах верующих насчитывалось 1500 человек, причём из них 500 мужчин, 700 женщин, 300 человек молодёжи [18, л. 15; 9, л. 25]. В 1958 году прихожан было, по официальным сведениям, 900 человек, а в 1960-е годы - около 500 [8, л. 84; 8, л. 27].
В этих официальных статистических отчётах имеется ряд существенных недостатков. В первую очередь, отсутствуют чёткие критерии, по которым определялась принадлежность к католичеству. Учёт носил непостоянный спорадический характер, проводился местными органами власти приблизительно. В расчёт не принимались несовершеннолетние. Во-вторых, советская статистика часто умышленно занижала количество верующих в отчётах [12, с. 184].
Когда в парафии не было ксендза, верующие без него отправляли обряды в воскресенье и праздничные дни. Крещения, исповеди, браки, похороны проводились ксендзами из соседних парафий [19, л. 25].
Под влиянием общественно-политических, экономических, образовательных факторов происходил отход от Костёла немалой части населения. Сыграли свою роль атеистическая пропаганда, идеологическая работа партийных и комсомольских организаций, светское воспитание в школе. Например, в 1947 году было разрешено проводить работу с детьми только 8-9-летнего возраста с 20 июня по 1 августа по 2 раза в неделю по 1,5 - 2 часа в день. Мероприятия по запрету вызвали ряд недовольствий, особенно со стороны ксендзов. Ксёндз Берестовицкой парафии Мацкевич В. заявил: «Какая же свобода религий в СССР, если вы не разрешаете проводить работу по изучению катехизиса с детьми?» [20, л. 33].
На смену поколению, воспитанному в духе католической веры, приходило поколение, растущее в безбожном обществе. Молодёжь оказалась более подверженной атеизации, чем старшее поколение. Попав в среду, где религия осмеивалась как предрассудок, где жизнь заполняли марксистская идеология и светская культура, молодёжь постепенно теряла связь с очагами религии - семьёй, костёлом [12, с. 186].
В условиях атеизирующегося советского общества практически единственным источником религиозного воспитания детей и молодёжи оставалась семья. Она становилась полем, на котором шла борьба между Костёлом и властью за сердца и умы людей подрастающего поколения [12, с. 187].
В результате атеистической пропаганды и борьбы с религией в государстве число верующих значительно уменьшалось. Большеберестовицкий костёл в обыкновенные праздники посещало 10 - 15 человек, а в годовые праздники - 20 - 40 человек [13, л. 30].
Практика закрытия костёлов. Одним из методов борьбы с религией было закрытие костёлов. В марте 1951 года «в связи с арестом ксендза ключи от костёла в Верейках были изъяты и переданы сельскому совету. До августа 1951 года костёл пустовал и не использовался верующими. В августе 1952 года костёл был занят под зерно совхозом «Волковысский» [15, л. 27]. Костёл был отобран у парафии на том основании, что уменьшилось количество верующих и что «вблизи деревни Верейки на расстоянии 7 - 12 км действуют три зарегистрированных католических общества (м. Россь - 12 км, д. Репля - 7 км, д. Шиловичи - 10 км), из них два в м. Россь и д. Репля действует со служителями культа» [15, л. 27].
8 декабря 1964 года Исполком Свислочского районного Совета депутатов трудящихся решил снять с регистрации районную общину городского посёлка Большой Берестовицы на тех основаниях, что из 20 осталось лишь 14 человек и они не принимают участия в управлении религиозным обществом. Религиозное общество с 1952 года существует без ксендза, и посещение костёла малочисленно. Было решено здание костёла переоборудовать под спортзал для училища [13, л. 32, 33]. 10 марта 1965 года Гродненский исполком снял с регистрации католическое религиозное общество и с учёта действующий костёл в г.п. Большая Берестовица [13, л. 42]. 17 июня 1965 года у Янины Малынич были отобраны ключи от костёла. Этой же ночью все вещи из Большеберестовицкого костёла были перевезены в Большеэйсмонтовский костёл. Архив, который остался после войны, был уничтожен. Кому-то удалось тайно вынести из костёла монстрацию, которую позже парафиане передали в Большие Эйсмонты. Были разбиты памятные таблицы и хрустальные люстры, пожертвованные графом Коссаковским [21, s. 39]. Католики остались без своего костёла. Костёл отдали колхозу под склад на зерно, а затем в нём принимали стеклотару [22, s. 7].
В 1952 году сгорел костёл в д. Малая Берестовица, и в связи с этим религиозное общество было снято с регистрации [23, л. 71].
В результате к середине 1960-х годов из 4 парафий бывшего Берестовицкого деканата осталась действовать одна парафия в Макаровцах. Для неё также это были не лучшие годы.
Духовное возрождение во 2-й половине 1980-х гг. Ситуация стала постепенно меняться лишь со второй половины 1980-х годов. Возрождение духовное шло одновременно с восстановлением костёлов. Постепенно власти вынуждены были отступать под напором требований верующих, длившихся зачастую годы и десятилетия, и передавать ранее отнятые костёлы.
Надежда на возврат костёла у верующих появилась в период «перестройки». Но это сделать было непросто, потому что местные власти не хотели уступить, у них были иные планы по поводу использования здания костёла. В 1987 году исполком райсовета изготовил проектно-сметовую документацию на реставрацию здания костёла на общую сумму работ в 259 тысяч рублей. В 1988 году началась реставрация костёла, после чего здание должно было быть использовано под концертный и выставочный залы Дома гражданских обрядов [24, л. 12]. Верующие неоднократно обращались к местным властям с просьбой об открытии костёла для совершения богослужений, но им в этом каждый раз отказывали [24, л. 16].
24 марта 1988 года Председателю Совета по делам религий при Совете Министров БССР было написано заявление от костёльного комитета Большой Берестовицы, в котором верующие просят возвратить им костёл и костёльное имущество [24, л. 16]. Архивные документы свидетельствуют, что верующие «остро ставят вопрос о регистрации их общества и передаче снятого с регистрации здания костёла». 8 июня 1988 года верующие Брангина Б.И., Смородникова А.Ю., Писанко К.В. в аппарате Уполномоченного Совета по делам религии в Гродненской области «высказали возмущение, что их в райисполкоме не хотят выслушать и дать обстоятельный ответ по существу вопроса» [24, л. 80]. Верующие направили свои заявления в Исполнительный комитет КПСС, Президиум Верховного Совета БССР, Совет Министров СССР и другие инстанции.
Когда парафиане поняли, что их заявления не имеют успеха, то 5 сентября 1988 года в Москву поехала делегация в составе 3 человек. В Москве им посоветовали обратиться к местным властям. И опять всё по кругу: из Москвы отсылают в Минск, из Минска - в Гродно, из Гродно - в Берестовицу. 29 февраля 1989 года председатель райисполкома Карпуть предложил верующим Старый костёл по улице Дзержинского [22, s. 10].
Верующие опять посылают в Москву просьбу о возвращении костёла Преображения Господня и регистрации парафии. 5 апреля 1989 года в ответ на заявление от 20 марта 1989 года Совет по делам религии при Совете Министров БССР информирует, что религиозное общество зарегистрировано 16 марта 1989 года протоколом № 4 и эти документы можно получить в райисполкоме [22, s. 11]. 10 апреля 1989 года костёл был зарегистрирован в Гродно.
Через 25 лет костёл вернули своим настоящим владельцам.
Католики в Верейках столкнулись с трудностями при возвращении им костёла. С февраля 1989 года в различные инстанции стали поступать заявления как от православных, так и от католиков на передачу им одного и того же здания [25, л. 116].
Католики аргументировали свою позицию тем, что «храм в Верейках строился не на пожертвования верующих, а помещиком А. Свечиным. Все права на имущество А. Свечина, в том числе и на начатый строительством костёл, согласно закону, перешли после его смерти к жене. И с этой точки зрения освещение построенного храма по желанию жены Свечина как костёла законно». Католики считали, что храм изначально строился как католический костёл, так как А. Свечин умер в 1839 году, а храм был освещён как костёл в 1840 году, и за этот короткий период невозможно было перестроить здание [26, л. 204, 205]. В результате в 1990 году костёл в Верейках возродился.
Берестовицкий деканат в 1991 - 2010 гг. Завершение формирования костёльных структур и администрации произошло лишь в первой половине 1990-х годов. Реальным событием начавшихся перемен стало назначение 25 июля 1989 года ксендза Тадеуша Кондрусевича, уроженца Гродненщины, апостольским администратором Минской диоцезии. Это событие означало начало нормализации канонического статуса Католического Костёла. Помимо Минской диоцезии, пастырскому попечению епископа Тадеуша Кондрусевича были вверены все римо-католики Беларуси. 20 октября 1989 года в Ватикане Папа Иоанн Павел II возвёл в сан епископа ксендза Тадеуша Кондрусевича.
В конце 1980-х годов Папа Иоанн Павел II преобразовал римо-католические диоцезии Беларуси. В 1989 г. создана Гродненская диоцезия, границы которой соответствуют границам Гродненской области. Её ординарием и епископом Папа Иоанн Павел II назначил ксендза Александра Кашкевича, бывшего ранее настоятелем прихода Святого Духа в Вильно. В апреле 1991 г. создана Минско-Могилёвская митрополия. Территориально она охватывает Минскую, Могилёвскую и Витебскую области. Её ординарием с титулом архиепископа стал бывший настоятель кафедрального костёла в Пинске ксёндз Казимир Свёнтек. Одновременно он выполнял функции апостольского администратора Пинской диоцезии, которая охватывала Брестскую и Гомельскую области [12, с. 38].
В феврале 1993 года в Гродненском диоцезе было создано 15 деканатов: Берестовицкий, Гродненский Восточный, Гродненский Западный, Ивьевский, Лидский, Мостовский, Новогрудский, Островецкий, Ошмянский, Радуньский, Слонимский, Сморгоньский, Щучинский, Волковысский, Здетёлский. В Большеберестовицкий деканат вошли парафии в Большой Берестовице, Малой Берестовице, Больших Эйсмонтах, Глебовичах, Макаровцах, Свислочи. Центром деканата стала Большая Берестовица, а первым деканом - о. Кароль Барнась [27, s. 1]. В 2000 году вместо парафии Глебовичи в состав Берестовицкого деканата вошла парафия Заневичи, а центром деканата стала Большая Берестовица [28, s. 1].
По данным на 2003 год в Берестовицкий деканат Гродненской диоцезии входило 6 парафий:
1. Парафия Святого Антония Падуанского в д. Малая Берестовица;
2. Парафия Преображение Господне в г.п. Большая Берестовица. К парафии относится каплица матери Божьей Остробрамской в д. Кватеры, построена и освещена в 1997 году;
3. Парафия Возвышения Святого Креста в д. Макаровцы;
4. Парафия Святого Франциска Ассизского в г. Свислочь. Парафия была создана в 1990 году, костёл построен в 1991 - 2001 годах, освещён в 1994 году;
5. Парафия Имени Марии и Святого Яна Непомука в д. Большие Эйсмонты. К парафии относится каплица Успения Пресвятой Девы Марии в д. Массоляны в 1915 году, отстроенная заново в 1991 году;
6. Парафия Пресвятого Сердца Иисуса и Святого Иосифа мученика в д. Заневичи Гродненского района. Костёл построен и освещён в 1917 году, реставрирован в 1989 году [29; 30].
Храмы, которые были отобраны у верующих и разрушены, были возвращены им и восстановлены. Создаются новые парафии и новые костёлы. Религиозная жизнь в деканате течёт и развивается.
Сегодня в Берестовицком деканате работают 5 священников: декан о. Вальдемар Слота в парафии Большая Берестовица, кс. Николай Тихонович в парафиях Большие Эйсмонты и Заневичи, о. Мирослав Миклашевич в парафии Свислочь, кс. Павел Белонос в парафии Макаровцы, кс. Андрей Козловский в парафии Малая Берестовица.
Деканат является сосредоточением духовной и религиозной жизни католиков, содействует распространению и укреплению католической веры. На протяжении столетия он выполнял административную, организаторскую, просветительскую и религиозную функции. Он является связующим звеном между парафией, верующими и руководством диоцеза.
Berestovickiy deanery was founded after entering West Belarus in composition of the Poland in 1921year. In Polish state Catholicism occupied the informal dominant position that assisted the development of the deanery. To 1939 in deanery entered 8 receipts, on its territory acted 11 Roman Catholic churches with of number of parishioners 20687 persons. During the soviet period Berestovickiy deanery as that actually didn't exist: a part receipts after determination new Soviet-Polish border remained on territory of the Poland, the others have been divided between Grodnenskiy and Volkovysskiy deanery. At March 1991 has been formed Grodnenskiy diocese, in composition which entered and Berestovickiy deanery, consisting from 6 receipts.
Список источников и литературы
1. Ярмусик, Э.С. Католический Костёл в Белоруссии в годы Второй мировой войны (1939 - 1945): монография / Э.С. Ярмусик. - Гродно: ГрГУ, 2002. - 240 с.
2. Catalogus ecclesiarum et cleri archidiecensis Vilnensis pro anno Domini 1927. - Vilnea, 1927.
3. Койта, К.К. З гісторыі архітэктурных помнікаў Бераставіччыны / К.К. Койта // Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Бераставіцкага раёна. - Мінск: БелТА, 1999. - С. 558 - 559.
4. Мараш, Я.Н. Политика Ватикана и католической церкви в Западной Белоруссии (1918 - 1939) / Я.Н. Мараш. - Мн.: Беларусь, 1983. - 96 с.
5. Кулагін, А.М. Каталіцкія храмы на Беларусі / А.М. Кулагін. - Мінск: Бел. энцыкл. імя П. Броўкі, 2008. - 488 с.
6. Catalogus ecclesiarum et cleri archidiecensis Vilnensis pro anno Domini 1926. - Vilnea, 1926.
7. Государственный архив Гродненской области (ГАГО). - Ф. 1385. - Оп. 1а. - Д. 14. Информационные отчёты, статистические сводки и докладные записки Уполномоченного Совета по делам религиозных культов при СМ БССР по Гродненской области 4 апреля - 30 декабря 1949 гг.
8. ГАГО. - Ф. 1385. - Оп. 1. - Д. 40. Сведения о действующих религиозных обществах и молитвенных зданиях, списки костёлов, часовен и монастырей по Гродненской области БССР.
9. Krachel Tadeuz, ks. Zarys dziejow (Archi) Diecezji Wilenskiej // Studia Teologiczne. Bialystok. Drohiczyn. Lomza. - 1987. - № 5 - 6.
10. ГАГО. - Ф. 1385. - Оп. 1а. - Д. 7. Информационные отчёты, статистические сводки и докладные записки Уполномоченного Совета по делам религиозных культов при СМ БССР по Гродненской области.
11. Cierebiej Jerzy Historia parafii Podwyzszenia Krzyza Swietego Makarowce. -Usnarz w latach 1930 - 2003r. - Grodno, 2003.
12. Ярмусик, Э.С. Католический Костёл в Беларуси в 1945 - 1990 годах: монография / Э.С. Ярмусик. - Гродно: ГрГУ, 2006. - 568 с.
13. ГАГО. - Ф. 1385. - Оп. 1. - Д. 59. Регистрационное дело католического костёла г.п. Б.Берестовица 30 января 1946 - 10 марта 1965 гг.
14. ГАГО. - Ф. 1385. - Оп. 1. - Д. 14. Дело о регистрации римо-католического религиозного общества в д. М. Берестовица Гродненской области БССР 25 февраля - 26 марта 1962 года.
15. ГАГО. - Ф. 1385. - Оп. 1. - Д. 12. О регистрации римо-католического костёла в д. Верейки Волковысского района Гродненской области БССР 15 марта 1946 - 24 апреля 1959.
16. ГАГО. - Ф. 1385. - Оп. 1а. - Д. 17. Информационные отчёты, статистические сводки и докладные записки Уполномоченного Совета по делам религиозных культов при СМ БССР по Гродненской области 1 марта - 10 октября 1951 года.
17. ГАГО. - Ф. 1385. - Оп. 1а. - Д. 11. Информационные отчёты, статистические сводки и докладные записки Уполномоченного Совета по делам религиозных культов при СМ БССР по Гродненской области 31 марта - 28 декабря 1948 года.
18. ГАГО. - Ф. 1385. - Оп. 1а. - Д. 34. Информационные отчёты, статистические сводки и докладные записки Уполномоченного Совета по делам религиозных культов при СМ БССР по Гродненской области 8 января - 17 ноября 1960 года.
19. ГАГО. - Ф. 1385. - Оп. 1. - Д. 58. Список римо-католических костёлов области на 15 сентября 1946 года.
20. ГАГО. - Ф. 1385. - Оп. 1а. - Д. 7. Информационные отчёты, статистические сводки и докладные записки Уполномоченного Совета по делам религиозных культов при СМ БССР по Гродненской области.
21. Astukiewicz, P. Historiia parafii pod wezwaniem Przemienienia Panskiego w Wielkiej Brzostowicy: praca dyplomowa / P. Astukiewicz. - Grodno, 1998. - 72 s.
22. Omieljanczyk, M. Kronika kosciola w W. Brzostowicy p.w. Przemienienia Panskiego: Wspomnienia / M. Omieljanczyk. - W. Brzostowica, 1999.
23. ГАГО. - Ф. 1385. - Оп. 1а. - Д. 22. Информационные отчёты, статистические сводки и докладные записки Уполномоченного Совета по делам религиозных культов при СМ БССР по Гродненской области 14 января - 13 ноября 1954 года.
24. ГАГО. - Ф. 475. - Оп. 1. - Д. 200. Жалобы и заявления граждан, относящиеся к религиозным объединениям, и переписка по ним за 1988 год.
25. ГАГО. - Ф. 475. - Оп. 1. - Д. 68. Жалобы и заявления граждан и переписка по ним за 1971 год. Т. 1.
26. ГАГО. - Ф. 475. - Оп. 1. - Д. 212. Жалобы и заявления граждан, относящиеся к религиозным объединениям, и переписка по ним за 1990 год.
27. Dekret biskupa Grodeienskiego Alexandra Kaszkiewicza od 17. 02.1993.
28. Dekret biskupa Grodeienskiego Alexandra Kaszkiewicza od 07. 03.2000.
29. Rocznik informacyjny Diecezji Grodnenskiej (Nr 1). - 2003.
30. Rocznik informacyjny Diecezji Grodnenskiej (Nr 2). - 2005.
Научный руководитель - С.В. Омелько , кандидат исторических наук, доцент.
УДК 025.173 (476.6) (1920 - 1039)
К.А. Мишин
(Гродно, ГрГУ имени Янки Купалы)
РАЗВИТИЕ БЛАГОТВОРИТЕЛЬНОСТИ В ГРОДНО В 1930-е годы
В статье освещаются основные тенденции развития благотворительности в Гродно в 1930-е годы. Рассматривается деятельность общественных организаций, органов полиции, пожарной охраны и других органов. Особое внимание уделяется деятельности общественной инициативы.
Благотворительная деятельность является древнейшей нравственной и гуманистической традицией общества, универсальной общечеловеческой ценностью, одним из важнейших атрибутов гражданского общества, действенным инструментом, посредством которого общество удовлетворяет свои основные социальные, общечеловеческие потребности.
Благотворительность - это то дело, которым должны заниматься все граждане. Это должно быть частью менталитета, культуры, воспитания, образования. Объектами благотворительной деятельности во всем мире являются люди, страдающие от тяжелых недугов, инвалиды, имеющие ограниченные возможности для жизни и деятельности, а также дети и взрослые, чье развитие существенно отличается от общепринятой нормы [1].
Несмотря на трагические коллизии мировой истории, общечеловеческие ценности всегда стоят на первом месте. Помощь ближнему, жалость, человеческая доброта особенно важны в переломные моменты истории. В этом плане идеальной моделью для изучения развития благотворительности является город Гродно тридцатых годов XX в. как представитель «восточных окраин» возрожденной Речи Посполитой.
Современники межвоенного периода 1920 - 1930-х годов известные белорусские исследователи В. Пичета, А. Смолич, А. Цвикевич в сборнике статей «Западная Беларусь», изданном в 1927 году в г. Минске, раскрывают своеобразие исторической ситуации, сложившейся на западнобелорусских землях к началу 1920-х годов: «В течение короткого исторического отрезка времени (1914 - 1921 гг.) Западная Беларусь являлась ареной крупных политических событий. Здесь находился основной плацдарм русско-германской империалистической войны, решавшей судьбы российской и германской империй; здесь протекала вооруженная борьба между буржуазной Польшей и молодой Советской республикой; здесь завязывался узел литовско-польского конфликта и т.п. На этой «шахматной доске» Восточной Европы передвигались десятки различных армий и фронтов, проводились всякого рода военные и политические границы, заключались различные договора и трактаты. В зависимости от этих событий судьба Западной Беларуси коренным образом менялась несколько раз. Был момент, когда Западная Беларусь отошла по Брест-Литовскому миру к Германии и должна была превратиться во внутреннюю немецкую колонию; был момент, когда на ее территории, по мысли германского императорского правительства, должно было образоваться Литовское княжество, зависимое от Германии; был момент, когда казалось, что Западная Беларусь останется в составе Советской Белоруссии и примет участие в строительстве своего социалистического будущего. Последним звеном в цепи этих событий явился захват Западной Беларуси Польшей. На этот раз судьба Западной Беларуси определилась на более долгое время. Рижский трактат 1921 года закончил собой тяжелый период военных перетурбаций в Западной Беларуси, но вместе с тем открыл перед ней не менее тяжелый период пребывания под властью польского государства» [2].
Широкое развитие общественной инициативы в Польше, в том числе и в Западной Беларуси, в сфере социальной помощи было вызвано не только ситуацией в стране в связи с военными действиями 1919 - 1920 годов, но и инфляцией середины 1920-х, а также экономическим кризисом в 1928 - 1933 годы. На развитие благотворительной деятельности также влияли глубокие религиозные чувства милосердия к ближнему, а также убеждение, особенно сильное на волне патриотизма в 1920-е годы, что в новой независимой Речи Посполитой все социальные противоречия должны быть преодолены.
Необходимым условием деятельности благотворительных общественных организаций является соответствующая нормативно-правовая база. В начале 1920-х годов отсутствовало единое для всей страны законодательство, которое бы контролировало деятельность общественных объединений.
22 апреля 1927 года было издано Распоряжение президента Речи Посполитой о надзоре за деятельностью организаций социальной опеки. На органы самоуправления возлагались обязанности организации опеки, но государство оставляло за собой право вмешиваться в деятельность этих организаций. Контроль осуществлялся по двум направлениям: через поветовых старост и воевод. Организации опеки должны были ежегодно отчитываться о своей деятельности, а контролирующие органы могли проводить инспекции, а позже получили право легализации товариществ социальной опеки. Это право перешло к воеводам [4].
Таким образом, Распоряжение 1927 г. положило начало переходу от частной и мелкой благотворительности к созданию профессиональных благотворительных организаций и единой государственной службы опеки. Распоряжение послужило правовой основой создания единой системы контроля за деятельностью таких организаций. Была упорядочена система создания и деятельности государственных и общественных благотворительных организаций.
Государственные органы, которые оказывали помощь и решали вопросы благотворительности, имели различные названия и ориентировки: от общегосударственного уровня до местного, от министерств до различных фондов и комитетов.
27 октября 1932 года был издан Закон о товариществах. Он объединял все прошлые нормативные акты и вводил новые законы. Все благотворительные организации на территории Речи Посполитой делились на обычные и зарегистрированные. Обычные не могли создавать отделы и союзы, а также пользоваться помощью общественности. Чтобы создать такую организацию, необходимо было просто написать письмо в местную администрацию. Зарегистрироваться было сложнее. Необходимо было написать заявление, сдать четыре экземпляра устава, заплатить государственный налог. Зарегистрированные организации могли покупать и продавать недвижимость, заключать договора, нести ответственность в судебном порядке и собирать добровольные пожертвования. В таких условиях создавалась основа для деятельности благотворительных организаций в Гродно.
В 1930-е годы на территории Западной Беларуси и в том числе и на Гродненщине большинство благотворительных организаций носили национальный и конфессиональный характер. Их деятельность, как правило, была направлена на оказание помощи представителям определённой национальности или вероисповедания. На территории Западной Беларуси действовали белорусские, польские, еврейские, русские, литовские благотворительные организации. Огромную роль в развитии благотворительности в г. Гродно играло еврейское население, которое составляло большинство жителей города. Вместе с тем, почти подпольный статус носила помощь революционеров, коммунистов, православных верующих. В целом, в Речи Посполитой в 1932 году насчитывалось 1271 товарищество благотворительного толка, в состав которых входили 210 800 членов. В Западной Беларуси действовало 393 товарищества, членами которых являлись 69 600 человек [4].
К середине 1930-х годов в условиях оживления общественной и культурной жизни страны активизируется деятельность благотворительных организаций. Проводятся акции по сбору средств на нужды неимущих. В это время они уже носят постоянный характер. Многие акции проводились ежемесячно, ежегодно.
Город Гродно, как и вся Западная Беларусь, не был исключением. Особенностью развития благотворительности в Гродно было то, что общественные благотворительные организации тесно сотрудничали с государственными. Ежемесячные акции проводились в полиции, пожарных и военных частях.
В 1930-е годы в городе действовали: «Комитет помощи земледельцам», «Фонд помощи безработным», «Фонд помощи военным инвалидам», «Комитет помощи сиротам», клуб «Маккаби» и многие другие.
Следует отметить благотворительную деятельность органов гродненской полиции. Комендатура полиции активно участвовала в благотворительных акциях. Помимо ежемесячных акций по сбору средств, полицейские организовали питание беспризорников. Сохранились списки детей, которые получали 2 бутылки молока и 150 граммов хлеба в день. Особую помощь получали дети-сироты полицейских. На покупку им зимней одежды проводились ежегодные акции.
Местная полиция выпускала цветные листовки «Policja na gwiazdke bezrabotnym». Они носили пропагандистский характер, их основная тема - «полиция - главная опора и помощь любого гражданина Польши». На листовке была надпись, в которой определялся смысл акции «Берёшь листовку, даёшь 15 грошей на помощь детям-беспризорникам». Цель акции - сбор средств на зимнюю одежду. Одновременно с продажей листовок (тираж листовок составлял около 2000 экз.) проводились полицейская лотерея и показ фильмов в 4 кинотеатрах города Гродно. Все собранные средства шли на благотворительность [5].
Ежегодно проводились благотворительные акции в День пожарника. В рамках акции проходили смотры умений пожарных отрядов, в городском театре - показы кинокартин. Вся программа торжеств в документах определяется как «актуальная». Основными организаторами были городские власти и пожарный спортивный клуб «Саламандра», который представлял город Гродно на различных международных соревнованиях. Поэтому весь доход от этих акций шёл на участие данного клуба в различных спортивных соревнованиях, например, в городе Гдыня [6].
Все деньги от благотворительных мероприятий, проводимых в Офицерском клубе гродненского гарнизона, перечислялись на помощь военным инвалидам и содержание сирот военных офицеров [6].
Архивные материалы свидетельствуют о том, что проходили акции и по сбору средств на военную технику, например, на покупку подводной лодки или самолёта [10]. В этом нет ничего удивительного, если вспомнить монгольскую танковую дивизию № 112 «Революционная Монголия» (32 танка Т-34, 21 танк Т-70) времён Второй мировой войны, которая была собрана за счет пожертвований [11].
В 1930-е годы Гродно, несомненно, оставался одним из центров культурной жизни Западной Беларуси, подтверждением чему являются многочисленные концертные площадки, школы и кружки по интересам, которые активно включались в благотворительную общественную деятельность.
Так, городской специалист по танцам З. Рейзер основал школу танцев, которая находилась на ул. Бригитской, д. 13, в которой проходили занятия как на платной основе для состоятельных горожан, так и бесплатные - для бедных любителей танцев [6].
Высокая гражданская позиция гродненцев очевидна на примерах организации многочисленных концертов и представлений. 22 января 1934 года утром в женской гимназии прошёл фортепианный концерт Станислава Шпинальского. В 16 часов там же состоялся концерт для школьной молодёжи. Концерт проходил в целях пропаганды музыки и развития музыкальной культуры в городе Гродно. Концерт носил платный характер, но все собранные средства пошли на развитие гимназии и школы [6].
Центром отдыха гродненской молодёжи, проведения танцевальных вечеров в то время являлся отель Рояль, сборы средств от проведения которых шли на помощь зоосаду, сиротским приютам и т.д. [6].
Не оставляли пожилых людей и бывших сотрудников организации, где они работали. Театр оказывал помощь бывшим артистам, полиция помогала бывшим жандармам и т.д [7; 8; 9].
Городские власти поддерживали многочисленные благотворительные сборы и акции как на местном, так и региональном уровне. В этой деятельности участвовали как религиозные организации, так и городская общественность, как государственные, так и частные учреждения. Такие акции приказом магистрата города Гродно освобождались от налогов.
Вместе с тем, особому контролю подвергались благотворительные национальные организации и организации прокоммунистического толка, не отвечающие польским государственным интересам.
Во второй половине 1930-х годов происходит повсеместное закрытие литовских общественных организаций, в том числе и благотворительных. Под тщательным контролем находились и белорусские благотворительные организации. Деятельность Товарищества помощи населению белорусских земель, пострадавших от неурожая, которое было создано по инициативе членов Белорусского крестьянско-рабочего посольского клуба в 1929 году, расценивалась как «нелегальная, представляющая опасность и угрожающая общественному спокойствию» [4].
В сложной ситуации оказались русские благотворительные организации. Русскоязычное население II Речи Посполитой было представлено двумя различными по правовому положению группами: национальным меньшинством и эмиграцией. Формально государство признавало все международные документы, которые регламентировали права национальных меньшинств, что нашло отражение в польских конституциях. Здесь также действовали нормы международного права по проблемам беженцев. В реальности же имели место нарушения и ограничения прав национальных меньшинств. Так, Польское государство отказывало в финансировании русских школ, не был оформлен статус языка, существовал ряд ограничений при устройстве русских жителей Польши на работу. При этом необходимо отметить, что по отношению к русским эмигрантам со стороны польских властей открытой дискриминации не наблюдалось. Наоборот, оказывалась материальная помощь наиболее бедным из них, имело место взаимодействие государственных структур с эмигрантскими организациями в юридической и благотворительной областях.
Благотворительность традиционно занимала важное место в русской ментальности, и совершенно особое значение она имела для русских культурных и просветительских организаций в Польше, где очень остро стоял вопрос финансирования и материальной поддержки русских культурных учреждений. Кроме того, только благодаря благотворительной помощи в Речи Посполитой были сохранены многие области русской культуры (просвещение, театр, пресса).
Самой мощной и наиболее плодотворно работающей благотворительной организацией было Русское благотворительное общество (РБО), которое поддерживало и координировало русскую культурно-просветительскую деятельность практически во всех её проявлениях. Наиболее важным из них было попечительство над русскими школами и гимназиями, создание и финансирование русских просветительских центров и творческих организаций, библиотек и книгоиздательств, организация и финансирование культурных мероприятий. Отделение РБО работало и в г. Гродно [11].
Несколько иную направленность имела благотворительная деятельность русских эмигрантских организаций, для которых главной задачей было оказание помощи русским беженцам в процессе адаптации их к условиям жизни в чужой стране (материальная поддержка социально незащищенных слоёв, решение вопроса о трудоустройстве, оказание юридической помощи) [12].
Особое место в развитии благотворительности в рассматриваемый период занимали костёл и католическое духовенство. После подписания Рижского мирного договора на земли Западной Беларуси возвращается католическое духовенство. Костёл переживает второе рождение. Ремонтируются храмы, алтари. В этом костелу активно помогают прихожане, передают значительные средства на реставрацию. Костёл же и сам не оставался в долгу, обеспечивая питанием бездомных и детей-сирот.
Одной из крупнейших польских благотворительных миссий 1920 - 1930 годов в Польше являлся «Красный Крест в Польше», созданный в 1919 году. Международный комитет Красного Креста 24 июля 1919 года зарегистрировал и признал Польское Товарищество Красного Креста (ПТКК), как единую организацию Красного Креста по всей территории Польши.
Деятельность ПТКК была направлена на оказание помощи жертвам войн, открытию больниц, аптек. Оно занималось поиском пропавших, помогало при санитарных работах, проводило обучение медсестёр, спасателей. Организовывались курсы для учителей, в 1921 году была создана молодёжная организация ПТКК.
В 1927 году Польское Товарищество Красного Креста изменило своё название на «Польский Красный Крест», а президент Польши подписал указ, которым признавался статус товарищества высшего ранга, а также принял патронаж над организацией. ПТКК имело свой филиал и в городе Гродно [13].
Таким образом, благотворительная деятельность в г. Гродно в 1930-е годы явилась тем зеркалом, в котором нашли отражение как государственная политика II Речи Посполитой, так и общественные настроения того времени, невзирая на различия в социальной и этноконфессиональной принадлежности гродненцев. Система общественной благотворительности, которая сложилась в Гродно в исследуемый период, объединила усилия государственных, общественных организаций и частных лиц в деле благотворительности и милосердия.
В целом проблема благотворительности в западнобелорусском регионе может и должна быть исследована глубже для того, чтобы учесть исторический опыт для развития такой деятельности в наши дни.
The article is devoted to chritable organizations in Grodno In 1930-ies. The first steps to organize charity are investigated in detail. The article also shines the light on the activity of public organizations, such as, police departments, fire departments and other public structures. Special attention is paid to the activity of public initiative
Список источников и литературы
1. Соколов, А. Российская благотворительность в XVIII - XIX веках (к вопросу о периодизации и понятийном аппарате) / А. Соколов // Отечественная история. - 1996. - № 6. - С. 147 - 158.
2. Пичета В., Западная Беларусь / В. Пичета, А. Смолич, А. Цвикевич. - Минск: Белгосиздат, 1927. - 123 с.
3. Государственный архив Гродненской области (ГАГО). - Ф. 146. - Оп. 1. - Д. 142.
4. Пашкович, А.И. Становление законодательной базы деятельности благотворительных организаций во второй Речи Посполитой / А.И. Пашкович // Веснік ГрДУ імя Янкі Купалы. - 2006. - № 4.
5. Государственный архив Гродненской области (ГАГО). - Ф. 17. - Оп. 1. - Д. 302.
6. Государственный архив Гродненской области (ГАГО). - Ф. 46. - Оп. 1. - Д. 313.
7. Государственный архив Гродненской области (ГАГО). - Ф. 46. - Оп. 1. - Д. 280.
8. Государственный архив Гродненской области (ГАГО). - Ф. 46. - Оп. 1. - Д. 201.
9. Государственный архив Гродненской области (ГАГО). - Ф. 46. - Оп. 1. - Д. 406.
10. Государственный архив Гродненской области (ГАГО). - Ф. 56. - Оп. 1. - Д. 164.
11. Большая интернет-энциклопедия Википедия [Электронный ресурс] - Режим доступа: ru.wikipedia.org/wiki/ - Дата доступа: 05.05.2009.
12. Швайко, В.Г. Деятельность русских организаций в Польше по сохранению русской культуры в 1921 - 1939 гг.: автореферат диссертации на соискание учёной степени кандидата исторических наук. - Гродно, 2005 г.
13. Государственный архив Гродненской области (ГАГО). - Ф. 111. - Оп. 1. - Д.1.
Научный руководитель - Н.Л. Улейчик , кандидат исторических наук, доцент.
УДК 94 (476)
В.И. Кузьмич
(Гродно, ГрГУ имени Янки Купалы)
Стрелецкий союз: Основные направления деятельности молодежной организации в Новогрудском воеводстве в 1933 г.
Статья посвящена малоизученной части истории Западной Беларуси межвоенного периода - деятельности молодежных организаций польских политических партий. Освещены основные направления работы крупнейшей молодежной организации Новогрудского воеводства в начале 30-х гг. ХХ века - Стрелецкого союза. Анализируется активность молодежной организации в отдельных поветах воеводства, а также рассматриваются количественные характеристики его членства и мероприятия, имевшие место в исследуемый период.
Деятельность молодежных организаций польских политических партий на территории Западной Беларуси была затруднена ввиду близкого расположения «крессов восточных» к границе Советского Союза. К тому же достаточно сильно ощущалось коммунистическое влияние, что в значительной степени тормозило воплощение государственной молодежной политики в жизнь.
Стрелецкий союз (официальное название, а далее «Стрелец») на территории Новогрудского воеводства в начале 1930-х гг. представлял собой хорошо организованную структуру. Учитывая, что на 1933 год припадало празднование 25-летия создания «Стрельца», то именно в этот период постепенно наблюдалась активизация работы Союза в разных ее направлениях [1, л. 26 об.].
«Стрелец» разворачивал свою деятельность в двух направлениях: увеличения территории воздействия и распространения своего влияния, а также проведения чисток своих рядов от приверженцев коммунистов.
Вместе с тем необходимо отметить, что работа организации отличалась в разных регионах. Так, в Барановичском повете Союз ограничивал свою деятельность организацией нескольких представлений и развлекательных мероприятий, которые были достаточно популярными среди молодежи, а также принесли организации немалый доход.
В рамках развития организационной структуры на деньги Союза в д. Молчадь Барановичского повета начал действовать клуб, а 19 февраля 1933 г. там же состоялось открытие женского отдела «Стрельца».
На территории Слонимского и Новогрудского поветов в своей деятельности Союз ограничился лишь проведением нескольких мероприятий [2, л. 62 об.]. Среди новых отделений в этот период стоит отметить организацию ячейки в местечке Дворцы (12 человек). Комендантом был определен Беляк Виталий - канцелярист узкоколейной железной дороги в д. Новоельня.
Вместе с тем 15 июня 1933 г. в приходском доме в Новогрудке состоялось организационное собрание татар, на котором была создана первичная организация «Стрельца». В состав правления вошли: Ибрахим Мискевич - председатель, Александр Шахидевич - заместитель председателя, Бехир Сафаревич - секретарь, Стэфан Корицкий - казначей.
Кроме того, на собрании были организованы курсы для лиц татарской национальности, желающих работать в качестве инструкторов организации. Так, комендантом женского курса была избрана Елена Алиевичувна, мужского - Александр Шахидевич. Инструктором женского курса стала Эмилия Гембицкая, мужского - Александр Александрович.
Следует отметить, что открытый татарский отдел «Стрельца» в Новогрудке является первым в своем роде на территории всей Речи Посполитой [1, л. 9 об.].
В Лидском повете, кроме традиционных мероприятий организации, проводились стрельбы из малокалиберного оружия по мишеням, полевые учения. Только в январе 1933 года «Стрельцом» в повете было организовано 9 представлений с танцевальными вечерами, в которых приняли участие 309 человек, а доход составил 174 злотых. К концу года в Лидском повете «Стрелец» провел еще порядка 10 мероприятий, участие в которых приняли 536 человек, доход от их проведения составил 230 злотых [3, л. 34 об.].
На съезде членов «Стрельца» Лидского повета 29 января в Лиде, в котором приняли участие 50 человек, после представления отчета о проведенной работе за предыдущий период был утвержден перспективный план проведения мероприятий и предложено помочь безработным членам Союза.
Провело «tydzien strzelecki» отделение «Стрельца» Столбцовского повета. В торжестве приняли участие 300 человек, доход от которого составил 123 злотых. Кроме того, организовали несколько других мероприятий в разных районах повета [2, л. 61 об.].
Среди других мероприятий также можно отметить проведение стрельб 13 командами. Мероприятие началось с богослужения, во время которого приходский ксендз Дуда-Девич призвал молодежь вступать в стрелецкие ряды, подчеркивая значение для Польши этой организации.
Стрелецкое отделение на территории повета действовало также в Мире (Столбцовский повет) [2, л. 166].
В Воложинском повете Стрелецкий союз проводил систематическую воспитательную работу во всех своих 27 отделах, организовывал ряд мероприятий.
В документах также зафиксировано создание отдела Стрелецкого союза в д. Пральники (Воложинский повет). В конце января 1933 года здесь состоялось собрание «Стрельца», на котором в члены правления выбрали Тадэуша Грабовского, Владислава Роткевича - православного, земледельца, и Грабовскую Ирину. Референтом стал Клидз Казимир - учитель начальной школы в Пральниках, комендантом - Тимохович Стэфан - православный, земледелец, сторонник КПЗБ, который и организовал данное собрание. Это свидетельствовало об усилении влияния коммунистов и проникновении их в Союз.
Кроме того, Стрелецкий союз провел в повете несколько мероприятий, принесших значительный доход [3, л. 8].
В Несвиже была организована работа поветового отделения Союза. К сожалению, в этом повете «Стрельцу» противостояли несколько крупных молодежных организаций - Союз сельской молодежи, Союз католической молодежи и др. В решениях местного отделения «Стрельца» даже зафиксирован план противодействия акции католической молодежи по переманиванию членов «Стрельца» [3, л. 35].
В Несвиже 18 июня на ежегодном Всеобщем съезде делегатов Союза представителями отделов «Стрельца» повета были представлены отчеты и выбраны члены поветового правления, в который вошли: председатель - Антоний Блажевич - инспектор; члены: Адольф Чеконский, Ян Наронский, Франтишек Томашек, Якуб Каспжак, Иосиф Муслицкий, Станислав Капилевич, Игнатий Торчиньский, Евгения Крашевская [1, л. 9].
В Несвижском повете в 1933 году появились 2 новые ячейки. В конце февраля 1933 г. в д. Каменка (Несвижский повет) состоялось организационное собрание Стрелецкого союза. Из-за недостаточной осведомленности избирателей в состав управления был выбран Янушкевич, который в свое время карался за воровство, оказывал сопротивление властям и был неустойчив в политических взглядах. А поскольку Янушкевич был инициатором создания кружка в данной деревне и был выбран председателем, то местные власти запретили открытие им на территории повета данного кружка.
В д. Заостровечье (Несвижский повет) 4 июня состоялось первое организационное собрание женского отдела Стрелецкого союза.
Таким образом, мы видим, что в феврале 1933 года активность союза, безусловно, находилась на высоком уровне [1, л. 26].
Что же касается членства «Стрельца», то следует отметить, что в большинстве документов просматривается добровольческий характер вступления в его ряды. Однако оппозиционными союзу организациями отмечался факт подготовки так называемого «пушечного мяса» из стрельцов [4, л. 35].
«Стрелец» на протяжении рассматриваемого периода создавал новые отделы, пополнял ряды существующих. Территория его влияния постоянно расширялась, о чем свидетельствует открытие новых отделов в местах влияния оппозиционных организаций.
Оживленность данного Союза проявлялась в создании 3 пехотных и 1 конного отделов, а также 15 групп по сельхозподготовке. Члены «Стрельца» приняли участие в праздновании 25-летия со дня создания Союза, а также в общепольском байдарочном заплыве [1, л. 108 об.].
Таблица 1 - Деятельность Стрелецкого Союза
в Новогрудском воеводстве (1933 г.)
|
Месяц |
Собрания |
Представ-ления |
Вечера |
Лекции |
Общее количество членов |
Доход, злотые |
|
Январь |
3 |
15 |
18 |
2 |
1592 |
478 |
|
Февраль |
5 |
21 |
17 |
3 |
2698 |
774 |
|
Март |
4 |
1 |
1 |
- |
1100 |
198,80 |
|
Апрель |
3 |
9 |
4 |
- |
970 |
119 |
|
Май |
2 |
9 |
2 |
- |
1050 |
280 |
|
Июнь |
3 |
6 |
1 |
- |
1200 |
- |
|
Июль |
- |
4 |
1 |
- |
465 |
97,4 |
|
Август |
8 |
1 |
- |
- |
2860 |
- |
Таким образом, можно констатировать, что «Стрелец» являлся одной из наиболее массовых молодежных организаций, проводящей активную работу в области военной подготовки, гражданского воспитания и культурно-просветительской деятельности.
The article is devoted to the little-studied part of history in interwar period of Western Belarus - to the activity of youth organizations of polish political parties. The author tells about the main work directions of the biggest youth organizations of Novogrudoskij pavet in the beginning of 1930th. He analyses the youth organizations' activity in certain pavets of province and also examines the quantitative characteristics of its memberships and events during the mentioned period.
Список источников и литературы
1. Государственный архив Гродненской области (ГАГО). - Ф. 200. - Оп. 2. - Д. 10. - 143 л. - Месячные отчеты об общественно-политическом движении и обеспечении государственной безопасности на территории Лидского повета (июль - декабрь 1933 г.). - Л. 9, 9 об., 26, 26 об., 108.
2. ГАГО. - Ф. 200. - Оп. 2. - Д. 12. - 320 л. - Оперативные сводки Новогрудского воеводского управления МВД об общественно-политическом движении на территории воеводства за 1-е полугодие 1933 г. (декабрь 1932 - июнь 1933). - Л. 61 об., 62 об., 166.
3. ГАГО. - Ф. 200. - Оп. 2. - Д. 9. - 87 л. - Месячные отчеты об общественно-политическом движении и обеспечении государственной безопасности на территории Лидского повета (январь - июнь 1933 г.). - Л. 8, 34 об.
4. ГАГО. - Ф. 200. - Оп. 2. - Д. 13. - 262 л. - Оперативные сводки Новогрудского воеводского управления МВД об общественно-политическом движении за II полугодие 1933 г. (6 июня - 29 декабря 1933 г.). - Л. 35.
Научный руководитель - А.К. Гецевич , кандидат исторических наук, старший преподаватель.
УДК 94 (476) "1941/45"
Т.М. Барысюк
(Брэст, БрДУ імя А.С. Пушкіна)
ПРУЖАНШЧЫНА Ў ГАДЫ ВЯЛІКАЙ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ (1941 - 1945 гг.)
Изучение истории Великой Отечественной войны было и есть одним из приоритетных направлений отечественной исторической науки. Статья посвящена одной из важных проблем в изучении истории Беларуси - Великой Отечественной войне. В частности, делается упор на положении г. Пружаны в этот период. На основе углубленного изучения многих источников автор делает попытку реконструировать историю Пружанщины в период Великой Отечественной войны, сохранить народную память о войне и о тех, кто отдал свои жизни за свободу и независимость родной земли.
Памяць аб вайне захоўваецца на генетычным узроўні нашага народа. Не проста ідыёмным выразам, а аб'ектыўным крытэрыем у сучасных беларусаў з'яўляецца выраз - «абы вайны не было». У гэтым пажаданні - і пакорлівы характар беларускай нацыі, і яе гісторыя.
Незлічонымі матэрыяльнымі стратамі, палаючымі гарадамі і вёскамі, неймавернымі людскімі пакутамі і мільёнамі заўчасна абарваных чалавечых жыццяў увайшла ў нашу гісторыю Вялікая Айчынная вайна. Асабліва цяжкім быў яе пачатак. Войскі Чырвонай Арміі вялі крывапралітныя абарончыя баі, але вымушаны былі адступаць пад націскам праціўніка, які перавышаў колькасцю і быў больш вопытны.
Зямля Пружаншчыны з першых гадзін вайны апынулася ў агні пажарышчаў і стала месцам жорсткіх баёў. У заваёўніцкіх планах гітлераўскага камандавання лічаныя гадзіны адводзіліся для ўзяцця прыгранічных рэгіёнаў, у тым ліку Шарашоўскага, Пружанскага і Ружанскага.
У той жудасны дзень 22 чэрвеня 1941 г., калі мірную цішыню ўскалыхнулі першыя залпы вайны, некалькі ўраджэнцаў Пружаншчыны ў ліку першых сутыкнуліся з лютым ворагам на заходнім рубяжы нашай краіны. І.Ф. Галавейка, А.Д. Засім, Я. Каламіец і іншыя былі ўдзельнікамі гераічнай абароны Брэсцкай крэпасці [1, с. 5]. Фашысты спадзяваліся адным ударам зламаць абарону на дзяржаўнай граніцы СССР. Але моцнымі былі не толькі сцены цытадэлі, яшчэ мацнейшымі аказаліся воля і мужнасць савецкіх воінаў.
Фашысты неслі вялікія страты ў жывой сіле і тэхніцы, але вырашылі ўплываць на нашых байцоў псіхічна. Радыёрэпрадуктары, устаноўленыя супраць нашых пазіцый, безупынна гарланілі, што супраціўленне дарэмнае, прапаноўвалі кідаць сваіх камандзіраў і пераходзіць на бок нямецкай арміі [2, с. 575]. І кожны раз у адказ байцы яшчэ больш узмацнялі кулямётны агонь па ворагу. Кожны даў клятву змагацца да апошняй кроплі крыві.
Першымі на Пружаншчыне ўступілі ў бой лётчыкі 33-га знішчальнага авіяпалка 10-й змешанай авіядывізіі. Варожы разведчык, які з'явіўся над аэрадромам 22 чэрвеня ў 4 гадзіны раніцы, быў збіты авіязвяном лейтэнанта Ф.І. Мачалава.
Праз кароткі час гітлераўскія самалёты бамбілі асноўны аэрадром, размешчаны ля в. Куплін.
У паветраным баі было збіта 9 самалётаў праціўніка. На аэрадром не вярнуліся і тры нашыя экіпажы, у тым ліку старшы лейтэнант С.М. Гудзімаў.
У паветраным баі ён знішчыў два фашысцкія самалёты: першы - кулямётным агнём, другі - таранным ударам. Гэта быў адзін з першых паветраных таранаў у гісторыі Вялікай Айчыннай вайны.
Шмат чырвонаармейцаў палягло на зямлі Пружаншчыны ў першыя ваенныя дні. Імёны большасці з іх, на жаль, невядомыя.
Вёска Чадзель, як і іншыя населеныя пункты Пружаншчыны, была занята падраздзяленнем гітлераўцаў. 29 чэрвеня 1941 г. фашыстаў нечакана атакавалі чырвонаармейцы. Адбыўся жорсткі бой, абодва бакі панеслі вялікія страты. Старажыла вёскі расказаў, што адзін нямецкі афіцэр з горыччу прызнаў, што ў гэтым баі іх часць страціла столькі сваіх салдат, колькі не траціла за ўвесь час вайны ў Еўропе.
Цуды храбрасці праявілі ў гэтым баі савецкія воіны, многія з іх навекі засталіся ў брацкіх магілах, раскіданых каля вёсак Папялёва і Роўбіцк. У памяць пра гэты бой у в. Чадзель устаноўлена мемарыяльная дошка. Яна паведамляе таксама аб тым, што ў 1941 г. вёска была поўнасцю спалена.
Ішоў другі дзень вайны... Многія яшчэ не верылі, не хацелі верыць, што здарылася самае страшнае, што ў Пружаны прыйшла вялікая бяда. Аднак калі счарнелыя ад гора людзі пачулі на вуліцах нарастаючы гул ваеннай тэхнікі, убачылі ўпэўненых гітлераўскіх салдат, якія не затрымліваючыся ішлі, абарвалася апошняя надзея. У гэты ж дзень, 23 чэрвеня 1941 г., на нелегальнае становішча перайшла група актывістаў Красненскага сельсавета на чале з яго старшынёй, былым членам КПЗБ М.Е. Крыштафовічам [3, с. 115].
Адразу ж у канцы чэрвеня - пачатку ліпеня акупанты правялі на Пружаншчыне карныя акцыі супраць партыйнага, савецкага і камсамольскага актыву, былых членаў КПЗБ, сем'яў камандзіраў і палітработнікаў Чырвонай Арміі, якія не паспелі эвакуіравацца. Мірныя жыхары, аказваючы садзеянне адступаючым і выходзячым з акружэння чырвонаармейцам, таксама падвяргаліся жорсткай расправе [4, с. 68].
24 чэрвеня ў в. Мурава, 29 чэрвеня ў вёсках Клятное, Папялёва, Чадзель акупанты ўчынілі масавыя расстрэлы жыхароў. Паўплывала на развіццё антыфашысцкага падполля і партызанскага руху на Пружаншчыне і актыўная дзейнасць былых членаў КПЗБ.
У канцы верасня 1941 г. была праведзена другая нарада прадстаўнікоў антыфашысцкіх сіл, на якой прынялі рашэнне аб стварэнні ў кожным раёне падпольных антыфашысцкіх камітэтаў з трох - пяці чалавек. Камітэты павінны былі забяспечыць кіраўніцтва антыфашысцкім рухам, аказваць дапамогу партызанскім групам у зборы зброі, боепрыпасаў. У антыфашысцкі камітэт Пружанскага раёна ўвайшлі А.І. Астапчук, А.С. Саханевіч, А.І. Дзенісевіч. Сакратаром камітэта стаў М.Е. Крыштафовіч [5, с. 147].
17 ліпеня 1942 г. партызаны атрада імя І.В. Сталіна знішчылі гарнізон жандармерыі ў в. Руднікі, забілі 35 гітлераўцаў і паліцэйскіх. У наступную ноч быў разгромлены і паліцэйскі ўчастак, які размяшчаўся ў маёнтку каля в. Новы Двор.
Да лета 1943 г. на тэрыторыі Пружанскага, Ружанскага і Шарашоўскага раёнаў самастойна дзейнічалі атрады імя Г. Дзмітрова, імя В.І. Чапаева, «Савецкая Беларусь», імя С.М. Кірава і імя В.П. Чкалава. У верасні 1943 г. атрады імя Г. Дзмітрова і імя М.Ф. Гастэлы сумесна з іншымі атрадамі ўдзельнічалі ў другім этапе рэйкавай вайны - аперацыі «Канцэрт» [6, с. 55]. Было здзейснена больш за тысячу ўзрываў рэек, у выніку чаго варожыя перавозкі на галоўнай магістралі Брэст-Масква на мясцовым участку значна скараціліся.
Партызаны брыгады праводзілі баявыя дзеянні на ўсёй тэрыторыі Пружанскага раёна і сумежных з ім раёнах Брэсцкай вобласці. З набліжэннем Чырвонай Арміі гітлераўскія акупанты асабліва жорстка пачалі распраўляцца з мірным насельніцтвам.
Пружанскі падпольны райкам КП(б)Б, камандаванне атрадаў прынялі ўсе меры, каб сарваць акцыю, аб'яўленую гітлераўскімі ваеннымі ўладамі 10 сакавіка 1944 г., і выратаваць моладзь ад мабілізацыі ў Беларускую краявую абарону [7, с. 92].
У в. Бакуны каля сярэдняй школы ўзведзены мемарыяльны комплекс землякам, якія загінулі на франтах, і партызанам, закатаваным гітлераўцамі.
У апошнія дні чэрвеня 1941 г. групы байцоў і камандзіраў з розных часцей і падраздзяленняў 4-й і 10-й армій вялі жорсткія баі з нямецкімі войскамі, якія спрабавалі акружыць іх ва ўсходняй частцы Белавежскай пушчы каля вёсак Паняжкі-Папялёва. Але савецкія воіны праявілі бяспрыкладны гераізм, далі дастойны адпор, прымусілі акупантаў адступіць да вёсак Ляўкі і Роўбіцк. Мінулі дзесяцігоддзі, а зямля дагэтуль мае адмеціны на месцы былых баёў.
21 студзеня 1942 г. акупацыйныя ўлады арганізавалі напад на партызанскую групу. Карнікаў да месца знаходжання партызан прывёў здраднік з в. Нарутавічы. Прыйшлося прыняць бой, а потым перабазіравацца пад в. Новы Двор, дзе на астравах сярод балот размяшчалася шарашоўская група партызан. Тут партызаны знаходзіліся да красавіка 1942 г. У пачатку мая 1942 г. каля в. Клепачы, дзе цяпер на асушаных балотах пабудаваны пасёлак саўгаса «Савецкі», на агульным сходзе партызан было вырашана аб'яднаць групы ў асобны атрад імя І.В. Сталіна. Камандаванне атрада і прадстаўнікі антыфашысцкай арганізацыі распрацавалі сумесны план разгрому трох гарнізонаў праціўніка ў вёсках Руднікі, Магілёўцы і ў лясніцтве Войтаў Мост.
У маі 1942 г. атрад імя І.В. Сталіна вярнуўся ў Ружанскую пушчу. Партызаны прыступілі да выканання распрацаванага плана баявых аперацый. На дарозе Новы Двор-Бакуны каля хутара Юзафін спалілі нямецкую грузавую аўтамашыну, забілі чатырох гітлераўцаў і захапілі тапаграфічную карту, на якой былі адзначаны населеныя пункты, лёс якіх быў аднолькавы: іх павінны былі спаліць. На перагоне чыгункі Свіслач-Ваўкавыск разабралі рэйкі і пусцілі пад адхон варожы эшалон, знішчылі два вагоны з жывой сілай фашыстаў.
Акупанты ўсур'ёз занепакоіліся дзеяннямі народных мсціўцаў, разведалі месца партызанскага лагера ва ўрочышчы Сасновік. Самалёты на працягу трох сутак бамбілі лагер.
Акупанты, каб адпомсціць партызанам, расправіліся з мірным насельніцтвам. Раніцай 17 ліпеня 1942 г. яны наляцелі на в. Краснае. Фашысты сагналі ўсіх жыхароў вёскі ў цэнтр, раздзялілі на дзве групы. У адной былі жанчыны і дзеці, у другой - мужчыны ад 14 гадоў і старэй. Нямецкі афіцэр аб'явіў, што за дапамогу партызанам усе дамы і іншыя пабудовы ў вёсцы будуць спалены, а насельніцтва - выселена. Жанчынам загадалі сабрацца. Мужчын пастроілі ў шарэнгу і павялі на ўскрай вёскі. За вёскай ім загадалі легчы на зямлю. Гестапавец зачытаў загад, што ўсе мужчыны - партызаны, таму будуць расстраляны. Потым усіх па загаду паднялі і пагналі да лесу, дзе былі выкапаны ямы. Там адбыўся зладзейскі расстрэл.
У час карнай экспедыцыі супраць партызан (верасень - кастрычнік 1942 г.) атрад імя І.В. Сталіна знаходзіўся ў Гута-Міхалінскім лесе. Боепрыпасаў было мала. Адкрыты бой з фашыстамі весці было немагчыма. Партызанам прыйшлося пастаянна манеўраваць і наносіць акупантам удары з засад. Было знішчана шмат карнікаў, але і атрад панёс страты. У 1943 г. быў створаны новы атрад імя С.М. Кірава [8, с. 261].
У снежні 1943 г. быў узарваны мост на р. Вінец. Па дарозе Пружаны-Сялец каля в. Сасноўка падарвалі грузавую аўтамашыну. Па дарозе Пружаны-Ружаны каля хутара Кабылаўка знішчылі кіламетр сувязі, падбілі і спалілі дзве грузавыя аўтамашыны, дзе загінулі 30 фашыстаў.
У пачатку 1944 г. група нашых партызан атрымала з-за лініі фронту міны, толавыя шашкі. Іх замазвалі чорнай смалой і вугалем.
17 чэрвеня 1942 г. карнікі ўчынілі расправу ў сямі вёсках Пружаншчыны: Казлы, Сілічы, Краснае, Пасталова, Нямковічы, Чарналозы, Ліхачы. У той дзень мужчыны ва ўзросце ад 16 да 60 гадоў былі зверскі забіты. Усе пабудовы ў гэтых вёсках карнікі спалілі, жывёлу забралі з сабой, усю астатнюю жыўнасць знішчылі.
З устанаўленнем акупацыйнага рэжыму на тэрыторыі Пружаншчыны гітлераўцы стварылі ў раённым цэнтры дзве турмы - белую і чырвоную (так называлі іх па вонкавай абліцоўцы). Дарога адсюль была адна: на віселіцу ці ў пясчаныя кар'еры Белавежскай пушчы на расстрэл. І, здавалася, адсюль ніхто не зможа выратавацца. На самай жа справе патрыёты змагаліся з ненавісным ворагам і тут. I быў выпадак, калі вязні змаглі вырвацца на волю.
Гэта было 18 верасня 1943 г. Зняволеным стала вядома, што намячаецца чарговая адпраўка на расстрэл. «Трэба дзейнічаць», - такім было іх рашэнне. Уцячы ж было амаль немагчыма. Вакол трывалая цагляная сцяна вышынёй каля 10 метраў, узмоцненая варта.
Падзеі склаліся так, што сам турэмны наглядчык дапамог зняволеным. Ён, як і іншыя, не грэбаваў паслугамі вязняў. А тут сапсаваўся веласіпед. Украінец Ваня (прозвішча яго ніхто не памятае) прапанаваў хутка і надзейна адрамантаваць яго. Наглядчык вельмі быў рады і на другі дзень перадаў у камеру няспраўны веласіпед і стары ножык замест адвёрткі. Веласіпед быў адрамантаваны і пачышчаны. Задаволены наглядчык нават забыўся пра ножык, які яму не аддалі.
На прагулцы ў двары турмы вязні падабралі некалькі вострых каменьчыкаў. Непрыкметна прынеслі ў камеру. I вось кішэнны сцізорык ужо набыў выгляд пілачкі-нажоўкі. З вялікай цяжкасцю міліметр за міліметрам паддаваўся жалезны прут. Справа рухалася марудна, а ў вязняў заставаліся лічаныя дні.
I вось, нарэшце, жалеза паддалося. Яшчэ раз былі абмеркаваны ўсе дэталі дзеянняў. Апоўначы з камеры ў турэмны двор выбраліся ініцыятары пабегу Іван Вашчук, браты Лявон і Фёдар Шавелі і яшчэ тры таварышы. Шасцёрка асцярожна накіравалася да брамы. Неабходна было мінуць вартавы пост. У адным пакоі быў наглядчык, а ў другім - нямецкі салдат. Уцекачы раздзяліліся на дзве групы, па тры чалавекі на кожны пакой. Неўзабаве вартаўнікі былі абяззброены і замкнуты ў асобную камеру. Уцекачы выпусцілі зняволеных і з астатніх камер. Захапіўшы трафейную зброю, яны пакінулі турэмны двор і накіраваліся ў бліжэйшы лес [9, с. 433].
Савецкія патрыёты, жыхары в. Шчарчова і іншых населеных пунктаў, што вызваліліся з кіпцюроў смерці, уліліся ў шэрагі народных мсціўцаў атрада імя В.П. Чкалава брыгады «Савецкая Беларусь». I яшчэ дзесяць месяцаў, да самага вызвалення раёна, грамілі ворага.
У 2-й палове ліпеня 1944 г. фашысцкія войскі, абяскрыўленыя ў баях за Баранавічы, у беспарадку адыходзілі ў напрамку Брэста. Каб не даць праціўніку згрупавацца і заняць новыя, зручныя для яго рубяжы абароны, злучэнні 3-га гвардзейскага стралковага корпуса гналі ворага днём і ноччу. Перадавыя атрады ні на крок не адрываліся ад праціўніка, грамілі яго ар'ергарды. 50-я гвардзейская стралковая дывізія вызваліла вёскі Клепачы, Магілёўцы, Лыскава, Куклічы, Гута, выйшла да ракі Ясельда.
Адцясняючы ворага, перадавыя падраздзяленні 150-га гвардзейскага стралковага палка падышлі да в. Вялікае Сяло.
У раёне в. Арабнікі камандзір узвода разведкі В.Е. Чараднічэнка і група аўтаматчыкаў прабраліся да траншэй праціўніка, уварваліся ў яго размяшчэнне і закідалі гранатамі, знішчылі кулямётную кропку. Гэта дало магчымасць нашай пяхоце падняцца ў атаку і паспяхова рухацца ўперад. Разведчыкі першыя ўварваліся на заходнюю ўскраіну Пружан.
Упартае супраціўленне аказаў вораг і ў баі ля в. Шубічы. Наш 1-ы батальён вымушаны быў залегчы.
Цяжкія баі давялося вытрымаць гвардзейскаму стралковаму палку пад камандаваннем падпалкоўніка П.І. Сіненкі.
Наступаючы на Пружаны з боку в. Якавічы, полк хутка захапіў вышыню, але тут жа быў контратакаваны фашысцкімі аўтаматчыкамі, якіх падтрымалі танкі. Гвардзейцы заляглі і, падпусціўшы гітлераўцаў на блізкую адлегласць, адкрылі прыцэльны гарматна-кулямётны агонь. Вораг у паніцы замітусіўся, пачаў адступаць. У гэты момант у баявых парадках батальёна з'явіўся камандзір маёр Колач. З пісталетам у руцэ ён падняўся ва ўвесь рост і крыкнуў:
- Наперад, за Радзіму! За Беларусь!
- Ура! - пранеслася ў адказ.
Байцы кінуліся наперад на фашыстаў, якія спешна адыходзілі. Не даючы ворагам апамятацца, перадавыя падраздзяленні палка ўварваліся на паўночную ўскраіну Пружан. Разгарэліся ўпартыя баі, пасля якіх нашы войскі авалодалі райцэнтрам [10, с. 271]. Было гэта 16 ліпеня 1944 г.
Мая радзіма - Пружаншчына, дзе магутныя канцавыя марэны старажытных ледавікоў утварылі бедны глебамі, але такі маляўнічы ландшафт - з блакітнавата-шэрымі купамі бароў на высокіх пагорках і летнім золатам аржаных палеткаў, з прытуманенай на золку, няхай цяпер ужо і зняважанай міліярацыяй і альховымі постацямі ўздоўж малых рачулак.
Жыхары нашага раёна свята захоўваюць памяць аб тых, хто аддаў жыццё за свабоду і незалежнасць роднай зямлі. Памяці загінуўшых у вогненнай віхуры вайны землякоў і воінаў-вызваліцеляў прысвечана значная частка экспазіцый мясцовага музея.
Героі не паміраюць, яны жывуць у сэрцах землякоў, штодзённых справах і здзяйсненнях.
The Great Patriotic War theme touched by the author in the article is actual nowadays. The main heroic events, the success of the Soviet soldiers against fascists are described here. There are names those who liberated Pruzhany region. The author touched on a question of the preservation nation's memory about the Great Patriotic War.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Феранц, В.Р. Памяць: Гіст.-дакум.хроніка Пружанск. Р-на / В.Р. Феранц. - Мінск: Ураджай, 1998. - 535 с.
2. Пашкоў, Г.П. Памяць Беларусі: Рэспубіканская кніга / рэдкал.: Г.П. Пашкоў (гал. рэд.) [ і інш.]. - Мінск : БелЭн, 2005. - 592 с.
3. Малашэвіч, Я.В. Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне / Я.В. Малашэвіч. - Мінск : Беларусь, 2004. - 231 с.
4. Здановiч, У.В. Беларусь у гады Вялiкай Айчыннай вайны (1941 - 1944) у адлюстраваннi айчыннай гiстарыяграфii / У.В. Здановiч. - Брэст: БрДУ iмя А.С. Пушкiна, 2008. - 253 с.
5. Лемяшонак, У. Вызваленне - без грыфа сакрэтна! / У. Лемяшонак. - Мiнск : Полымя, 1996. - 151 с.
6. Романовский, В.Ф. Забвению не подлежит : о преступлениях нем.-фашист. захватчиков на территории Белоруссии в годы Великой Отеч. войны / В.Ф. Романовский. - Минск : Беларусь, 1985. - 63 с.
7. Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне, 1941 - 1945 : энцыклапедыя. - Мінск, 1990.
8. Беларусь у гады Другой сусветнай і Вялікай Айчыннай вайны (верасень 1939 г. - верасень 1945 г.) // Гісторыя Беларусі: у 2 ч. - Мінск, 2003. - 295 с.
9. Гісторыя Беларусі: у 6 т. Т. 5: Беларусь у 1917 - 1945 гг. / А. Вабішчэвіч [і інш.]; рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэдактар) [і інш.]. - Мінск: Экаперспектыва, 2006. - 613 с.; іл.
10. Рэспубліка Беларусь: Вобласці і раёны: энцыкл. давед. / аўт.-склад. Л.В. Календа. - Мінск: БелЭн, 2004. - 568 с.: іл.
Навуковы кіраўнік - Н.П. Галімава , кандыдат філасофскіх навук, дацэнт.