Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
ПАХАВАЛЬНЫ АБРАД ЯК ІНДЫКАТАР ХРЫСЦІЯНІЗАЦЫІ (НА ПРЫКЛАДЗЕ БЕЛАРУСКАГА ПАНЯМОННЯ)
ГРАШОВЫЯ СКАРБЫ НА ГРОДЗЕНШЧЫНЕ
РАЗВИТИЕ ВОЕННОЙ АРХЕОЛОГИИ В СТРАНАХ СНГ (ПО МАТЕРИАЛАМ ИНТЕРНЕТ-РЕСУРСОВ)
АРХЕАЛОГІЯ
УДК 27-312.8:902
В.С. Грышко
(Гродна, ГрДУ імя Янкі Купалы)
ПАХАВАЛЬНЫ АБРАД ЯК ІНДЫКАТАР ХРЫСЦІЯНІЗАЦЫІ (НА ПРЫКЛАДЗЕ БЕЛАРУСКАГА ПАНЯМОННЯ)
В статье рассматриваются научные направления в археологии по отношению к влиянию христианства на погребальный обряд. Выделяются критерии, в соответствии с которыми обряд может быть идентифицирован как христианский. Дается обзор погребальных памятников Белорусского Понеманья (ХІ - XVI вв.) и влияния на них христианских традиций.
Пахавальны абрад - гэта сукупнасць строга акрэсленых дзеянняў, якімі суправаджалася пахаванне нябожчыка [1, с. 491]. Яны ўвасабляюцца ў структуры і змесце, чым ствараюць вялікую разнастайнасць пахавальных помнікаў па віду пахавальных збудаванняў (курган, грунтовая магіла, каменныя канструкцыі), віду пахавальнага абраду (трупаспаленне - поўнае або няпоўнае, на месцы або па-за межамі пахавання, трупапалажэнне), тыпу пахавальнага абраду (ямны і наземны), арыентыроўцы нябожчыка (галавой на захад, усход, поўнач, поўдзень, сядзячае або скурчанае становішча касцяка), па палажэнню рук нябожчыка (абедзве рукі ўздоўж тулава або на жываце ці на грудзях; адна рука ўздоўж тулава, другая на жываце ці на грудзях і інш.), па тым, ці сустракаюцца сляды агню (кальцыніраваныя косці, перадпахавальныя, пахавальныя і пасляпахавальныя вогнішчы, попел і вуголле ў насыпе або каля касцяка і інш.), ці прысутнічаюць якія-небудзь віды пахавальнага інвентара (керамічныя пасудзіны і іншыя прадметы побыта, упрыгожванні, узбраенне), па разнастайнасці трун (з дошак, плах, бярвён, выдзеўбаныя калоды) і г. д.
Структура і змест пахавання, а таксама дзеянні, якімі суправаджаўся абрад, фармаваліся і мяняліся пад уплывам рэлігійных ўяўленняў, этнічнай прыналежнасці, становішча ў грамадстве. Менавіта адначасовы ўплыў некалькіх фактараў перашкаджае даць канчатковы адказ, якім чынам структура і змест пахавальнага абраду мяняліся пад уплывам хрысціянства. Але несумненным з'яўляецца тое, што менавіта яно з новай канцэпцыяй разумення смерці радыкальна мяняла адносіны чалавека да яе і адлюстроўвалася ў спосабах пахавання нябожчыкаў.
Спрэчка аб тым, якія крытэрыі выдзяляюць пахаванне як хрысціянскае, пачаліся яшчэ ў ХІХ стагоддзі. Натуральна, што націск быў пастаўлены на тыя рысы, якімі характарызавалася тагачаснае хрысціянскае пахаванне: ямнае трупапалажэнне на спіне з перакрыжаванымі рукамі, арыентаванае на Захад, якое ўтрымлівала прадметы асабістага культу (крыжыкі і інш.). Аднак спрэчным стала тое, што гэтыя рысы ў Сярэднявеччы не былі распаўсюджаны цэлым комплексам, археолагі выяўляюць толькі яго элементы.
Менавіта з гэтага часу, як адзначыў сучасны расійскі даследчык працэсаў хрысціянізацыі Навагародскай зямлі Аляксандр Мусін, узнікаюць два навуковыя накірункі адносна інтэрпрэтацыі рысаў пахавання: паганізуючы і хрысціянізуючы. Першыя на аснове этнаархеалагічных і этнаграфічных падыходаў сцвярджалі, што інгумацыі Х - ХІ стст. у славянскім свеце былі адным з паганскіх абрадаў (А.А. Катлярэўскі, Л. Нідэрле і інш.). Другія ж аргументавалі іх уплывам новай рэлігіі- хрысціянства (Г.В. Салаўёва, М.В. Фехнер і інш.). Часам некаторыя разглядалі і такі варыянт: трупапалажэнне з паўднёвай арыенціроўкай характэрна паганскаму светапогляду, а з заходняй - хрысціянскаму (А.А. Спіцын).
Напрыклад, даследчык радзіміцкіх пахаванняў В.В. Багамольнікаў пярэчыў думцы аб прыпісванні поспехам хрысціянізацыі з'яўлення ямных пахаванняў, аднак не адмаўляў цалкам ролю хрысціянства ў зменах пахавальнага абраду. Лічыў, што з'яўленне курганоў - вынік насаджэння хрысціянства, але адваротны таму, да якога імкнулася хрысціянская царква [2, с. 100]. Ён таксама не лічыў хрысціянства прычынай пераходу да абраду трупапалажэння. Проста не было неабходнасці спальваць нябожчыка, бо курган сам па структуры абараняў ад паху тлена.
Наадварот, Якаў Рыер адзначаў, што менавіта хрысціянства прынесла новы пахавальны абрад, які не прымаў як надмагільных зямельных збудаванняў, так і звычаю класці ў магілу розныя рэчы [15, с. 35]. Ён адмаўляў канцэпцыю сацыяльна-эканамічных уплываў на змену пахавальнай абраднасці. Феадалізацыя грамадства і стварэнне адзінкавых сем'яў - працэс доўгі, які заняў не адно стагоддзе. Пераход жа да трупапалажэнняў адбыўся досыць хутка, менш чым за сто гадоў. Да таго ж пашырэнне хрысціянства і трупапалажэнняў супала па часу не толькі ва ўсходніх славян, але і ў заходніх (у Польшчы, чэхамараўскіх землях, Славакіі).
Валянцін Сядоў, напрыклад, выступаў супраць непасрэднай сувязі паміж зменамі пахавальнай абраднасці і прыняццем хрысціянства. Ён сцвярджаў, што для сур'ёзных зменаў пахавальнай абраднасці неабходна прызнанне хрысціянскага светапогляду шырокімі слаямі насельніцтва, альбо, па меншай меры, выданне дзяржаўных забаронаў накшталт капітулярыяў Карла Вялікага. Калі ж дапусціць, што абрад інгумацыі і заходняй арыентыроўкі пахаванняў звязаны з хрысціянствам, то кіеўскія дружынныя пахаванні мусілі б даць значную перавагу заходняй арыенціроўцы, паколькі новая рэлігія ў першую чаргу павінна была распаўсюдзіцца сярод верхніх слаёў гарадскога насельніцтва. У рэчаіснасці ж назіраецца адваротная карціна - трупапалажэнні з заходняй арыенціроўкай пануюць сярод вясковых пахаванняў і пахаванняў шэраговых гараджан [17, с. 104].
Сёння ж, калі пытанні археалагічнага вывучэння працэсаў хрысціянізацыі распрацоўваюцца на новым метадалагічным узроўні, праблема трансфармацыі пахавальнага абраду пад уплывам хрысціянства становіцца найбольш актуальнай, вылучаюцца дадатковыя крытэрыі ідэнтыфікацыі пахавання як хрысціянскага, распрацоўваецца сістэматызацыя саміх помнікаў.
Напрыклад, польскі даследчык Мар'ян Рэмбкоўскі, акрамя вышэйназваных крытэрыяў, увагу надае выпадкам знаходжання ў пахаваннях літургічных альбо свецкіх прадметаў, што пазначаны хрысціянскай сімволікай [20, с. 91].
Аркадзіўш Капяркевіч акцэнтуе, што раннесярэднявечнае пахаванне магло быць пэўным сакральным спектаклем, паўтарэннем жыцця Ісуса, дзе жалобніцы-акторкі выкарыстоўвалі шмат пахавальных дароў: напрыклад, бронзавыя місы як сімвал пачатку ўкрыжавання, калі Ісус наліў вады і пачаў абмываць ногі вучням, альбо сімвал посуду, у якім Пілат вымыў рукі. Варта звяртаць увагу і на іншыя сімвалы: вагі - сімвал суда і смерці, меч - сімвал Слова Божага, верацяно - жаночы сімвал працягласці жыцця ці яшчэ, як яго называюць, «Марыін сімвал», бітая кераміка - гліна і прах, у які вернецца чалавек, і г. д. [19, с. 280 - 282].
На думку Таццяны Пановай, адмова ад крэмацыі не была выклікана выключна хрысціянскай рэлігіяй, таксама не абавязковым для хрысціянскага пахавання з'яўляецца наяўнасць нацельнага крыжыка [13, с. 7, 15].
Сяргей Півавараў акрэсліў тыпы хрысціянскіх пахаванняў для Букавінскага рэгіёну Украіны: пахаванні ў ямах, падплітавыя пахаванні, ямныя пахаванні з «каменнымі падушкамі», ямныя пахаванні ў каменных колах-кромлехах, ямныя пахаванні пад курганамі, пахаванні ў каменных кастніцах, пахаванні ў саркафагах [14, с. 35 - 43].
Крытэрыі выдзялення хрысціянскіх пахаванняў з шэрагаў іншых грунтоўна ахарактарызаваў Аляксандр Мусін:
- адсутнасць кургана,
- наяўнасць магільнай ямы,
- заходняя арыенціроўка пахаваных,
- скрыжаванае становішча рук,
- склад пахавальнага інвентара (воск, свечы, каменныя падушкі і інш.),
- прадметы хрысціянскага культу [10, с. 39 - 47].
Зыходзячы з вышэйсказанага, можна меркаваць, што пры вывучэнні ўплываў хрысціянства на пахавальны абрад недастаткова пэўнага набору крытэрыяў, згодна з якімі пахаванне аўтаматычна прылічваецца ці да паганскай супольнасці, ці да хрысціянскай. Тут неабходны базісныя веды аб этнічных традыцыях вывучаемага насельніцтва, сацыяльна-эканамічным жыцці, гандлёвых і культурных сувязях з іншымі землямі. І толькі з улікам гэтых дадзеных пачынаецца інтэрпрэтацыя пахавальных помнікаў па вышэйназваных крытэрыях.
Ускладніць задачу здольныя і іншыя аспекты. Напрыклад, пахавальны абрад можа адначасова адлюстроўваць як рэлігійную ідэнтыфікацыю самога нябожчыка, так і грамадства, што яго хавала, а часам - рэлігійную прыналежнасць толькі аднаго з бакоў. Такім чынам, хрысціянін мог быць пахаваны па паганскаму абраду.
Цікавым чынам працэсы хрысціянізацыі працякалі ў Беларускім Панямонні, дзе пражывала шматэтнічнае насельніцтва, а знаёмства з хрысціянствам ажыццяўлялася адначасова па двух узорах: лацінскаму і візантыйскаму. Гэта пазней і надало канфесійную асаблівасць рэгіёну. Па пахавальных помніках відавочна, што тут на паўночна-ўсходняй частцы пражывалі крывічы (славяне), на паўднёвай - дрыгавічы і валыняне (славяне), на паўночна-заходняй - насельніцтва ўсходне-літоўскіх курганоў (балты), на заходняй - яцьвягі (балты). Кожны з іх меў пэўны пахавальны абрад. Цяжка іх характарызаваць, бо вынікі раскопак большасці з іх неапублікаваны, па некаторых ёсць толькі сціплая інфармацыя. Аднак пэўныя тэндэнцыі па змене пахавальнага абраду можна адзначыць.
Славянскія пахаванні прадстаўлены ў асноўным курганамі, якія лакалізуюцца па ўсяму Панямонню, акрамя паўночна-заходняй часткі [7, с. 85]. Большасць з іх - па абраду трупапалажэння, рэдка сустракаецца трупаспаленне. Часцей касцяк мае выцягнутае становішча, галава арыентавана на паўднёвы захад, рукі размешчаны ўздоўж тулава (ці адна сагнута ў локці і пакладзена на грудзях, ці сагнуты абедзве рукі і кісці на жываце) [7, с. 87]. Нячаста, але сустракаюцца пахаванні ў магільных ямах. Авальная ці прамавугольная форма ямы выцягнута з захаду на ўсход, касцяк мае выцягнутае становішча, арыентаваны галавой на захад, часам з адхіленнямі (Пдз-Пн). Нават ёсць прыклад пахавання ХІІ - ХІІІ стст. у дамавіне [12, с. 90].
Адзначаецца, што трупаспаленню Х ст. на змену ідзе трупапалажэнне ХІ - ХІІ стст., а інвентар у славянскіх могільніках з трупапалажэннем багацейшы, чым з трупаспаленнем [7, с. 89 - 93]. Пры тым у пераходзе абрада назіраецца нераўнамернасць: змена ажыццяўляецца раней на Усходзе і Поўдні, чым на Захадзе і Паўночным Захадзе.
Асобным пунктам пахаванняў Беларускага Панямоння з'яўляецца гарадскі некропаль. У Навагрудку даследаваны могільнік з 30 пахаванняў: 8 - па абраду трупаспалення, 22 - трупапалажэння [7, с. 96]. Касцякі знаходзіліся ў выцягнутым становішчы, на спіне, галавой на захад (рэдка адхіленні), рукі выцягнуты ўздоўж тулава ці ляжаць на грудзях. Ва ўсіх пахаваннях прысутнічае праслойка попелу, каля ног - камяні і гаршкі. У Вакольным горадзе Наваградка - 103 пахаванні ў неглыбокіх ямах, некаторыя нябожчыкі ў трунах без цвікоў, іншыя пакрыты толькі дошкамі, выцягнутае становішча на спіне, галавой на захад (з адхіленнямі), рукі складзены на грудзях ці на жываце, у рэдкіх выпадках выцягнуты ўздоўж тулава. Некалькі касцякоў ляжала ў скручаным становішчы на баку, галавой на поўнач ці паўднёвы ўсход, рукі сагнутыя ў лакцях, а кісці прыцягнуты да падбародку [5, с. 49].
Дзядзінец Ваўкавыска ўтрымліваў 6 ямных пахаванняў галавой на паўднёвы захад, касцякі мелі выцягнутае становішча, на спіне, рукі ўздоўж тулава, у аднаго нябожчыка рукі сагнутыя і падцягнутыя да галавы. У вакольным горадзе Ваўкавыска - 5 ямных пахаванняў, касцякі ляжалі на правым баку, рукі злёгку выцягнуты ўперад.
Цікавыя вынікі па праблематыцы хрысціянскіх пахаванняў прынеслі даследаванні ў 2005 годзе Генадзя Семенчука на безымянным пагорку на паўночны захад ад Ваўкавыскага замчышча [18, с. 202 - 204]. Было выяўлена 14 ямных пахаванняў. У двух пахаваннях удалося выявіць рэшткі драўляных трунаў, а яшчэ ў двух - вакол памерлага выкладзеныя невялікія камяні, якія маглі выконваць ролю каменнай абставы. Усе 14 пахаванняў па абраду трупапакладання, адзіночныя, размешчаныя на спіне ў выцягнутым стане. Усе шкілеты арыентаваныя галавой на захад, у некаторых выпадках назіраюцца некаторыя адхіленні на поўдзень. У размяшчэнні рук назіраецца пэўная разнастайнасць: ад скрыжаваных на жываце і грудзях да левая на жываце, а правая на плячы. Пахавальны інвентар вельмі малалікі. Выяўлены тры дротавыя пярсцёнкі і адзін пласцінкавы з пашырэннем, пасярэдзіне - з заходзячымі канцамі з выціснутым арнаментам.
Пахаванні ў дзядзінцы і вакольным горадзе Ваўкавыска, а таксама ў вакольным горадзе Наваградка абумоўлены ваеннымі падзеямі ці іншымі катастрофамі, але не адмаўляецца гіпотэза знаходжання могільніка ў Наваградскім вакольным горадзе, бо там быў храм [7, с. 97].
Да пахавальных помнікаў балцкага насельніцтва адносяцца ўсходнелітоўскія курганы і каменныя курганы і магілы. У ІІ - IV стст. тут пануе змешаная абраднасць (трупапалажэнне-трупаспаленне), у IV - V стст. - трупаспаленне. Самыя познія трупаспаленні сустракаюцца на мяжы І і ІІ тысячагоддзяў (да ХІІІ ст.) [16, с. 48]. Магчыма, з каменных курганоў і ўтварыліся каменныя магілы, якія пачатак свой бяруць з ХІІ - ХІІІ стст. [7, с. 106]. Менавіта пры іх шырока сустракаюцца выбітыя крыжы на камянях.
Цікавымі з'яўляюцца думкі па пытанні хрысціянізацыі пахавальнага абраду даследчыкаў, якія непасрэдна займаліся вывучэннем сярэднявечных гарадоў Панёмання.
Фрыда Гурэвіч адзначала, што хрысціянскі пахавальны абрад першапачаткова (у ХІ ст.) з'яўляецца толькі ў гарадах і прыналежных да іх тэрыторый, бо прыняцце хрысціянства пачалося з вярхушкі грамадства [3, с. 19, 41]. У сваім артыкуле, прысвечаным пахавальным помнікам жыхароў Наваградка (1983 г.), яна зрабіла высновы, што паганскі пахавальны абрад, які панаваў сярод гараджан да канца ХІ ст., у першай палове ХІІ ст. змяняецца хрысціянскім у прывілеяванай часткі жыхароў. Адзначана, што нявысветленым застаецца пытанне, ці ўспрыняло ў гэты час шэраговае насельніцтва новую рэлігію і з ёю новы абрад пахавання [4, с. 54].
На думку Яраслава Звяругі, на Панямонні распаўсюджванне хрысціянства адлюстравана ў пераходзе ад абраду трупаспалення да абраду трупапалажэння ў славянскіх пахавальных помніках на мяжы ХІ - ХІІ стст. Пры тым змена аднаго абрада іншым у розных частках рэгіёну ажыццяўлялася неадначасова. На ўсходзе і поўдні гэта здзейснілася на некалькі дзесяцігоддзяў раней, чым на захадзе і асабліва на паўночным Захадзе. У паўночна-заходняй частцы Панямоння звычай узводзіць курганныя насыпы над пахаванымі захаваўся да пачатку ХIV ст., у той час, як на астатняй тэрыторыі ўжо ў канцы ХІІІ ст. цалкам скончыўся пераход да пахаванняў у грунтавых магілах [6, с. 196].
У працах Алы Квяткоўскай прасочваецца ідэя, што хрысціянскія ўплывы сярод яцвяжскага насельніцтва бачны толькі ў XVI ст., паколькі прымусовая хрысціянізацыя, што пачалася з хрышчэння Ягайлы ў 1386 годзе, дасягнула сваіх вынікаў толькі падчас Рэфармацыі і Контррэфармацыі. Гэта значыць, што на яцвяжскай тэрыторыі паганства існавала да XVI ст. і мела свае ўплывы і далей [9, с. 166]. Перыяд жа ХІ - XVI стст., калі панаваў абрад трупапалажэння ў грунтовых ямах, яна не звязвае з хрысціянствам. Асноўным паказчыкам хрысціянізацыі насельніцтва А.В. Квяткоўская лічыць знікненне металічных упрыгожванняў касцюма [9, с. 138]. Падвескі-крыжыкі, што сустракаюцца ў гэтых пахаваннях, яна залічвае да паганскіх. Дарэчы, савецкая даследчыца Н.Г. Нядошвіна характарызавала крыжыкі-падвескі як першыя крокі хрысціянства [11, с. 224].
Ала Квяткоўская таксама адзначае, што нават з прыняццем хрысціянства насельніцтва Панямоння доўгі час магло выкарыстоўваць паганскія звычаі ў пахаванні. Прычынай гэтага яна бачыць наступнае: людзі не маглі везці памерлых на царкоўныя ці прыкасцёльныя могілкі ў час веснавога ці восеньскага бездарожжа. Таксама за хрысціянскае пахаванне трэба было выплачваць грошы. Таму паганскія звычаі маглі захоўвацца і сярод хрысціян да XVI ст. Даследчыца таксама лічыць, што наяўнасць дамавіны ў пахаванні сведчыць аб яго хрысціянскім характары.
Агульная характарыстыка пахавальных помнікаў Беларускага Панямоння сведчыць пра складаную этнарэлігійную сітуацыю рэгіёну. Відавочна, што паступовая ўніфікацыя абраду сведчыла аб змене свядомасці насельніцтва на карысць хрысціянства: найперш у гарадах з'яўляюцца ямныя пахаванні з трупапалажэннем (вакольны горад і дзядзінец Ваўкавыска, вакольны горад Наваградка). Славянскія курганныя пахаванні ў ХІ ст. пачынаюць утрымліваць трупапалажэнні. Балцкія ж пахавальныя помнікі характарызуюцца большай аднастайнасцю ў паганскіх звычаях (апошнія трупаспаленні - ХІІІ ст.). Магчыма, працэсы шырокай хрысціянізацыі тут распачынаюцца з рэлігійнай рэформы Ягайлы ХІV ст., а ў XVI ст. сягаюць кожнага жыхара. Пацвярджэннем гэтага можна лічыць каменныя магілы, якія ўтрымліваюць пахавальныя камяні з выбітымі крыжамі [9, с. 32].
The article contains information about archaeological schools connected with the influence of Christianity on sepulchral rites. Some criteria, helping to identify a sepulchral rite as a Christian one, are sorted out. The sepulchral monuments of the Belarusian Ponyemanye (XІ - XVІ cent.) and their influence on Christian traditions are observed.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Багамольнікаў, У.У. Пахавальны абрад / У.У. Багамольнікаў, Я.Р. Рыер // Археалогія і нумізматыка Беларусі: энцыкл./ Бел. энцыкл.; рэдкал.: В.В. Гетаў [і інш.]. - Мінск: БелЭн, 1993. - 702 с.
2. Богомольников, В.В. Причины изменения погребального обряда радимичей / В.В. Богомольников // Древности Белоруссии и Литвы: сборник статей. - Ин-т истории АН БССР, Ин-т истории АН ЛитССР / науч. ред. Л.Д. Поболь, А.З. Таутавичюс. - Минск: Наука и техника, 1982. - С. 98 - 103.
3. Гуревич, Ф.Д. Древние города Белорусского Понеманья / Ф.Д. Гуревич. - Минск: Полымя, 1982. - 48 с.
4. Гуревич, Ф.Д. О длинных и удлиненных курганах в Западной Белоруссии / Ф.Д. Гуревич // Краткие сообщения Института истории материальной культуры Академии наук СССР. - 1958. - Вып.72. - С. 54 - 65.
5. Гуревич, Ф.Д. Погребальные памятники жителей Новогрудка (конец X - 70-е годы XIII вв.) / Ф.Д. Гуревич // Краткие сообщения Института археологии Академии наук СССР. - 1983. - Вып. 175. - С. 48 - 54.
6. Зверуго, Я.Г. Верхнее Понеманье в IX - XIII вв. / Я.Г. Зверуго. - Минск: Навука і тэхніка, 1989. - 207 с.
7. Звяруга, Я.Г. Насельніцтва Панямоння / Я.Г. Звяруга // Археалогія Беларусі: у 4 т. Т. 3: Сярэдневяковы перыяд (ІХ - ХІІІ стст.) / навук. рэд. П.Ф. Лысенка. - Мінск: Беларуская навука, 2000.
8. Квятковская, А.В. Исследования каменного могильника у д. Вензовщина / А.В. Квятковская // Краткие сообщения Института археологии Академии наук СССР. - 1989. - Вып. 198. - С. 90 - 95.
9. Квятковская, А.В. Ятвяжские могильники Беларуси к. ХІ - XVII вв. / А.В. Квятковская. - Вильнюс: Diemedzio leidykla, 1998. - 206 с.
10. Мусин, А.Е. Христианизация Новгородской земли в IX - XIV вв. Погребальный обряд и христианские древности / А.Е. Мусин. - СПб.: Центр «Петербургское востоковедение…», 2002. - 272 с.
11. Недошвина, Н.Г. Средневековые крестовидные подвески из листового серебра / Н.Г. Недошвина // Советская археология. - 1983. - № 4. - С. 222 - 225.
12. Павлова, К.В. Раскопки курганов у деревень Селец и Ботаревка в Понеманье / К.В. Павлова // Краткие сообщения Института археологии Академии наук СССР. - 1977. - Вып. 148. - С. 85 - 90.
13. Панова, Т.Д. Царство смерти. Погребальный обряд средневековой Руси XI - XVI вв. / Т.Д. Панова // Электронное периодическое издание «Открытый текст» [Электронный ресурс]. - 2004 - 2007. - Режим доступа: opentextnn.ru/ history/ archaeology/ library/ panova - Дата доступа: 30.09.2009.
14. Пивоваров, С. Християньскі старожітності в мижиріччі Верхнього Пруту та Середнього Дністра / С. Пивоваров. - Чернівці: Зелена Буковина, 2001. - 152 с.
15. Рыер, Я. Старажытнарускія курганы / Я. Рыер // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. - 1985. - № 3. - С. 35 - 36.
16. Седов, В.В. Курганы ятвягов / В.В. Седов // Советская археология. - 1964. - № 4. - С. 36 - 51.
17. Седов, В.В. Следы восточнобалтийского погребального обряда в курганах древней Руси / В.В. Седов // Советская археология. - 1961. - № 2. - С. 103 - 121.
18. Семянчук, Г. Папярэднія вынікі даследавання сярэднявечнага могільніка ў г. Ваўкавыску Гродзенскай вобласці / Г. Семянчук // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 21. - Мінск: Інстытут гісторыі НАН Беларусі, 2006. - C. 202 - 204.
19. Koperkiewicz, A. Wczesnośsredniowieczne dary grobowe w kontekście symboliki chrześcijańskiej / A. Koperkiewicz // Do, ut, des- dar, pochόwek, tradycja. Funeralia lednickie, spotkanie 7 (red. Wojciech Dzieduszycki, Jacek Wrzesiński). - Poznań, 2005. - S. 269 - 291.
20. Rębkowski, M. Chrystijanizacyja Pomorza Zachodniego. Studium archeologiczne / M. Rębkowski. - Szczecin, 2007. - 278 s.
Навуковы кіраўнік - Г.М. Семянчук, кандыдат гістарычных навук, дацэнт.
УДК 929.652(476.6)
А.В. Карач
(Гродна, ГрДУ імя Янкі Купалы)
ГРАШОВЫЯ СКАРБЫ НА ГРОДЗЕНШЧЫНЕ
Статья посвящена слабо изученной теме монетных кладов. Автор анализирует архивную информацию о монетных депозитах, открытых на Гродненщине до начала XX века и показывает определяющую роль Гродненского губернского статистического комитета в деле сохранения и описания находок монетных кладов.
Манетны скарб - гэта грашовая сума, выключаная з абарачэння і схаваная ў патаемным месцы (часцей за ўсё закапаная ў зямлі). У мінулым гэта звычайны спосаб захавання грошай, якім карысталіся найчасцей у неспакойныя часы.
Манетны скарб з'яўляецца гістарычным помнікам, які дае магчымасць вызначыць склад грашовага абарачэння, уяўленне пра грашовыя і вагавыя сістэмы ранейшых часоў. Даследаванне скарбу пачынаецца з вызначэння яго ўтрымання і даты схавання, якая прымаецца за дату эмісіі самай малодшай манеты ў скарбе. Далейшыя навуковыя даследаванні праводзяцца нават не на адным знойдзеным манетным скарбе, яны заснаваныя на навуковым вывучэнні і аналізе шматлікіх скарбаў у спалучэнні з тапаграфічнымі дадзенымі і пісьмовымі крыніцамі. Правільнае вывучэнне дазваляе ўзнавіць заканамернасць і інтэнсіўнасць грашовага абароту, узровень развіцця і асноўныя накірункі эканамічных, палітычных і культурных сувязяў розных дзяржаў.
Беларусам са скарбамі пашанцавала: наша краіна лічыцца адной з самых багатых на іх у Еўропе, бо тут праходзілі гандлёвыя шляхі - і з поўначы на поўдзень, і з захаду на ўсход. Згодна з энцыклапедыяй «Археалогія і нумізматыка Беларусі», на тэрыторыі Беларусі выяўлена больш за 1100 скарбаў з антычных часоў да XX ст. [1, с. 408 - 409]. Беларуская зямля - своеасаблівая схованка, якая, дарэчы, даволі шчодра адкрывае свае таямніцы.
Як правіла, схаваныя грошы выяўляюцца падчас правядзення палявых працаў, будаўніцтва, рамонта дарог. Аднак бываюць і «іншыя цікавыя выпадкі» знаходак скарбаў. Выдатнейшы беларускі нумізмат Валянцін Навумавіч Рабцэвіч узгадвае іх у сваёй працы [2, с. 42 - 43]: «1845 г. Каля Барысава была заўважана птушка, якая насіла незвычайныя бліскучыя рэчы ў сваё гняздо. У ім аказалася вельмі шмат літоўскіх, польскіх, прускіх і рускіх манет XVI ст. Хутчэй за ўсё, дзесьці непадалёку быў выпаханы і не заўважаны людзьмі скарб. Увагу птушкі прыцягнула бліскучасць срэбра, і яна пачала пераносіць манеты ў гняздо.
1888 г. Каля вёскі Навасёлкі Баранавіцкага раёна Брэсцкай вобласці крот выкінуў на паверхню рымскія манеты I ст. н. э.
1921 г. Пад Слуцкам свіння вывернула з-пад зямлі гаршчок, напоўнены лівонскімі і нідэрландскімі манетамі XVII ст. Здавалася б, выпадак выключны і непаўторны, аднак яшчэ два разы свінні выступалі ў якасці паспяховых скарбашукальнікаў (у Старобінскім і Докшыцкім раёнах).
1964 г. Размытая праліўным дажджом лясная дарога, якая вяла да пасёлка Касалякі Кармянскага раёна Гомельскай вобласці, была заслана ўсходнімі манетамі IX ст.
1969 г. Каля вёскі Гірдоўка Навагрудскага раёна Гродзенскай вобласці хлопчык выпадкова капнуў зямлю палкай і натыкнуўся на скарб манет часоў ВКЛ XVII ст.» Гэты спіс можна працягваць і далей.
Як правіла, скарбы залягаюць на невялікай глыбіні (не болей за 40 см) і крайне рэдка - болей за 1 м. На думку В.Н. Рабцэвіча, «абсалютная большасць вядомых скарбаў - гэта даволі сціплыя для свайго часу сумы, якія былі назапашаны ніжэйшымі і сярэднімі, г. зн. самай шырокай праслойкай насельніцтва» [3, с. 99].
Тэма скарбаў трывала існуе і ў беларускім фальклоры. Так, скарбы дзеляцца на злыя (заклятыя) і добрыя. Нячыстая сіла заўсёды сачыла за непарушанасцю закапанага ў зямлі. Згодна з народным павер'ем, у залежнасці ад таго, дзе схаваны дэпазіт, такімі ахоўнікамі былі: палявік, лесавік, багнік і кладавік [4, с. 54].
На тэрыторыі Гродзнскай вобласці кожны год знаходзяць грашовыя скарбы, аднак зусім нязначная колькасць трапляе да даследчыкаў - у асноўным усё разрабоўваецца на месцы. Велізарны інтарэс для даследчыкаў уяўляе скарб разам з тарай - гэта можа быць збанок (гліняны, радзей металічны), тканіна, скура або бяроста. Сапраўды ўнікальнымі з'яўляюцца старажытныя скарбы ў капілках. На Гродзеншчыне выяўлена толькі два такія выпадкі: у 1969 годзе ў в. Дзераўная Слонімскага раёна і ў 1988 годзе - у в. Палаткова Гродзенскага раёна [5].
Таксама вельмі рэдка грашовыя скарбы выяўляюцца падчас стацыянарных археалагічных раскопак. Адзіным вядомым нам прыкладам з'яўляецца скарб, выяўлены Генадзем Семянчуком падчас раскопак у 2002 г. па вул. Вялікая Траецкая ў Гродне [6]. Знойдзена 100 манет і манетных кружкоў рознай ступені захаванасці, фрагменты 7 манет і 13 кавалкаў, якія засталіся ад манет у выніку пажара. Усе манеты і тое, што ад манет захавалася, пакрыты моцнай пацінай і іржой. Большасць знаходак нясе на сабе адзнакі ўздзеяння высокай тэмпературы - аплаўлены і пакрыты акалінай. Манеты, якія паддаюцца вызначэнню, датуюцца 1565 - 1632 гг. і выпушчаны ў ВКЛ, Рэчы Паспалітай, Аўстрыі, Прусіі (падчас праўлення Георга Вільгельма) і Шведскай Прыбалтыцы (падчас праўлення Густава Адольфа). Самай каштоўнай у гэтым скарбе з'яўляецца манета 2 гроша ВКЛ 1565 г. часоў Жыгімонта ІІ Аўгуста (1544 - 1572). Рэдкім двуграшавік літоўскі быў ужо ў тыя часы, калі скарб хавалі.
На дадзены момант колькасць манет у скарбах, знойдзеных на тэрыторыі Гродзенскай вобласці, дасягае амаль 60 тысяч адзінак, аднак, па звестках В. Какарэкі, атрыбутавана не болей за 35 % ад іх агульнай колькасці. Геаграфія манет вельмі шырокая: ВКЛ, Польшча, Прусія, Расія, Чэхія, Венгрыя, Германская імперыя, Іспанскія Нідэрланды, Рэспубліка Злучаных Нідэрландскіх Правінцый, Данія, Іспанія, Швейцарыя, Аўстрыя, Курляндыя, Волжская Булгарыя, краіны Усходу, Англія, Шатландыя [7, с. 223 - 238].
На жаль, грашовыя скарбы (як комплексы), выяўленыя да сярэдзіны XIX ст., амаль не захаваліся. Гэта вынік таго, што ў тыя часы не было структуры, якая б сачыла за гэтай справай. 27 ліпеня 1835 г. пачаў дзейнічаць Гродзенскі губернскі статыстычны камітэт (адзін з першых у Расійскай імперыі) [8, л. 1 - 79]. У задачы камітэта ўваходзілі збор, апрацоўка і аналіз інфармацыі аб народанасельніцтве, прамысловасці, сельскай гаспадарцы, гандлі, асвеце і рэлігіі. Акрамя абавязковай працы па зборы і апрацоўцы статыстычных звестак, камітэт займаўся апісаннем губерні і ўваходзячых у яе паветаў у гістарычным, эканамічным і тапаграфічнай дачыненні. Праз сваіх членаў-карэспандэнтаў (краязнаўцаў, настаўнікаў, чыноўнікаў) інфармацыя аб знаходках манет і скарбаў трапляла ў камітэт. Аднак за першую палову XIX ст. мы маем толькі адзін зафіксаваны факт нумізматычных знаходак на тэрыторыі Гродзенскай вобласці (знаходка манет з арабскімі надпісамі каля Ваўкавыска) [9, л. 12 - 14], а на тэрыторыі Гродзенскай губерні яшчэ адзін (скарб залатых турэцкіх манет каля Кобрына) [10, л. 1 - 12].
У 1852 годзе ствараецца новы Эрмітаж (упершыню адкрыты для публікі) як калекцыя двара яго імператарскай вялікасці. У 1859 годзе да фарміравання фондаў Эрмітажа прыступіла зноў створаная Імператарская Археалагічная Камісія (далей - ІАК) пад старшынствам графа Сяргея Рыгоравіча Строганава. Ёй у дапамогу ў зборы помнікаў старажытнасці з 1863 года па прапанове МУС былі прыцягнуты губернскія статыстычныя камітэты.
У Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі ў г. Гродне (далей НГАБ у г. Гродне) захавалася толькі некалькі спраў аб выяўленых грашовых скарбах на тэрыторыі Гродзенскай губерні ў першай палове XIX ст.:
- в. Быстрыца Залескай воласці Кобрынскага павета [11, л. 12];
- в. Свіраны Люгінеўскай воласці Слонімскага павета [12, л. 60];
- ур. Лозы Чарнякоўскай воласці Пружанскага павета [13, л. 67];
- в. Міневічы Лунненскай воласці Гродзенскага павета [14, л. 145] і ў іншых населеных пунктах [НГАБ у г. Гродне, ф. 14, воп. 1, спр. 362, л. 18; ф. 14, воп. 1, спр. 363, л. 177].
Мясцовыя ўлады не толькі фіксавалі факт знаходкі скарбу, але і актыўна займаліся зборам манет, якія разышліся па руках, і наказвалі раскрадальнікаў. У 1891 годзе Гродзенскі павятовы спраўнік дакладваў губернатару, што знойдзены сялянамі в. Жылічы Лунненскай воласці Гродзенскага павета Сцяпанам Стацкім і Аляксандрам Віжэнем у землях фальварка Жылічы, якія належаць да маёнтка Лунна, памешчыка Іосіфа фон Ромера скарб, які складаецца з 576 сярэбраных і медных старадаўніх манет, адпраўлены ў ІАК [15, л. 145]. А вінаватыя ў прысваенні знойдзенага скарбу ў чужой зямлі Стацкі і Віжэнь прыцягнуты да адказнасці па другой частцы 178 артыкула Статута аб пакараннях. Згодна з ім «за присвоение найденных денег или вещей, или же найденного в чужой земле клада виновные, когда им известен хозяин найденного, подвергается: денежному взысканию не свыше тройной суммы или цены денег или вещей.
За повторение сего поступка, равно в случае, когда виновным не только был известен хозяин найденного, но притом найденное было от них требовано или им было известно, что о сей потере было объявлено установленным порядком, они могут быть подвергнуты заключению в тюрьму от двух недель до шести месяцев» [16, с. 36].
Першая спроба сістэматызацыі грашовых скарбаў на тэрыторыі Гродзенскай губерні належыць Фёдару Пакроўскаму, які напрыканцы XIX ст. склаў «Археалагічную карту Гродзенскай губерні». У гэтай працы адзначаны знаходкі больш за 50 скарбаў [17].
Таксама ў НГАБ у г. Гродне захоўваюцца справы аб знаходках грашовых скарбаў, якія праз Губернскі статыстычны камітэт адсылаліся ў Пецярбург. За прадастаўленне ў распараджэнне ІАК знойдзенага скарбу асобе, яго знайшоўшага, выплачвалася ўзнагароджанне, а таксама магла быць выдадзена дадатковая прэмія ў памеры, устаноўленым ІАК. Аднак, як правіла, манеты ў скарбах (за рэдкім выключэннем) не прадстаўлялі нумізматычнага інтарэса і пасля навуковай апрацоўкі і апісання вярталіся таму, хто знайшоў скарб. Самыя цікавыя і рэдкія манеты ІАК пакідала для калекцыі (напрыклад, талер г. Цволле 1642 г. [18, л. 1 - 12]).
3 кастрычніка 1908 г., селянін с. Люшнева Слонімскага павета Іван Чарнагрэбель, капаючы на сваёй сядзібе яму для бульбы, знайшоў 258 сярэбраных прускіх манет 1600-х гадоў і прадставіў іх у паліцыю, пры гэтым ён прасіў, у выпадку калі манеты гэтыя маюць якую-небудзь каштоўнасць, выдаць яму адпаведнае ўзнагароджанне. Праз некалькі месяцаў прыйшоў адказ з ІАК: «Возвращая при сем, за отсутствием выдающегося нумизматического значения, клад из 260 польских и прусских серебряных монет XVII - XVIII веков, (…) имеем честь уведомить (…), что ценность заключающихся в кладе монет лишь немногим превышает стоимость металла». Усе манеты былі вернуты. З яго ўзялі распіску аб атрыманні назад скарба з указаннем дакладнага месца знаходкі. Гэта распіска перасылалася ў ІАК [19, л. 1 - 10].
У лістападзе 1909 года селянінам в. Змееўцы Дзятлаўскай воласці Слонімскага павета Пятром Шымуком пры раскопках ямы была знойдзена надбітая бутэлька з сярэбранымі польскімі і прускімі манетамі XVII - XVIII стст. Пасля вывучэння ІАК вердыкт быў наступным: «Выдать находчику за отсутствием выдающегося нумизматического интереса» [20, л. 1 - 3].
11 мая 1912 года селянін в. Перки Прускаўскай воласці Кобрынскага павета Юльян Гозук падчас сельскагаспадарчых прац на сваім агародзе знайшоў гліняны гаршчок, а ў ім 1507 цэлых і 5 фрагментаў сярэбраных польскіх манет XVII ст. Разгледзеўшы скарб, ІАК пакінула адну манету «для Императорского Эрмитажа». Астатнія манеты і 1 рубель (як узнагарода) былі вернуты Гозуку [21, л. 1 - 4].
17 красавіка 1915 года жыхары вёсак Абухава і Коматава, якія працавалі на будоўлі пад'езда да маста праз Нёман, каля вёскі Коматава на ўгоддзях фальварка Пескі Горніцкай воласці Гродзенскага павета на глыбіні каля 1/2 аршына ў гліняным гаршчку знайшлі скарб, які складаўся з «старинных польских монет одинакового размера, каждая монета немного менее полтинника, числом 65». Дэпазіт быў адпраўлены для аналіза ў ІАК, аднак з-за пачатку Першай сусветнай вайны далейшы лёс яго невядомы [22, л. 1 - 4].
Шкада, што большасць старажытных багаццяў, якiя сёння знаходзяць людзi, не даходзiць да даследчыкаў або трапляе да iх у няпоўным выглядзе. Інфармацыя аб тым, дзе быў знойдзены скарб, у якiм стане ён знаходзiўся, з якiх манет i рэчаў ён складаўся, часам губляецца. Калi б у нас iснавала правiла, што знойдзеныя скарбы напачатку апiсваюцца, а пасля вяртаюцца таму, хто iх знайшоў (як у Вялікабрытаніі), напэўна, мы атрымлiвалi б больш каштоўнай гiстарычнай iнфармацыi.
This article is devoted almost unexplored subject of coin hoards. The author analyzes the archived information about the coin deposits discovered in the Grodno region before the beginning of XX century and shows the decisive role of Grodno provincial statistical committee in the conservation and descriptions of new coin hoards.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Археалогія і нумізматыка Беларусі: энцыклапедыя. - Мінск: БелЭн, 1993.
2. Рябцевич, В.Н. О чём рассказывают монеты / В.Н. Рябцевич. - Минск: Народная асвета, 1974.
3. Рябцевич, В.Н. Нумизматика Беларуси / В.Н. Рябцевич. - Минск: Полымя, 1995.
4. Рябцевич, В. Клады: атрибуция, классификация, интерпретации / В. Рябцевич // Банкаўскі веснік. - 2005. - № 22. - С. 54 - 60.
5. Керамические копилки [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://klads.org/keramicheskie-kopilki. - Дата доступа: 05.11.2010.
6. Семянчук, Г. Справаздача аб археалагічных палявых даследаваннях у Гродне ў 2002 г. / Г. Семянчук // Архіў Інстытута гісторыі НАН Беларусі. Мінск, 2005.
7. Rjabcevic, V.N. Skarby monet z XVI i XVII wieku na terenie obwodu Brzeskiego i Grodzienskiego Bialoruskiej SRR / V.H. Rjabcevic // Prace i materialy Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Lodzi seria numizmatyczna i konserwatorska. - Lodz, 1986. - Nr. 6.
8. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродне (НГАБ). - Ф. 14. - Воп. 1. - Спр. 1.
9. НГАБ у г. Гродне. - Ф. 1. - Воп. 19. - Спр. 1557.
10. НГАБ у г. Гродне. - Ф. 1. - Воп. 10. - Спр. 673.
11. НГАБ у г. Гродне. - Ф. 14. - Воп. 1. - Спр. 361.
12. НГАБ у г. Гродне. - Ф. 14. - Воп. 1. - Спр. 362.
13. НГАБ у г. Гродне. - Ф. 14. - Воп. 1. - Спр. 363.
14. Тамсама.
15. Тамсама.
16. Устав о наказаниях, налагаемых мировыми судьями издания 1885 года / сост. Н.С. Таганцев. - Изд. 14-е, доп. - СПб.: Государственная типография, 1902.
17. Покровский, Ф.В. Археологическая карта Гродненской губернии / Ф.В. Покровский. - Вильна: Типография А.Г. Сыркина, 1895.
18. НГАБ у г. Гродне. - Ф. 14. - Воп. 1. - Спр. 79.
19. НГАБ у г. Гродне. - Ф. 14. - Воп. 1. - Спр. 75.
20. НГАБ у г. Гродне. - Ф. 14. - Воп. 1. - Спр. 76.
21. НГАБ у г. Гродне. - Ф. 14. - Воп. 1. - Спр. 83.
22. НГАБ у г. Гродне. - Ф. 14. - Воп. 1. - Спр. 85.
Навуковы кіраўнік - Г.М. Семянчук , кандыдат гістарычных навук, дацэнт.
УДК 930(476.6)
П.Р. Гедройть
(Гродно, ГрГУ имени Янки Купалы)
РАЗВИТИЕ ВОЕННОЙ АРХЕОЛОГИИ В СТРАНАХ СНГ (ПО МАТЕРИАЛАМ ИНТЕРНЕТ-РЕСУРСОВ)
Военная археология представляет собой весьма интересное и перспективное направление исследований. Однако ее статус и специфика оцениваются специалистами неоднозначно. В странах Содружества Независимых Государств военная археология является одним из перспективнейших направлений археологической науки, поскольку очень много людей занимаются поиском артефактов на полях былых сражений. Для одних людей это профессиональное занятие, для других подобный поиск является чем-то вроде хобби. К сожалению, есть люди, которые занимаются этим для улучшения своего материального благосостояния. Как следствие, создан ряд интернет-ресурсов, которые посвящены деятельности как официальных поисковых объединений и организаций, так и нелегальных «черных» археологов. Деятельность интернет-ресурсов стран СНГ, посвященных военной археологии и истории, анализируется в данной статье.
Сегодня существует много различных мнений, касающихся дефиниции термина «военная археология». Несмотря на наличие собственного предмета исследования и других признаков науки, определить «военную археологию» как самостоятельную военно-историческую науку в настоящий момент нельзя. Это связано, прежде всего, с уровнем развития методологии данной дисциплины, существующим в настоящий момент. В свою очередь, методология «военной археологии» еще только формируется, и, следовательно, данная область знания пока находится на начальном этапе своего развития.
Мы можем определить «военную археологию» как сферу исследовательской деятельности, направленную на получение новых знаний о войнах и вооруженных конфликтах новейшего времени на основании материальных остатков военных действий, а также на обнаружение и идентификацию с помощью специальных методов, захоронение останков погибших участников военных действий и включающую в себя все условия и моменты этой деятельности, в том числе субъектов, оборудование, методы работы и, кроме того, всю систему научных знаний, выступающих в качестве либо предпосылки, либо средства, либо результата познания.
В настоящее время методология «военной археологии» находится в стадии становления, о чем свидетельствует и рост числа военно-археологических методических рекомендаций, размещенных в электронных ресурсах [1, c. 24].
Станет ли она самостоятельной наукой, во многом зависит от глубины и интенсивности взаимодействия «военной археологии» с другими науками. На сегодняшний день военная археология представляет собой весьма интересное и перспективное направление исследований, однако ее статус и специфика оцениваются специалистами неоднозначно. Мы можем заметить значительный рост людей в Беларуси и странах ближнего зарубежья, которые занимаются раскопками на местах былых сражений. И как следствие - создается большое количество сайтов, которые посвящены тематике военной археологии.
При рассмотрении истории становления и развития военной археологии в Беларуси следует отметить, что данная проблематика представлена различными по своему характеру и составу интернет-ресурсами. Так, можно выделить следующие группы сайтов, которые затрагивают тематику военной археологии:
1. Сайты поисковых отрядов и групп (сайт поисковой группы «Батьковщина»);
2. Сайты-форумы, предназначенные для лиц, занимающихся военной археологией («Форум военной археологии и истории Беларуси»);
3. Сайты, которые посвящены кладоискательству, затрагивающие тематику военной археологии лишь частично («Белорусский кладоискательский портал»).
Одним из наиболее популярных белорусских сайтов, посвященных военной археологии Беларуси, является сайт поисковой группы «Батьковщина». Основной своей задачей участники данной поисковой группы ставят поиск и захоронение бойцов и командиров Красной Армии, погибших в июне 1941 года на территории Слонимского района Гродненской области при прорыве из окружения, останки которых остались брошенными на местах боев и незахороненными.
Позже с учетом находок, сделанных в ходе поисковых работ, в задачи группы были включены дополнительные пункты: поиск и уведомление родственников воинов Красной Армии, имена которых были установлены по вкладышам в смертных медальонах; сбор, систематизация и анализ материалов о частях и соединениях Красной Армии, выходивших из окружения в Слонимском районе, в которых на начало войны служили найденные воины; воссоздание полной картины боев, которые проходили на территории Слонимского и граничащих с ним районов.
Хотелось бы отметить, что на данном ресурсе имеется более чем значительный объем информации, посвященный тематике военной археологии, истории боевых действий 1941 года на территории нынешнего Слонимского района. Значимость этой информации прежде всего видна в деятельности данного поискового объединения при сотрудничестве с 52-м отдельным поисковым батальоном в поиске и захоронении погибших солдат времен Великой Отечественной войны на территории Слонимщины, изучении военной истории 1941 года [2].
Интернет-ресурс «Военная археология и история Беларуси» содержит значительно меньший объем информации, посвященной военной археологии. Это связано прежде всего с тем, что «черные археологи» на данный момент предпочитают не афишировать свое хобби, так как поиск на местах бывших военных действий в Республике Беларусь запрещен и преследуется по закону. Единственной структурой, у которой есть разрешение на проведение поисковых работ на месте боев и на эксгумацию человеческих останков времен войны на территории Республики Беларусь, является 52-й отдельный специализированный поисковый батальон при Министерстве обороны Республики Беларусь [3].
Сайтом, который лишь частично затрагивает тематику военной археологии, является «Белорусский кладоискательский портал». Так как этот сайт посвящен в основном вопросам кладоискательства, то тут военная археология в подробно не изучается [4].
Основной проблемой развития военной археологии и посвященных ей интернет-ресурсов в Беларуси является тот факт, что проведение поисковой деятельности на местах боевых действий официально запрещено законодательством. Согласно статье 19.7 Административного кодекса Республики Беларусь, «нарушение порядка вскрытия воинских захоронений либо проведение поисковых работ в местах, где велись боевые действия или совершались карательные акции, влечет наложение штрафа в размере от десяти до тридцати базовых величин», а также статье 295 Уголовного кодекса Республики Беларусь «Незаконные действия в отношении огнестрельного оружия, боеприпасов и взрывчатых веществ» наказываются исправительными работами на срок до двух лет, или арестом на срок до шести месяцев, или ограничением свободы на срок до пяти лет, или лишением свободы на срок до семи лет с конфискацией имущества или без конфискации» [5; 6]. Таким образом, в Беларуси все, кто интересуется поисковой деятельностью «по войне», нарушают законодательство и рискуют свободой. Проведение поисковых работ в Беларуси и эксгумация останков, согласно Указу Президента Республики Беларусь, разрешены лишь 52-му отдельному специализированному батальону при Министерстве обороны Республики Беларусь.
В свою очередь, проведение несанкционированных поисковых работ на местах боевых действий в Российской Федерации также преследуется по закону. Однако в России за определенный промежуток времени было создано значительное количество поисковых организаций, которым разрешено проведение раскопок на местах былых сражений. Можно заметить, что большинство российских интернет-ресурсов по военной археологии являются сайтами поисковых объединений и отрядов, на которых они выкладывают результаты проведенной ими поисковой работы, отчеты о проведенных экспедициях. Создание сайтов данными организациями, прежде всего, вызвано желанием обратить внимание общественности на нелегкий труд поисковиков: поиск и перезахоронение останков солдат, участников Второй мировой войны вне зависимости от их принадлежности, а также поиск их родственников.
Среди российских интернет-ресурсов поисковых объединений и организаций выделим сайт поискового объединения «Тризна». Главной задачей оно ставит сохранение памяти и детального знания событий Великой Отечественной войны. Как отмечается на сайте, это достигается путем всестороннего охвата - как поиском пропавших без вести, попытками вернуть из небытия хотя бы несколько имен из многих тысяч, безвозвратно утерянных, так и изучением истории того времени посредством книг, рассказов очевидцев, и вещей - тех мелочей, которые часто дают исторических сведений больше, чем люди. На данном интернет-ресурсе имеется значительная фотогалерея, а также исторические статьи, посвященные военной археологии. Ежегодно на сайт выкладывается информация о проведенных поисковых экспедициях по поиску солдат и военной техники, установленных именах ранее обнаруженных на полях сражений бойцов. Также здесь открыт форум, на котором все желающие могут обсуждать вопросы, связанные как с деятельностью поискового объединения «Тризна», так и с военной археологией в частности [7].
Одним из популярных ресурсов по военной археологии является сайт группы военной археологии «Искатель». Как отмечается на сайте, основным направлением деятельности группы «Искатель» является поиск и перезахоронение воинов, погибших в годы Великой Отечественной войны, изучение их судеб. Также отмечается, что вся работа проводится силами и средствами, в том числе и финансовыми, участников группы. На данном интернет-ресурсе имеется ряд статей, посвященных методическим рекомендациям при проведении поисковых работ, по технологии самостоятельного поиска погибшего или пропавшего без вести солдата. Необходимо также отметить имеющуюся на сайте обширную базу данных, содержащую информацию о воинах, погибших и пропавших без вести в годы Великой Отечественной войны. Ежегодно на сайт выкладываются отчеты о проведенной поисковой работе, Вахтах Памяти, поисковых экспедициях. Также на этом ресурсе имеется значительный объем фотографий, посвященных как поисковой деятельности группы военной археологии «Искатель», так и находкам, найденным в результате проведенной работы [8].
Следующим сайтом, затрагивающим тематику военной археологии, является сайт поисковой группы города Санкт-Петербурга «Карельский вал». На сайте представлены результаты проведенной поисковой работы, имеется богатая фотогалерея, раскрывающая поисковую деятельность отряда. Данный интернет-ресурс прежде всего освещает военную археологию группы «Карельский вал», поисковые интересы которой связаны с «Зимней войной», а также с местами боев Великой Отечественной войны на территории Ленинградской области. О значимости проводимой работы свидетельствуют значительное количество обнаруженных останков военнослужащих на Карельском перешейке, а также результаты работы по установлению личностей погибших бойцов [9].
Значительным ресурсом по военной археологии является сайт поискового отряда «Патриот» поселка Молодежный Наро-Фоминского района Московской области. Сайт интересен, прежде всего, наличием обширной фотогалереей, освещающей места экспедиций отряда «Патриот», многочисленных статей по военной истории периода Второй мировой войны, а также важным методическим указаниям по проведению поисковых работ на местности [10].
Российских сайтов военной археологии нелегальных археологов или так называемых «черных» значительно меньше по сравнению с сайтами поисковых отрядов. Они не ставят главной целью поисковую работу по обнаружению и перезахоронению останков военнослужащих. «Черные археологи» на своих сайтах выкладывают на обзор общественности свои находки, найденные на местах боев, в заплывших окопах и траншеях. Данные интернет-ресурсы характеризуются прежде всего обилием фотографий найденных артефактов, дискуссиями по вопросам истории Второй мировой войны, а также возможностью определить, а затем и продать найденную «военную» вещь на форуме сайта.
Хорошим ресурсом по военной археологии нелегальных археологов является сайт «RUSFRONT.com». Здесь находится отдельный раздел по военной археологии, на котором посетители могут обсуждать свои находки, результаты экспедиций, представлять отчеты о проведенных работах по поиску на местах боев. Также имеются и отдельные подразделы форума, раскрывающие различные аспекты военной археологии и истории [11].
Тематика военной археологии рассматривается и на некоторых сайтах российских коллекционеров. Однако на данных форумах представлены лишь темы с фотографиями находок нелегальных археологов, темы с оценкой, продажей, куплей предметов найденного военного антиквариата. Примерами таких интернет-ресурсов являются сайты «WW2» и «Лейбштандарт». На форумах данных ресурсов представлены темы с фотографиями находок нелегальных археологов, с отчетами о проведенных экспедициях. Отличительной чертой данных сайтов является, прежде всего, то, что на них можно оценить, продать либо купить предметы военного антиквариата [12; 13].
Большое развитие военная археология получила и на территории Украины. Военная археология в этой стране представлена в основном сайтами нелегальных археологов, которые с помощью этих сайтов представляют найденные на местах боев артефакты, общаются между собой в различных профильных разделах форума. О развитии военной археологии на Украине свидетельствует большое количество пользователей, зарегистрированных на профильных сайтах. В качестве примера приведем сайт «Военная поисковая археология на Украине». На нем содержится значительное количество информации, посвященной военной археологии. Так, в подразделах «Видеогалерея» и «Фотогалерея» выложено много видеороликов и фотографий с материалами раскопок на местах былых боевых действий, сведения о поисковой работе. На сайте имеется подраздел «Экспедиции», где находятся фотоотчеты с результатами поисковой деятельности [14].
Не менее интересен с точки зрения военной археологии форум поисковиков Украины «Кладоискатель». Военная археология рассматривается, соответственно, в разделе «Военная археология». Данный раздел, в свою очередь, подразделяется на четыре подраздела: «Поговорим о войне», «Опасные находки», «Военные находки», «Поиск пропавших без вести». Так, подраздел «Военные находки» характерен тем, что в нем имеется большое количество тем с отчетами о проведенных экспедициях, много фотографий найденных артефактов, которые предлагаются для обсуждения. Особенностью подраздела «Поиск пропавших без вести» является то, что он направлен на поиск погибших в годы Великой Отечественной войны, а также пропавших без вести солдат [15].
Тематике военной археологии значительное место уделено и на форуме сайта «REIBERT.info». Здесь в отдельном разделе по военной археологии обсуждаются места, где можно производить поиск; техника для поиска артефактов, а также представлены различные полезные рекомендации начинающим исследователям. Сайт полезен тем, что на нем имеется энциклопедия Третьего Рейха, в которой можно найти много интересного по истории армии Германии в 1933 - 1945 гг. Необходимо отметить, что сайт пользуется большой популярностью как среди «черных археологов», так и среди исследователей истории Второй мировой войны, поскольку имеется большое количество информации, посвященной военной археологии и истории Второй мировой войны [16].
Таким образом, военная археология является одним из перспективнейших направлений археологической науки в странах Содружества Независимых Государств. Связано это прежде всего с большим интересом к событиям различных войн и, к сожалению, коммерциализацией поискового дела. Как следствие, большое количество людей, как профессионально занимающихся военной историей, так и и нелегальных «черных археологов-копателей», занимаются поиском артефактов на полях былых сражений. Все это способствует развитию, прежде всего, электронной военной археологии, представленной большим количеством интернет-ресурсов в России, Украине и Беларуси.
To date, the Commonwealth of Independent States military archaeology is one of the promising areas of archaeological science. As a consequence, many people, both official archaeologists and illegal diggers, are searching for artifacts in the fields of bygone battles. As a fact, a number of sites devoted to the activities of both official search associations and organizations, as well as illegal archaeologists. According to data from Internet resources can be very detailed examination of the development of military archeology in such CIS countries as Belarus, Russia and Ukraine.
Список источников и литературы
1. Садовников, Д. «Военная археология»: от энтузиазма к науке / Д. Садовников // Военная археология. - 2009. - № 2.
2. poisk.slonim.org/modules/news/
3. poiskby.mybb3.ru/index.php
4. belklad.by/forum
5. Кодекс Республики Беларусь об административных правонарушениях.
6. Уголовный кодекс Республики Беларусь.
7. trizna.ru
8. www.1942.ru/
9. karel-val.narod.ru/
10. westfront.su/
11. rusfront.com/forum/
12. ww2.ru/forum/index.php?showforum=5&s=2b18406e788eb440600a82cdb6a06ac5
13. forum-antikvariat.ru/index.php?s=5f42b98e90a4eccb14795e0a88c161de&showforum=5
14. www.rozkopku.at.ua/
15. forum.violity.kiev.ua/
16. reibert.info/forum/index.php
Научный руководитель - С.А. Пивоварчик , доктор исторических наук, доцент.