Папярэдняя старонка: Лісейчыкаў Дзяніс

Аўтар: Лісейчыкаў Дзяніс,
Дадана: 08-06-2013,
Крыніца: Знакамітыя мінчане: матэрыялы беларуска-польскай навук. канф., Мінск, 17 лістапада 2007 г.; materіały Bіałorusko-Polskіej konf. nauk., Mіńsk, 17 lіstopada 2007 / Польскі інстытут у Мінску; рэдкал. А .Ф. Вялікі [і інш.]; навук. рэд. А.Ф. Вялікі і З. Вініцкі. - Мн.: Выд. В. Хурсік, 2007. - С. 199-206.

Нездавальняючы стан тэарэтычнай падрыхтоўкі белага праваслаўнага святарства з'яўляўся адной з асноўных прычын заключэння Брэсцкай уніі 1596 г. Менавіта таму ўжо з пачатку XVII ст. уніяцкія іерархі асаблівую ўвагу надавалі стварэнню ўласнай сістэмы адукацыі. Найбольшых поспехаў у гэтым накірунку дасягнуў базыльянскі ордэн (створаны ў 1618 г.), які да канца XVIII ст. меў разгалінаваную сетку кляштарных школаў і паспяхова канкураваў у сферы адукацыі моладзі з ордэнамі езуітаў і піяраў. Справа ж па стварэнні парафіяльных школак пры уніяцкіх цэрквах мела значна больш сціплыя вынікі. Паводле стану на 1682 г. з 204 уніяцкіх цэркваў Цэнтральнай Беларусі парафіяльныя школкі дзейнічалі толькі пры пяці - Св. Тройцы у г. Мінску, Св. Юр'я ў г. Ляхавічы, Унебаўзяцця Панны Марыі ў м. Турэц, Св. Тройцы ў м. Мір і Св. Мікалая ў г. Бабруйску. Апошняя была заснавана яшчэ на пачатку XVII ст. Некалькі кніг з яе бібліятэкі зараз захоўваецца ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі.

Пасля скасавання езуіцкага ордэна ў Рэчы Паспалітай і ўтварэння Адукацыйнай Камісіі ў 1773 г. у справе адкрыцця парафіяльных школ адбыўся пэўны прагрэс. Уніяцкі мітрапаліт Ясон Юноша-Смагаржэўскі ў 1783 г. адзначаў: «Паколькі парафіяльныя школкі, самімі дзедзічамі і Найсвятлейшай Адукацыйнай Камісіяй заснаваныя, з'яўляюцца вельмі карыснымі і для царквы, і для краіны, візітатар мусіць дамовіцца і параіцца з дваром, парохам [1] і парафіянамі пра спосаб паўстання гэтых школак і ўтрымання іх дзе толькі будзе магчыма» [2]. Такім чынам паўнамоцтвы па адкрыцці школ перадаваліся непасрэдна парохам і калятарам [3]. Гэтая ініцыятыва дала свой плён. На тэрыторыі кожнага дэканата да канца ХVIII ст. была заснавана як мінімум адна парафіяльная школа. Парохі, якія курыравалі навучальны працэс, набылі званне дэканацкіх інструктараў.

У фондзе «Беларуская грэка-уніяцкая духоўная кансісторыя» намі была адшукана справа, якая дазваляе прасачыць асноўныя стадыі адкрыцця і функцыявання адной з падобных парафіяльных школ, а менавіта ў м. Божына Ігуменскага пав. [4]

На тэрыторыі Ігуменскага пав. ў канцы XVIII ст. існавала адна парафіяльная школа - пры царкве Св. Іллі у м. Дукора. Але пасля смерці ў 1806 г. яе нязменнага кіраўніка Стэфана Кляеўскага яна практычна спыніла сваю дзейнасць.

Тым часам, ігуменскі дэкан Ян Беліновіч шукаў магчымых фундатараў, якія б згадзіліся выдаткаваць сродкі на адкрыццё новай школы. І такі чалавек быў знойдзены, як ні дзіўна, сярод мясцовых святароў.

Беліновіч высветліў, што значнымі грашовымі сумамі валодае яго падначалены, святар царквы ў в. Капланцы Ігуменскага пав. Сымон Аксянкевіч [5]. А паколькі той не меў нашчадкаў, то дэкан угаварыў яго большую частку грошай адпісаць на адкрыццё новай парафіяльнай школы.

Для адкрыцця новай установы было прапанавана мястэчка, у якім жыў сам дэкан - Божына. Да таго ж мястэчка знаходзілася блізка адначасова і ад Ігумена, і ад межаў Бабруйскага і Барысаўскага пав. Быў яшчэ адзін несумненны плюс - Беліновіч меў добрыя адносіны з ўладальнікам Божынскага маёнтка Казімірам Плятэрам. Такім чынам, пад уздзеяннем дэкана Сымонам Аксянкевічам на патрэбы школы былі вылучаны 3000 срэбных рублёў, з якіх уладальнікі маёнтка абавязваліся выплочваць шэсць працэнтаў штогод (180 рублёў). Са свайго боку Плятэр аддаў ва ўласнасць школы выгадны будынак у цэнтры мястэчка і пляц пад агарод. Утрыманне будынку і печаў у ім у належным стане таксама браў на сябе ўладальнік Божына (Гл. Дадатак 1.). Настаўніку быў забяспечаны пазачарговы памол збожжа на млынах у маёнтку і вольная нарыхтоўка дроваў у Божынскай пушчы. [6]

У 1813 г. фундатар школы Сымон Аксянкевіч склаў тэстамэнт, у якім адпісаў усю сваю маёмасць на рознага кшталту дабрачыннасць. Грашовыя зберажэнні былі размеркаваныя пароўну паміж усімі цэрквамі Ігуменскага пав., кнігі (на трох мовах: польскай, царкоўнаславянскай і старабеларускай) перададзеныя каад'ютару (памочніку святара) капланцоўскай царквы. Аксянкевіч пакінуў па сабе яшчэ адну цікавую памятку, а менавіта - загадаў ад ягонага імя адліць звон на суму ў 300 срэбных рублёў. Гэты звон, з пазначаным на ім імем і прозвішчам фундатара, павінен быў вісець на званіцы Божынскай царквы для напаміна ўсім вернікам (а найперш, навучэнцам школы) аб асобе фундатара. [7]

Такім чынам, неабходная матэрыяльная база для школы была. Хапала таксама ахвотнікаў сярод святарства і шляхты ўладкаваць сюды сваіх дзяцей.

На першы план выходзіла праблема выкладчыкаў. Новы час патрабаваў новых падыходаў. Тое, што ўсе дысцыпліны будзе выкладаць мясцовы святар, як гэта было на працягу XVII-XVIII ст.ст., ўяўлялася проста недапушчальным.

Казімір Плятэр агаворваў, што выкладчыкамі ў школе павінныя быць людзі з найлепшай адукацыяй (Гл. Дадатак 1). Паколькі тэрыторыя Ігуменскага пав. уваходзіла ў склад Віленскай навучальнай акругі, ад імя Плятэра быў складзены зварот да кіраўніцтва Віленскага універсітэта з мэтай накіравання ў Божынскую школу выкладчыка. Віленскі універсітэт прызначыў апекуном школы Мінскую гімназію. Такім чынам, у Божынскай школе паводле штату было два настаўнікі - мясцовы святар (відавочна, выкладчык дысцыплін, звязаных з рэлігіяй: Закон Божы, гісторыя царквы, катэхізіс і інш.) і свецкі выкладчык.

Пасля таго, як маёнтак Божына ў 1811 г. перайшоў ад Плятэраў да Ясенскіх, у выплаце працэнтаў на школу пачаліся перабоі. [8] Новы пан меў вялікія пазыкі і не хацеў штогадова сплачваць святару грошы. Тады ў 1813 г. кіраўніцтва Віленскага універсітэту дамаглося таго, каб сродкі на ўтрыманне выкладчыка пераводзіліся непасрэдна ў Мінскую гімназію. З аднаго боку гэта спрасціла выплату працэнтаў і яна зрабілася рэгулярнай. З другога боку зменшыўся ўплыў божынскіх святароў на арганізацыю навучальнага працэса ў школе. Канфлікт паміж духоўнымі і свецкімі апекунамі праз многія гады прывёў да закрыцця школы.

Нам удалося ўстанавіць прозвішчы трох выкладчыкаў Мінскай гімназіі, якія працавалі ў Божыне. Першы - Марцін Жылінскі, які выкладаў ад самага пачатку да 20-х гг. ХІХ ст. 17 траўня 1823 г. выкладчыкам у школе працаваў настаўнік Антон Бачкоўскі [9]. Школа налічвала 24 вучні. Трэці - Ян Палянскі. Ён працаваў з сярэдзіны 20-х гг. ХІХ ст. і да закрыцця школы ў 1836 гг. (Гл. Дадатак 2.)

На працягу першага года выкладчык так і не быў прызначаны. Набеглыя працэнты (180 рублёў срэбрам) былі далучаныя да асноўнага капіталу. А Сымон Аксянкевіч унёс дадатковыя ўмовы: каб кожны навучэнец школы ў часе ранішняга набажэнства мовіў за фундатара (за Аксянкевіча) малітву «Богородіце Дево, радуйся», а святары, чые дзеці будуць праходзіць навучанне, штогод адпраўлялі па адной імшы за фундатара. А выкладчыку канкрэтна агаварыў памер ганарара: 36 польскіх злотых (5,4 срэбнага рубля) штогод [10]. 9 снежня 1807 г. Аксянкевіч унёс яшчэ тысячу срэбных рублёў на ўтрыманне пры Божынскай царкве шпіталя на шэсць жабракоў [11].

Дзейнасць школы тэрытарыяльна абмяжоўвалася: да навучання прымаліся дзеці уніяцкіх святароў і беднай ваколічнай шляхты Ігуменскага, Бабруйскага, Барысаўскага і Мінскага пав.

Першапачаткова школа задумвалася для падрыхтоўкі святарскіх дзяцей. Вучні са свецкіх шляхціцаў і мяшчан былі як бы на другім плане. Але з цягам часу пад уздзеяннем выкладчыкаў Мінскай гімназіі працэс навучання набываў усё больш свецкі характар. Дакументы сцвярджаюць, што ў 1828 г. у Божынскай школе ўжываўся прынцып узаемнага навучання - т.зв. ланкастэрская сістэма [12]. Асаблівасцю гэтай сістэмы, як вядома, было тое, што рэлігійныя дысцыпліны выкладаліся павярхоўна. Рэлігійнае выхаванне абмяжоўвалася чытаннем урыўкаў з Бібліі без дадатковых тлумачэнняў і разбораў тэксту. З кожным годам у сценах Божынскай школы вучылася ўсё менш святарскіх сыноў. Іх выцясняла свецкая шляхта і мяшчане.

У 1827 г. у школе вучылася 36 дзяцей [13]. Настаўнік даваў пачатковыя навыкі чытання і пісання. Тым, хто паказваў поспехі, выкладалася арыфметыка, катэхізіс і «навукі, што адпавядаюць 1-му і 2-му класу» [14].

У 1828 г. у школе навучалася ўжо толькі 20 вучняў. Нам удалося адшукаць поўны спіс навучэнцаў (Гл. Табл. 1.):

Табліца 1. Спіс навучэнцаў Божынскай школы з пазначэннем іх паходжання [15].

Прозвішча, імя, імя бацькі	Паходжанне
Абрамовіч Антон сын Яна	Шляхецкае
Азямблоўскі Вінцэнт сын Тадэвуша	Шляхецкае
Араноўскі Адам сын Цыпрыяна	Шляхецкае
Галіцкі Адам сын Юрыя	Шляхецкае
Дзенісевіч Антон сын Якуба	Духоўнае
Замбрыцкі Тадэвуш сын Антона	Шляхецкае
Ліпніцкі Марцэлі сын Рыгора	Шляхецкае
Навадворскі Тадэвуш сын Антона	Шляхецкае
Панятоўскі Цыпрыян сын Людвіка	Шляхецкае
Пятровіч Гіляры сын Тамаша	Шляхецкае
Сакалоўскі Юзаф сын Адама	Шляхецкае
Тамаровіч Ян сын Лявона	Мяшчанскае
Хлявінскі Антон сын Казіміра	Шляхецкае
Хлявінскі Лаўрэн сын Казіміра	Шляхецкае
Хлявінскі Станіслаў сын Казіміра	Шляхецкае
Шафаловіч Антон сын Яна	Духоўнае
Шафаловіч Аўгустын сын Яна	Духоўнае
Шпакоўскі Тамаш сын Яна	Шляхецкае
Яцантовіч Юзаф сын Вінцэнта	Шляхецкае
Яцантовіч Юры сын Вінцэнта	Шляхецкае

Паводле стану на 1819 г. на тэрыторыі Літоўска-Віленскай епархіі 5 выхаванцаў Божынскай школы ужо працавалі ў якасці парохаў - 3 у Бабруйскім і 2 у Ігуменскім пав. [16]

Уплыў выкладчыкаў Мінскай гімназіі на навучэнцаў праявіўся ў адным цікавым аспекце. У 20-х гг. ХІХ ст. сярод уніяцкіх святароў Ігуменшчыны і іх дзяцей атрымалі распаўсюджанне масонскія ідэі.

Сярод спісаў асабовага складу масонскіх лож 1800-1822 гг. [17] намі ідэнтыфікаваны святар в. Капланцы Ян Клімантовіч і сын святара м. Пагост Цыпрыян Беліновіч. Апошні з'яўляўся масонам 3-й ступені і захавальнікам пячаткі Мінскай ложы «Паўночная паходня».

Род Беліновічаў з'яўляўся самым уплывовым на Ігуменшчыне (6 парафіяльных святароў Ігуменскага дэканату ў 1819 г. - Беліновічы [18]). Такім чынам, колькасць удзельнікаў масонскіх лож сярод уніяцкага кліру на самой справе магла быць яшчэ большай. На карысць такой высновы ўскосна сведчыць і паасабовая праверка святароў Ігуменскага дэканату 19-21 ліпеня 1826 г. на прадмет прыналежнасці да патаемных таварыстваў. Праверку ініцыяваў мітрапаліт Язафат Булгак, непасрэднае кіраўніцтва ажыццяўляў настаяцель Браслаўскага базыльянскага кляштара, Аршанскі біскуп Адрыян Галаўня, раней - «усердный член Виленской масонской ложи» [19]. Хаця ў выніку неабходныя падпіскі аб няўдзеле ў патаемных таварыствах далі ўсе святары, чатыры з іх першапачаткова выдавалі сябе за хворых, быццам бы не маглі трымаць у руках пяро [20]. Праверку давялося паўтарыць 4 жніўня таго ж году. Кіраваць праверкай, што называецца «на месцы», было даручана духоўнаму кіраўніку Божынскай парафіяльнай школы Рыгору Беліновічу.

Апошняя воля нябожчыка Аксянкевіча выконвалася да 1835 г. У Божынскай школе вучыліся дзеці як духоўных, так і свецкіх асобаў уніяцкага веравызнання. Але, хоць Аксянкевіч і рабіў акцэнт на святарскіх дзецях: «каб перш за ўсё адукоўваліся дзеці грэка-уніяцкіх святароў» [21], з цягам часу святарскіх сыноў навучалася ўсё менш і менш.

Урэшце, на навучальны 1836 год выкладчык Ян Палянскі абвясціў, што ад гэтага часу на навучанне ў школу будуць прымацца толькі свецкія асобы. Але гэтая ініцыятыва прывяла да таго, што школа была ператворана ў духоўнае вучылішча для святарскіх дзяцей. Указам Дэпартамента народнай асветы ад 25 кастрычніка 1837 г. Божынская школа была перададзена ў падпарадкаванне праўлення Беларускай грэка-уніяцкай духоўнай семінарыі [22].

Дадатак 1.

Фундуш святара царквы ў в. Капланцы Ігуменскага пав. С. Аксянкевіча на заснаванне парафіяльнай школы ў м. Божына Ігуменскага пав. 09.03.1807. (Фрагмент).

Kazimierz hrabia Plater, starosta subocki, czynią wiadomo tym moim wieczysto funduszowym dokumentem j[ego miłosci] x[iędz]u Symonowi Axienkiewiczu, plebanowi unijackiemu kapłaneckiemu i następcom jego wydanym na to iż ia, hrabia Plater z rąk xiędza Axienkiewicza rubli srebrnych trzy tysiące № 3000 wziowszy, wieczyscie one wedłe umowy dobrowolney z tym że xiędzem stanowiący się na maiętności Bożyńskiey, w powiecie Ihumieńskim sytuowany w Schedzie, na mnie wypadaiącey, pod następnemi kondycyami y warunkami lokuią i ubiespieczam:

1mo. Od summy dopioro wziętey trzech tysięcy rubli srebrnych, a nigdy przez nikogo sciągnąc się nie mogącey, procent szosty srybrom corocznie zgóry na utrzymanie przy cerkwi Bożyńskiey szkołki parochialney z ubogich dzieci kapłańskich obrządku unitskiego i szlachty takoż ubogiey złożyć się winny ja, Plater, zpłacać obowiązuię się i sukcessorowie moi winni będąc.

2do. Na szkołke parafialną budynek przy cerkwi Bożyńskiey z morgiem ogrodu przeznaczaiąc, poprawkę małą dachu lub piecow w szkołce z częsci moiey na dwor Bożyński obowiązek przyimuię.

3tio. Opał do tey że szkołki z puszczy Schedy moiey Bożynskiey z samych powałow kosztem utrzymuiącego szkołkę przysposobić się powinny. Tudzież mliwo dla professora bez miarki y czerhi ma być wolne.

4to. W zdarzeniu przypadkowego spalenia się szkołki zabudować oną de novo z drzewa puszczy Bożyńskiey częsci moiey expensum summy procentowey dozwalam. Waruiąc to dla siebie, aby professorowie w tey szkołce ludzie z naylepszey konduity i doskonali utrzymywani byli, tudzież porządek regularny zachowywany był.

Jakowy dokument na wieczne czasy przez żadną stronę wzruszyć się nie mogący przy swiadectwie pieczętarzy ręką własną podpisuię.

Datt w Mińsku tysiąc osmset siodmego roku marca 9 dnia.

НГАБ. Ф. 3245. Воп. 2. Спр. 472. Арк. 11-11 адв.

Дадатак 2.

Рапарт ігуменскага дэкана Р. Беліновіча Беларускай грэка-уніяцкай духоўнай кансісторыі аб забароне выкладчыкам Мінскай гімназіі Я. Палянскім вучыцца ў Божынскай парафіяльнай школе дзецям уніяцкіх святароў. 23.01.1836. (Фрагмент).

Paroch cerkwi Bożyńskiey, j[ego miłość] x[iądz] Jan Szafałłowicz, znayduiąc w roku ninieyszym odmianę znadwerężenie zamiarów i ofiary uczynioney zeszlego fundatora s[więtey] p[amięci] w[ielebnego] j[ego miłosci] x[iędza] Symona Axinkiewicza, parocha Kapłaneckiego, a mianowicie co do szkołki parafialney przy cerkwi Bożyńskiey exystuiącey, a pod rozrządzeniem Zwierzchnosci Duchowney i parocha Bożyńskiego być powinney, sumy 3000 rubli srebrnych do szostego corocznego wiecznego procentowania nauczyciela, na dobrach Bożynie opartey y prawnie zabespieczoney z warunkiem iżby w oney nadwszystko dzieci kapłanow greko-unitskich były edukowane, kiedy odmówione onych przyięcie przez nauczyciela j[ego miłosci] p[ana] Polańskiego zostało, wszedł do dziekana z raportem w sposobie zaradzenia takowey przeciwności. Dziekan przeto przyiowszy takowy raport, przenosi w autentyku Przeswiętnemu Konsystorzowi, i odwołuiąc się do dokumentow j[asnie] w[ielmożnego] graffa Michała Platera w roku 1807 marca 9 dnia formalnie uczynionego i w sądzie ziemskim ihumieńskim przyznanego oraz do testamentu zeszłego fundatora s[więtey] p[amięci] w[ielmożnego] j[ego miłości] x[iędza] Symona Axinkiewicza w archiwum Przeświętnego Konsystorza zlokowanych znaiduiących się, prosi iżby ta ofiara od kapłana greko-unitskiego celem wsparcia nędznych i sposobu do edukacji dzieci kapłańskich niemaiących oznaczona, a dziś na inny przedmiot obrocana, została w mocy swoiey utrzymana, bowiem zebrani do oney szkoły Bożyńskiey uczniowe, synowie kapłańscy, zostali przez nauczyciela Polańskiego Jana, z oney wydalonemi. I iuż oney uważać nie chcą za parafialną, i dla dzieci iedynie kapłańskich przez kapłana greko-unitskiego uformowaną lecz szlachecką dla mieszczan i włoscian. W czem szukaiąc skutecznego zarzadzenia Przeświątnego Konsystorza ninieyszy raport dziekan przenosi i on z uszanowaniem podpisuię.

Kanonik dziekan Ihumieński Grzegorz Bielinowicz.

НГАБ. Ф. 3245. Воп. 2. Спр. 472. Арк. 1-1адв.

Спіс выкарыстаных крыніц:

1. Бобровский П. И. Противодействие базилианскаго ордена стремлению белаго духовенства к реформам Русской греко-униятской церкви. По документам Греко-униятскаго (2-го) департамента римско-катол. коллегии и министерства народнаго просвещения. Вильна: Губернская Типография, 1888.

2. НГАБ. - Ф. 136. - Воп. 1. - Спр. 41256. - Генеральныя візіты Ашмянскага, Бабруйскага, Барысаўскага, Віленскага, Ігуменскага, Курляндскага і Мінскага дэканатаў. 1819 г.

3. НГАБ. - Ф. 136. - Воп. 1. - Спр. 41262. - Дэканскія візіты Ігуменскага дэканата. 1823 г.

4. НГАБ. - Ф. 136. - Воп. 1. - Спр. 41266. - Фундушы цэркваў Ігуменскага дэканата. 1828 г.

5. НГАБ. - Ф. 136. - Воп. 1. - Спр. 41285. - Генеральныя візітацыі Блонскага і Пухавіцкага дэканатаў. 1783-1784 гг.

6. НГАБ. - Ф. 3245. - Воп. 2. - Спр. 472. - Справа аб заснаванні ў м. Божына Ігуменскага пав. Мінскай губ. духоўнай вучэльні на базе былой свецкай. 1836-1838 гг.

7. Швед В. Масонскія ложы на землях Беларусі (канец XVIII - першая чвэрць ХІХ ст.) // Вольныя муляры ў беларускай гісторыі. Канец XVIII - пачатак ХХ ст. - Вільня: Gudas, 2005.

8. Lietuvos Valstybes Istorijos Archivas. - F. 634. - Ap. 1. - B. 61. - Генеральныя візіты Дзісенскага дэканата. 1819 г.

9. LVIA. - F. 634. - Ap. 2. - B. 334. - Справа аб выдачы падпісак святарамі Ігуменскага пав. аб няўдзеле ў патаемных таварыствах. 1826 г.

10. Greckokatolickie dekanaty błoński i puchowicki w latach 1783-1784. Wstęp i opracowanie I. Wodzianowska. - Sandomierz, 2006. - 292 s.

---

[1] Парох - парафіяльны святар.

[2] Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі (далей НГАБ). Ф. 136. Воп. 1. Спр. 41285. Арк. 9.

[3] Калятар - землеўласнік, на землях якога знаходзілася царква.

[4] НГАБ. Ф. 3245. Воп. 2. Спр. 472.

[5] Аксянкевіч Сымон. Высвечаны ў сан святара мітрапалітам Ф. Грабніцкім. З 27 сакавіка 1760 г. святар царквы ў в. Капланцы Аршанскага (з 1795 - Ігуменскага) пав.

[6] НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 41262. Арк. 133.

[7]НГАБ. Ф. 3245. Воп. 2. Спр. 472. Арк. 14 адв.

[8] НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 41256. Арк. 452 адв.

[9] НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 41262. Арк. 133.

[10] НГАБ. Ф. 3245. Воп. 2. Спр. 472. Арк. 12.

[11] НГАБ. Ф. 3245. Воп. 2. Спр. 472. Арк. 12 адв.

[12] НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 41266. Арк. 66 адв.

[13] НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 41266. Арк. 66 адв.

[14] НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 41266. Арк. 66 адв.

[15] НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 41266. Арк. 66-66 адв.

[16] НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 41256; Lietuvos Valstybes Istorijos Archivas. F. 634. Ap. 2. B. 334.

[17] Швед В. Масонскія ложы на землях Беларусі (канец XVIII - першая чвэрць ХІХ ст.) // Вольныя муляры ў беларускай гісторыі. Канец XVIII - пачатак ХХ ст. - Вільня: Gudas, 2005. - С. 70.

[18] НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 41256.

[19] Бобровский П. И. Противодействие базилианскаго ордена стремлению белаго духовенства к реформам Русской греко-униятской церкви. По документам Греко-униятскаго (2-го) департамента римско-катол. коллегии и министерства народнаго просвещения. Вильна: Губернская Типография, 1888. - С. 30.

[20] Lietuvos Valstybes Istorijos Archivas. F. 634. Ap. 2. B. 334. S. 2.

[21] НГАБ. Ф. 3245. Воп. 2. Спр. 472. Арк. 1.

[22] НГАБ. Ф. 3245. Воп. 2. Спр. 472. Арк. 23.

 

Top