Папярэдняя старонка: Марозава С.В.

Аўтар: Габрусевіч С.А., Марозава С.В.,
Дадана: 29-11-2008,
Крыніца: Гродна: ГрДУ, 2005.

Спампаваць

УДК 930 (476)

ББК 63.1(4Беі)

Г12

Рэцэнзенты: доктар гістарычных навук, акадэмік НАН Беларусі М.П. Касцюк; доктар гістарычных навук, прафесар А.М. Нечухрын.

Рэкамендавана саветам аб'яднання кафедр сацыяльна-гуманітарных навук.

Прафесар Ігнат Анацэвіч. Жыццё. Спадчына / С. А. Габрусевіч, С. В. Марозава. - Гродна: ГрДУ, 2005. - 216 с.

ISBN 985-417

Кніга прысвечана выдатнаму беларускаму гісторыку 1-й паловы XIX стагоддзя, прафесару Віленскага універсітэта Ігнату Анацэвічу, вядомаму сучаснікам пад псеўданімам Жэгота з Малой Бераставіцы. Асвятляюцца жыццёвы шлях вучонага, яго педагагічная і навуковая дзейнасць, гістарычныя погляды. Значная ўвага нададзена яго навуковай спадчыне.

Кніга будзе карыснай для чытача, які цікавіцца мінулым беларускай гістарычнай навукі.

УДК 930 (476)

ББК 63.1(4Беі)

ISBN 985-417 © Габрусевіч С.А., Марозава С.В., 2005 г.

ЗМЕСТ

Прадмова 3

"…Цяпер другія пра яго гавораць і гаварыць будуць" 5

Жыццёвы шлях. Педагагічная дзейнасць 18

Карані 18

У свет па навукі 25

Беласток: пачатак служэння Кліо 36

Віленскі універсітэт - "адзін са слупоў гуманітарных навук" 40

У апале: "першы прыклад у Расійскай імперыі" 70

Пецярбург: "у безупыннай барацьбе са зменлівым лёсам..." 84

Прафесар Ігнат Анацэвіч як гісторык 96

Ад Асветніцтва да рамантызму: рэвалюцыя ў гістарычнай навуцы 96

Рукапісная калекцыя Ігната Анацэвіча і яе лёс 107

Друкаваная спадчына 119

"Званар Гедыміна і Вітаўта": трактоўка гісторыі Вялікага княства Літоўскага 125

Вінаваты перад краем і Еўропай 132

Навуковая спадчына прафесара Ігната Анацэвіча (выбранае) 138

Заўвагі да ўсеагульнай гісторыі 138

Урывак з падарожных запісак 175

Уступ да працы Яна Альбертрандзі "Праўленне Генрыха Валуа і Стэфана Баторыя, каралёў польскіх" 181

Прадмова да працы Яна Альбертрандзі "Праўленне Казіміра Ягелончыка, караля польскага і вялікага князя літоўскага" 189

Спіс (храналагічны) апублікаваных прац прафесара І.Анацэвіча 194

Спіс выкарыстаных крыніц і літаратуры 196

Профессор Игнатий Онацевич. Жизнь. Наследие (резюме) 204

Professor Ignatiy Onatsevich: His Life and Heritage (summary) 208

Імянны ўказальнік 209

«Заканадаўца, палітык, цывільны, вайсковы, рэлігійны службовец ва ўсіх жыццёвых адносінах не могуць беспакарана абысціся без
гісторыi… Народ, калі не слухае голасу гэтай навукі, будзе асуджаны і ў доўгай чарадзе паразаў будзе дарэмна аплакваць сваю невідушчасць».
Жэгота Анацэвіч.

Прадмова

З якога часу пачынаецца сістэматычнае навуковае вывучэнне гісторыі Беларусі? Звычайна пачатак айчыннай гістарыяграфіі выводзяць з другой паловы ХІХ ст. На наш погляд, яго трэба шукаць на 40-60 гадоў раней, чым прынята ў навуцы. Чаму? Адказ на гэтае пытанне дае спадчына чалавека, якому прысвечана наша кніга. У свой час ён быў вядомы пад псеўданімам "Жэгота з Малой Бераставіцы". Яго сапраўднае імя - Ігнат, сын Сымона, АНацэвіч. Напісанне прозвішча, як і шмат што іншае ў яго жыцці, было незвычайным.

Чалавек, які звярнуў на сябе ўвагу прускага, а потым расійскага ўрада; стыпендыят прускага караля; выкладчык Кёнігсбергскага універсітэта і каралеўскі перакладчык; хадайнік перад Напалеонам за пакрыўджаных французамі рускіх падданых; член знакамітага Румянцаўскага гуртка; намеснік дырэктара Беластоцкай гімназіі, магістр філасофіі; адзін з самых выдатных прафесараў Віленскага універсітэта; калежскі асэсар; сябар Іаахіма Лялевеля [1]; педагог, які вучыў айчыннай гісторыі Адама Міцкевіча [2] і Юліюша Славацкага [3]; прафесар, які кінуў выклік магутнаму сенатару Навасільцаву [4] і за гэта апынуўся на лаве падсудных; першы беларускі даследчык гісторыі Вялікага княства Літоўскага; знаўца крыніц па беларускай і літоўскай сярэднявечнай гісторыі і ранняй гісторыі новага часу; знаток моў: рускай, польскай, нямецкай, лацінскай, французскай; член Пецярбургскай археаграфічнай камісіі; вучоны, шырока вядомы ў навуковых колах Беларусі, Польшчы, Літвы, Расіі, Прусіі, Латвіі. Усё гэта - пра Жэготу з Малой Бераставіцы. Энцыклапедыі і даведнікі ХІХ-ХХ ст. вызначаюць яго больш афіцыйна: гісторык, крыніцазнаўца, археограф, архівіст, выдавец.

Акрамя ўсяго іншага, гэты чалавек, па словах ягонага сучасніка, - яшчэ і "віноўнік не толькі перад уласным краем, але, здаецца, нават і перад большай часткай адукаванай Еўропы". Чаму ён вінаваты і ў чым - адказ шукайце ў гэтай кнізе.

"…Цяпер другія пра яго гавораць і гаварыць будуць"

Існуе небеспадстаўная думка, што "ўласна беларускую нацыянальную ідэю стварылі не шляхецкія паэты і рэвалюцыянеры, а гістарычна адукаваныя спакойныя "паповічы": сыны уніяцкіх святароў Міхайла Баброўскі [5], Ігнат Даніловіч [6], Ігнат Анацэвіч, Платон Сасноўскі, Іосіф Ярашэвіч [7] і інш., якія яшчэ напачатку ХІХ ст. "здолелі нацыянальна вызначыць Беларусь" [8]. Яны склалі славутую кагорту прафесараў Віленскага універсітэта 20-х гадоў ХІХ ст., якая, разам з Іаахімам Лялевелем, зрабіла "рэвалюцыю на карысць духа з уронам для матэрыі" [9]. Сваёй дзейнасцю ва універсітэце, дзе да таго квітнелі толькі матэматыка ды біялогія, яны вывелі грамадскія навукі на першараднае месца і паклалі пачатак гіганцкаму гістарычнаму руху. М.Баброўскі, І.Даніловіч, І.Анацэвіч, І.Ярашэвіч, а таксама Тэадор Нарбут [10] былі першымі беларускімі прафесійнымі гісторыкамі, якія заклалі падмурак нацыянальнай канцэпцыі гісторыі сваёй Бацькаўшчыны [11]. Сваімі доследамі і самаахвярнасцю яны стварылі рэальную навуковую базу, на якой грунтаваўся і якую выкарыстоўваў пазнейшы беларускі нацыянальны рух [12].

Галоўным аўтарытэтам у галіне айчыннай гісторыі быў Ігнат Анацэвіч. Прафесар Ігнат Даніловіч лічыў яго "вучоным, найбольш дасведчаным у літоўскай гісторыі".

Літва, над гісторыяй якой амаль усё жыццё працаваў прафесар І.Анацэвіч, - у геаграфічным сэнсе намнога шырэй за сучасную тэрыторыю Літвы. Гэта Літва ў гістарычным разуменні, Вялікае княства Літоўскае - адна з буйнейшых еўрапейскіх дзяржаваў XIV-XV ст., ядром якой, эканамічным, культурным і ў значнай ступені палітычным, былі беларускія землі. У сваёй працы "Погляд на гісторыю Вялікага княства Літоўскага" даследчык так акрэслівае яе межы: "Сёння да ліку літоўскіх губерняў адносяцца толькі Віленская ды Гродзенская. Літва ж гістарычная мела межы ад Дзвіны, Дона, Волгі і Днястра аж да Балтыйскага мора" [13].

Ігната Анацэвіча лічаць "сваім" нашы заходнія суседзі - палякі [14]: нарадзіўся ў Рэчы Паспалітай, даследаваў гісторыю ВКЛ, пісаў на польскай мове, вучыўся ў Элку, служыў у Тыкоціне, выкладаў у Беластоку. Для нашых паўночных суседзяў Ігнат Анацэвіч - літоўскі гісторык [15], бо ён даследаваў старажытную і сярэдневечную гісторыю Літвы, вучыўся і выкладаў у Віленскім універсітэце, з якім звязаны самы навукова плённы перыяд яго жыцця. Яго дзейнасць і навуковая спадчына - таксама набытак расійскай гістарыяграфіі [16]: займаўся пошукамі крыніц у расійскіх архівах і бібліятэках, правёў апошні перыяд жыцця ў Пецярбургу і працаваў там членам Археаграфічнай камісіі, бібліятэкарам Румянцаўскага музея.

Прафесар Ігнат Анацэвіч - знакавая постаць беларускай культуры ХІХ ст. - на радзіме, на жаль, найменш знаная [17]. Толькі кароткія даведачна-энцыклапедычныя нарысы з фактамі, якія паўтараюцца і перакачоўваюць з аднаго выдання ў другое разам з памылкамі і недакладнасцямі, ды рэдкія згадкі або сюжэты ў артыкулах і манаграфіях па археаграфіі, гістарыяграфіі, крыніцазнаўству і краязнаўству расказваюць нам пра вучонага, чыя спадчына з'яўляецца залатым фондам беларускай гістарычнай навукі.

Між тым да асэнсавання месца Ігната Анацэвіча ў нацыянальнай і еўрапейскай гістарычнай навуцы даследчыкі пачалі звяртацца яшчэ пры яго жыцці. У 70-90-я г. ХІХ ст. яго навуковая спадчына атрымала высокую ацэнку ў рускай гістарыяграфіі [18]. Адам Кіркор адным з першых сярод беларускіх гісторыкаў пісаў пра навукова-педагагічную дзейнасць прафесара І.Анацэвіча ў кантэксце развіцця адукацыі ў Беларусі і Літве [19]. Не абышоў яе ўвагай Ю.Бялінскі ў трохтомнай працы "Віленскі універсітэт (1579-1831)", якая выйшла на мяжы ХІХ-ХХ ст. [20] З першых гадоў ХХ ст. імя Ігната Анацэвіча трывала прапісваецца ў польскіх [21] і расійскіх энцыклапедыях [22].

У 10-30-я г. ХХ ст. польскія і літоўскія даследчыкі пачынаюць грунтоўнае вывучэнне біяграфіі і спадчыны вучонага. Прыярытэт належыць гісторыку Віленскага універсітэта Людвіку Яноўскаму [23]. Але гісторыя першага спецыяльнага даследавання постаці Ігната Анацэвіча аказалася такая ж трагічная, як і яго жыццё. Смерць Людвіка Яноўскага ў 1921 г. перарвала яго працу над манаграфіяй. Сям'я перадала сабраныя ім матэрыялы віленскаму прафесару Янушу Івашкевічу, знаўцу гісторыі Віленскага універсітэта. Ужо праз два гады ён выдаў артыкул "Племя сарматаў". Старонка гісторыі тайных таварыстваў у Віленскім універсітэце" [24], грунтаваны на матэрыялах, цалкам ім сабраных у архівах. Гэты артыкул уяўляў раздзел манаграфіі пра І.Анацэвіча, якую Януш Івашкевіч завяршыў у 1944 г.

Лёс гэтай працы і яе аўтара быў не менш трагічным. У жніўні 1944 г. Януш Івашкевіч быў па-зверску забіты гітлераўцамі падчас Варшаўскага паўстання. Тады ж згарэў у Галоўным архіве старажытных актаў у Варшаве і чыставы рукапіс яго манаграфіі. Чарнавы варыянт разам з мноствам рабочых накідаў захаваўся ў сям'і прафесара Івашкевіча, якая жыла ў Вільні. На падставе гэтых крыніц працу ўдалося рэканструяваць, і яе ў 1961 годзе надрукаваў прафесар гісторыі Торуньскага універсітэта Леанід Жытковіч пад назвай "Ігнат Жэгота Анацэвіч - гісторык Літвы: З гісторыі былога Віленскага універсітэта" [25]. Заснаваная на страчаных пазней або маладаступных архіўных дакументах Віленскага універсітэта, на канцылярскіх актах куратара Віленскай навучальнай акругі, на перапісцы І.Анацэвіча з калегамі і сябрамі гэтая невялікая манаграфія і сёння дае найбольш поўнае ўяўленне пра асобу І.Анацэвіча і яго дзейнасць у кантэксце стасункаў у Віленскім універсітэце на апошнім этапе яго існавання. Гэтыя дакументы шырока прадстаўлены Я.Івашкевічам у яго кнізе: шмат цытуюцца, фрагментамі або - радзей - цалкам. У гэтым сэнсе манаграфію можна разглядаць не толькі як з'яву гістарыяграфіі, але і як своеасаблівы зборнік крыніц, з якіх найбольш карыснай і каштоўнай з'яўляецца перапіска І.Анацэвіча, асабліва з І.Лялевелем і В.Анастасевічам [26].

У міжваенны час польскія гісторыкі неаднойчы звярталіся да спадчыны І.Анацэвіча. У прыватнасці, пытанне аб паходжанні і лёсе яго калекцыі крыніц і запісак было прадметам абмеркавання на VI з'ездзе польскіх гісторыкаў, які праходзіў у 1935 г. у Вільні. Распачатая тады Феліксам Пагарэцкім спроба рэканструкцыі гэтай калекцыі [27] не страціла сваёй навуковай актуальнасці да нашага часу.

У гэты ж перыяд з'яўляюцца першыя даследаванні жыцця і дзейнасці І.Анацэвіча ў Літве. Многія старонкі сваёй дысертацыі па праблеме літуаністычных даследаванняў пачатку ХІХ ст. прысвяціў Ігнату Анацэвічу як выдатнаму прадстаўніку гэтага навуковага руху Вінцас Мацюнас. Матэрыялы гэтай дысертацыі склалі манаграфію "Літуаністычны рух у пачатку ХІХ ст.", выдадзеную ў 1939 г. у Каунасе [28] і перавыдадзеную ў Вільнюсе ў 1997 г. [29] у сувязі з актуалізацыяй дадзенай праблематыкі ў незалежнай Летуве.

60-90-я г. ХХ ст. адзначаны ўзмацненнем увагі вучоных Літвы (І.Іонінас [30], А.Шыдлаўскас [31], Р.Раманаўскас [32] і інш.), Польшчы (І.Шыбяк [33] і інш.) і Расіі (С.Мікалаеў [34] і інш.) як да самой постаці і навуковых поглядаў І.Анацэвіча, так і асабліва да яго рукапісаў і калекцыі крыніц, частка якіх у 1979-1980 г. была выяўлена ў дакументасховішчах Масквы і Пецярбурга.

Беларуская гістарыяграфія жыцця і творчасці прафесара І.Анацэвіча больш чым сціплая. У гістарыяграфіі савецкага часу толькі ў манаграфіі М.М.Улашчыка ёсць прысвечаны яму невялікі сюжэт. Ігнат Анацэвіч у ім паказаны як археограф [35]. Імя І.Анацэвіча няма ў 12-томнай "Беларускай савецкай энцыклапедыі", як і ў іншых энцыклапедычных выданнях таго часу. Яно з'яўляецца ў беларускіх энцыклапедычных даведніках толькі ў пачатку 90-х гадоў ХХ ст. [36] На жаль, яны не ўносяць нічога прынцыпова новага ў нашыя веды пра пачынальніка беларускай гістарыяграфіі. Нават гісторыкі Д.Караў [37] і А.Латышонак [38], якія пісалі пра І.Анацэвіча, новых звестак аб ягоным жыцці і дзейнасці не падаюць.

Спробу разабрацца ў перыпетыях біяграфіі Ігната Анацэвіча на храналагічным адрэзку 1828-1835 г., калі той знаходзіўся ў выгнанні і пад судом, прадпрыняў С.Марозаў [39], у тым ліку на матэрыяле крыніц, выяўленых ім у Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі ў г.Гродне. Ён прасачыў праходжанне справы апальнага прафесара па ўсіх інстанцыях: ад савета Віленскага універсітэта да Сената.

Кніга, якая прапануецца вашай увазе, з'яўляецца першай спробай пазнаёміць беларускага чытача з няпростым лёсам прафесара Ігната Анацэвіча, з яго педагагічнай і культурнай дзейнасцю, а таксама з рукапіснай і друкаванай спадчынай, якая і праз паўтара стагоддзя не страціла сваёй навуковай каштоўнасці.

Аўтары кнігі на працягу некалькіх гадоў вялі мэтанакіраваныя пошукі ў архівах і бібліятэках Беларусі (Гродна), Расіі (Масква, Пецярбург), Літвы (Вільнюс) і Польшчы (Варшава) матэрыялаў пра свайго земляка і калегу-папярэдніка па "гістарычнаму цэху", каб вярнуць беларускай навуцы і грамадству годныя ўдзячнай памяці і пашаны нашчадкаў імя і справы вучонага.

Нам удалося сабраць усю тую частку навуковай спадчыны Ігната Анацэвіча, якая была надрукавана: артыкулы, прадмовы і заўвагі да прац іншых гісторыкаў, падарожныя запіскі і г.д. Гэта ўжо даўно стаўшыя бібліяграфічнай рэдкасцю выданні 20-40-х г. ХІХ ст., якія зберагаюцца толькі ў самых буйных бібліятэках Усходняй і Цэнтральнай Еўропы. Сярод іх праца яго вучня А.Глябовіча [40] "Кароткі нарыс жыцця Вітаўта, вялікага князя літоўскага", якая выйшла з друку ў 1821 г., з прадмовай І.Анацэвіча і складзенай ім табліцай "Генеалогі роду Ягелонаў" [41].

Прафесар І.Анацэвіч зрабіў набыткам навукі і адукацыі дзве рукапісныя працы гісторыка Яна Альбертрандзі [42], якія выправіў, дапоўніў і выдаў: "Панаванне Генрыха Валезія і Стэфана Баторыя, польскіх каралёў" [43] і "Панаванне Казіміра, Яна Альберта і Аляксандра Ягелончыкаў, польскіх каралёў і вялікіх князёў літоўскіх" [44] - усяго 4 тамы. Прадмову І.Анацэвіча "Кароткі нарыс гісторыі Літвы" да другой працы Альбертрандзі ў перакладзе на беларускую мову мы прапануем увазе чытача [45], як і яго працы "Заўвагі па ўсеагульнай гісторыі", "Погляд на першапачатковую гісторыю Літвы" [46], "Погляд на гісторыю Вялікага княства Літоўскага" [47] і "Урывак з падарожных запісак прафесара Віленскага універсітэта Ігната Анацэвіча пад час праезда яго праз адну частку Гродзенскай губерні".

Асноўныя падзеі жыцця вучонага, пачынаючы з 1818 г., нам удалося прасачыць на аснове архіўных крыніц з дакументасховішчаў Гродна, Вільнюса, Санкт-Пецярбурга і Масквы. Вельмі каштоўныя звесткі пра віленскі перыяд біяграфіі І.Анацэвіча ўтрымліваюць дакументы Літоўскага дзяржаўнага гістарычнага архіва, асабліва фонд 721 "Віленскі імператарскі універсітэт": пратаколы пасяджэнняў універсітэцкага савета, выпіскі з іх, прадстаўленні на імя куратара і інш. Важныя крыніцы знойдзены ў рукапісных аддзелах бібліятэк Акадэміі навук Літвы і Вільнюскага універсітэта: перапіска, у прыватнасці, ліст ад Іаахіма Лялевеля ад 13 чэрвеня 1816 г.; распіскі прафесара І.Анацэвіча, выдадзеныя студэнтам Віленскага універсітэта аб праслухоўванні чытаных ім курсаў усеагульнай гісторыі, статыстыкі і дыпламатыі і здачы экзаменаў; пасведчанне аб шлюбе Ігната Анацэвіча ад 1 мая 1820 г., копія тэстаменту вучонага і інш.

У Расійскім дзяржаўным гістарычным архіве ў Санкт-Пецярбургу нам удалося выявіць дзве унікальныя архіўныя справы: "Справа аб былым прафесары Віленскага універсітэта калежскім асэсары І.Анацэвічы" [48] і "Па ўказу Урадавага Сената з адпраўленнем на заключэнне справы на прадмет абвінавачвання і выдалення экстраардынарнага прафесара скасаванага Віленскага універсітэта калежскага асэсара Ігнація Анацэвіча. 27 жніўня 1833 - 10 студзеня 1834 г." [49] Першая з іх уключае матэрыялы яго судовай справы. У яе складзе - фармулярны спіс І.Анацэвіча, біяграфія яго ж аўтарства, ім самім напісаныя падрабязныя адказы на пытанні, якія датычаць сутнасці яго абвінавачвання. Другая архіўная справа адлюстроўвае абмеркаванне справы І.Анацэвіча ў Сенаце ў 1833 - пачатку 1836 гг.

У кнізе выкарыстаны дакумент Трэцяга аддзялення імператарскай канцылярыі аб сітуацыі ў Віленскім універсітэце ў 1824-1827 г., выяўлены ў Дзяржаўным гістарычным архіве Расійскай Федэрацыі ў Маскве [50].

Пошукі дакументаў у Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі ў горадзе Гродне ажыццяўляў С.Марозаў. Яго галоўныя знаходкі: "Справа па адносінах віленскага грамадзянскага губернатара з адпраўкай былога прафесара Віленскага універсітэта калежскага асэсара Анацэвіча пад нагляд паліцыі. Май 1828 - 15 студзеня 1831 г." [51] і "Ведамасці аб асобах, якія знаходзяцца пад наглядам паліцыі па [Гродзенскай] губерні. 6 ліпеня 1829 - 27 чэрвеня 1830 г." [52]

Разам з тым у кнізе шырока выкарыстаны апублікаваныя крыніцы, найперш мемуары і перапіска. Асобныя радкі ўспамінаў пра семінарыста настаўніцкай семінарыі ў Элку Ігната Анацэвіча пакінуў яго сусед па пакоі і сябар М.Стоц [53]. Узаемаадносінам у прафесарскай карпарацыі, членам якой быў і Жэгота з Малой Бераставіцы, маральнай і палітычнай абстаноўцы ў Віленскім універсітэце ў часы куратарства сенатара М.Навасільцава і рэктарства Вацлава Пелікана [54] прысвечаны вялікі фрагмент мемуараў выпускніка гэтай навучальнай установы Іпаліта Клімашэўскага [55], надрукаваны Янушам Івашкевічам у працы, прысвечанай 350-годдзю заснавання і 10-годдзю ўваскрашэння універсітэта [56]. Адзін з эпізодаў жыцця Ігната Анацэвіча ў Пецярбургу расказаў у сваіх успамінах маладзейшы за яго рымска-каталіцкі біскуп Адам Станіслаў Красінскі, якому прафесар неаднойчы расказваў пра часы і людзей сваёй маладосці [57]. Вялікую цікавасць уяўляюць успаміны вучняў прафесара І.Анацэвіча, студэнтаў Віленскага універсітэта, фрагменты якіх прыводзяцца ў працы Людвіка Яноўскага "У промнях Вільні і Крамянца" [58]. Неацэннай крыніцай з'яўляецца сюжэт з успамінаў Іаахіма Лялевеля, пісаных у эміграцыі, у Бруселі, у 1858 г., прысвечаны свайму добраму і вернаму сябру Ігнату [59]. У кнізе выкарыстаны таксама старонкі ўспамінаў пра Ігната Анацэвіча яго сяброў Антона Адынца [60] і Станіслава Мараўскага [61].

Важнай крыніцай інфармацыі паслужыла перапіска гісторыка са сваімі калегамі, сябрамі, знаёмымі і вучнямі (Іаахім Лялевель, Канстанцін Тышкевіч [62], Тэадор Нарбут, Адам Йохер, Крыстын Шырма, Васіль Анастасевіч і інш.). Некаторыя лісты друкаваліся ў розных зборніках, як, напрыклад, ліст да Адама Йохера [63]. У значнай ступені на эпісталярных крыніцах грунтуецца згаданая вышэй праца біёграфа І.Анацэвіча Януша Івашкевіча [64], у якой цытуецца шмат фрагментаў перапіскі. Асаблівую каштоўнасць уяўляе перапіска Ігната Анацэвіча з Іаахімам Лялевелем, якая ўтрымлівае важныя дадзеныя да біяграфіі абодвух вучоных, пра вынікі іх навуковых пошукаў і даследчыцкія планы. Надрукаваны ў Літве эпісталярны дыялог Сымона Даўконта [65] з Тэадорам Нарбутам [66] раскрывае цікавыя падрабязнасці апошніх гадоў і дзён жыцця прафесара І.Анацэвіча. Цікавыя звесткі пра яго ўтрымлівае таксама эпісталярная спадчына А.Міцкевіча.

Адной з крыніц для напісання кнігі з'явілася перыёдыка 1-й паловы ХІХ ст.: віленскія, пецярбурскія, пазнанскія газеты і часопісы.

Аўтары выказваюць шчырую падзяку Галіне Чаславаўне Мазько, кандыдатам гістарычных навук Альбіне Аляксандраўне Семянчук, Эдуарду Аляксандравічу Мазько, прафесару Аляксею Міхайлавічу Пяткевічу, а таксама прафесару Вільнюскага універсітэта Ірэне Валіканітэ, якія дапамагалі ў падрыхтоўцы гэтай кнігі.

Кніга пабачыла свет дзякуючы маральнай і матэрыяльнай дапамозе Бераставіцкага раённага выканаўчага камітэта і калектыву сельскагаспадарчага прадпрыемства "Малая Бераставіца". Іх кіраўнікі старшыня Бераставіцкага раённага выканаўчага камітэта Ян Янавіч Сабалеўскі і яго намеснік Сяргей Ягоравіч Чыкун, старшыня праўлення СП "Малая Бераставіца" Анатоль Паўлавіч Коханаў выявілі вялікую зацікаўленасць жыццём і спадчынай свайго земляка прафесара І.Анацэвіча, яна заслугоўвае самай сардэчнай павагі і ўдзячнасці.

Жыццёвы шлях. Педагагічная дзейнасць

Карані

Устойлівай тэндэнцыяй сучаснай гуманістыкі з'яўляецца цікавасць да поліэтнічнага сумежжа. Гэта не выпадкова. Тэрыторыі, дзе кантактуюць і сінтэзуюцца або процістаяць розныя этнасы, культуры, канфесіі, ідэалогіі, - асабліва багатыя на нараджэнне талентаў. Такой калыскай талентаў з'яўляецца і Гродзеншчына. Размешчаная на дзяржаўна-палітычным і культурна-рэлігійным памежжы, яна дала еўрапейскай і сусветнай цывілізацыі шмат выдатных вучоных і дзяржаўных мужоў, царкоўных лідэраў і дзеячаў культуры, рэфарматараў і кіраўнікоў вызваленчага руху.

Прафесар Ігнат Анацэвіч займае пачэснае месца ў сузор'і славутых ураджэнцаў гродзенскай зямлі, якія сваім талентам узбагацілі айчынную і еўрапейскую асвету і навуку.

Вёска Малая Бераставіца, у якой нарадзіўся Ігнат Анацэвіч, уваходзіла ў склад Гродзенскага павета Трокскага ваяводства і знаходзілася ў 49 км ад Гродна. Да 1795 г. гэта была тэрыторыя Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага, звязанага Люблінскай уніяй з Польшчай. Малая Бераставіца была ўласнасцю Юндзілаў.

Праз усё жыццё пранёс Ігнат Анацэвіч светлыя ўспаміны пра родную вёску, дзе прайшло яго дзяцінства: "Ля крыніцы цудоўнай вады над ракой у прыгожым закутку падвешаны дамок і ўся гаспадарка, аборы, гумны, лямусікі і гародзінны агародзік, а паблізу гладкая гара і празрысты гаёк" [67].

Сёння Малая Бераставіца - вёска ў Бераставіцкім раёне Гродзенскай вобласці: за дзвесце двароў і больш за паўтысячы насельніцтва.

Сваё малабераставіцкае паходжанне Ігнат Анацэвіч пры кожным зручным выпадку падкрэсліваў. Невыпадкова псеўданім "Жэгота з Малой Бераставіцы", дадзены яму віленскім універсітэцкім атачэннем, утрымліваў указанне на месца нараджэння.

Жэгота - гэта вобраз аканома з паэмы Адама Міцкевіча "Дзяды". Правобразам аканома некаторыя даследчыкі лічаць Ігната Дамейку. Пэўныя рысы міцкевічаўскага Жэготы, напэўна, былі характэрныя і для Ігната Анацэвіча. А, можа, нават з яго і спісаныя?

Жыццёвы лёс звёў Ігната Анацэвіча і Адама Міцкевіча ў 1818 г. Прафесара ўсеагульнай гісторыі і студэнта пазнаёміў Віленскі універсітэт. Кіраўнік філамацкага брацтва спачатку з недаверам і асцярогай ставіўся да новага выкладчыка - пераемніка любімага студэнтамі гісторыка Іаахіма Лялевеля. Потым паміж імі завязалася сяброўства. У 1821-1824 г. яны сустракаліся на "кавалерскіх" вячорках у І.Лялевеля, дзе неаднойчы сутыкаліся ў філасофскіх дыспутах. У 29-й спасылцы да "Гражыны" паэт сведчыць пра аўтарытэт, якім карыстаўся І.Анацэвіч ва універсітэцкім атачэнні. Дарэчы, і "Дзяды", і "Гражына" пісаліся ў 1823 г.

Апошняя прыжыццёва выдадзеная праца І.Анацэвіча - заўвагі да артыкула Тэадора Нарбута, змешчанага ў 1844 г. у "Tygodniku Peterburskim", была падпісана псеўданімам "Жэгота з Малой Бераставіцы" [68].

Але звычайна ён падпісваў свае працы скарочаным варыянтам псеўданіма "Жэгота": "Żegota Onacewicz" ("Жэгота Анацэвіч") або "Ż.O." ("Ж.О."). Практыкаваў аўтограф "ONacewicz" або "O'Nacewicz" ("АНацэвіч", "А'Нацэвіч"), які ўказваў на першапачатковую версію прозвішча - "Нацэвіч". У грамаце набілітацыі роду Нацэвічаў, як гаварыла сямейнае паданне, кароль польскі і вялікі князь літоўскі Жыгімонт Стары [69] ўласнаручна дадаў літару "О". Так у прозвішчы з'явіліся дзве вялікія літары "О" і "N" [70].

Малабераставіцкая галіна Анацэвічаў мела герб "Наленч", праўда, ці былі ў ёй у канцы ХVIII - першай палове ХIX ст. шляхціцы - вялікае пытанне.

Пра дакладную дату нараджэння Ігната літаратура і крыніцы лічаць за лепшае маўчаць. Шэраг з іх не могуць вызначыцца нават з годам - 1780 або 1781 [71]. Год дакладна ўстанаўліваецца па біяграфіі, ім самім складзенай у 1828 г. для савета Віленскага універсітэта, гэта 1780 год [72]. Сучасная беларуская літаратура днём яго нараджэння адназначна лічыць 15 жніўня [73]. Гэтую дату - 15 жніўня 1780 г. мы і прымаем за зыходную.

Гэта быў час, калі Рэч Паспалітая - некалі магутная дзяржава, часткай якой з'яўляліся аб'яднаныя ў Вялікае княства Літоўскае Беларусь і Літва, няўмольна ішла да скону. Неэфектыўнасць цэнтральнай улады і шляхецкая анархія, слабыя сувязі паміж рознымі часткамі краіны, рэзкія сацыяльныя канфлікты, канфесійныя і этнічныя супярэчнасці - усё гэта зрабіла Рэч Паспалітую лёгкай здабычай суседзяў: Расіі, Аўстрыі і Прусіі, якія ў 1772 г. пачалі падзел яе тэрыторыі. На чале дзяржавы стаяў тады Станіслаў Аўгуст Панятоўскі, ураджэнец маёнтка Воўчын суседняга Брэсцкага павета, які знаходзіўся трохі больш за сто кіламетраў ад Бераставіцы. Сутнасць яго палітыкі - рэформы, у якіх, аднак, знайшлося шмат унутраных і знешніх ворагаў. Таму вынікам рэформ было знікненне Рэчы Паспалітай і Вялікага княства Літоўскага з карты Еўропы.

На дзіцячыя і юнацкія гады Ігната Анацэвіча прыпала шмат бурлівых падзей: дзейнасць Адукацыйнай камісіі, Вялікі сойм 1788-1792 г. і Канстытуцыя 3 мая 1791 г., Таргавіцкая к

анфедэрацыя, другі падзел і апошні сойм Рэчы Паспалітай - сумнавядомы "маўклівы" гродзенскі сойм 1793 г. Потым было нацыянальна-вызваленчае паўстанне, якое ўзначаліў генерал Тадэвуш Касцюшка - таксама зямляк, родам з Мерачоўшчыны Слонімскага павета, ад якой няма і сотні кіламетраў да Малой Бераставіцы.

Трэці падзел, ганаровае зняволенне Станіслава Аўгуста ў гродзенскім замку і яго адрачэнне ад трона на карысць Кацярыны ІІ - усё гэта разам узятае стварала ўражанне, што ледзь не ўся гісторыя робіцца ў гэтым кутку Еўропы і робіцца, да таго ж, яго ўраджэнцамі. Думаем, Ігнату Анацэвічу, яго сваякам і суайчыннікам не быў уласцівы комплекс перыферыйнасці. Ужо сваім псеўданімам ён адкрываў свету факт існавання вёскі Малая Бераставіца і сваім талентам, ведамі і працай гэту вёску ўслаўляў у Польшчы, Прусіі, Літве, Латвіі і Расіі.

Ігнат паходзіў з сям'і уніяцкага святара. Бацька Сымон быў настаяцелем Малабераставіцкай царквы. Гэта быў чалавек суровы, але ў вышэйшай ступені справядлівы, спартанскай маралі. Якія-небудзь звесткі аб маці Ігната невядомы. У сям'і было трое сыноў: Міхаіл, Антон і Ігнат - і традыцыя пастырскага служэння. Пасля смерці бацькі уніяцкі прыход у Малой Бераставіцы пераняў старэйшы сын Міхаіл. Ігнат быў малодшым.

Прадбачыўшы, што царкоўная унія будзе знішчана, прыходскае уніяцкае духавенства пасля 1772 г. стала хрысціць сваіх дзяцей па лацінскаму абраду, пакідаючы толькі аднаго сына, звычайна старэйшага, у грэчаскім абрадзе. Ігнат Анацэвіч быў ахрышчаны па заходняму абраду.

Уніяцкія святары ў канцы ХVІІІ ст. не былі сацыяльнай групай, якая мела матэрыяльныя магчымасці даць дзецям добрую адукацыю. Яны жылі тады мала лепей за прыгонных сялянаў. Польскі даследчык Вітольд Карпыза ў артыкуле "Вёска Самойлавічы і яе цэрквы" прыводзіць матэрыялы візітацыі 1818 года самойлавіцкага прыхода братам Ігната Анацэвіча Міхаілам. Вось як той апісвае дом настаяцеля: "Жылы дом крыты саломай, да якога дзверы з падворка на завесах і жалезных круках з клямкай у сенях, столь з цёсу, дзверы да бочных сеняў адныя, а столь з цёсу, падлога з гліны. Другія дзверы на завесах і жалезных круках з клямкай да пакою, у якім двое акон, падлога з гліны, столь і падлога з цёсу, фізічная печка на абодва пакоі кафлявая шэрая з комінам, выведзеным на дах, адсюль дзверы да пакою на завесах і жалезных круках, дзе адно акно, падлога з гліны і столь, падбітая палатном, разбураецца. Пякарня крытая саломай, у якой гаспадарчая печ, стол і лавы, чатыры малыя акны, дзверы ў сені і з іх у хату на бегунах асобна пастаўленыя. Перад будынкам свіран з бярвенняў з ганкам, крыты саломай, без падлогі і столі. Побач з ім быў калісьці хлеў, разбураны і часткова разабраны" [74]. Саламяная страха, падлога з гліны… Факты гавораць самі за сябе.

Цяжкае матэрыяльнае становішча свайго брата Міхаіла зведаў Ігнат, калі, высланы з Вільні, жыў пад наглядам паліцыі ў яго хаце ў Малой Бераставіцы з 18 мая да 19 верасня 1828 года. У лісце да гродзенскага губернатара ён прасіў дазволу на жыхарства ў Гродне, паколькі ў доме брата толькі два пакоі на сям'ю з дванаццаці чалавек і яму, па-сутнасці, няма дзе жыць, а харчавацца прыходзіцца за мізэрныя даходы беднага уніяцкага святара. Па загаду губернатара даследавалі матэрыяльнае становішча брата. Губернатар прызнаў, што высылкай І.Анацэвіча на жыхарства фактычна быў пакараны яго брат. Дазвол на пераезд быў дадзены, тым больш, што ў гэты час у гродзенскім крымінальным судзе ішоў разгляд справы выдаленага прафесара. З 19 верасня 1828 г. падсудны жыў у Гродне ў знаёмых.

Сацыяльнае паходжанне І.Анацэвіча, без сумневу, паўплывала на ягоныя адносіны да вучобы і працы. "Бедныя святарскія сыны, клеймаваныя мянушкай "паповічаў", - піша А.Латышонак, добра разумелі, што толькі поспехам у навуцы змогуць дабіцца прызнання з боку панічоў і настаўнікаў" [75]. Гэтае разуменне гарманічна дапаўнялі здольнасці хлопца.

Аналізуючы сацыяльнае паходжанне выпускнікоў Віленскага універсітэта, якія выявілі сябе ў грамадстве, знаўца яго гісторыі прафесар Людвік Іваноўскі прыйшоў да наступнай высновы. Землеўладальніцкая шляхта, чыіх сыноў шмат вучылася ва універсітэце, дала Вільні мала вучоных, гэтак жа, як і саслоўе мяшчан і сялян. Затое былі два саслоўі, якія "пастаўлялі" універсітэту знакамітых прафесараў: дробная шляхта і уніяцкае духавенства. Як сведчаць рапарты візітатараў школ, менавіта "паповічы" былі ў іх самымі здольнымі і працавітымі вучнямі. Яны не маглі разлічваць на падтрымку каго-небудзь, імкнуліся ўзысці на больш высокія прыступкі сацыяльнай лесвіцы толькі з дапамогай навукі. Эпоха Асветніцтва ім такую магчымасць дала.

Многія сталі гонарам універсітэта. "Паповічы" вылучаліся ў сярэдніх школах, працавалі на высокіх пасадах у Віленскім універсітэце і, што самае галоўнае, прафесарскае прызванне лічылі сваім. Такімі былі прафесары Міхаіл Баброўскі, Ігнат Даніловіч, Платон Сасноўскі, Міхаіл Гамаліцкі, Ігнат Анацэвіч, а таксама Антон Марціноўскі [76].

У свет па навукі

Першыя веды малабераставіцкі "паповіч" набываў дома. У 9-гадовым узросце яго аддалі ў Ваўкавыскае вучылішча. Там ён паспяхова навучаўся сем гадоў (1789-1796). Па выніках 1792/1793 навучальнага года атрымаў узнагароду. Прозвішча Ігната Анацэвіча лічыцца ў спісе вучняў гэтай навучальнай установы за 1796 г. [77], аднак, што яна сабой уяўляла, сёння мы звестак не маем.

Наступным крокам у навуку была акруговая школа ў Гродне - тады павятовым цэнтры Слонімскай губерні. Гэтая школа для шляхецкай моладзі была заснавана Адукацыйнай камісіяй на базе езуіцкага калегіума - сярэдняй навучальнай установы класічнага тыпу, якая на працягу 1625-1773 г. рыхтавала кадры для ордэна і спрыяла зацвярджэнню еўрапейскай сістэмы адукацыі на Гродзеншчыне [78].

16 жніўня 1773 г. папа рымскі Клімент XIV сваёй булай "Dominus ae Redemptor noster" скасаваў ордэн езуітаў. Яго калегіумы, натуральна, былі зачынены. Па прапанове канцлера Вялікага княства Літоўскага Іаахіма Храптовіча [79] ўся маёмасць ордэна перадавалася на адкрыццё і ўтрыманне грамадскіх вучылішчаў. Для кіраўніцтва народнай адукацыяй была ўтворана Адукацыйная камісія (першае ў Еўропе Міністэрства адукацыі), якой было даручана кіраванне вышэйшай, сярэдняй і пачатковай адукацыяй у Рэчы Паспалітай.

Краіна была падзелена на 9 вучэбных акруг, 4 з якіх прыпадалі на тэрыторыю ВКЛ. Цэнтрам Літоўскай вучэбнай акругі стаў Гродна. У кожнай з дзевяці акруг стварылі Вышэйшыя акруговыя школы. Гродзенская - адна з іх. Па звестках краязнаўца Яўстафія Арлоўскага, у ёй працавалі 11 выкладчыкаў (прафесараў), а ўтрыманне школы штогод каштавала казне 16 500 злотых [80].

Усе вучні і выкладчыкі школы складалі акадэмічную карпарацыю, сябры якой насілі аднолькавае адзенне, жылі ў адным будынку, разам харчаваліся. Яны не маглі браць на сябе пабочных абавязкаў, паколькі ўвесь іх час і сілы павінны былі аддавацца вучэбнай справе. На чале карпарацыі стаялі рэктар і прэфект. Рэктар абіраўся з асоб, якія мелі працоўны стаж не меней 8 гадоў, тэрмінам на 4 гады. Школа мела 6 класаў. Тэрмін навучання - 7 гадоў. Навучанне ў 6 класе доўжылася 2 гады.

У гэтай установе прагны да навук Ігнат навучаўся ў 1796-1797 навучальным годзе. Указам Паўла І Гродзенская акруговая школа была зачынена і на яе базе 29 верасня 1797 г. адкрылі павятовае вучылішча, якім апекаваліся дамініканцы. Вось чаму ў літаратуры памылкова ўказваецца, што Ігнат Анацэвіч вучыўся з Гродзенскім вучылішчы.

У гэтым годзе завяршаецца малабераставіцка-гродзенскі, назавём яго так, перыяд жыцця будучага вучонага. Перыяд гэты, трэба прызнаць, быў паспяховым. Ігнат атрымаў сярэднюю адукацыю, якая дазваляла адолець больш высокі ўзровень навук, а гэта магло адкрыць для таленавітага маладога чалавека вельмі сур'ёзныя жыццёвыя і творчыя перспектывы. У іх пошуках яму прыйшлося падацца за мяжу. І гэта зразумела.

Жыў Ігнат Анацэвіч у той час, калі Беларусь не мела ні ўласных вышэйшых навучальных установаў, ні даследчыцкіх цэнтраў, дзе б маглі быць цалкам рэалізаваны яго здольнасці, веды, талент. Таму амаль усё астатняе жыццё ён правёў па-за межамі Беларусі: займаўся асветніцкай педагагічнай і навуковай дзейнасцю ў Польшчы, Прусіі, Літве, Расіі, працуючы ў той жа час на карысць і славу беларускай гістарычнай навукі.

Перш чым распачаць новы віток узыходжання за ведамі, малабераставіцкаму юнаку прыйшлося стаць педагогам. "У 1789 годзе пачаў навучанне. З 1795 года пачаў навучаць," - пісаў ён пра сябе [81].

Далейшыя жыццёвыя шляхі прывялі Ігната на Беласточчыну, якая незадоўга да таго стала Нова-Усходняй Прусіяй. Новую правінцыю сваёй дзяржавы з такой назвай стварыла Прусія на тэрыторыі Рэчы Паспалітай, якая па трэцяму падзелу ўвайшла ў яе склад. На чале правінцыі быў пастаўлены міністр - маёр кавалерыі Фрыдэрык Леапольд барон фон Шротэр. Ён выконваў функцыі намесніка прускага караля Фрыдрыха ІІ.

Інструментам палітыкі германізацыі нованабытых зямель прускія ўлады лічылі адукацыю. З гэтай мэтай была задумана шырокамаштабная школьная рэформа, якая прадугледжвала змену сістэмы навучання, падбор адпаведных кадраў і рэвізію вучэбных праграмаў. Праект рэформы быў распрацаваны ў 1799 г. па ініцыятыве Шротэра [82]. Дзеля яго рэалізацыі міністр стварыў спецыяльную камісію, якую сам і ўзначаліў. У яе склад увайшлі свецкія чыноўнікі і экс-піяр Мацэёўскі. Па накіраванню Шротэра апошні пазнаёміўся ў Берліне з нямецкай сістэмай адукацыі і стаў дырэктарам адкрытай у 1802 г. Беластоцкай гімназіі [83], у якой пазней (1813-1818 г.) выкладаў і Ігнат Анацэвіч.

Стаўку Шротэр зрабіў на кадры - найперш праз падрыхтоўку прыхільна настроеных да рэформы маладых настаўнікаў з мясцовых ураджэнцаў. Таму даручыў камісіі шукаць здольных да педагагічнай працы юнакоў.

Сярод тых, каго адшукала шротэраўская камісія, быў і Ігнат Анацэвіч, які з 1797 па 1801 год працаваў хатнім настаўнікам на Сувальшчыне (тады - Аўгустоўскае ваяводства). Занятак свой малады педагог "знайшоў бескарысным" [84] і з ахвотай прыняў прапанову прадоўжыць вучобу.

Для падрыхтоўкі педагагічных кадраў, якія павінны былі стаць галоўным рухавіком рэформы адукацыі, міністр заснаваў пры мясцовай гімназіі ў Элку настаўніцкую семінарыю. Узначаліў яе славуты Цімафей Гужэвіч [85]. Так Ігнат Анацэвіч стаў на два гады (1801-1802 г.) семінарыстам у навучальнай установе, якая рыхтавала педагогаў для Усходняй Прусіі, Беластоцкай і Плоцкай абласцей.

Семінарысты і гімназісты жылі разам, іх вучылі адны і тыя ж настаўнікі, значную частку якіх складалі немцы. Рэформа Шротэра значна пашырала вывучэнне нямецкай мовы. Польская мова ўтрымалася ў выкладанні, але ад яе, па меры падрыхтоўкі мясцовых настаўнікаў, збіраліся паступова пазбавіцца.

Школьная рэформа, акрамя ўласна германізацыі, істотна ўзняла ўзровень адукацыі на далучаных тэрыторыях усходняй Польшчы, Беласточчыны, прывяла яго ў адпаведнасць з патрэбамі часу.

Методыка навучання ў Элку была эфектыўнай і энергічнай. Ахвочыя да навук семінарысты ўжо праз год гаварылі і пісалі па-нямецку, разумелі лекцыі на нямецкай мове. Настаўніцкая семінарыя дала Ігнату грунтоўныя веды па лацінскай мове. Але галоўнымі прадметамі былі педагогіка і дыдактыка. Тут шліфаваліся яго педагагічныя здольнасці, тут ён далучаўся да таямніц гісторыі.

Сусед Ігната па пакоі і сябар М.Стоц успамінаў пра яго, што гэты высокага росту, плячысты, надзвычайнай сілы семінарыст, які гаварыў хутка і, здавалася, нібы шапялявіў, найбольш прыкладаўся да гісторыі. Пабеленыя сцены і дзверы іх пакою ён спісаў гістарычнымі фактамі і храналагічнымі табліцамі. Гледзячы на яго, пісаў М.Стоц, і ў мяне з'явілася ахвота цалкам аддацца гісторыі [86].

Праз год абодва сябры атрымалі ўзнагароду, якую прыслаў ім з Берліна міністр Шротэр. Уручаў прэмію прускі генерал Гюнтэр, які па даручэнні міністра спецыяльна прыбыў з Тыкоціна на экзамен у Элк [87].

Далей падзеі разгортваліся некалькі нечакана. Гюнтэр, якому таленавіты малады чалавек таксама спадабаўся, стаў Ігната апекаць і заахвочваць яго да змены роду дзейнасці на карысць вайсковай кар'еры. Пад яго пераконваннямі семінарыст рашыў прысвяціць сябе службе ў прускай арміі. Пасля заканчэння ў 1802 г. вучобы ў Элку паехаў у Тыкоцін на службу да Гюнтэра. Аднак прабыў там нядоўга, бо такім паваротам справы застаўся незадаволены Шротэр. У яго забралі перспектыўнага спецыяліста, на якога ён ускладаў немалыя надзеі ў рэалізацыі школьнай рэформы. Міністр паскардзіўся прускаму каралю. Той загадаў Ігнату пакінуць вайсковую службу і выдзеліў грошы на двухгадовае навучанне ў Кёнігсбергскім універсітэце [88], куды наш зямляк і накіраваўся ў ліпені 1802 г. [89] (хоць у літаратуры звычайна называецца 1803 г.) [90].

Кёнігсбергскі універсітэт Альберціны заснаваны прускім герцагам Альбрэхтам 17 жніўня 1544 г. з мэтай павышэння культуры краіны, падрыхтоўкі тэолагаў, урачоў, юрыстаў. На пачатку ХІХ ст., калі тут навучаўся Ігнат Анацэвіч, яго інтэлектуальны ўплыў адчуваўся далёка за межамі Прусіі. Увогуле каралеўства Прусія з'яўлялася ў той час краінай, дзе някепска ставіліся да прышэльцаў, да розных рэлігій і нацыянальнасцей. Пры Фрыдрыху Вялікім (1740 - 1786) Прусія першай у свеце абвясціла свабоду рэлігіі. Дарэчы сказаць, яна была і першай краінай, дзе ў 1717 годзе было ўведзена абавязковае школьнае навучанне (Францыя - 1880 г., Англія - 1882 г., Савецкі Саюз -1930 г.).

У гэтых умовах І.Анацэвіч лёгка знайшоў падтрымку кёнігсбергскай прафесуры, якая ацаніла яго руплівасць і здольнасці і дамаглася прадаўжэння стыпендыі. Вялікі ўплыў на яго аказалі лекцыі прафесара Крауса, [91] які пазнаёміў з найноўшымі дасягненнямі філасофіі. На працягу 1802-1806 г. І.Анацэвіч вывучаў таксама педагогіку, права, фінансы, палітычную эканомію, дыпламатыю, фізіку, хімію [92]. Асабліва зацікавіўся гісторыяй Прусіі і Літвы. Ад сваіх універсітэцкіх калег - нашчадкаў старажытных прускіх родаў даведаўся пра гістарычныя матэрыялы, якія захоўваліся ў іх фамільных архівах. Змог дабрацца нават да тайнага архіва крыжакоў - найбагацейшага сховішча крыніц па ранняй гісторыі Вялікага княства Літоўскага. Вывучаў гістарычную літаратуру ў каралеўскай, ратушнай, універсітэцкай бібліятэках [93].

Пад час навучання ва універсітэце І.Анацэвіч актыўна ўдзельнічаў у тайных гуртках нямецкіх студэнтаў, стаяў на чале студэнцкай арганізацыі і спрычыніўся да яе развіцця. Пазней, у 1819 г., віленскія філаматы, з улікам сваёй невялікай колькасці і актыўнасці, пабойваліся Анацэвіча з яго грамадска-палітычным вопытам і з размахам яго былой падпольнай дзейнасці [94], хоць і абмяркоўвалі пытанне аб прыцягненні яго да сваёй арганізацыі: з аднаго боку, яго асцерагаліся, з другога - перад ім "камплексавалі".

Стараннасцю, узорнымі паводзінамі і праўдзівасцю Ігнат Анацэвіч набыў папулярнасць сярод нямецкіх вучоных. Не дзіўна, што па заканчэнні універсітэта ён атрымаў пасаду выкладчыка польскай мовы, пачаткаў рускай мовы, а пазней - і афіцыйнага перакладчыка прускага караля. Пра стаўленне да яго калег сведчыць і наступны факт. 16 лістапада 1808 года Кёнігсбергскі універсітэт ладзіў баль у гонар прускага караля Фрыдрыха Вільгельма ІІІ і знакамітых людзей дзяржавы. Дырэктарам і гаспадаром балю быў абраны выкладчык І.Анацэвіч. Як піша ён сам, "пачуў ад караля ў гэты дзень ласкавыя словы і адабрэнне" [95].

Несумненна, знешнія і інтэлектуальныя рысы гэтай адметнай асобы спрыялі папулярнасці. Успомнім характарыстыку, дадзеную яму сябрам па семінарыі: "высокага росту, плячысты, надзвычайнай сілы", захапляўся гісторыяй [96]. Прыкладна таксама характарызуе яго ў сваіх мемуарах, пісаных паўстагоддзем пазней у Брусэлі, сябар і віленскі калега, знакаміты польскі гісторык Іаахім Лялевель: "Чуць старэйш

ы за мяне, Ігнат Анацэвіч, скончыўшы школу, абняў сумленную небагатую радню, пайшоў шукаць навукі ва універсітэт Крулеўца. …Складзены сільна, з развітым лобам, надзвычайнай памяццю, адораны кемлівасцю, атрымаў сур'ёзную адукацыю, палюбіўшы перад усім гісторыю і статыстыку" [97].

У характары І.Анацэвіча як асобы дамінуючай была рыса, якая рабіла яму гонар і разам з тым з'явілася прычынай шмат якіх пазнейшых жыццёвых нягод: праўдзівасць. Класічнае выслоўе "Ісціна, толькі ісціна і нічога акрамя ісціны" становіцца галоўным ягоным жыццёвым і навуковым прынцыпам. "У адносінах з людзьмі жорсткі, - пісаў пра І.Анацэвіча яго біёграф Януш Івашкевіч, - безаглядна рубае праўду ўсім у вочы, і таму ўвогуле не быў многімі любімы. Да сяброў добры, сардэчны, гатовы да ўсялякага роду дапамогі, верны да магілы".

Усе гэтыя характарыстыкі супадаюць з партрэтам Ігната Анацэвіча, выкананым пазней мастаком В.М.Радзігам паводле малюнка К.Зага. Партрэт пісаўся з натуры. Яго рэпрадукцыя была змешчана пасля смерці вучонага ў пецярбургскім "Roczniku Literackim" [98]. Перад намі фізічна моцны чалавек. Гэтая моц ірвецца вонкі так, што яе з вялікай цяжкасцю ўтрымлівае верхні гузік сурдута. Твар прыгожы і разумны, у поглядзе адкрытасць і цвёрдасць. Ледзь стуленыя вусны нібы гавораць: я не буду да цябе падлізвацца, але на мяне ты можаш разлічваць.

Жывучы ў Кёнігсбергу, Ігнат Анацэвіч бескарысліва дапамагаў расійскім купцам і абывацелям, якія мелі справы ў Прусіі. У 1807 г. французскае войска заняло горад і канфіскавала ўсю ўласнасць расійскіх падданых. Чакаць дапамогі ім не было адкуль - расійскі консул пакінуў горад. Тады каралеўскі перакладчык узяў на сябе місію абаронцы. Ён распачаў перамовы з французскімі ўладамі, хадайнічаў перад Напалеонам аб зняцці секвестру з расійскіх магазінаў і кампенсацыі страт расійскім купцам [99].

Дапамога І.Анацэвіча расійскім падданым была заўважана царскім урадам на самым высокім узроўні. Восенню 1808 года праездам праз Кёнігсберг на Эрфурцкі кангрэс міністр замежных спраў Расіі граф М.П.Румянцаў [100] узнагародзіў яго гадзіннікам, абяцаў паінфармаваць пра яго ўчынак імператара і хадайнічаць аб больш высокай узнагародзе [101].

Ці атрымаў Ігнат Анацэвіч узнагароду ад Аляксандра І, невядома. Затое вядома, што ў яго склаліся добрыя адносіны з расійскім канцлерам М.П.Румянцавым - вялікім аматарам гісторыі ды яшчэ і калекцыянерам старажытнасцяў. Вяртаючыся ў Расію з Парыжа праз Кёнігсберг, граф ізноў сустрэўся з Анацэвічам. Зразумеўшы, што такі вучоны, здольны ды малады выкладчык можа прынесці вялікую карысць Расіі, М.П.Румянцаў аб'явіў яму царскую волю, каб расійскія падданыя, якія знаходзяцца на замежнай службе, вярталіся на Айчыну. Ён заклікаў Ігната вярнуцца, абяцаў яму дапамогу і сваё заступніцтва. Запрасіў яго таксама да сябе ў госці, даўшы ліст да ўпраўляючага сваім маёнткам палкоўніка Фока [102].

Сёння невядома прычына, якая схіліла перспектыўнага выкладчыка і вучонага І.Анацэвіча пасля сямігадовага прабывання ў Кёнігсбергу, які адкрыў дзверы ў навуковы свет і "высокія" кабінеты, пакінуць горад назаўсёды. Можна толькі меркаваць, што гэтая прычына была грунтоўнай, бо і сам Кёнігсберг, і яго універсітэт шмат што значылі для нядаўняга "паповіча". "Шматгадовае жыццё ў Крулеўцы, - слушна піша Януш Івашкевіч, - дзе не згаслі яшчэ традыцыі Э.Канта [103], не толькі ўзбагаціла яго грунтоўнымі ведамі, але і напаіла духам сапраўднага гуманітарызму, вольнага ад каставых уплываў і неталерантнасці". Выхаваны ў нямецкіх школах, ён, па словах біёграфа, цалкам тады быў касмапалітам і не адчуваў патрэбы прысвячаць свае сілы і здольнасці працы ў родным краі [104].

У Кёнігсбергу наш зямляк меў добрую, хай сабе і сціпла аплачваемую, працу універсітэцкага выкладчыка. Пасада перакладчыка прускага караля надавала аўтарытэту і павялічыла заробак на 1 000 рублёў срэбрам (у год). Так што на матэрыяльнае становішча яму не варта было скардзіцца.

І, урэшце, жыццё ў Кёнігсбергу давала І.Анацэвічу выдатныя магчымасці для навуковай працы над гісторыяй Прусіі і Літвы, якой ён вельмі захапіўся. Ён меў магчымасць карыстацца унікальнымі гістарычнымі матэрыяламі з архіваў і бібліятэк прускай сталіцы, у тым ліку і закрытых архіваў крыжакоў.

Магчыма, прычынай ад'езду сталі тыя перспектывы, якія маляваў яму канцлер М.П.Румянцаў. Матыў жа мог быць самым банальным: цяга І.Анацэвіча да гульні ў карты. Яго вучань і прыяцель Крыстын Шырма ў адным з лістоў пісаў: "Карты так, як у Крулеўцы, пана гонар і славу згубілі, так і тут у Вільні губяць". Пра гэтую слабасць Ігната ведалі ўсе, у тым ліку і яго блізкія. Першым пытаннем Міхаіла Анацэвіча пры сустрэчы з К.Шырмай было, ці кінуў яго брат гуляць у карты. "Тая нешчаслівая жылка да гульні ў карты, - гэта ўжо працягвае Януш Івашкевіч, - якая пазней прынесла многа клопатаў сталаму наведвальніку салона Пелікана, дзе гулялі груба, неаднаразова губіла жыццёвую кар'еру І.Анацэвіча, была, здаецца, адной з прычын тэрміновага ад'езду з Крулеўца і пошуку кар'еры ў іншым месцы" [105].

Так гэта было ці інакш, але сталіцу Прусіі Ігнат пакінуў назаўсёды. Каля года (1809-1810 г.) жыў у маёнтку М.П.Румянцава ў Гомелі. Той прыняў яго гасцінна, адкрыў яму свае багатыя зборы для навуковых пошукаў. Сам госць сваю працу ў знакамітай бібліятэцы акрэсліў наступным чынам: "Шукаў гістарычныя звесткі пра розныя правінцыі, якія належаць Расійскай дзяржаве, важныя звесткі, што датычаць літоўскай гісторыі, зрабіў значныя поспехі ў расійскай мове" [106]. Праўда, поспехі гэтыя ўсё ж былі недастатковыя, каб заняць прапанаваную яму пасаду на дзяржаўнай службе.

Жадаючы быць бліжэй да родных месцаў, І.Анацэвіч падаўся ў 1810 г. у Вільню. У Жлобіне пад час пераправы праз Днепр здарыўся няшчасны выпадак, у выніку якога ён страціў большую частку сваіх рэчаў і наяўных грошаў.

Першага верасня 1810 г. прагны да ведаў педагог і даследчык быў залічаны на "маральнае аддзяленне" (юрыдычны факультэт) Віленскага універсітэта. Тады яму было 30 гадоў. Слухаў курсы гісторыі, права, палітычнай эканоміі, а таксама астраноміі, фізікі, хіміі. Праз год вучобы, 24 верасня 1811 г., пасля здачы спецыяльнага экзамену ён атрымаў у выніку тайнага галасавання семнаццаццю галасамі "за" пры адным "супраць" званне магістра філасофіі. Было таксама аднадушна прызнана, што ён мае вялікія веды па ўсеагульнай і па гісторыі народаў і гэтыя прадметы можа выкладаць [107].

Беласток: пачатак служэння Кліо [108]

Улічыўшы грунтоўную падрыхтоўку новага магістра, Савет Віленскага універсітэта даручыў яму выкладанне на публічных курсах для дзяржаўных служачых усеагульнай гісторыі, права і палітэканоміі. Першыя выступленні выявілі ў І.Анацэвічы здольнага і красамоўнага лектара. Гэта быў добры пачатак потым так трагічна завершанай яго працы ва універсітэце.

Напалеонаўскае нашэсце, якое І.Анацэвіч ужо зведаў у 1807 г. у Кёнігсбергу, прымусіла яго пакінуць Вільню. Жыў у Люцынскім павеце Віцебскай губерні, потым у Свенцянскім павеце Віленскай губерні, займаўся гувернёрствам.

У 1813 г. магістр І.Анацэвіч атрымаў запрашэнне на пасаду настаўніка Беластоцкай гімназіі. У рапарце на імя рэктара Віленскага універсітэта Яна Снядэцкага [109] дырэктар гімназіі Станіслаў Бакоўскі выказваўся пра І.Анацэвіча пахвальна, хоць лічыў, "што з'яўляецца некалькі запальчывым, сварлівым і ганарыстым сваімі ведамі і здольнасцямі, якімі бясспрэчна валодае" [110].

Пасля Тыльзіцкага мірнага дагавора, заключанага імператарам Аляксандрам І з Напалеонам Банапартам у 1807 г., Беласток знаходзіўся ў складзе Расійскай імперыі і з'яўляўся цэнтрам вобласці. Прускія парадкі ў гімназіі былі адменены. Увялі расійскую мову навучання. Забаранілі цялесныя пакаранні.

Вучэбны год у гімназіі працягваўся ад пачатку верасня да канца ліпеня. Дзень пачынаўся з богаслужэння. Заняткі доўжыліся з 7 да 16-17 гадзін з перапынкам на абед з 12 да 14 гадзін. Да 1839 г. навучанне было бясплатнае [111].

На вакантныя пасады настаўнікаў у Беластоцкую гімназію прызначалі выхаванцаў Віленскага універсітэта. Праўда, умовы, у якіх працавалі тут выкладчыкі, адпужвалі адукаваную моладзь ад гэтай навучальнай установы: аплата - меншая, чым у любога дзяржаўнага чыноўніка; шансы на павышэнне па службе - мізэрныя. Больш таго, пры прыёме на службу выкладчыкі павінны былі падпісваць абавязацельства адпрацаваць 6 гадоў. Не дзіўна, што педагагічнай працы тут прысвячалі сябе людзі, якія адчувалі сапраўднае прызванне [112].

У гімназіі Ігнат Анацэвіч выкладаў старажытныя мовы і літаратуру, потым французскую мову. У 1816 г. атрымаў магчымасць выкладаць і сваю любімую ўсеагульную гісторыю, а таксама права і ў дадатак - нямецкую мову.

У 1817 г. ён быў прызначаны памочнікам дырэктара гімназіі, захаваўшы права выкладаць курсы, даручаныя яму ў 1816 г. На новай пасадзе атрымліваў аклад у 520 рублёў срэбрам [113]. Гэта была вельмі адказная пасада. Пасля 1812 г. дырэктар гімназіі кіраваў усімі школамі Беластоцкай вобласці, меў абавязак арганізацыі новых школ, падбору кадраў, кантролю развіцця навукі. Мала хто мог з усім гэтым справіцца. Таму дырэктары мяняліся часта [114]. Праца І.Анацэвіча ў якасці памочніка дырэктара гімназіі давала яму магчымасць не толькі ўплываць на змест навучання і выхавання гімназістаў, але і на развіццё адукацыі ў рэгіёне.

У сваіх педагагічных клопатах ён наракаў на адсутнасць падручнікаў па гісторыі, спальшчэнне падручнікаў нямецкіх гісторыкаў. Перажываў, што з гістарычнай навукай абыходзяцца як з бесцанню: лічаць, што яе здольны выкладаць матэматык, фізік або юрыст. Тыя ж, не маючы спецыяльнай падрыхтоўкі, не маглі і не хацелі заахвоціць вучняў палюбіць чароўную Кліо. У моладзі ж ён бачыў будучыню Радзімы і лічыў патрэбным так яе вучыць і выхоўваць, каб наступныя пакаленні забяспечылі роднаму краю больш шчаслівыя часы.

У Беластоку І.Анацэвіч ажаніўся на Юліі Рахуўне, якая, аднак, у хуткім часе памерла.

Беласток пачатку ХІХ ст. быў глухой правінцыяй. Адрэзаны ад навуковых асяродкаў, вучоны адчуваў сябе адзінока і сумаваў: не было патрэбнай навуковай літаратуры, захопленых навукай людзей, не хапала падручнікаў. Праўда, і сам ён, заняты настаўніцкай, а потым і адміністрацыйнай працай, не мог нават і марыць пра навуковыя даследаванні - не было вольнага часу.

Але аднойчы яму вельмі пашанцавала. Падчас паездкі ў Вільню, хутчэй за ўсё, па службовых справах, пазнаёміўся з незвычайным чалавекам, вучоным, намеснікам прафесара кафедры ўсеагульнай гісторыі Іаахімам Лялевелем. Паміж імі завязалася перапіска, якая доўжылася 15 гадоў, аж да выезду І.Лялевеля ў эміграцыю. Сёння яна з'яўляецца цікавай гістарычнай крыніцай не толькі для вывучэння біяграфій гэтых людзей, але і інтэлектуальнага руху эпохі, станаўлення гістарычнай навукі [115].

У рукапісным аддзеле Бібліятэкі Вільнюскага універсітэта захоўваецца ліст Лялевеля, пісаны 13 чэрвеня 1816 г. да Ігната ў Беласток [116] - ці не адзін з першых у іх ліставанні. Ліст прасякнуты пачуццём павагі да беластоцкага калегі, добразычлівасцю да яго, шчырага сяброўства. Не падлягае ніякаму сумненню: Лялевель бачыў у Анацэвічы гісторыка-прафесіянала, роўнага сабе, і імкнуўся да супрацоўніцтва з ім.

Пачатак іх навуковага супрацоўніцтва - сумесная прадмова да надрукаванай у 1818 г. у Вільні кнігі Т.Вагі "Гісторыя польскіх князёў і каралёў" [117]. А апошняя іх сумесная публікацыя з'явілася ў 1831 г. у Варшаве - кніга "Навасільцаў у Вільні ў 1823/24 навучальным годзе" [118].

З часам знаёмства гісторыкаў перарасло ў моцнае і шчырае пажыццёвае сяброўства. Ігнат пазнаёміў калегу са сваёй раднёй. "Збочваючы з дарогі ў Бераставіцу, - згадваў той праз дзесяцігоддзі, - знайшоў самую сардэчную гасціннасць у коле яго сваякоў" [119].

Да канца свайго жыцця І.Лялевель, які мала пра каго выказваўся добра, захаваў найлепшыя ўспаміны пра свайго сябра [120]. У 1858 г. ён пісаў: "У поспеху і нядолі нішто не змагло пахіснуць узаемнага даверу ані азмрочыць адносіны паміж намі. Прафесійна звязаныя агульнай справай, засталіся з аднастайным узаемным пачуццём: Анацэвіч да смерці, я - пасля скону яго" [121].

Віленскі універсітэт - "адзін са слупоў гуманітарных навук"

Восенню 1818 года Савет Віленскага універсітэта прызначае Ігната Анацэвіча на пасаду намесніка прафесара.

Заснаваная ў 1579 г. Academia et Universitas Vilensis была першай ва Усходняй Еўропе і адзінай у Вялікім княстве Літоўскім вышэйшай навучальнай установай, якая грунтоўна ўплывала на інтэлектуальнае жыццё краіны. Закладзеная як езуіцкая акадэмія, яна ў 1781 г. стала Галоўнай школай Літвы. Звязана гэта было з перабудовай у Рэчы Паспалітай сістэмы адукацыі, чым займалася ўтвораная 14 кастрычніка 1773 г. Адукацыйная камісія. Камісія падзяліла дзяржаву на два дэпартаменты - Літву і Польшчу. Школы Літоўскага дэпартамента падпарадкоўваліся Галоўнай школе Літвы. Пасля далучэння Беларусі і Літвы да Расійскай імперыі Віленскі універсітэт пераўтвараецца ў імператарскі. Адпаведны ўказ Аляксандр І падпісаў 4 красавіка 1803 г., а 18 мая гэтага самага года зацвердзіў правілы новай навучальнай установы.

Універсітэт быў падзелены на чатыры факультэты (аддзяленні, паводле тагачаснай тэрміналогіі): фізіка-матэматычны, медыцынскі, маральна-палітычны (з багаслоўем) і літаратурны з прыгожымі мастацтвамі. Медыцынскія навукі і рымскае права выкладаліся на лацінскай мове, усе астатнія - на польскай.

На фізіка-матэматычным факультэце было адкрыта дзевяць кафедр: фізікі, хіміі, натуральнай гісторыі, батанікі, аграноміі, тэарэтычнай і прыкладной матэматыкі, астраноміі і архітэктуры - з 12 прафесарамі. На медыцынскім факультэце - 6 кафедр: анатоміі, паталогіі, медыцынскіх навук, клінікі, хірургіі і павівальнага мастацтва. На іх прызначалася 7 прафесарскіх пасад. На "аддзяленні маральных і палітычных навук", з якім звязаны наступныя 10 гадоў жыцця і працы Ігната Анацэвіча, было 8 кафедр: логікі і метафізікі, філасофіі, палітычнай эканоміі, грамадзянскіх і крымінальных законаў усіх народаў, польскага і рускага заканадаўства, усеагульнай гісторыі, святога пісання і багаслоўя, на якіх працавала 10 прафесараў. На літаратурным факультэце існавалі 4 кафедры: грэчаскай, лацінскай, польскай і рускай моваў і літаратур з 5 прафесарамі. Такім чынам, штат універсітэта складаўся з 34 прафесараў, у дапамогу якім было выдзелена 12 ад'юнктаў (памочнікаў прафесараў) [122].

Універсітэт з'яўляўся цэнтрам Віленскай навучальнай акругі, утворанай у тым жа 1803 г., распрацоўваў для школ Беларусі і Літвы праграмы, выдаваў падручнікі.

Адукацыя, атрыманая ў Віленскім універсітэце, не саступала той, якую давалі лепшыя тагачасныя універсітэты Заходняй Еўропы. З яго сцен выйшлі вядомыя паэты і пісьменнікі Адам Міцкевіч, Юльюш Славацкі, Юзаф Крашэўскі, вучоныя гісторык Ігнат Даніловіч, геолаг Ігнат Дамейка [123], урачы Аўгуст Бекю [124] і Вільгельм Гіндэнбург [125] і інш.

Першы рэктар рэфармаванага універсітэта Іеранім Страйноўскі (1797-1806) [126] для замяшчэння прафесарскіх пасад на кафедрах арыентаваўся на запрашэнне буйных спецыялістаў з-за мяжы. Зусім іншую кадравую палітыку праводзіў яго пераемнік Ян Снядэцкі (1807-1814 (у ЭГБ - 1815 г.)). Ён прадстаўляў прафесарскія вакансіі выхадцам з Літвы і Беларусі. "Сямігадовае рэктарства Я.Снядэцкага, - піша Адам Кіркор, - чалавека высокага розуму і цвёрдай волі і ў той жа час гордага і любячага ўладу лічыцца лепшымі часамі універсітэта. Пры ім універсітэт пасталеў, набраўся моцы, і выйшаўшыя з яго школы людзі былі людзі практычныя, разумныя". Менавіта дзякуючы Я.Снядэцкаму ў апошнія гады існавання Віленскага універсітэта "амаль усе прафесары яго былі ўжо мясцовыя, літоўскія або беларускія ўраджэнцы: з ліку 47 прафесараў и ад'юнктаў было 36 мясцовых ураджэнцаў, 2 - з Царства Польскага, 6 - замежнікаў, 2 - з Расіі і 1 - з Курляндыі" [127].

Яшчэ з часоў Галоўнай школы ўсеагульную гісторыю ва універсітэце выкладаў Фама Гусаржэўскі [128]. У 1807 г. ён памёр, і кафедра засталася вакантнай. Папячыцель Віленскай

навучальнай акругі Адам Чартарыйскі [129] разумеў ролю выкладчыка гісторыі універсітэта і таму прад'яўляў да кандыдатаў на гэтую пасаду асабліва высокія патрабаванні. Гэта павінна быць выдатная асоба, да таго ж беларускага або літоўскага паходжання. Па гэтай прычыне адмовіліся разглядаць кандыдатуры шэрагу вядомых вучоных: прафесара Харкаўскага універсітэта Самуэля Ліндэ, француза Жоржа Леві, які выхоўваў у Вялікай Бераставіцы сыноў князя Чацвярцінскага. А вось сярод краёўцаў няшмат было такіх, хто мог бы поўнасцю адпавядаць высокім патрабаванням. Ішлі гады, кафедра пуставала.

Дабівацца гэтай кафедры ўгаворвалі ў 1811 г. магістра філасофіі Ігната Анацэвіча.

У 1814 г. Я.Снядэцкі прапанаваў Іаахіму Лялевелю пасаду намесніка (выконваючага абавязкі) прафесара гісторыі, пакуль не будзе абраны надзвычайны прафесар. І.Лялевель адразу зачараваў слухачоў. На яго лекцыях аўдыторыі былі перапоўнены. Гэта не падабалася рэктару, і ён нічога не зрабіў, каб утрымаць Лялевеля ў Вільні. Куратар А.Чартарыйскі наогул хацеў, каб І.Лялевель спачатку задаволіўся пасадай ад'юнкта, а перад заняццем кафедры зрабіў падарожжа за мяжу. Таму калі гісторыку прапанавалі кафедру бібліяграфіі ў Варшаўскім універсітэце і пасаду дырэктара бібліятэкі, ён, на вялікі жаль слухачоў, у 1818 г. пакінуў Вільню. Кафедра ўсеагульнай гісторыі зноў засталася вакантнай.

Кіраўніцтва універсітэта і навучальнай акругі вырашыла, пакуль знойдзецца кандыдатура, якая б адпавядала конкурсным патрабаванням, запрасіць часовага намесніка, чалавека таксама дастойнага.

Выбар выпаў на І.Анацэвіча. 3 ліпеня 1818 г. рэктар Віленскага універсітэта Сымон Малеўскі пісаў куратару навучальнай акругі князю Адаму Чартарыйскаму: "Што да ўсеагульнай гісторыі, планаваў я на гэты год выкарыстаць І.Анацэвіча, які ў Крулевіцкім універсітэце, а пазней - у нашым вучыўся, і які ў 1811 годзе выкладаў пры універсітэце ўсеагульную гісторыю чыноўнікам, і які гэты прадмет выкладае ў Беластоцкай гімназіі. Спадзяюся яго хутка ў Вільні ўбачыць і пасля размовы з ім… падам Савету універсітэта для прадстаўлення Вашай княжай міласці" [130].

20 ліпеня Савет зрабіў куратару прадстаўленне. У ім гаварылася, што каб пазбегнуць перапынку ў выкладанні ўсеагульнай гісторыі пасля звальнення прафесара І.Лялевеля, Савет вырашыў выкарыстаць часова для яе выкладання магістра філасофіі, настаўніка гісторыі і права, намесніка дырэктара Беластоцкай гімназіі Ігната Анацэвіча, які мае досвед выкладання гэтай дысцыпліны. Яму прапаноўвалася пасада намесніка прафесара, аклад у 600 рублёў срэбрам і абавязак выкладаць усеагульную гісторыю 4 гадзіны ў тыдзень. Пры гэтым было агаворана, што пасада настаўніка 6-га класа і намесніка дырэктара Беластоцкай гімназіі будзе замешчана другім педагогам часова, і калі Анацэвіч не будзе працаваць ва універсітэце, то вернецца на ранейшую пасаду. І.Анацэвіч з гэтымі ўмовамі пагадзіўся [131]. Яго кандыдатуру адобрыў і міністр асветы Расійскай імперыі.

Праца ў старажытнейшым з усходнееўрапейскіх універсітэтаў адкрывала перад гісторыкам шырокія гарызонты для навуковай і педагагічнай дзейнасці. Гэтыя магчымасці ён паспяхова выкарыстоўваў.

"Сапраўднай красой аддзялення палітычных навук быў тады Жэгота Анацэвіч, адзін з найбольш сімпатычных і заслужаных віленскіх прафесараў, - пісаў яго біёграф і даследчык гісторыі Віленскага універсітэта Людвік Яноўскі. - Прыбыўшы ў Вільню (1818 г.), стаў адным са слупоў гуманітарных навук, якія стаялі нязменна ніжэй за дакладныя [навукі], і толькі спробамі і талентам плеяды, якая складалася з Даніловіча, Алдакоўскага, Галухоўскага, Анацэвіча, з Лялевелем на чале, учынілі раўнамерны стан навуковасці ў Вільні" [132].

На працягу трох гадоў, ад 20 верасня 1818 г. па 1821 г., І.Анацэвіч чытаў ва універсітэце курс усеагульнай гісторыі. Праўда, замяніць знакамітага І.Лялевеля І.Анацэвічу было няпроста. Аднак выбар І.Анацэвіча на пасаду намесніка прафесара ўсеагульнай гісторыі быў вельмі ўдалым. Ён не шмат саступаў І.Лялевелю ў эрудыцыі, начытанасці, грунтоўнасці ведаў гістарычнай літаратуры і сумежных навук. Акрамя таго, валодаў нямецкай метадалогіяй гуманітарных навук і вытанчаным уменнем даследавання крыніц. А як знаўцу мясцовай, літоўскай і беларускай, гісторыі яму не было ў той час роўных. "Адораны вялікімі здольнасцямі аратара, выключнай памяццю, І.Анацэвіч, - пісаў Я.Івашкевіч, - мог быць красой для любога універсітэта" [133].

Трэба сказаць, што лекцыі І.Анацэвіча карысталіся поспехам. Грунтоўнымі ведамі, красамоўствам і запалам ён здабыў шматлікіх слухачоў.

Старанны і працавіты новы прафесар увёў у вучэбную праграму важную навацыю. Гісторыя Вялікага княства Літоўскага разглядалася да яго ў курсе ўсеагульнай гісторыі, які чытаўся 4 гадзіны ў тыдзень, і гублялася ў моры інфармацыі. З уласнай ініцыятывы і бескарысліва Ігнат Анацэвіч распрацаваў асобны курс айчыннай гісторыі і чытаў яго па паўтары гадзіны ў тыдзень. Гэта быў першы спецыяльны універсітэцкі курс, прысвечаны мінуламу беларускага і літоўскага народаў. Варта адзначыць, што І.Лялевель насцярожана ставіўся да такога роду лекцый [134].

На лекцыі І.Анацэвіча мог хадзіць у апошні год свайго навучання ва універсітэце (1818-1819 г.) Адам Міцкевіч. А калі не было магчымасці наведваць лекцыі, то знаёміўся з іх зместам па канспектах сваіх сяброў, бо здаваў новаму прафесару выпускны экзамен па гісторыі [135]. Ігнат Анацэвіч, побач з І.Лялевелем і Гродэкам [136], быў адным з трох універсітэцкіх прафесараў, якія вучылі А.Міцкевіча гісторыі [137]. У сваім каментары да "Гражыны" А.Міцкевіч прыводзіць інфармацыю, якую даў яму І.Анацэвіч. Пры гэтым называе яго "дасведчаным у нацыянальнай гісторыі". Вучоныя дапускаюць, што менавіта Жэгота з Малой Бераставіцы апладатварыў А.Міцкевіча задумай "Гражыны" і "Конрада Валенрода" [138].

Гістарычны рамантызм І.Анацэвіча аказаў уплыў і на творчасць Юліюша Славацкага. Але будучы рамантыкам, І.Анацэвіч умеў даследаваць гісторыю і крытычна. "Агульная плынь тых часоў - абажанне сівой і, як здавалася, нязмерна паэтычнай мінуўшчыны Літвы - і ў ім мела свайго прадстаўніка, - пісаў пра яго Людвік Яноўскі. - Паводле інфармацыі яго вучняў, ён жыва маляваў вобразы дагістарычных пушчаў, патрыярхальнае жыццё ліцвінаў; старажытны свет іх багоў, гераічныя песні. Вылоўліваў ён са старажытных хронік гераічныя подзвігі, вылічаючы абарончыя замкі, уплятаў у тыя дзеі народныя паданні. Наблізіўшыся да больш пэўных часоў (Мендог), ужо прытрымліваўся навуковых прынцыпаў. Улічыўшы, што пра старажытную Літву на польскай мове быў толькі адзін кароткі нарыс, далучаны Анацэвічам да выдання "Казімір Ягелончык" Альбертрандзі (1827 г.), а таксама намнога абшырнейшы яго вусны даклад, можна дапусціць, што Міндоў Славацкага, які з'явіўся пад уплывам трагедыі яго бацькі Мендога, сваю гістарычную аснову бярэ з лекцый Анацэвіча. Калі б яго курс дайшоў да нас у канспекце, лёгка было б сказаць, адкуль Славацкі ўзяў звесткі пра даўно мінулую гісторыю Літвы" [139].

Філаматы, якія прынялі лялевелевага пераемніка нядобразычліва, тым не менш, ім цікавіліся, хоць і асцерагаліся. Яго грамадскі досвед як былога ўдзельніка тайных таварыстваў студэнтаў Кёнігсбергскага універсітэта даваў яму выразную перавагу над імі. Акрамя таго, ён быў прафесарам. Недаверлівы да яго быў, галоўным чынам, Адам Міцкевіч.

Ды й новы прафесар праяўляў празмерную цікавасць да студэнцкіх арганізацый, хацеў у іх зарыентавацца. У верасні 1819 г. адзін з кіраўнікоў таварыства філаматаў Франц Малеўскі пісаў да Адама Міцкевіча: "Анацэвіч … адкрыў мне сваю думку…, заахвочваючы мяне да аб'яднання моладзі … з мэтай пашырэння сваіх магчымасцяў і падрыхтоўкі да будучай дзейнасці. …Ён адчувае ўсё ярмо, якое вісіць над намі, хацеў бы дзейнічаць супраць наднеўскай палітыкі. Гэта аксіёма" [140].

Ф.Малеўскі спачатку выступаў за ўстанаўленне цесных кантактаў з І.Анацэвічам, але на ўсялякі выпадак параіўся з А.Міцкевічам. Той, аднак, рэзка выступіў супраць. Тады і Ф.Малеўскі цалкам змяніў свой погляд, стаў прыпісваць І.Анацэвічу, які нібыта задумаў стаць ксяндзом, кар'ерызм; сцвярджаць, што наогул мала ведае гэтага чалавека. Франц, як відаць з яго наступнага ліста да А.Міцкевіча ад 10-11 кастрычніка 1819 г., планаваў стварыць фіктыўнае таварыства, уцягнуць у яго новага прафесара і за ім паназіраць [141].

Між тым ужо праз год працы ва універсітэце Ігнату Анацэвічу была даручана пасада сакратара аддзялення (факультэта) маральна-палітычных навук. Гэтыя абавязкі ён выконваў на грамадскіх пачатках на працягу 1819 г. Каб неяк узнагародзіць працавітага прафесара, Савет універсітэта ў 1820 г. даручыў яму дадаткова чытаць курс статыстыкі - па 2 гадзіны ў тыдзень, дадаўшы да 600-рублёвага штогадовага акладу яшчэ 200 рублёў [142]. У 1821 г. ён ізноў быў прадстаўлены факультэтам Савету універсітэта да ўзнагароды [143].

Першага мая 1820 г. у другі раз Ігнат ажаніўся. Яго абранніцай стала вядомая віленская прыгажуня Вераніка Маркоўская. У рукапісным аддзеле Бібліятэкі Акадэміі навук Літвы захавалася пасведчанне аб іх шлюбе, добраахвотнае ўступленне ў які засведчана подпісам "ONacewicz" [144]. Але сямейнае шчасце зноў было нядоўгім. Праз некалькі гадоў памерла і другая жонка.

Выкладанне І.Анацэвічам усеагульнай гісторыі не вырашыла праблемы з кафедрай. І надалей думалі аб замяшчэнні пасады прафесара вядомым вучоным на падставе конкурсу. Міністр народнай адукацыі папракаў універсітэцкі савет, што ўжо 13 гадоў кафедра ўсеагульнай гісторыі застаецца вакантнай.

Конкурс быў афіцыйна абвешчаны 1 сакавіка 1820 г. праз мясцовыя і замежныя газеты. Прэтэндэнты на пасаду прафесара павінны былі прадставіць пісьмовую работу, якая адлюстроўвала бы іх веды па курсу гісторыі, гістарыяграфіі і дапаможных гістарычных дысцыплін. Тэрмін конкурсу - адзін год. Работы прымаліся на польскай мове, што выключала магчымасць абрання на пасаду іншаземца.

Конкурс зрабіў Ігната Анацэвіча і Іаахіма Лялевеля канкурэнтамі. І.Лялевель вагаўся, як яму паступіць. З аднаго боку, яго цягнула ў Вільню, якая вельмі яму спадабалася; рэктарам ва універсітэце быў Сымон Малеўскі - сумленны і дабрадушны чалавек. Але, з другога боку, ён не хацеў пераходзіць дарогу сябру, які таксама хадайнічае аб гэтай пасадзе і які ў выпадку перамогі І.Лялевеля наўрад ці яму прабачыў бы. Ды й умовы конкурсу варшаўскаму прафесару не падабаліся. Але пад націскам вучняў і знаёмых ён пасля пэўнага вагання рашыў-такі прыняць удзел у конкурсе.

Адносіны паміж сябрамі пахаладзелі. Але да разрыву не дайшло, да таго ж ахаладжэнне было нядоўгім. І.Анацэвіч працягнуў руку першым, заявіўшы сябру, што без шкадавання ўступіць месца ў Вільні больш годнаму за сябе і гатоў задаволіцца эканомікай пасля выхаду яе выкладчыка на пенсію або нават згодзен быць дырэктарам гімназіі ў Мінску або Беластоку. "Перамагчы або быць пераможаным І.Лялевелем - справа не без хвалы, - пісаў ён свайму сябру 18 снежня 1820 г. - …Калі ў ліку канкурэнтаў будзе Іаахім, я саромеўся бы сваёй перамогі; калі ён мяне апярэдзіць і ў такім выпадку не выйду без хвалы; бяда - і тройчы мне бяда, калі хто іншы атрымае перамогу. Гэта пэўна, што бы ні было, любіць і паважаць Іаахіма не перастану, нават калі ён мне адмовіць і ў адным, і ў другім. Час усё лепей высветліць. Люба мне будзе бачыць больш здольнага пераемніка" [145].

Па набліжэнні дня конкурсу Ігнат Анацэвіч, які адчуваў у Вільні да сябе антыпатыю, усё больш пераконваўся, што ўсе шансы на атрыманне кафедры ў І.Лялевеля. Прадбачыўшы сваё паражэнне, ён пісаў сябру-канкурэнту: "Не таю, што іншага для сябе прагнуў, і пасля Іаахіма ніхто, акрамя Ігната, не павінен быў асесці на троне Кліо". Пісаў пра падкопы непрыяцеляў, якія хочуць яго пагубіць; пра тое, як сваім шлюбам падбухторыў супраць сябе прафесараў, у якіх былі дочкі на выданне; скардзіўся нават на прыяцеляў і знаёмых І.Лялевеля, якія ў Савеце універсітэта лабіруюць яго інтарэсы [146].

Першага сакавіка 1821 г. - дата "гістарычнага" конкурсу - І.Анацэвіч страціў кафедру. 2 сакавіка яго жонка зраніла дзіцё. "Нягледзячы на ўсе ўдары, - пісаў ён, - я здароў. Зіма толькі з'явілася ў маіх валасах і, нягледзячы на найпрыгажэйшую вясну ў гэтым годзе, не хоча адступаць" [147].

Конкурсную працу Ігната Анацэвіча пад запазычанай у Тацыта назвай "Найважнейшым абавязкам аналаў, я лічу, павінна быць, каб не замоўчваліся ніякія доблесці, і каб у будучым не асцерагацца ані памылковых прамоў і ўчынкаў, ані бясслаўя". Андрэй Снядэцкі, вядомы прафесар хіміі, брат Яна Снядэцкага [148], публічна прызнаў на універсітэцкім савеце, які падводзіў вынікі конкурсу, намнога лепшай за працу І.Лялевеля, але, нягледзячы на гэта, сказаў, што заслугі Іаахіма надаюць яму першынство перад іншымі сапернікамі. Канчатковы вынік павінна было падвесці пасяджэнне аддзела маральна-палітычных навук 30 красавіка.

Рашэнне Савета Ігнат прызнаў цалкам справядлівым. Пачуцці сяброўства і справядлівасці, разам з ацэнкай навуковых вартасцяў саперніка, узялі верх над крыўдай і болем у сувязі з паражэннем. Спачатку яго апанавала ідэя з'ехаць у правінцыю. Ён нават прапаноўваў шчасліваму саперніку набыць у яго мэблю і некаторыя кнігі. Але пакінуць Вільню, дзе на яго ўтрыманні знаходзіліся 9 сваякоў, ён не мог. Таму пачаў хадайнічаць аб атрыманні вакантнай на той момант пасады дырэктара Віленскай гімназіі. Праўда, тут у яго таксама аказаліся больш сур'ёзныя канкурэнты, на аднаго з якіх і рабіў стаўку рэктар універсітэта Сымон Малеўскі.

Аддзел на сваім пасяджэнні большасцю ў адзін голас аддаў першынство конкурснай працы І.Лялевеля над непараўнальна больш плаўнай і пругкай, больш гладкай па стылю працай І.Анацэвіча. За прызнанне працы І.Анацэвіча лепшай выказаліся тады Я.Хадані [149], А.Капеллі [150], за наданне ёй другога месца - С.Малеўскі, Я.Клангевіч [151] і І.Даніловіч, хоць апошні таксама прызнаваў яе добрай [152].

Высока ацаніў конкурсную працу І.Анацэвіча і І.Лялевель. "Яго конкурсная праца была напісана прыгожа, цудоўна, з належным веданнем прадмету, без маёй крыўды магла атрымаць першынство. Але не пашанцавала яму. Мой пераход з прафесарства на прафесарства павінен быў зменшыць уражанне няўдачы; бачачы, аднак, маю бесцырымонную выхадку, мог сабе фантазіраваць, што я дасягнуў свайго выпадковай сітуацыяй, і кісла знасіць сваё паражэнне. Не чуў, аднак, найменшага наракання, не зведаў найменшага гумару, аніякай прымаўкі; наадварот, папярэдняе знаёмства змянілася на цесную сувязь, фамільярнасць і сяброўства" [153].

Калі занепакоены сваёй будучыняй І.Анацэвіч стаў хадайнічаць аб выкарыстанні яго ва універсітэце адпаведна яго здольнасцям і заслугам, аддзяленне прадставіла Савету хвалебную ацэнку яго працы і стараннасці, а таксама адзначыла значныя поспехі ў навуках яго вучняў, для якіх ён выкладаў звыш праграмы айчынную гісторыю.

Разумеючы, што сваім удзелам у конкурсе і перамогай нанёс сябру ўдар, паставіў яго ў цяжкае становішча, І.Лялевель хадайнічае перад рэктарам С.Малеўскім даручыць І.Анацэвічу чытаць курс дыпламатыі, інакш кажучы, міжнароднага права. І.Анацэвіч жа меркаваў, што гэта ідэя належыць яго ворагам з мэтай яго скампраментаваць, пазбавіць рэпутацыі, набытай пры выкладанні на працягу некалькіх гадоў гісторыі, і таму ад курса дыпламатыі адмаўляўся. У хвілінным раздражненні яго асляпіла нянавісць да рэктара, якога стаў лічыць прычынай усіх сваіх бедаў. З гадамі ён прызнаў, што быў да С.Малеўскага несправядлівы [154].

Пакрыўджаны на рэктара, не спадзеючыся на падтрымку нядобразычліва настроенага куратара, І.Анацэвіч вырашыў "шукаць справядлівасці і паратунку" ў Пецярбургу. Прадаў частку сваёй бібліятэкі, частку грошай пазычыў, каб мець сродкі на дарогу. Нягледзячы на пагрозу рэктара, што Анацэвіч будзе адасланы ў Беласток у гімназію, рушыў у сталіцу імперыі. Ён хацеў прадставіць сваю крыўду, якую яму нанёс рэктар, міністру асветы. Разлічваў таксама на падтрымку экс-канцлера М.П.Румянцава.

Значную дапамогу аказаў яму сакратар Румянцава, чыноўнік канцылярыі куратара А.Чартарыйскага Васіль Анастасевіч, якія адказваў за сувязь паміж кураторыяй і Міністэрствам асветы.

Хутчэй за ўсё, з дапамогай В.Анастасевіча І.Анацэвіч атрымаў доступ у самыя важныя бібліятэкі і архівы Пецярбурга. Сутыкнуўшыся з дакументальным скарбам па гісторыі Вялікага княства Літоўскага, у тым ліку з Літоўскай Метрыкай, ён забыўся пра мэту свайго прыезду ў сталіцу. Запал даследчыка, як піша Я.Івашкевіч, узяў у ім верх над пачуццём крыўды. Забыўшыся пра С.Малеўскага і іншых, не надта дамагаючыся да міністра князя Галіцына, ён цалкам паглыбіўся ў пошукі, выпіскі і накіды.

З шасцітыднёвага прабывання ў Пецярбургу І.Анацэвіч прывёз багаты матэрыял па гісторыі Беларусі і Літвы. Па дарозе назад ён наведаў Рыгу і Дэрпт, дзе з дапамогай прафесараў Яна Эверса і Карла Моргенштэрна, а таксама дырэктара рыжскай гімназіі Кеслера і гарадскога бібліятэкара Тэдэмана даследаваў архіўныя скарбы.

Выправа І.Анацэвіча ў горад на Няве выклікала вялікае абурэнне калегаў. Ігнат Даніловіч лічыў гэтае дзеянне неразважлівым крокам, якім той перакрэсліў усю павагу навакольных. Віленская прафесура лічыла нізкім "поўзаць перад нікчэмнай зграяй пецярбургскіх канцылярыстаў, хцівых на інтрыгі, грошы і паганьбаванне польскага імя, а таксама на поўнае знішчэнне асветы". Гродэк паклаў пачатак. І.Анацэвіч, узяўшы з яго прыклад, паспяшаўся такім самым шляхам шукаць шчасця. У Вільні асцерагаліся, каб аднойчы зламаная заслона сораму не пераўтварыла універсітэт у казённую палату, дзе ўсё вырашалі грошы і інтрыгі [155]. Асуджалі Анацэвіча за яго намаганне аспрэчыць рашэнне універсітэцкіх улад шляхам скарг у Пецярбург і філаматы [156].

Вярнуўшыся ў Вільню, Ігнат Анацэвіч са здзіўленнем даведаўся, што Савет універсітэта вырашыў даручыць яму выкладанне расійскай статыстыкі, якое ён здзяйсняў у мінулым годзе, і дыпламатыі, як навукі, да гісторыі блізкай. Нагрузка складала 6 лекцыйных гадзін у тыдзень, аклад - 800 рублёў у год [157]. Гэта быў вынік сяброўскіх старанняў І.Лялевеля і І.Даніловіча, якія любой цаной хацелі ўтрымаць яго ва універсітэце, і ўказанняў міністра Галіцына.

Не пасвечаны ў захады сяброў, Ігнат ізноў-такі быў перакананы, што прапанова яму гэтых курсаў мела на мэце скампраментаваць яго як вучонага, пазбавіць набытай у навуковым свеце рэпутацыі. Таму не хацеў і слухаць пра дысцыпліны, якіх не разумеў. Але ў сваіх дамаганнях не атрымаў падтрымкі ні рэктара, ні куратара Адама Чартарыйскага, які, хутчэй за ўсё, пад уплывам непрыязных да І.Анацэвіча асоб лічыў яго чалавекам неспакойным, інтрыганам і на ўсе яго просьбы адказваў адмовай. Ён не згаджаўся і на абранне І.Анацэвіча прафесарам, а толькі намеснікам (выконваючым абавязкі) прафесара.

Будучы ў роспачы, Ігнат Анацэвіч звярнуўся да універсітэцкага савета з рэзкім пісьмом, у якім прасіў растлумачыць яму, што такое дыпламатыя, указаць крыніцы, з якіх чэрпаць пра яе інфармацыю, скласці план лекцый і, урэшце, выдзеліць час на іх падрыхтоўку.

Як у сувязі з гэтым не згадаць характарыстыку І.Анацэвіча, якую даў яму Станіслаў Мараўскі - аўтар мемуараў пра Віленскі універсітэт часоў рэктара Пелікана і куратара Навасільцава: "У абыходжанні, гэта значыць у манеры, - нямецкі хлопец, і нават нахабнік, але шчыры, адкрыты, добрасумленны, так што яму гэта нахабства ўсюль, дзе толькі з'яўляўся, вельмі было да твару" [158].

Абураны пісьмом І.Анацэвіча, Савет паставіў пытанне: згодзен ён выкладаць гэтыя прадметы ці не, а калі згодзен, каб падаў на факультэт самастойна складзены план іх выкладання. Закрануты за жывое грубасцю І.Анацэвіча, які нападаў на яго публічна, рэктар загадаў да 1 верасня ўтрымаць выплату яму заробка. Прыціснуты нястачай, прыгнечаны крэдыторамі, І.Анацэвіч быў зламаны. Статыстыку ён згадзіўся выкладаць, чытанне дыпламатыі прасіў адкласці. Летам 1826 г. ён атрымаў адпачынак і грошы на паездку ў Варшаву для вывучэння статыстыкі Польскага каралеўства, хоць неаднаразова прасіў сродкаў на паездку ў Пецярбург для распрацоўкі новага курса.

На апошняй лекцыі гісторыі пазбаўлены свайго любімага прадмета прафесар развітаўся са слухачамі і заклікаў іх паставіцца да Іаахіма з аднолькавай або нават з яшчэ большай прыхільнасцю. Гэтыя развітальныя словы студэнты, якія ўсё ж прызналі яго годным знакамітага І.Лялевеля, слухалі стоячы [159]. 9 студзеня 1822 г. на гэтую кафедру ўжо ўзышоў І.Лялевель. Яго першая лекцыя выклікала ў Вільні фурор…

А Ігнат Анацэвіч з верасня 1821 г. без вялікай ахвоты стаў выкладаць курс расійскай статыстыкі. Тагачасны курс статыстыкі меў мала агульнага з сучасным разуменнем паняцця "статыстыка" як колькасным улікам масавых з'яў. Ён прадугледжваў фарміраванне сістэматычнага ўяўлення аб асноўных характарыстыках краіны: тэрыторыі, складзе насельніцтва, эканамічных рэсурсах - аб усім, што складае сілу або слабасць кожнай дзяржавы, ад чаго яна становіцца багацейшай або бяднейшай. Статыстыка вывучала не саму дзейнасць людзей, а вынікі іх дзейнасці. Менавіта такому разуменню статыстыкі, выкладзенаму нямецкім прафесарам Германам Конрынтам (1606-1682) у яго курсе лекцый "Collegium Politikal-statikum", адпавядала і разуменне гэтай навукі І.Анацэвічам. Адзін з яе заснавальнікаў Хрысціян Шлёцэр называў статыстыку гісторыяй, схопленай і затрыманай у пэўны момант, і, наадварот, гісторыю называў будучай у руху, прагрэсіруючай статыстыкай [160], што таксама павінна было імпанаваць новаспечанаму спецыялісту апошняй.

Курс расійскай статыстыкі, за выкладанне якога пад уціскам універсітэцкага Савета ўзяўся прафесар І.Анацэвіч, ён, тым не менш, чытаў бліскуча. У духу навуковых тэндэнцый свайго часу ён бачыў у статыстыцы навуку, якая дае ўяўленне пра фізічныя і маральныя сілы краіны. Вобраз расійскага жыцця ён даваў на шырокім гістарычным падмурку, знаёміў з арганізацыяй дзяржаўнага ладу, права і фінансаў.

"Гэты прафесар быў скарбам для слухачоў, якія гаварылі пра яго з абажаннем, - пісаў пра І.Анацэвіча Людвік Яноўскі. - Не абмяжоўваючыся межамі свайго прадмета, Анацэвіч даваў разнастайныя звесткі, выкладаў зразумела, пераканаўча і павучальна. Яго лекцыі абуджалі шчырае захапленне да ўсяго цыклу навук, бо прафесар пастаянна ўступаў у галіну сумежных навук, асабліва варушыў праблемы гісторыі, якую любіў найбольш. Вельмі красамоўныя словы прафесара Анацэвіча заўсёды былі пранікнутыя любоўю да ўсеагульнага дабра краю, таксама пашанай яго мінулага, такім чынам прыцягвалі ўвагу і выпрацоўвалі перакананні. Яго адданасць свайму прызванню, арыгінальнасць і самастойнасць поглядаў, багацце звестак і валоданне прадметам рабілі яго лекцыі невыказна прывабнымі" [161].

"Статыстыка ў руках І.Анацэвіча, - сведчыць ананім, - была адным з найбольш прывабных прадметаў ва універсітэце і карысных для разумовага развіцця. Гэты непараўнальны настаўнік статыстыкі ніколі не стамляў, таму што ўсё ўмеў ажывіць, зацікаўліваючы нас дасканалай методыкай выкладання і прыгожым спосабам выказвання". Ён болей дбаў аб абуджэнні думкі студэнтаў, чым аб фактах. Свае лекцыі любіў прыпраўляць гумарам. Час ад часу кідаў у аўдыторыю арыгінальныя выслоўі, каламбур, з'едлівыя досціпы, якія потым доўга паўтараліся студэнтамі. Чытаў лекцыі па памяці і вельмі клапаціўся пра выразнасць мовы. Студэнты ахвотна спяшаліся ў лекцыйную залу, ведаючы, што іх заўсёды чакала цікавая лекцыя [162].

Не цураўся І.Анацэвіч злабадзённых пытанняў, асабліва тых, што "выклікалі ўзмоцненае сэрцабіцце моладзі", якую вельмі хвалявалі універсітэцкія справы. Ён жа не ашчаджаў нават сваіх калег. На лекцыях кідаў злосныя заўвагі ў адрас пракурора Батвінкі, прафесараў Байкова, Платона Кукальніка, нават Лялевеля. Асуджаў фінансавыя злоўжыванні новага рэктара Вацлава Пелікана, некаторыя кадравыя ракіроўкі, рэпрэсіі начальства, што абрынуліся на студэнтаў і выкладчыкаў з 1824 г. Гарачы патрыёт, чалавек сумленнага характару, ён быў вельмі радыкальным у сваіх поглядах. Ні для каго не было сакрэтам, што яго фігура сваёй справядлівасцю калола вочы людзям Навасільцава, якія вельмі хацелі знайсці ў дзейнасці І.Анацэвіча крымінал [163].

Ігнат Анацэвіч хутка асвоіўся з выкладаннем статыстыкі, унёс у яе свой тэмперамент прыроджанага лектара. А вось з дыпламатыяй справа была горшая. Гэта была зусім новая для яго дысцыпліна, у якой ён адчуваў сябе няўпэўнена. Ад яе чытання ў 1821/1822 навучальным годзе, спасылаючыся на адсутнасць у Вільні патрэбнай літаратуры для распрацоўкі курса, ён адмовіўся. Рэктар, Савет універсітэта, куратар былі гэтым надта незадаволены, з'явілася ідэя пазбавіцца ад упартага прафесара, даручыўшы выкладанне дыпламатыі і статыстыкі іншаму чалавеку. Выкладанне дыпламатыі І.Анацэвіч распачаў 17 кастрычніка 1822 г. [164]

Наконт сутнасці і зместу гэтай навукі, у сувязі з аднолькавым напісаннем на польскай мове слоў "дыпламатыка" [165] і "дыпламатыя" - "dyplomacje", тады існавалі непаразуменні. Пад першай, як слушна тлумачыў прафесар сваім слухачам, а таксама куратару М.Навасільцаву, трэба разумець спосаб чытання старажытных рукапісаў і ацэнкі іх аўтэнтычнасці. Дыпламатыя ж - гэта навука пра міжнародныя адносіны, які грунтуюцца на праве народаў, на пісьмовых трактатах, заключаных паміж народамі, і добра зразумелым інтарэсе свайго народа. Дыпламатыя, на яго думку, падзялялася на тыя самыя эпохі, што і гісторыя: старажытную, сярэдневечную, новую і найноўшую [166]. Фактычна ён стаў выкладаць гісторыю дыпламатыі і рабіў гэта, трэба сказаць, вельмі кваліфікавана, добра арыентуючыся ў літаратуры і крыніцах.

Летам 1824 г., у сувязі са справай філаматаў, тэксты лекцый віленскай прафесуры запатрабаваў на рэвізію міністр асветы. Правяраць прафесарскія канспекты на прадмет выяўлення ў іх "шкоднага духу ў выкладанні" даручылі папячыцелю Казанскай навучальнай акругі. "Канспект дыпламатыкі, - адзначыў той наконт І.Анацэвіча, - абмежаваны аднымі пасольствамі і нічога не гаворыць пра хартыі". Куратар Навасільцаў, які стаў на абарону сваіх кадраў, парыраваў гэтую заўвагу некампетэнтнасцю правяраючага: "Прадметам выкладання п[ана] Анацэвіча … з'яўляецца дыпламацыя, а не дыпламатыка. Паміж гэтымі дзвюма навукамі знаходзіцца адчувальная розніца, хоць лацінская назва Diplomatica ўласцівая абедзвюм. Першая з іх з'яўляецца часткай права народаў і разважае пра палітычныя адносіны дзяржаў паміж сабой праз пасольствы; другая складае частку гісторыі і займаецца хартыямі" [167].

З пачатку 20-х гадоў ХІХ ст., нягледзячы на ўсе прафесійна-кадравыя перыпетыі Ігната Анацэвіча, наступае самы плённы перыяд яго навуковай творчасці.

Летам 1821 г. ён, як гаварылася вышэй, збіраў у сталічных архівах і бібліятэках матэрыялы па гісторыі Вялікага княства Літоўскага. У 1822 г. вывучаў архівы Гродзеншчыны. Аб характары гэтай працы дае ўяўленне яго справаздача, надрукаваная ў пецярбургскім часопісе "Северный архив" "Адрывак з падарожных запісак прафесара Віленскага універсітэта Ігната Анацэвіча пад час праезда яго праз адну частку Гродзенскай губерні ў ліпені і жніўні 1822 года" [168].

Першая старонка справаздачы І.Анацэвіча аб навуковым падарожжы па Гродзенскай губерні летам 1822г. надрукаванай у "Северном архиве" Ф.Булгаріна

Рэдакцыя часопіса высока ацаніла гэтую навуковую справаздачу. "Пажадана, - піша выдавец, - каб знаўцы, якія маюць магчымасць наведаць выдатныя мясціны, пераймалі Анацэвічу і імкнуліся адкрываць старажытныя рукапісы і кнігі, якія знаходзяцца ў забыцці і невядомасці. Гэтыя адкрыцці садзейнічаюць поспехам гістарычнай навукі, а таксама каштоўныя для аматараў гісторыі і старажытнасцяў. Мы лічым неабходным дзякаваць шаноўнаму Анацэвічу за інфармацыю пра яго бібліяграфічнае падарожжа" [169].

Ён наведаў Навагрудак, Шчорсы, Дзятлава, Слонім, Лаўрышаў, Дзярэчын, Рось, Ваўкавыск, Мсцібава, Свіслач, Бераставіцу і іншыя мястэчкі роднага краю. Вельмі ўразіла яго багаццем старажытных рукапісаў, важных, на яго думку, для расійскай гісторыі, бібліятэка тагачаснага ўладальніка Шчорсаў Адама Храптовіча [170].

У першай палове 20-х г. І.Анацэвіч займаўся ўпарадкаваннем рукапісаў Альбертрандзі і падрыхтоўкай некаторых з іх да друку.

Віленскі універсітэт у пачатку 20-х г. ХІХ ст. знаходзіўся ў росквіце, меў еўрапейскае прызнанне. У два разы павялічылася колькасць кафедр. Выкладалі знакамітыя вучоныя, якія сваімі грунтоўнымі працамі шырылі славу навучальнай установы. На маральна-палітычным факультэце працавалі тады І.Лялевель, І.Даніловіч, М.Баброўскі, І.Анацэвіч, Ю.Галухоўскі [171], навуковыя дасягненні якіх высока цаніліся ў Заходняй Еўропе і Расіі. Разам з тым універсітэт усё больш адчуваў палітычны прыгнёт з боку царскіх уладаў.

Дробнае, на першы погляд, здарэнне ў Віленскай гімназіі, вучань якой напісаў на дошцы прывітанне ў гонар Канстытуцыі 3 мая 1791 г., стала падставай для рэпрэсій і рэарганізацыі сістэмы асветы так званых заходніх губерняў. Быў адхілены ад пасады куратар А.Чартарыйскі. Яго замяніў М.М.Навасільцаў. Ва універсітэце пачалося следства. На хвалі расправы з філаматамі на чале універсітэта стаў новы рэктар - вядомы хірург Вацлаў Пелікан. "Ратаваць" навучальную ўстанову ад "крамольных" думак вырашылі выдаленнем з яго нядобранадзейных прафесараў.

У хуткім часе пасля свайго прызначэння на рэктарскую пасаду Пелікан прадставіў новаму куратару спіс прафесараў і ад'юнктаў, якія, "братаючыся з моладдзю, наносілі шкоду пашане да ўсяго выкладчыцкага складу". У гэтым спісе былі І.Лялевель, І.Даніловіч, І.Анацэвіч, М.Баброўскі, Ю.Галухоўскі. Сенатар праект Пелікана адобрыў [172].

Змрочныя часы насталі для гуманітарных навук і вучоных-гуманітарыяў. Прыбыўшы для вядзення следства ў Вільню, М.М.Навасільцаў шукаў спружыны тайнай студэнцкай арганізацыі ў выкладчыцкім асяродку і спачатку меркаваў, што вырашальнай была дзейнасць І.Лялевеля і І.Анацэвіча.

Высветліць ролю апошняга ў справе філаматаў не дастае звестак, але яна, несумненна, была вялікая. Ён, у свой час гарачы прыхільнік Тугенбунда, меў са студэнтамі добразычлівыя адносіны, чытаў ім курс айчыннай гісторыі, сустракаўся з імі, хоць бы на вячорках, якія кожны тыдзень ладзіліся ў Лялевеля як адзінага нежанатага прафесара. Неаднойчы, як успамінаў Антон Адынец [173], сутыкаліся ў філасофскіх дыспутах на тых вячорках Адам Міцкевіч і Ігнат Анацэвіч [174].

Зразумела, на ўсіх выкладчыкаў, якім сімпатызавалі філаматы, улады глядзелі як на ненадзейных. Пачалося рассейванне вучоных сіл па свеце. Першымі "з Тарпейскай скалы [175] паляцелі" сябры І.Анацэвіча: І.Лялевель - "за турботны яго нораў, спакушальныя ўчынкі і вальнадумства" [176], М.Баброўскі, І.Даніловіч і Ю. Галухоўскі.

Услед за імі пайшлі прафесар тэалогіі Ян Хадані, прафесар мінералогіі Гарадзецкі, ад'юнкт Казімір Контрым… Падаліся за мяжу, пакінуўшы зняважаны універсітэт, прафесары медыцынскага факультэта Франк [177]
і Баянус [178]. Памёр прафесар грэчаскай і лацінскай літаратуры Эрнэст Гродэк. Універсітэт губляў найбольш вопытных вучоных.

З былых славутасцяў аддзялення маральна-палітычных навук адзіны І.Анацэвіч "выйшаў сухім з вады". Як ён тады ўцалеў - цяжка зразумець. Яго смелыя заявы, вострая крытыка на лекцыях расійскай рэчаіснасці былі добра вядомыя ўсёй Вільні. За адно дзёрзкае выказванне на лекцыі яго ледзь не пазбавілі кафедры [179]. Але потым на нейкі час пакінулі ў спакоі. Існуе версія, што яго выратавала тады пратэкцыя княжны Зубавай, каханкі М.Навасільцава.

І.Анацэвіч застаўся на юрыдычным факультэце адзіным прадстаўніком былой славы. Праўда, курс гісторыі пасля выдалення І.Лялевеля яму так і не вярнулі. Ардынарным прафесарам кафедры ўсеагульнай гісторыі быў абраны доктар юрыспрудэнцыі Павел Кукальнік, таксама вядомы, як гаварылася ва універсітэцкім пратаколе, "па выдатнаму веданню гісторыі" [180]. Даведаўшыся пра яго намінацыю, І.Анацэвіч пажартаваў на гэты конт на лекцыі так: "Пан Кукальнік стаў прафесарам - ха, добрыя часы. Кукальнік вучыўся на пракуроры, а папаў у прафесоры" [181].

"Прагматычная гісторыя, якой разбэшчваюць розум ва універсітэтах" [182], вельмі трывожыла "ўладу трымаючых". У чэрвені 1824 г. новы міністр адукацыі Аляксандр Шышкоў загадаў рэктару Віленскага універсітэта прадставіць яму канспекты прафесарскіх лекцый. Пры гэтым папярэдзіў, што без прадстаўлення такіх канспектаў ніводнаму прафесару не будзе дазволена выкладанне.

Канспекты ў Пецярбург былі дастаўлены, у тым ліку лекцыі прафесараў І.Лялевеля і Галухоўскага і магістраў І.Анацэвіча і Вашкевіча, з якіх два першыя ўжо былі выдалены з універсітэта. Канспекты аддалі на праверку папячыцелю Казанскай навучальнай акругі.

Праверка паказала, што прафесары складаюць канспекты лекцый асцярожна. З рукапісу Іаахіма Лялевеля, напрыклад, было зусім "не бачна таго абуральнага духа, за які ён выдалены". Ды й наогул аказалася, што хоць некаторыя прафесары і выдалены з універсітэта, але дух вальнадумства застаўся, што, "мяняючы канспекты, нельга перамяніць духа ў выкладчыках адным загадам", а ад выхаванай на такіх пачатках моладзі "нельга чакаць нічога іншага, як аднаўлення былых здарэнняў" [183].

Каб трымаць пад кантролем універсітэцкую прафесуру, абавязалі кожнаму, хто выкладаў не па падручніку, а па сваіх рукапісах, скласці поўны курс прачытаных навук. Ён меў быць разгледжаны на Савеце, адобраны Галоўным праўленнем вучылішчаў і надрукаваны за універсітэцкія сродкі. Без такіх канспектаў выкладаць ніводнаму з іх надалей не дазвалялася [184].

Пра пагром, учынены Навасільцавым ва універсітэце, пра І.Лялевеля і іншых выдаленых аднадумцаў І.Анацэвіч пісаў 23 кастрычніка 1824 г. В.Анастасевічу ў Пецярбург: "Зайздросны лёс не даў Літве надалей ганарыцца гэтым знакаміцейшым мужам. У іншыя часы яму б узводзілі алтары. Сёння з'яўляецца аб'ектам пераследу... Назаўсёды запомніцца гэтай установе смутная эпоха, якая належыць гісторыі краю. ...Шукаюць нейкі дух, прывід або мару, істоту нябачную, нежывую, шукаюць яго ва ўчынках, лістах, думках...". Ігнат прасіў пецярбургскага знаёмага, у меру магчымасці, дапамагчы бацькоўскай парадай высланай у сталіцу імперыі віленскай моладзі [185].

Пасля страты лепшых сяброў з блізкіх людзей у Вільні ў гісторыка засталіся Язэп Ярашэвіч і А.Каравіцкі. Наладзіліся адносіны з былым рэктарам С.Малеўскім. У добрых адносінах быў з новым рэктарам Пеліканам, бываў у яго частым госцем. Але затое І.Анацэвіч ненавідзеў яго паплечнікаў: братоў Кукальнікаў, подлага Беркмана, скнару Мюніха, карыслівага Бялькевіча, нікчэмнага універсітэцкага сакратара Мержаеўскага. Апошні ўжо колькі гадоў быў галоўнай спружынай тых універсітэцкіх інтарэсаў, дзе толькі можна было злавіць грошы: выкладчыцкія месцы, універсітэцкія маёнткі, падрады на будоўлю.

І.Анацэвіч меў кампраментуючыя Мержаеўскага яго ўласнаручныя лісты і ведаў пра яго злоўжыванні з падручнікамі на універсітэцкім складзе і кніжкамі, прысланымі з цэнзуры, якія Мержаеўскі, замест таго, каб рассылаць па бібліятэках, прадаў, а грошы паклаў сабе ў кішэню.

Самым небяспечным ворагам І.Анацэвіча быў прафесар медыцыны Мікалай Мяноўскі [186], чалавек здольны, адданы навуцы, знаёмы з еўрапейскім інтэлектуальным рухам, знакаміты аратар, выдатны педагог, які меў шмат прыхільнікаў. Амбітны М.Мяноўскі быў лібералам. Але 1823 год усё перавярнуў. М.Мяноўскі перайшоў на бок рэакцыі і стаў на службу новаму рэжыму [187].

Расправіўшыся з філаматамі, выдаліўшы прагрэсіўную прафесуру, В.Пелікан пры падтрымцы М.Навасільцава ўстанавіў дэспатычную ўладу і пачаў наводзіць ва універсітэце парадкі паводле свайго разумення. Апрануў студэнтаў і выкладчыкаў у мундзіры, увёў сістэму шпіёнства і данасіцельства [188]. Фактычна ўзяў у свае рукі волю ўсяго Савета. За моцнымі плячамі М.Навасільцава ён рабіў, што хацеў. М.Навасільцаў даваў указы, В.Пелікан выдаваў загады. Усё ішло згодна з іх воляй [189]. Прафесарамі пры іх сталі людзі, невядомыя ў навуцы: Павел Кукальнік, Беркман, якія замест павагі выклікалі ў студэнтаў толькі пагарду. Настаў такі час, калі ніхто не думаў пра навуку. Думалі толькі пра тое, як праз уплыў на рэктара дамагчыся прыхільнасці ўсеўладнага куратара [190].

М.Навасільцава, В.Пелікана і іх прыхільнікаў Кукальніка, Беркмана, Мяноўскага Станіслаў Мараўскі назваў "генерацыяй нягоднікаў". Што не ўзяў М.Навасільцаў, узяў В.Пелікан, што засталося пасля В.Пелікана - Платон Кукальнік. М.Навасільцаў пастаянна чэрпаў з казны і пазычаў, як з уласнай кішэні. Але, як пісаў у сваіх мемуарах С.Мараўскі, на паперы ўсё было прыгожа. Калі ж хто пра злоўжыванні загаворыць, хай нават у сваёй хаце, яго адразу ў каталажку, у салдаты, у Сібір, бо ты бунтаўшчык, карбанарый, ліберал, змоўшчык. Не толькі цар Аляксандр І, але нават міністр асветы пра тое не ведаў [191].

Затое Трэцяе аддзяленне асабістай яго імператарскай вялікасці канцылярыі, якое займалася палітычнымі справамі імперыі, было нядрэнна дасведчана ў новым кадравым раскладзе, які склаўся ў Віленскім універсітэце, пачынаючы з 1823/1824 навучальнага года. З Вільні агент паведамляў шэфу жандармаў: "Насуперак статута Віленскага універсітэта і статутам усіх універсітэтаў у свеце хірург Пелікан, малады чалавек, аддадзены М.Навасільцаву, прызначаны пажыццёва рэктарам!" Ведалі ў ІІІ аддзяленні і пра тое, што месца экзекутара ва універсітэце заняў Платон Кукальнік - сваяк жонкі Пелікана і яго крэатура. Ведалі, што пракурор Г.Батвінка [192], які разглядаў справу філаматаў, браў грошы з багатых абвінавачваемых, якіх за гэта вызваляў з вязніцы [193].

Ігнат Анацэвіч, які ганарыўся сваім універсітэтам, рэзка асудзіў яго пагром, страту найбольш вопытных вучоных, зруйнаванне маральна-палітычнага аддзялення. Ён лічыў гэта бедствам усяго краю [194]. Гісторык асудзіў крыўды, знявагу і гвалт, якія зведала студэнцкая моладзь. Ён ненавідзеў парадкі, устаноўленыя пасля майскай падзеі 1823 г., і іх арганізатараў.

Бяда адна не ходзіць. За грамадскім няшчасцем прыйшло асабістае. У 1824 г. памерла жонка Ігната. На яго галаву цяпер зваліліся гаспадарскія клопаты па ўтрыманню дома.

Аплакаўшы лёс сваіх калег і вучняў, парассыланых у розныя канцы імперыі, а таксама смерць жонкі, прафесар з падвойнай энергіяй працягваў выконваць свае абавязкі. Яго лекцыі і надалей карысталіся вялікім поспехам.

Прафесар батанікі Станіслаў Юндзіл [195] так пісаў пра І.Анацэвіча: "Чалавек гэты, трэба прызнаць, меў грунтоўныя веды па навуках, якія выкладаў. Добра азнаёмлены з лацінскай літаратурай, пасрэдна па-французску, але па-нямецку спраўна гаварыў і пісаў. Дзейны, працавіты, шмат чытаў і шмат збіраў у мясцовых і замежных бібліятэках матэрыялаў для тлумачэння айчыннай гісторыі" [196].

У час канікул 1824 г. гісторык займаўся пошукамі ў бібліятэках і архівах Варшавы, куды ездзіў па справах выдання прац Я.Альбертрандзі. З Варшавы ў Вільню ён вяртаўся ў таварыстве І.Лялевеля. Па дарозе наведалі сваякоў Ігната ў Беластоку і Бераставіцы. Пра той візіт Іаахім успамінаў у 1858 г. у Брусэлі. Гэта было апошняе падарожжа І.Лялевеля ў Вільню і апошняя працяглая сустрэча з сябрам [197].

На працягу 1823-1827 г. І.Анцэвіч выправіў, дапоўніў, падрыхтаваў да друку і выдаў дзве працы Я.Альбертрандзі "Панаванне Генрыха Валезія і Стэфана Баторыя, польскіх каралёў" [198] і "Панаванне Казіміра, Яна Альберта і Аляксандра Ягелончыкаў, польскіх каралёў і вялікіх князёў літоўскіх" [199] - усяго чатыры тамы. Выданне забяспечыў заўвагамі, важнымі дакументамі, уласнымі дадаткамі ў выглядзе карт, генеалагічных табліц. Да другой працы ён напісаў прадмову "Кароткі нарыс гісторыі Літвы" [200].

Але неўзабаве пачаліся непрыемнасці. Нядобразычліўцы, якіх хапала, данеслі рэктару, што ён незаконна ўжывае званне прафесара гісторыі. Справа ў тым, што выдавец працы Я.Альбертрандзі "Панаванне Генрыха Валезія і Стэфана Баторыя, польскіх каралёў", якую І.Анацэвіч падрыхтаваў да друку і ўказаў, што гэта зрабіў Жэгота з Малой Бераставіцы, з уласных інтарэсаў на тытульным лісце кнігі дадаў званне "прафесар гісторыі". Прыйшлося І.Анацэвічу з гэтай нагоды даваць тлумачэнні рэктару.

Фаварыт Пелікана экзекутар універсітэцкай канцылярыі Платон Кукальнік прапанаваў І.Анацэвічу аддаць яму кафедру статыстыкі - маўляў, дысцыпліну трэба выкладаць па-руску. Узамен абяцаў "зрабіць" яму іншую кафедру на літаратурным аддзяленні. Адмова стала сігналам для нападаў на гісторыка.

Праўда, рэктар шукаў з ім паразумення, запрашаў да сябе на карты, спрабаваў прымірыць з М.Мяноўскім [201]. Сведчаннем гэтага з'яўляецца замалёўка Станіслава Мараўскага, змешчаная ў яго ўспамінах, на якой І.Анацэвіч паказаны ў акружэнні М.Навасільцава, В.Пелікана і Г.Батвінкі.

Рэктар нават прапанаваў дэкану аддзялення маральных і палітычных навук Сымону Малеўскаму, улічваючы шматгадовыя заслугі магістра філасофіі Ігната Анацэвіча ў навуковай прафесіі, разглядзець пытанне аб яго абранні надзвычайным прафесарам [202]. Калегі станоўча ацанілі 15-гадовыя заслугі І.Анацэвіча як навукоўца і выкладчыка [203].

28 чэрвеня 1827 г. Савет універсітэта тайным галасаваннем 14-цю галасамі з 15-ці абраў І.Анацэвіча экстраардынарным прафесарам. Пры гэтым яго пакінулі пры ранейшых абавязках і жалаванні. У прадстаўленні на імя куратара Віленскай навучальнай акругі Савет звярнуў увагу "на здольнасці і руплівасць на службе магістра філасофіі калежскага асэсара Ігната Анацэвіча", які сваёй выкладчыцкай працай "прынёс шмат карысці вучнёўскай моладзі" [204].

Гэта было прызнанне, якое ён заслужыў. Праўда, пацвярджэння гэтага звання ад міністра ён так і не дачакаўся. Хутчэй за ўсё, дакументы да міністра не дайшлі, а згубіліся дзесьці паміж універсітэцкай канцылярыяй і офісам куратара.

Двума тыднямі раней І.Анацэвіч за выслугу гадоў атрымаў чын калежскага асэсара, да якога быў прадстаўлены яшчэ ў 1819 г.

У тым самым 1827 г. гісторык атрымаў ганаровую прапанову выступіць на ўрачыстасці з нагоды 250-х угодкаў Віленскай акадэміі з дакладам аб стане цывілізаванасці Вялікага княства Літоўскага да і пасля заснавання акадэміі. Святкаванне планавалася на 25 чэрвеня 1828 г. Але наступны год стаў фатальным у лёсе экстраардынарнага прафесара. Святочнае выступленне рабіў Язэп Ярашэвіч [205]. З верасня ўжо ён выкладаў ва універсітэце і статыстыку, і дыпламатыю [206].

У апале: "першы прыклад у Расійскай імперыі"

Паводле ўспамінаў Іпаліта Клімашэўскага, які добра ведаў гісторыка, пры добрым валоданні статыстыкай, якая аперыруе шматлікімі лічбамі, І.Анацэвіч да таго ж быў выдатным хранолагам, меў здольнасць да запамінання лічбаў. Ён заўсёды цікавіўся жыццём універсітэта. Неаднойчы знаходзіў спосаб паглядзець недаступную для іншых кнігу выдаткаў у канцылярыі. Сумы выдаткаў, якія ў ёй бачыў, па вяртанні дахаты запісваў. Потым разважаў над іх праўдападобнасцю, падлічваў. Калі б гэтыя медытацыі універсітэцкага статыста сталі вядомымі, у чорных фарбах паўсталі бы рэктар, універсітэцкі сакратар Мержаеўскі, дэкан М.Мяноўскі і ўся сям'я Кукальнікаў (3 браты працавалі ва універсітэце) [207].

І.Анацэвіч, які заўсёды жыва рэагаваў на любое беззаконне і грэх, усім расказваў пра свае адкрыцці. Зразумела, наколькі шкодным ён быў для Пелікана. Самога рэктара ён, праўда, ашчаджаў, затое не шкадаваў яго атачэння.

Прыватныя размовы І.Анацэвіча пра фінансавыя злоўжыванні і яўныя крадзяжы універсітэцкіх грошай сталі вядомы рэктару. Ён вырашыў пазбавіцца нямілага і небяспечнага цэнзара, а яго паперы з выкрывальнымі падлікамі канфіскаваць. Хутка з'явілася і магчымасць з небяспечным прафесарам расправіцца.

Восенню 1827 г. ва універсітэце з'явілася новая тайная студэнцкая арганізацыя пад назвай "Племя сарматаў", або "Патрыёты Айчыны". Ініцыятарам яе стварэння быў 16-гадовы Канстанцін Заха. Арганізатарамі былі студэнты Адам Траскоўскі і Іосіф Гранткоўскі. Выдалі палымяную пракламацыю, распрацавалі статут [208]. І.Гранткоўскаму як старэйшаму з усіх - ён быў жанатым - даручылі кіраўніцтва арганізацыяй [209].

Неасцярожныя маладыя канспіратары прынялі ў сваю арганізацыю студэнта Юльяна Фісьяна, які аказаўся правакатарам. Ён праінфармаваў універсітэцкія ўлады пра арганізацыю новага тайнага таварыства. Па загаду Пелікана пачалося падслухоўванне, сачэнне. Так што далей выдання пракламацыі і распрацоўкі статута дзейнасць таварыства не зварухнулася.

Зразумеўшы, што арганізацыя выкрытая, К.Заха ў адчаі задумаў ні многа, ні мала - забіць рэктара і, абрабаваўшы прафесара Мюніха, які лічыўся багатым, уцячы ў Паўднёвую Амерыку. Дзеля выканання сваёй ідэі ён прасіў студэнта Фелікса Лісоўскага адшукаць для яго пісталет.

Спецыяльна створаная камісія на чале з Байковым вяла сакрэтнае следства. Пачаліся вобыскі, арышты. Пазней на допытах "сарматы" паказалі, што да ідэі аднавіць саюз філаматаў іх падштурхнулі лекцыі І.Анацэвіча, напоўненыя гарачай любоўю да айчыны [210]. Зразумела, на яго пала падазрэнне ў падбухторванні студэнтаў да стварэння тайнага таварыства. На самай справе, ніякага ўдзелу, нават апасродкаванага, у заснаванні арганізацыі ён не прымаў. Але сярод папер арыштаванага К.Захі дзіўным чынам знайшлі ліст да прафесара (без указання прозвішча) з просьбай узначаліць арганізацыю. Гэты ліст "сарматы" нібыта намерваліся ўручыць І.Анацэвічу. Не выключана, што, як дапускаў І.Анацэвіч, К.Заху прымусілі застрашваннем і абяцаннямі напісаць гэты ліст пост фактум.

Сямнаццатага лютага прафесара арыштавалі ва ўласнай хаце, канфіскавалі ўсе паперы. Па распараджэнню Мікалая Мяноўскага, які выконваў тады абавязкі рэктара універсітэта, даследаваннем папер І.Анацэвіча заняліся сакратар універсітэцкага праўлення Мержаеўскі і экзекутар Платон Кукальнік. Сярод канфіскаваных папер былі гістарычныя працы даследчыка, "абуральныя вершы і іншыя паперы заганнага зместу", перапіска, у тым ліку з канцлерам М.П.Румянцавым, і інш.

Следства не знайшло доказаў сувязі прафесара са студэнцкім таварыствам. Ніякіх улік не аказалася і ў канфіскаваных у яго паперах. Падазрэння, якое заслугоўвала бы ўвагі камісіі, ён не выклікаў, хоць, канешне, сумненні наконт "добранадзейнасці" прафесара засталіся. Праз некалькі дзён яго вызвалілі, паперы вярнулі, але не ўсе. Зніклі лісты Мержаеўскага, якія выкрывалі яго як раскрадальніка казённых грошай, а таксама некаторыя матэрыялы да гісторыі ВКЛ, якія даследчык назапашваў усё жыццё: каштоўныя крыніцы і выпіскі з іх, рукапісы і накіды навуковых прац.

Зняважаны хатнім арыштам і вобыскам, да глыбіні душы абураны прафесар 3 сакавіка напісаў прыватны ліст да дэкана медыцынскага факультэта і выконваючага абавязкі рэктара Мікалая Мяноўскага, у якім абвінавачваў яго з Мержаеўскім у арганізацыі гэтага фарса, а таксама адкрыта абвінаваціў іх у злоўжываннях.

"Арганізавалі вы варты пасмешышча фарс, якога наступстваў ніхто і прадбачыць не мог. Паверце, міласцівы гасудар, - пагражаў гісторык, - што я болей ведаю і магу, чым вы спадзяецеся ... З усёй выдуманай хітрасцю недалёка з Мержаеўскім пойдзеце ... Пападзецеся самі ў яму, якую для іншых падрыхтавалі... Нямала часу падрыхтоўваўся я да гэтай барацьбы, для якой маю дастаткова зброі..." [211]. З ліста вынікала, што І.Анацэвіч добра ва ўсім паінфармаваны, што ён здолее дамагчыся сатысфакцыі сваёй крыўды і ніякія меры не прымусяць яго маўчаць.

Хоць гэты ліст насіў прыватны характар, М.Мяноўскі паказаў яго рэктару. Раіліся, што рабіць - І.Анацэвіч шмат ведае. Калі пра махінацыі ва універсітэце даведаецца вялікі князь Канстанцін Паўлавіч [212], ім не здабраваць. Тады і вырашылі зрабіць стаўку на паклёп. Тут і з'явіліся паказанні К.Захі, якога падкупілі абяцаннем вызваліць з турмы бацьку, а таксама абнадзеілі асабістым прабачэннем, калі ўкажа на І.Анацэвіча

Следчая камісія пакарала ўсіх, хто меў дачыненне да тайнага таварыства. К.Заха, А.Траскоўскі і Ф.Лісоўскі імператарскім загадам былі прыгавораны да цялеснага пакарання, ад 25 да 50 розаг, і высылкі на салдацкую службу на Каўказ. І.Гранткоўскага, з улікам яго чыстасардэчнага раскаяння, слабага здароўя і няздольнасці да ваеннай службы, пакаралі пакутай у манастыры, выключэннем з універсітэта і высылкай на радзіму [213]. Студэнцкае таварыства было разгромлена, але яго справа перарасла ў справу прафесара І.Анацэвіча.

У дзень адпраўкі асуджаных на Каўказ, 29 сакавіка, усім жадаючым было дазволена іх наведаць, каб развітацца. Атрымаў дазвол на спатканне і прафесар І.Анацэвіч. Ён стаў дакараць асуджаных студэнтаў за іх нягодны ўчынак. Яны ўказалі на К.Заху. Той прызнаўся, што абылгаў І.Анацэвіча па нагавору М.Мяноўскага, Мержаеўскага і рэктара, якія застрашылі яго вялікім пакараннем, а потым абяцалі зменшыць яму пакаранне і хадайнічаць за яго бацьку. Гэтае ж прызнанне К.Заха напісаў і на невялікім шматку паперы, які аддаў прафесару.

Палкоўнік жандармерыі Руткоўскі, да якога гісторык накіраваўся з гэтай запіскай, скардзячыся на ганенні ад універсітэцкага начальства, яе прыняць адмовіўся. К.Заха, калі яго выводзілі, у прысутнасці іншых студэнтаў і публікі, якая развітвалася з асуджанымі, сказаў падпалкоўніку тое самае, у чым трохі раней прызнаўся І.Анацэвічу. Пра гэтую заяву К.Захі і запіску жандарскі падпалкоўнік адразу паведаміў рэктару Віленскага універсітэта.

Рэктар пачаў дзейнічаць рашуча і энергічна. На гісторыка пасыпаліся ўдары, адзін мацнейшы за другі. Рэктар тэрмінова склікаў Савет і на яго пасяджэнні выступіў у ролі абвінаваўцы і суддзі. Ён абвінаваціў І.Анацэвіча ў дзёрзкасці супраць універсітэцкага начальства і паклёпе на яго, у абразе "бездакорна служачага сакратара" Мержаеўскага, а таксама ў "падаванні студэнцтву шкоднага прыкладу непавінавення". Сведчанне К.Захі ён абвясціў ілжывым. Сваю абвінавачвальную прамову рэктар завяршыў пытаннем: ці можа прафесар, які так непрыстойна паступае, падрывае спакой ва універсітэце і падае дрэнны прыклад моладзі, у ім заставацца? Пры гэтым папярэдзіў: той, хто за абвінавачанага заступіцца, будзе прызнаны яго саўдзельнікам.

Пачалося абмеркаванне. Прафесар К.Парцянка [214] адмовіўся выступаць першым, ён хацеў спачатку паслухаць меркаванні іншых. Прафесар Рэшка заўважыў, што гэтая справа хутчэй у кампетэнцыі ураду, чым універсітэцкага Савета. Прафесар Міхаіл Баброўскі прапанаваў стварыць камітэт, які б разглядзеў справу і выслухаў абвінавачваемага. Але з гэтымі прапановамі рэктар не згадзіўся. Усім, хто выказваў нязгоду з яго прапановай або рабіў якія агаворкі, ён выказваў сваё незадавальненне [215].

Савет не асмеліўся пярэчыць прапанове рэктара, які заўсёды навязваў сваю волю, і знайшоў у гісторыка "заганны лад думак", а ў яго ўчынках (удзел у тайным таварыстве, дакорлівы, з парушэннем субардынацыі, ліст да М.Мяноўскага) - "непрыстойныя званню публічнага настаўніка паводзіны, якія ў далейшым маглі аказаць шкодны ўплыў на розум студэнцкай моладзі і стаць прычынай … парушэння заведзенага парадку". Савет вымушаны быў задаволіць жаданне рэктара і аднагалосна прыняў наступнае рашэнне: "За непрыстойныя ўчынкі, якія парушаюць цішыню і даюць дрэнны прыклад моладзі," Анацэвіча адхіліць ад пасады прафесара з захаваннем палавіннага жалавання, выслаць з Вільні [216]. Пытанне аб тым, каб выслухаць самога абвінавачваемага, не стаяла.

Пратакол таго фатальнага пасяджэння 2 красавіка 1828 г. захоўваецца ў Літоўскім дзяржаўным гістарычным архіве ў Вільнюсе. Звычайны запіс у кнізе пасяджэнняў універсітэцкага Савета. Незвычайны выракам: "Такога чалавека нельга цярпець ва універсітэцкім саслоўі. Каб яго ўчынак як прыклад не зрабіў спакусы ў вучнёўскай моладзі і не расстройваў парадку, з такімі цяжкасцямі і намаганнямі заведзенага…". Да атрымання санкцыі куратара і правіцеля заходніх губерняў вялікага князя Канстанціна лічыць, што І.Анацэвіч знаходзіцца пад судом [217].

Азнаёміць І.Анацэвіча з рашэннем Савета даручылі дэкану Малеўскаму. Зразумела, гэта была незаконная пастанова універсітэцкага Савета, які ўзурпіраваў судовую функцыю. Незаконнасць гэтага рашэння пазней даказаў І.Анацэвіч, з чым у 1834 г. пагадзіўся і Сенат. Прафесар быў асуджаны без апраўданняў і тлумачэнняў з яго боку, на падставе аднабаковага асвятлення справы рэктарам. "Ніякі закон, ніякія ўказы не далі універсітэцкаму Савету права мяне, не апытанага і не выслуханага, судзіць, бо універсітэт вучыць, а не судзіць, і на тое ёсць уласна суды; вызваліць ад абавязка, аддаць пад суд мае права, але не судзіць, і гэта першы прыклад у Расійскай імперыі," - пісаў І.Анацэвіч 28 кастрычніка 1828 г. віленскаму генерал-губернатару [218].

Вызвалены ад пасады прафесар накіраваў скаргі на гэтае несправядлівае рашэнне вялікаму князю Канстанціну і куратару М.Навасільцаву, у якога прасіў дазволу прадставіць свае апраўданні. Куратар такога дазволу не даў і 11 красавіка зацвердзіў пастанову універсітэцкага Савета [219]. Сенатар, відаць, усё-такі разумеў нелегітымнасць такога суда над І.Анацэвічам. Таму ён даручыў В.Пелікану ўзяць у яго тлумачэнні наконт закідаў па адрасу М.Мяноўскага і Мержаеўскага.

Сямнаццатага красавіка адбылося надзвычайнае пасяджэнне універсітэцкага Савета, на які запрасілі і "свавольнага" прафесара. Ён адказаў на ім на шэраг пытанняў, звязаных са зместам яго ліста да М.Мяноўскага і яго абвінавачваннямі ў адрас універсітэцкага начальства. Адказы яму было прапанавана даць у пісьмовым выглядзе. Пазней, у 1833-1835 г., з іх зместам знаёміліся члены пецярбургскага Сената. Для іх гэтыя адказы, разам з іншымі дакументамі судовай справы І.Анацэвіча, былі надрукаваныя. У такім выглядзе яны і сёння захоўваюцца ў Расійскім дзяржаўным гістарычным архіве ў Санкт-Пецярбургу [220].

Пасяджэннем 17 красавіка надавалася бачнасць легітымнасці зробленага напярэдадні выраку. Яно з'яўлялася простай фармальнасцю, бо лёс гісторыка быў канчаткова вырашаны.

Вялікі князь Канстанцін, які глядзеў на віленскія падзеі вачыма куратара, зразумела, не палічыў довады прафесара пераканаўчымі. Ён ухваліў распараджэнне Навасільцава аб адхіленні гісторыка ад пасады і 7 мая прадпісаў віленскаму ваеннаму губернатару "былога прафесара І.Анацэвіча … як шкоднага для вучнёўскай моладзі" тэрмінова выдаліць з Вільні на радзіму. Варожая пазіцыя сенатара і вялікага князя вызначылі драматычны паварот у лёсе Жэготы з Малой Бераставіцы.

Чатырнаццатага мая паліцыя ўварвалася да яго ў хату і не даўшы часу ўпакаваць самыя патрэбныя рэчы, а тым больш уладкаваць незавершаныя справы, схапіла і пад канвоем вывезла з Вільні. 16 мая яго даставілі ў Гродна. Гродзенскі губернатар рапартаваў тады ў Вільню аб прыняцці выгнанніка ў сваё ведамства: "Магістр філасофіі Віленскага універсітэта Анацэвіч для ўсялення на радзіме дастаўлены" [221].

Сямнаццатага мая ссыльнага прывезлі ў Малую Бераставіцу - цэнтр уніяцкага прыхода, у якім настаяцелем быў родны брат Ігната Міхаіл, і здалі "пад строгі паліцэйскі нагляд крынскага ключвойта". Адлучацца з месца пасялення было забаронена. Услед прыслалі з універсітэта жалаванне - 42 рублі 31 капейку срэбрам [222].

Вызвалены ад абавязкаў, пазбаўлены сродкаў да існавання, вырваны з інтэлектуальнага асяроддзя, адарваны ад любіўшых яго студэнтаў, высланы ў Малую Бераставіцу, Ігнат Анацэвіч, услед за сваімі калегамі І.Лялевелем і Галухоўскім, папоўніў спіс прафесараў, прызнаных "шкоднымі" для Віленскага універсітэта.

Сям'я малабераставіцкага святара Міхаіла - 11 чалавек - месцілася ў невялікай двухпакаёвай хаце. Таму Ігнат жыў у непрыстасаваным неасветленым свіране. Вымушаны адпачынак ад выкладчыцкай працы прысвяціў далейшаму пісанню дзённіка і ўпарадкаванню папер па беларуска-літоўскай гісторыі. Карэспандэнцыя яго праглядалася. Выязджаць было забаронена. Зменшаная ўдвая зарплата прыходзіла нерэгулярна. Таму ён вымушаны быў карыстацца дапамогай беднага брата.

Гвалт, які спазнаў апальны прафесар, яго не зламаў, а, наадварот, надаў энергіі на далейшую барацьбу. Ён быў перакананы, што справядлівасць - раней ці пазней - возьме верх. "Мая душа, - пісаў Ігнат 10 ліпеня 1828 г. з Малой Бераставіцы І.Лялевелю, - моцна загартавалася. … Ніводнага са сваіх апошніх крокаў не шкадую. … Пакуль душа ў целе, буду помсціць за беззаконне" [223].

З Малой Бераставіцы (па іншых звестках - з Вільні) Ігнат Анацэвіч напісаў ліст да камандуючага корпусам жандараў Расійскай імперыі ўсеўладнага графа Бенкендорфа [224]. Ён спадзяваўся, што яго справа дойдзе да цара, мінуючы вялікага князя Канстанціна. Ён мог гэта рабіць тым смялей, што ўжо раней падпалкоўнік Руткоўскі, да якога прафесар звяртаўся ў канцы сакавіка за заступніцтвам, паслаў Бенкендорфу падрабязны аб'ектыўны рапарт аб гэтай справе з усімі яе недарэчнасцямі. У лісце І.Анацэвіч выклаў абставіны свайго бязвіннага звальнення, інтрыгу супраць яго М.Мяноўскага і Пелікана, скардзіўся на невяртанне канфіскаваных папер, якія даказвалі растрату універсітэцкім начальствам казённых грошай.

Скарга пацярпеўшага пры пасрэдніцтве графа Талстога, галоўнакамандуючага ў Пецярбургу, дайшла да імператара. Мікалай І загадаў накіраваць яе вялікаму князю Канстанціну [225].

У канцы чэрвеня гісторык стаў хадайнічаць аб дазволе адлучыцца ў Вільню для разліку з крэдыторамі і ўладкавання пакінутага там сямейства. Замест дазволу яму нанеслі новы ўдар.

Закрануты за жывое лістом І.Анацэвіча да Бенкендорфа, які ўтрымліваў сур'ёзнае абвінавачванне гаспадаркі Навасільцава і яго стаўленнікаў у Віленскім універсітэце, вялікі князь 23 чэрвеня аддаў загад: за абразлівы для універсітэта "паклёп" аддаць былога прафесара крымінальнаму суду "для ўтаймавання яго на будучыню". Рашыць гэту справу ён запатрабаваў у Гродзенскім гродскім судзе без чаргі, потым рэвізаваць яе ў Гродзенскім галоўным судзе, а прысуд падаць яму на зацвярджэнне. Ён загадаў таксама паліцыі забараніць І.Анацэвічу надалей выступаць з падобнымі "неабгрунтаванымі" абвінавачваннямі пад пагрозай "паступлення з ім па ўсёй строгасці законаў". Падпіску-абавязацельства па патрабуемай ад яго форме І.Анацэвіч даць адмовіўся [226].

Пакуль Гродзенскі гродскі суд разглядаў справу І.Анацэвіча, выкрыліся новыя акалічнасці адносна разгромленага тайнага студэнцкага таварыства, якія зноў-такі былі выкарыстаны супраць гісторыка і вельмі ўскладнілі яго справу.

Шляхціц Якаў Лісоўскі, эканом з-пад Вільні, падаў 3 красавіка вялікаму князю скаргу на жорсткае абыходжанне універсітэцкага начальства і несправядлівы прысуд яго сыну Феліксу. У лісце Я.Лісоўскага ўтрымліваліся такія звесткі пра стасункі ва універсітэце, якіх ён не мог ведаць. У прыватнасці, у скарзе ўказвалася, што адначасова з яго сынам праследаваліся два прафесары універсітэта, у тым ліку І.Анацэвіч.

За "скаргу з няправільнымі на Віленскае універсітэцкае начальства даносамі і паклёпамі" Якаў Лісоўскі быў арыштаваны. Пачалося следства. Пад жандарскім канвоем яго вазілі ў Варшаву, дзе з ім "размаўляў" сам правіцель заходніх губерняў, потым - у Слонім, дзе дапытвалі ў прысутнасці М.Навасільцава. На допытах Я.Лісоўскі прызнаў тое, чаго ад яго жадалі: у складанні скаргі ўдзельнічаў прафесар І.Анацэвіч, яе рэдагаваў. Пры вобыску ў хаце Я.Лісоўскага знайшлі і чарнавік скаргі, нібыта напісаны рукой І.Анацэвіча. Параўнанне почыркаў гэта не пацвердзіла. Аднак на гісторыка "павесілі" яшчэ адну судовую справу як на саўдзельніка "паклёпніцкай" скаргі на начальства Віленскага універсітэта. Па гэтай самай справе былі таксама арыштаваны і аддадзены пад суд сакратар гродзенскай уніяцкай кансісторыі Карл Забароўскі, шляхціц Карл Жамойцель, студэнт Пётр Цеханавецкі [227].

Так Ігнат Анацэвіч аказаўся на лаве падсудных. Гродзенскі гродскі суд, які разглядаў справу, атрымаў ад вялікага князя ўказанне, што не павінен абвінавачваемага ані дапытваць, ані слухаць, а толькі вынесці прысуд адпаведна абвінавачванню. Нягледзячы на гэта, суд зрабіў смелы і сумленны крок. 3 красавіка 1829 г. ён прызнаў І.Анацэвіча невінаватым і вызваліў ад адказнасці. У маі гэтую пастанову перадалі на рэвізію ў Гродзенскі галоўны суд (з 30 кастрычніка 1831 г. - Гродзенская крымінальная палата).

Ствараецца ўражанне, што ўладныя рычагі сенатара М.Навасільцава на радзіме І.Анацэвіча дзейнічалі слабей. Вялікі князь абвінаваціў гродзенскія судовыя ўстановы ў "яўна аказваемым заступніцтве членамі ўсіх прысутных месцаў падсуднаму І.Анацэвічу і іх прадузятай нядобразычлівасці да універсітэцкага начальства" [228]. Канстанцін Паўлавіч быў незадаволены тым абаротам, які набірала справа І.Анацэвіча. Яго абурала незалежнасць гродзенскага суда, "дзёрзкасць" падсуднага, які асмеліўся падаць скаргу самому імператару. Відаць, Мікалай І і даручыў правіцелю заходніх губерняў асабіста пагаварыць з І.Анацэвічам і выслухаць яго скаргі і апраўданні.

Падсуднага даставілі ў Беласток у княжацкі палац. У чаканні аўдыенцыі гісторык, абураны несправядлівасцю і гвалтам, якія ён зведаў, 11 снежня 1829 г. спешна падрыхтаваў на французскай мове запіску аб стане Віленскай навучальнай акругі пад куратарствам М.Навасільцава. Гэтая запіска праз генерала Розена дайшла да вялікага князя [229].

Запіска, як нам здаецца, сведчыць, што канфлікт паміж прафесарам І.Анацэвічам і кіраўніцтвам Віленскага універсітэта насіў найперш грамадскі, а не асабісты характар. Гісторык фармулюе важнейшыя, на яго погляд, абавязкі куратара: 1) выхаванне адданых імператару спецыялістаў; 2) выхаванне людзей маральных, паколькі мараль з'яўляецца падмуркам агульнага шчасця; 3) выхаванне моладзі, здольнай эфектыўна выконваць адміністрацыйную працу; 4) урэшце, куратар асабіста павінен быць прыкладам добрых манераў, слушнасці і справядлівасці.

Затым на канкрэтных прыкладах прафесар паказвае, што дзейнасць сенатара М.Навасільцава і рэктара універсітэта В.Пелікана не адпавядае ніводнаму з гэтых пунктаў, а іх рэформа выхавання студэнцкай моладзі не з'яўляецца прадуктыўнай, не адпавядае таму, чаго чакае ад іх расійскі імператар, і не садзейнічае прэстыжу Віленскага універсітэта. "Быў час, - піша ён, - калі Віленскі універсітэт быў пачэсна вядомы ў Еўропе, квітнеў пад рэктаратам Страйноўскага і якісь час пасля яго. Знакамітыя вучоныя выкладалі ў ім і сваімі грунтоўнымі працамі пашыралі яго славу".

Зусім іншая атмасфера пануе ва універсітэце ў гэты час. Пачынаючы з 1824 г., прэстыж навучальнай установы пахіснуўся. "Адны паўміралі ад згрызоты, другія стараліся пад рознымі зачэпкамі выйсці на пенсію, а чатыры найлепшыя прафесары [230] выгнаны і высланы як злачынцы, не будучы ані апытанымі, ані выслуханымі. … Гэта непапраўныя страты, гэта няшчасце краю..." [231].

Віну за цяперашняе становішча ва універсітэце І.Анацэвіч ускладае на папячыцеля Віленскай акругі М.Навасільцава і рэктара В.Пелікана. Час куратарства М.Навасільцава ён лічыць вартым аплаквання, бо праведзеная ім рэформа выхавання звялася да пераследу моладзі, устанаўлення сістэмы данасіцельства ва універсітэце, а фінансавымі злоўжываннямі ён даў дрэнны маральны прыклад моладзі. Сваімі ўчынкамі гэтыя "рэфарматары выхавання" ганьбяць славу некалі знакамітага навукай універсітэта, які цяпер апынуўся ў руках "хцівай да грошай, чыноў і ордэнаў групоўкі, якая топча мараль і права" [232].

Працуючы на пасадзе куратара Віленскай навучальнай акругі, адзначаў І.Анацэвіч, М.Навасільцаў не выканаў ускладзеных на яго святых абавязкаў. Ён "абылгаў Літву, прадстаўляючы яе як край нядобразычліўцаў і змоўшчыкаў", і тым аказаў згубны ўплыў на справы заходніх губерняў. Ён рабіў усё так, каб пасварыць народ з манархам, "зняважыў гонар кароны ў вачах усёй Еўропы". Пераследуючы вучнёўскую моладзь, ён распаліў у цэлым пакаленні няўмольную непрыхільнасць да ўраду. Ён пасеяў трывогу ў шасці губернях і хацеў ператварыць Літву ў другую Ірландыю [233].

Адзінаццатага студзеня 1830 г. у Варшаве гісторык прадстаў перад вялікім князем. Канстанцін Паўлавіч бегаў па пакоі, крычаў, пагражаў яму Сібір'ю, цяжкімі работамі, ваенным судом. І.Анацэвіч быў вымушаны ад сваёй запіскі адрачыся [234]. Яна засталася ў князя, а ў 1830 г. была знойдзена паўстанцамі і абнародавана Лялевелем у брашуры "Навасільцаў у Вільні ў 1823/24 навучальным годзе" (Варшава, 1831).

Між тым справай апальнага прафесара займалася Гродзенская крымінальная палата. У сваім рашэнні ад 15 чэрвеня 1831 г., прынятым у самы разгар паўстання, калі ўжо не было ў жывых князя Канстанціна, палата звярнула ўвагу на наступныя акалічнасці. За прафесарам няма ніякай віны адносна ўдзелу ў тайным таварыстве "Патрыёты Айчыны", і ён па справе студэнцкай арганізацыі "цалкам апраўданы". Мержаеўскі, які па даручэнню М.Мяноўскага забраў у І.Анацэвіча паперы, у тым ліку важныя лісты і розныя творы даследчыка, утаіў уласныя лісты, што выкрывалі яго, Мержаеўскага, злоўжыванні. Нельга ставіць у віну падсуднаму яго ліст да М.Мяноўскага, бо гэта быў не афіцыйны, але прыватны ліст, ды й сам М.Мяноўскі спагнання ў сувязі з гэтым лістом не прасіў. Універсітэцкі Савет 2 красавіка 1828 г. не абвясціў віну І.Анацэвіча і не запатрабаваў ад яго ніякага тлумачэння, але самавольна, насуперак заканадаўству, адхіліў яго ад пасады і дамогся на гэта згоды папячыцеля М.Навасільцава. Без суда І.Анацэвіч быў выгнаны з месца жыхарства. Немагчыма яго абвінавачваць і ў напісанні Я.Лісоўскім паклёпніцкай скаргі на Віленскі універсітэт. З улікам усяго гэтага, Гродзенская крымінальная палата пастанавіла: калежскага асэсара Ігната Анацэвіча "ад суда і ўсялякага ... спагнання ўчыніць свабодным, тым больш, што некаторыя з яго даносаў ... знойдзены справядлівымі" [235].

Наступнай інстанцыяй у гэтай справе, паводле тагачаснай субардынацыі, быў віленскі ваенны губернатар князь Далгарукаў. У маі 1832 г. ён адобрыў рашэнне Гродзенскай крымінальнай палаты [236] і перадаў справу для канчатковага разгляду ў Сенат.

Пецярбург: "у безупыннай барацьбе са зменлівым лёсам..."

У вышэйшы орган дзяржаўнай улады імперыі звярнуўся і І.Анацэвіч: хадайнічаў адмяніць рашэнне Савета Віленскага універсітэта аб адхіленні яго ад пасады, задаволіць жалаваннем з часу звальнення і прызначыць пенсію. Адначасова ён прыкладае намаганні, каб вырвацца з Гродна і трапіць у Пецярбург.

Шлях у сталіцу імперыі ляжаў праз Вільню. Ігнат Анацэвіч небеспадстаўна лічыў, што ў Вільні ён зможа хутчэй атрымаць дазвол на выезд у Пецярбург, дзе павінна была разглядацца яго справа. Спадзяваўся атрымаць у Вільні пратэрмінаваную зарплату і пенсію за выслугу гадоў, якую прызначалі ўсім супрацоўнікам ліквідуемага універсітэта.

Прасіць дазволу пакінуць Гродна трэба было ва ўсемагутнага шэфа жандараў Бенкендорфа. Аб справе І.Анацэвіча той ведаў з рапартаў палкоўніка Руткоўскага, шэфа жандармерыі ў Вільні. Паколькі гэта былі рапарты аб'ектыўныя, І.Анацэвіч недарэмна спадзяваўся на тое, што менавіта Бенкендорф можа надаць яго справе пажаданы паварот.

Выехаць з Гродна ў Вільню ўдалося летам 1832 г. У ліпені выгнаннік ужо жыў у Вільні. Яго ўзяў да сябе на кватэру прафесар А.Каравіцкі. І.Анацэвіч якраз трапіў на ліквідацыю універсітэта. У лісце да В.Анастасевіча ад 19 ліпеня ён апісвае няпростую атмасферу закрыцця Віленскага універсітэта. Установу, з якой былі звязаны і яго прафесійны ўзлёт, і падзенне, ён прыпадобіў да разбітага карабля, які тануў у моры, а пасажыры ў жаданні ўратавацца, дабрацца да берага спіхвалі адзін другога з дошчачкі [237].

Надзею на атрыманне дазволу на выезд у сталіцу прафесар звязаў з Васілём Анастасевічам. З Вільні І.Анацэвіч "бамбардзіраваў" свайго знаёмага лістамі, бо выходзіў з цярпення, ведаючы, што з мая яго справа знаходзіцца ў І дэпартаменце Сената. Хваляваўся, што без асабістага назірання за яе разглядам яго моцныя і ўплывовыя праціўнікі могуць надаць ёй непажаданы паварот.

Калі быў атрыманы дазвол, дакладна невядома. Аднак праўдападобна, што ўжо ў 1834 г. Ігнат Анацэвіч быў у Пецярбургу. Незаможная малабераставіцкая радня прадала тады каня і вала, каб забяспечыць яго грашыма на паездку ў сталіцу для завяршэння такой балеснай для іх усіх справы [238].

Справай прафесара ўсур'ёз заняліся ў Пецярбургу ў канцы 1833 г. Яна прайшла праз Міністэрства народнай асветы, Міністэрства юстыцыі, Сенат, Дзяржаўны савет, праз імператара.

Перш чым прыступіць да разгляду справы, Сенат вырашыў высветліць меркаванне міністра асветы.

Калі справа І.Анацэвіча дайшла да міністра асветы сенатара Сяргея Уварава, той убачыў у ёй шэраг недарэчнасцяў, несупадзенняў у датах і фактах. Міністр звярнуў увагу на тое, што універсітэт у свой час не правёў расследавання тых непарадкаў, пра якія біў у званы І.Анацэвіч. Але мінуў час, закрыты універсітэт, і пераканацца ў слушнасці выстаўленых прафесарам абвінавачванняў цяпер цяжка. Сведкі адны памерлі, другія пасля ліквідацыі Віленскага універсітэта перасталі падпарадкоўвацца Міністэрству асветы. Ніякіх папер, якія бы датычылі справы І.Анацэвіча, ва універсітэцкім архіве не знайшлі. Архіварыус далажыў, што іх там і не было. Толькі ў журнале пасяджэнняў Савета засталіся кароткія запісы ад 2 і 17 красавіка 1828 г.: пра адхіленне ад пасады і высылку з Вільні, а таксама пра выслухоўванне адказаў І.Анацэвіча на зададзеныя яму пытанні. Таму ад правядзення дадатковага даследавання па гэтай справе міністр адмовіўся [239].

Паколькі ў свой час Гродзенскі гродскі суд, крымінальная палата і віленскі ваенны губернатар "не знайшлі найменшай падставы для абвінавачвання ў чымсьці І.Анацэвіча", міністр народнай асветы прапанаваў наступнае: 1) вызваліўшы І.Анацэвіча ад суда, залічыць яму ўвесь тэрмін ад часу адхілення ад пасады да дня заканчэння справы ў сапраўдную службу і выплаціць яму за гэты час жалаванне - па 800 рублёў акладу ў месяц, якія ён атрымліваў, будучы на службе; 2) прызначыць І.Анацэвічу суразмерную яго педагагічнаму стажу пенсію, нароўні з іншымі прафесарамі і выкладчыкамі былога Віленскага універсітэта [240].

Дзесятага студзеня 1834 г. С.Увараў прадставіў сваё заключэнне для далейшага разгляду Сената [241]. Дзеля азнаямлення сенатараў патрэбныя дакументы з яго справы былі надрукаваныя ў выглядзе 100-старонкавай кнігі з назвай "Выпіска з законаў па справе аб калежскім асэсары Анацэвічы" [242].

Але меркаванне міністра асветы выклікала рознагалоссі ў сенатараў. Сенатары Мардзвінаў, Дэбу, Бязродны лічылі неабходным вызваліць былога прафесара ад суда і ўсялякай адказнасці.

Іншай думкі прытрымліваўся Д.Качубей. І.Анацэвіча, сцвярджаў ён, варта было бы пакараць за лжывыя даносы і абразу начальства. Але з улікам яго знаходжання пад судом з 1828 г., з павагі да яго немаладых гадоў і былой службы, сенатар прапаноўваў паставіць яму гэты доўгачасовы стан падсуднага ў пакаранне. Я.Качубей лічыў, што І.Анацэвіча, "па нядобранамернасці яго пры выхаванні юнацтва ні да якой пасады ў навучальныя ўстановы не прызначаць" і ў пенсіёне яму адмовіць [243].

У сувязі з разыходжаннем у поглядах сенатараў, згодна з прадпісаннем Міністэрства юстыцыі, справу І.Анацэвіча перадалі на разгляд агульнага сходу (усіх дэпартаментаў) Сената. Яе слуханне адбылося 21 верасня 1834 г.

Дзевяць сенатараў палічылі, што "няма дастатковых прычын для абвінавачвання Анацэвіча". Яны прапаноўвалі не падвяргаць І.Анацэвіча абвінавачванню і ад суда вызваліць. Шэсць сенатараў прызналі І.Анацэвіча вінаватым, але "адзіна ў ілжывых даносах", і прапаноўвалі ў жалаванні і пенсіі яму адмовіць [244].

Далей справай заняўся міністр юстыцыі Д.Дашкаў. 2 студзеня 1835 г. ён прапанаваў Сенату кампрамісны варыянт: І.Анацэвіча ад суда і следства вызваліць і залічыць яго доўгачасовае прыбыванне пад судом як пакаранне за даносы. 7 сенатараў зноў-такі згадзіліся з такой пастаноўкай пытання, 11 - засталіся пры ранейшых думках: не вінаваты [245].

Здавалася, ніколі не будзе канца справы шматпакутнага прафесара. Плюралізм думак сенатараў стаў прычынай яе перадачы далей па інстанцыях, на гэты раз - у Дзяржаўны савет.

Грамадзянскі дэпартамент Дзяржаўнага савета сваім рашэннем ад 24 красавіка 1835 г. палічыў, што ў справе патрабуецца абмеркаванне трох пунктаў: 1) адхіленне І.Анацэвіча ад пасады; 2) даносы, за якія ён адданы суду; 3) дамаганні аб выдачы яму жалавання, прызначэнне пенсіі, вяртанне канфіскаваных пры вобыску 1828 г. папер і сатысфакцыі за страты.

Меркаванне Грамадзянскага дэпартамента было наступным:

"1) Анацэвіча, адданага пад суд па ўказу блажэннай памяці гасудара цэсарэвіча за паклёпы, па згаданай вышэй немагчымасці раскрыць цяпер ступень справядлівасці або несправядлівасці яго даносаў, ад суда вызваліць, строга забараніўшы яму на будучае ўжываць дакорлівых і дзёрзкіх выразаў у паперах; а Гродскаму суду і Крымінальнай палаце, якія прынялі яго адказы і тлумачэнні з гэткімі выразамі, згодна заключэнню міністра юстыцыі і сямі сенатараў, зрабіць найстражэйшую вымову.

2) Адносна просьбы І.Анацэвіча аб задавальненні яго жалаваннем і назначэнні пенсіі, прадставіць міністру асветы права паступіць па існуючым для членаў яго ведамства ўзаканенням.

3) І.Анацэвічу, аб вяртанні захопленай, паводле яго паказанняў, уласнасці, прадставіць магчымасць прасіць, калі пажадае, дзе належыць асобна" [246].

На пасяджэнні 13 студзеня 1836 г. члены Дзяржсавета зрабілі сваё заключэнне [247]. 17 студзеня гэтае заключэнне было ўхвалена імператарам [248].

Кропку на справе Ігната Анацэвіча, "згодна з найвышэйша зацверджаным меркаваннем Дзяржаўнага савета", паставіў Сенат. З улікам закрыцця універсітэта і аддаленасці часу пачатку справы, а таксама памылак пры яе расследаванні Сенат вызваліў І.Анацэвіча ад суда і следства, аднак залічыць тэрмін знаходжання пад судом за час службы і выдаць жалаванне адмовіўся [249].

… Было 21 лютага 1836 г.

Ігнат Анацэвіч ужо другі год жыў у Пецярбургу. Атрымаўшы вырак Сената, на радзіму ён не вярнуўся. Разлічваць на атрыманне працы не прыходзілася. Вяртацца ў Вільню, пазбаўленую універсітэта, не мела сэнсу. Пецярбург жа прывабліваў архівамі і бібліятэкамі. У сталіцы былі большыя магчымасці атрымаць працу.

Ігнат Анацэвіч разлічваў, галоўным чынам, на дапамогу Васіля Анастасевіча. Той спадзяванні апраўдаў. Дзякуючы яго пратэкцыі, І.Анацэвіч атрымаў пасаду ў толькі што створанай Археаграфічнай камісіі з акладам 1 500 рублёў асігнацыямі (400 срэбраных рублёў у год). Сярод членаў гэтай камісіі І.Анацэвіч вылучаўся як найбольш актыўны і падрыхтаваны навуковец.

Па заданню камісіі ён даследаваў у Публічнай бібліятэцы і бібліятэцы Генеральнага штаба польскія рукапісы, якія трапілі сюды пасля 1831 г. з канфіскаванага Пулаўскага збору і збору Варшаўскага таварыства прыхільнікаў навук. На адным з тамоў, які ўтрымлівае дакументы па гісторыі Рэчы Паспалітай за 1503-1613 г., захаваўся запіс, што яго праглядаў у 1837 г. па даручэнню Археаграфічнай камісіі І.Анацэвіч [250].

З 1834 г. Ігнат Анацэвіч, паралельна з працай у Археаграфічнай камісіі, выконваў абавязкі памочніка бібліятэкара Румянцаўскага музея. Пасля смерці колішняга Ігнатавага апекуна Мікалая

Пятровіча Румянцава яго унікальная калекцыя: кнігі, рукапісы, творы мастацтва, нумізматычныя калекцыі, археалагічныя і этнаграфічныя матэрыялы - была перавезена з Гомеля ў Пецярбург і на яе аснове ў 1831 г. заснаваны Румянцаўскі музей.

У першыя гады жыцця ў Пецярбургу гісторык працуе вельмі шмат. Спрыялі гэтаму і больш-менш нармальныя ўмовы жыцця, і добрыя адносіны калег. У гэты перыяд, як адзначае Я.Івашкевіч, "трымаўся ён годна, энергію меў маладога чалавека, жыў надзеямі, працаваў не аглядаючыся на здароўе". Адзінае, што яму не пасавала ў расійскай сталіцы, - гэта клімат. У адным з лістоў І.Анацэвіч пісаў, што хацеў бы памерці хутчэй у Панаме, чым на балотах Нявы [251].

Аднак такая сітуацыя не была працяглай. Праз некалькі гадоў працы ў Археаграфічнай камісіі І.Анацэвіч страціў пасаду. Гэта было сур'ёзнай стратай найперш для самой камісіі і, разам з тым, значна пагоршыла матэрыяльныя ўмовы жыцця вучонага. Захаваў ён працу толькі ў Румянцаўскім музеі, за якую атрымоўваў кватэру з ацяпленнем і 800 рублёў асігнацыямі (225 срэбраных рублёў у год). Аднак і ў музеі І.Анацэвіч застаецца вельмі добрым работнікам, нягледзячы на сціплую пасаду. Яго начальнік, вядомы вучоны А.Вастокаў [252], будучы адначасова кансерватарам манускрыптаў у Публічнай бібліятэцы і захавальнікам фонду рукапісаў Царскай бібліятэкі, няшмат часу мог прысвяціць музею. Яшчэ два музейныя супрацоўнікі-французы патрэбнай кваліфікацыі не мелі. Так што І.Анацэвіч абслугоўваў чытачоў, даваў ім патрэбную інфармацыю. Часта яго можна было бачыць і ў Публічнай бібліятэцы [253].

Карыстаючыся поўным даверам А.Вастокава, І.Анацэвіч мог без абмежавання праглядаць рукапісы Царскай бібліятэкі, якія тады ў большасці сваёй не былі яшчэ заінвентарызаваны і вывучаны. Гэты недагляд прывёў да страты многіх рукапісаў, што высветліла рэвізія 1843 г.

А.Вастокаў, абвінавачаны ў празмернай даверлівасці, атрымаў адстаўку. У роспачы ён звярнуўся да свайго былога памочніка Цярэшчанкі з пытаннем, дзе можна знайсці знікнуўшыя рукапісы і інкунабулы. Западозраны ў продажы музею Румянцава кніг і рукапісаў больш чым на 20 000 рублёў, Цярэшчанка, каб засцерагчыся ад небяспекі, параіў устанавіць тайны нагляд за кнігазборамі В.Анастасевіча, Сабурава, Языкова, Кеппена, а таксама І.Анацэвіча, які незадоўга да таго атрымаў адстаўку з пасады бібліятэкара музея [254].

Жыццё гісторык у Пецярбургу вёў адзінокае. Адносіны падтрымліваў толькі з нешматлікімі суайчыннікамі. У прыватнасці, з будучым віленскім біскупам Адамам Красінскім, памочнікам метрыканта пры Літоўскай метрыцы Сымонам Даўконтам [255]. Быў у добрых адносінах з сенатарам Канстанцінам Бараздзіным - знаўцам польскай, літоўска-беларускай і расійскай геральдыкі [256], тайным саветнікам Пятром Будковым [257].

Восенню 1837 г. на Ігната абрынулася гора. 11 верасня памёр яго любімы брат Міхаіл - брэсцкі канонік, гродзенскі дэкан, стойкі абаронца уніяцкай веры, які зведаў за яе ганенні.

У другой палове 30-х гадоў гісторык збіраў матэрыялы пра эпоху Жыгімонтаў. Але далей збірання справа не пайшла. Да іх апрацоўкі ён так і не прыступіў. Не толькі ўзрост быў таму прычынай. Сціплага заробку, які меў у Румянцаўскім музеі, пры дарагавізне ў сталіцы не хапала. Акрамя таго, Ігнат вучыў пляменніка Збігнева, дапамагаў сем'ям абодвух памерлых братоў. Таму прыходзілася падзарабляць. Займаўся юрыспрудэнцыяй: даваў юрыдычныя кансультацыі суайчыннікам, не дасведчаным у пецярбургскіх тонкасцях, уладжваў маёмасныя справы сяброў і знаёмых з Вільні.

Трыццатага студзеня 1839 г. у лісце да Адама Йохера І.Анацэвіч пісаў: "Хвіліны, вольныя ад абавязку і ад юрыдычных працэдур (бо з'яўляюся, акрамя гэтага, адвакатам, бо трэба жыць і ўтрымліваць шматлікую бедную радню, якую пераследуе кс. Сямашка Іосіф [258]), прысвячаю часам Жыгімонта, так мала да гэтага часу кранутым. Праўда, не маю надзеі дажыць да канца гэтай вялізнай працы, але, можа, хто пачне карыстацца пакінутымі матэрыяламі і паставіць помнік, годны Жыгімонтаўскай эпохі" [259].

У навуковых колах атрымала рэзананс выступленне І.Анацэвіча ў 1839 г. на абароне Міхаілам Устралавым [260] дысертацыі на тэму "Даследаванне пытання, якое месца ў рускай гісторыі павінна займаць Вялікае княства Літоўскае". Калі вядучы спытаўся, ці не хоча хто з прысутных узяць слова, нечакана выступіў І.Анацэвіч і ў далікатнай форме паказаў памылкі М.Устралава і фальсіфікацыю ім фактаў [261].

Жывучы на чужыне, гісторык вёў перапіску з былымі калегамі і вучнямі. У Вільню пісаў М.Гамаліцкаму [262] і Палінскаму. Даручаў іх апецы Томаша Зана [263], які вяртаўся з выгнання. М.Гамаліцкага намаўляў збіраць гістарычныя матэрыялы, пісаць мемуары пра універсітэт.

У 1842 г. гісторык паслаў два надзвычай цікавыя лісты да Адама Міцкевіча, у якіх раскрыў маральную гнілізну мікалаеўскай Расіі: "Варварства, грабёж з'яўляюцца галоўным прынцыпам дзейнасці ўрада і народа. Дэспат брыдзіцца дабрачыннасці і асвечанасці, бо яны падкопваюць аўтакратыю, якая не дабрадзейства, не асвечанасці, а толькі рэкрутаў, падаткаў і паслушэнства патрабуе" [264].

Шэраг цікавых падрабязнасцяў, якія датычаць апошніх гадоў жыцця І.Анацэвіча, утрымлівае перапіска пецярбургскага прыяцеля І.Анацэвіча Сымона Даўконта з Тэадорам Нарбутам.

З часам здароўе Ігната Анацэвіча, хоць і моцнае ад прыроды, але падарванае зменлівасцямі лёсу, пагоршылася. Не спрыяў яму і пецярбургскі клімат. Восенню 1844 г. яго зваліла смяртэльная хвароба - вадзянка.

Дваццаць першага лістапада гісторык склаў завяшчанне. Сваёй сціплай маёмасцю распарадзіўся наступным чынам: пляменніку Вацлаву завяшчаў усю сваю ўласнасць, пляменніку Яраславу - кнігі, што знаходзіліся ў Малой Бераставіцы, іншым пляменнікам і родным - ад 50 да 100 рублёў срэбрам. Прасіў прыхільных да яго сенатара Канстанціна Бараздзіна і тайнага саветніка Пятра Будкова ўзяць, у выпадку неабходнасці, яго радню пад сваё заступніцтва. Сваім родным ён наказваў "мець у асаблівай увазе: гонар, дабрачыннасць, здароўе, навукі і сямейнае каханне. Хай кожны з іх шукае шчасця ў сумленным занятку, у добрых паводзінах, у беражлівасці, … узаемна падтрымліваючы адзін аднаго парадамі і дапамогай". Прасіў пахаваць сябе ў Малой Бераставіцы, ля свайго любімага брата Міхаіла. Пляменніка Вацлава абавязваў паставіць на магіле брата помнік, заказаны ў Пецярбургу.

Сведкамі пры напісанні завяшчання былі духоўнік Ігната настаяцель царквы св. Станіслава ксёндз Іардан, гісторык калежскі асэсар Сямён Даўконт, паручнік сапернага батальёна Іван Ксаверыя Залескі. Прасачыць за выкананнем яго апошняй волі Ігнат прасіў вучонага-арыенталіста прафесара Антона Мухлінскага [265], Уласа Нядзельскага і Юрыя Бішэўскага [266].

Васемнаццатага лютага 1845 г. у 10 гадзін раніцы Ігната Анацэвіча не стала. Да апошняга моманту ён захоўваў свядомасць. Сціплае пахаванне яго адбылося на Смаленскіх могілках 20 лютага.

У тагачаснай прэсе смерць І.Анацэвіча прайшла амаль не заўважанай. "Tygodnik Peterburski", які друкаваў вялізныя некралогі пра нязначных асоб, абмежаваўся лаканічным паведамленнем: "На днях тут памёр прафесар былога Віленскага універсітэта, аўтар некалькіх сачыненняў прызнанай вартасці, Жэгота Анацэвіч" [267]. Дакладна такога ж зместу згадка з'явілася ў нумары за 16 сакавіка афіцыйнай газеты "Kurier Wileński" [268].

Грунтоўны некралог надрукаваў літаратурна-гістарычны часопіс "Orzędownik naukowy", які выдаваўся ў Познані [269]. Наша навука, гаварылася ў некралогу, нясе цяжкія страты. У мінулым годзе памёр у Грэйфенбергу прафесар былога Віленскага універсітэта І.Даніловіч, завяршыўшы вялізную "Гісторыю Літвы". Цяпер у Пецярбургу раскрылася труна для яго калегі І.Анацэвіча, паўсюдна вядомага польскага гісторыка. Гэтыя страты тым больш балесныя, пісаў аўтар, што наша літаратура не папаўняецца вучонымі маладога пакалення такой кваліфікацыі. "Маем надзею, што яго праца, хоць і незавершаная, не застанецца страчанай для нашай літаратуры. Нас запэўнівае тое, што ўсе свае рукапісы І.Анацэвіч завяшчаў І.Крашэўскаму" [270].

Спробы ўшанаваць памяць Жэготы з Малой Бераставіцы як "мужа, заслужанага для гістарычнай навукі", рабілі яго сучаснікі Яўстафій Тышкевіч [271] і Тэадор Нарбут [272]. Планавалі ўвекавечыць яго імя ў Віленскім музеі старажытнасцяў. Лёс музея вядомы. Паўстанне 1863 г. многае перайначыла, перакрэсліла ў нашай гісторыі і культуры. Яно, думаем, перакрэсліла і памяць пра вучонага Ігната Анацэвіча - патрыярха беларускай гістарычнай навукі.

Прафесар Ігнат Анацэвіч як гісторык

Ад Асветніцтва да рамантызму: рэвалюцыя ў гістарычнай навуцы

Французскі гісторык Агюстэн Ц'еры сцвярджаў у 1823 годзе, што менавіта гісторыя накладзе свой адбітак на ХІХ стагоддзе і дасць яму сваё імя, як філасофія дала сваё імя стагоддзю ХVIII [273]. Прафесар І.Анацэвіч быў адным з першых беларусаў, якія ХІХ стагоддзе рабілі стагоддзем гістарычнай навукі ва Усходняй і Цэнтральнай Еўропе.

Да глыбінь сусветнай і айчыннай гісторыі ён далучаецца на мяжы стагоддзяў і культур. Дагарала эпоха Асветніцтва з яе шырокім інтэлектуальным рухам, звязаным з глыбокімі пераменамі ў сацыяльным, эканамічным, культурным жыцці еўрапейскіх народаў, з працэсамі станаўлення і мадэрнізацыі грамадзянскай супольнасці, з буржуазнымі рэвалюцыямі і трансфармацыяй сістэмы светапогляду. Ідэі Асветніцтва пранікалі ў філасофію, грамадска-палітычную думку, літаратуру, мастацтва, а таксама ў гістарычную навуку. Еўрапейская публіка зачытвалася тады "гісторыямі", якія ўяўлялі сабой няхітрыя кампіляцыі з апісаннем войнаў, дзеяў манархаў, палкаводцаў, епіскапаў, з дзівосамі і легендамі, а таксама з мноствам памылак.

У ХVIII ст. гісторыя яшчэ не лічылася галіной навуковых ведаў, але была асобым жанрам прыгожай славеснасці. Ва універсітэтах гісторыю выкладалі філолагі і прававеды - знатакі старажытных моў і тэкстаў.

Адыходзілі ў нябыт рэцыдывы тэалагічнага тлумачэння гісторыі, якая трапіла пад моцны ўплыў філасофіі. Пачынаецца крытычнае вывучэнне дакументаў мінулага. Гісторыя для перадавых вучоных ХVIII ст. ужо не абмяжоўваецца палітыкай, дыпламатыяй і ваеннымі бітвамі - у яе ўключаюцца падзеі культурнага і сацыяльнага жыцця, гістарыяграфія становіцца нечым большым, чым простае назапашванне фактаў.

У гістарычнай літаратуры Асветніцтва выдзяляюцца два напрамкі: філасофскі і эрудыцкі. Філосафы-гісторыкі спрабавалі рашыць праблему універсальных гістарычных законаў. Іх цікавілі найперш вялікія разумовыя канструкцыі, з дапамогай якіх можна было растлумачыць усю разнастайнасць гістарычных з'яў і працэсаў. Для даследчыкаў-эрудытаў больш важнай была ўвага да падрабязнасцяў, да асобных "галасоў" мінулага. Гэта былі калекцыянеры, якія бачылі сваю галоўную задачу ў зборы сведчанняў мінулага, іх захаванні і вывучэнні. Эрудыты зрабілі вялізную працу, якая ўключала не толькі калекцыяніраванне крыніц, але і іх крытычны адбор, сістэматызацыю і публікацыю. Увага даследчыкаў гэтага напрамку, як правіла, была накіравана на вывучэнне мінулага свайго народа і дзяржавы [274]. На аснове калекцый старажытнасцяў у другой палове ХVIII ст. у еўрапейскіх краінах адкрываюцца першыя грамадскія музеі: Брытанскі музей у Лондане, Нацыянальны музей старажытнасцяў у Эдынбургу. У ХІХ ст. дасягненні эрудытаў сталі важным элементам фарміравання гістарычнай навукі.

"Філасофская" гісторыя Асветніцтва разглядала старажытныя Грэцыю і Рым як калыску сучасных еўрапейскіх грамадстваў. У яе прадстаўнікоў узнікалі пытанні: як суадносіцца адзінае антычнае мінулае і ранняя гісторыя асобнага народа? Якое месца гэты народ займаў у сусветнай гісторыі? Адказваць на гэтыя пытанні дапамагалі працы эрудытаў. Сабраныя і надрукаваныя імі крыніцы давалі аснову для аргументацыі ў спрэчках аб вытоках дзяржаўнасці народаў.

Працуючы ў рэчышчы тагачаснай гістарыяграфічнай тэндэнцыі, якая ўзгадоўвала нацыянальныя еўрапейскія гісторыі як на "філасофскай гісторыі" Асветніцтва, так і на працах эрудытаў, прафесар І.Анацэвіч спалучаў увагу да класічнай антычнасці з цікавасцю да мінулага сваёй радзімы - Вялікага княства Літоўскага. Ён спрабаваў суаднесці антычнае мінулае з ранняй гісторыяй свайго народа, разглядаў гісторыю ВКЛ як частку агульнага гістарычнага працэсу. Аснову для аргументацыі ў спрэчках аб вытоках дзяржаўнасці беларусаў і літоўцаў давалі гістарычныя крыніцы, збору, вывучэнню і сістэматызацыі якіх ён прысвяціў усё сваё навуковае жыццё. І гэта натуральна.

Вялікі ўклад у еўрапейскую гістарыяграфію эпохі Асветніцтва зрабілі нямецкія вучоныя, па творах якіх найперш спасцігаў у Кёнігсбергскім універсітэце філасофію і метадалогію гісторыі студэнт з Беларусі. Для германскай асветніцкай гістарыяграфіі ХVIII ст. уласцівыя філасофскі погляд на мінулае і эрудыцкі падыход да яго. Не падлягае сумненню, што на станаўленне І.Анацэвіча як гісторыка істотна паўплывала руская гістарыяграфія і найперш "Гісторыя дзяржавы Расійскай" М.М.Карамзіна [275]. І прыхільнікі, і крытыкі М.М.Карамзіна сыходзіліся на высокай ацэнцы той часткі ягонай працы, якая Карамзіным была названа "Заўвагі".

Адзін з найбольш актыўных і разумных абаронцаў М.М.Карамзіна, ягоны сябра і памочнік П.А.Вяземскі, быў перакананы, што гісторык "сабраў усё, што мела адносіны да матэрыялаў айчыннай гісторыі". Высока ацэньвалі "Заўвагі" і такія крытыкі "Гісторыі", як І.Лялевель, М.П.Пагодзін. Дарэчы сказаць, артыкулы І.Лялевеля "Разгляд "Гісторыі дзяржавы Расійскай" сп. Карамзіна" друкаваліся ў "Паўночным архіве" за 1822, 1823 і 1825 гады. Зразумела, што іх чытаў прафесар Ігнат Анацэвіч.

Аднак у Ігната Анацэвіча ўсё-такі пераважаў эрудыцкі погляд на задачы і змест працы гісторыка - назапашванне масы разрозненых фактаў. Яму быў больш блізкім заклік да гісторыкаў шатландскага філосафа Дэвіда Юма [276]: разлічваць на дбайна вывераныя эмпірычныя веды, а не на абстрактныя схемы. Таму амаль усю першую палову ХІХ ст. І.Анацэвіч працуе, можна сказаць, на ніве эрудыцкай гісторыі, якую, аднак, спалучае з гісторыяй філасофскай.

Ці не зыходнай для выбару Жэготай з Малой Бераставіцы айчыннай гісторыі як галоўнага напрамку даследаванняў стала выснова Ёгана Готфрыда Гёрдэра [277] аб тым, што кожны народ меў уласную непаўторную форму культуры. Думаецца, вядомай была Ігнату Анацэвічу і думка першага расійскага гісторыка Васіля Тацішчава [278], што трэба ведаць найперш мінулае свайго народа, але без гісторыі іншых народаў свая гісторыя незразумелая.

З прац Ігната Анацэвіча вынікае, што ён падзяляў тэорыю прагрэсу, распрацаваную французскімі асветнікамі. Галоўная ідэя гэтай тэорыі палягала ў тым, што чалавецтва ў розныя часы сваёй гісторыі - у часы росквіту і заняпаду, вайны і міру і г.д. - пастаянна ўдасканальвалася. Гісторыя, як трактаваў яе Мары Жан Антуан Нікала Кандарсэ [279], уяўлялася лінейным заканамерным працэсам, паслядоўным рухам, які ўвесь час паскараўся, імкнучыся да ўсё больш разумнага парадку рэчаў. Гэтую тэорыю І.Анацэвіч прымяніў да літоўскай гісторыі.

На мяжы ХVIII-ХІХ ст. у Еўропе фарміруецца новы ідэйна-мастацкі рух - рамантызм. Ён знайшоў выражэнне ў мастацтве і літаратуры, садзейнічаў зменам у навуцы, грамадска-палітычнай думцы і філасофіі першай трэці ХІХ ст. Рамантызм выявіўся і ў гістарычных ведах. Ён даў грамадству яшчэ адно вымярэнне - вымярэнне ў часе.

Гэта быў час, калі гісторыя паступова афармлялася як самастойная дысцыпліна. Калі ў ХVIII ст. аўтарамі гістарычных сачыненняў былі ў асноўным філосафы, антыквары-калекцыянеры, публіцысты і літаратары, то ўжо ў першай палове ХІХ ст. вывучэнне мінулага стала набываць характар спецыялізаванай прафесійнай дзейнасці [280].

У першай палове ХІХ ст. узрастае грамадскае значэнне гісторыі. Яна разглядаецца як "асаблівы тып існавання, гістарычная свядомасць - як асаблівы лад думак, а гістарычныя веды - як аўтаномная сфера ў спектры гуманітарных ведаў" [281]. Захапленне гэтай галіной ведаў выяўлялася ў разнастайных формах: працы вядомых гісторыкаў чыталіся, абмяркоўваліся ў прэсе і вытрымлівалі некалькі перавыданняў. Распаўсюджанай практыкай стала чытанне адкрытых лекцый. У Еўропе і Амерыцы ствараліся гістарычныя таварыствы, музеі, спецыялізаваныя часопісы. У шэрагу краін выдаюцца шматтомныя зборы крыніц па нацыянальнай гісторыі. Гэта быў адказ на запыт часу, адзначанага шырокай цікавасцю да нацыянальнай мінуўшчыны [282].

Рамантызм супаў па часе з пад'ёмам нацыянальных рухаў у еўрапейскіх дзяржавах і завяршыўся адначасова з афармленнем нацыянальных дзяржаваў. Не выпадкова, што для мысліцеляў таго часу былі актуальныя такія паняцці, як нацыя, нацыянальная дзяржава, патрыятызм. У іх працах нацыянальная ідэнтычнасць увасаблялася найперш у асаблівасцях жыцця народа той або іншай краіны, унутраным адзінстве мовы і культуры [283].

Рамантызм абапіраўся на інтэлектуальную спадчыну Асветніцтва, уплыў якой у гістарычнай навуцы ХІХ ст. быў дастаткова моцным. Адбывалася збліжэнне прынцыпаў эрудыцкіх ведаў, літаратурнай палітычнай гісторыі з патрабаваннем навуковай дакладнасці, важным для ранняй прафесійнай гісторыі. У навуковай творчасці Ігната Анацэвіча злучаліся плённыя ідэі асветнікаў і рамантыкаў.

Ключавым для рамантыкаў быў прынцып гістарызму. Гісторыя для іх азначала змены - усе з'явы належала разглядаць у станаўленні і развіцці, росквіце і заняпадзе. Усе з'явы мінулага бачыліся рамантыкам як непаўторныя, унікальныя. Такі погляд меў на ўвазе, што ўсе без выключэння эпохі як неабходныя стадыі росту чалавечай супольнасці былі па-свойму значныя. Рамантычнай гістарыяграфіі характэрны асаблівыя адносіны да крыніц - захаванае сведчанне належала вярнуць у жыццё.

У разважаннях асветнікаў еўрапейскае сярэднявечча - эпоха, якая найбольш цікавіла І.Анацэвіча, атрымала ўстойлівую негатыўную ацэнку як час варварства, забабонаў і невуцтва. У адрозненне ад іх, рамантыкі культывавалі цікавасць да сярэдніх вякоў, нярэдка ідэалізуючы і паэтызуючы гэты перыяд гісторыі.

Карціны мінулага ў працах рамантыкаў, у адрозненне ад рацыянальнай гістарыяграфіі Асветніцтва, былі яркімі і захапляльнымі. Яшчэ прадстаўнік нямецкай класічнай філасофіі Ёган Готліб Фіхтэ [284], працы якога былі вядомыя І.Анацэвічу, выступаў за такую гісторыю, якая не проста выкладае факты ў храналагічным парадку, але пераносіць сучаснікаў у атмасферу мінулага. Прафесар І.Анацэвіч умела карыстаўся прыёмамі рамантычнага пісьма для аднаўлення каларыту беларуска-літоўскага і еўрапейскага сярэднявечча.

Але паступова шляхі літаратуры і гісторыі разыходзіліся. Праца гісторыка, як і праца літаратара, станавілася прафесійнай. Патрэба ў большай дакладнасці даследавання крыніц выклікала да жыцця напрамак у гістарыяграфіі, звязаны з распрацоўкай гісторыка-крытычнага метаду, які Ігнат Анацэвіч паклаў у аснову сваёй навуковай творчасці. Методыка крытыкі гістарычных крыніц была дэтальна распрацаваная яго сучаснікам даследчыкам антычнасці Бартольдам Георгам Нібурам [285]. Гісторыка-крытычны напрамак у першую чаргу звязваюць з імем гісторыка, прафесара Берлінскага універсітэта Леапольда фон Ранке [286]. Л.Ранке належыць тэзіс, часта цытуемы ў ХІХ-ХХ ст., што гісторык павінен пісаць гісторыю так, як гэта адбывалася на самай справе. Гэтым прынцыпам, толькі сфармуляваным іншымі словамі: "Ісціна, ісціна, нічога, акрамя ісціны", І.Анацэвіч кіраваўся ўжо тады, калі Л.Ранке толькі пачынаў далучацца да таямніц еўрапейскай гісторыі. Эпіграфам адрэдагаваных ім прац Я.Альбертрандзі быў прынцып: "Абавязкам гісторыка з'яўляецца апавядаць аб рэчах так, як было".

У рамантычнай гістарыяграфіі склаліся тры напрамкі: кансерватыўны, гістарычная школа права і ліберальная гістарычная школа. Апошняя, спалучыўшы плённыя ідэі асветнікаў і рамантыкаў, надавала вялікую ўвагу палітычнай гісторыі сярэднявечча і новага часу. У гэтую плынь цалкам упісваецца гістарычная творчасць І.Анацэвіча.

У першай трэці ХІХ ст. філасофскія ўстаноўкі рамантызму распаўсюдзіліся паўсюдна. Аднак ужо ў 1830-я г. у грамадскай думцы пачалася крытыка рамантызму. У гістарычныя веды прыходзіць пазітывізм.

Віленскае дзесяцігоддзе прафесара І.Анацэвіча - гэта час, калі ў Польшчы, Літве і Беларусі разгортваўся "гіганцкі гістарычны рух". Інтэнсіўна вядуцца навуковыя пошукі на ніве "літоўскасці", якая аблогам ляжала з часоў Войцеха Каяловіча [287]. У 30-я г. цікавасць да гісторыі заходніх губерняў Расійскай імперыі падымаецца да афіцыйнага ўзроўню. У 1834 г. ствараюцца статыстычныя камітэты, пачынае сваю дзейнасць Пецярбургская археаграфічная камісія.

Такім чынам, навуковая творчасць Жэготы з Малой Бераставіцы развівалася ў кантэксце тагачаснага гістарычнага руху, масавай зацікаўленасці "краёвай" гісторыяй.

Аб'ектыўна ацаніць прафесара Ігната Анацэвіча як гісторыка і яго ўклад у беларускую гістарычную навуку, на наш погляд, немагчыма без адказу на два пытанні. Па-першае, наколькі грунтоўна ён даследаваў гісторыю сваёй Айчыны? Па-другое, што зроблена ім у гэтым накірунку?

Даследчыкі спадчыны вучонага галоўнай яго заслугай лічаць шматгадовую працу над гісторыяй Літвы. У чытача, незнаёмага з яго працамі, можа скласціся ўражанне, што ён даследаваў гісторыю Літвы ў сучасным разуменні. І тады залічэнне Ігната Анацэвіча да ліку першых прафесійных айчынных гісторыкаў, як гэта робіць Міхась Біч, можа здацца перабольшваннем. Але перабольшвання тут няма.

Працуючы над гісторыяй Літвы, прафесар Анацэвіч меў на ўвазе Літву ў гістарычным разуменні, а менавіта Вялікае княства Літоўскае, эканамічным, культурным і ў значнай ступені палітычным ядром якога былі беларускія землі. За доказам гэтага няма патрэбы хадзіць далёка. Адным з першых раздзелаў яго працы "Погляд на гісторыю Вялікага княства Літоўскага" з'яўляецца невялікі, але вельмі красамоўны раздзел "Межы краю". У ім гаворыцца: "Сёння да ліку літоўскіх губерняў адносяцца толькі Віленская і Гродзенская. Літва ж гістарычная мела межы ад Дзвіны, Дона, Волгі і Днястра аж да Балтыйскага мора" [288]. Над гісторыяй гэтай Літвы, адной з самых значных у ХІІІ-ХV ст. дзяржаў Еўропы, якая ляжала на памежжы ўсходне- і заходнееўрапейскай цывілізацый, і працаваў амаль усё жыццё Ігнат Анацэвіч.

Літоўскае племя, якое дало пачатак гэтай дзяржаве, на яго думку, складалася з "крывічоў славянскага роду", ліцвінаў, што ўтварыліся ад зліцця герулаў, готаў, фінаў, славян і вандалаў, а таксама з прусаў, жмудзінаў і яцвягаў. Залічэнне ўсходнеславянскага племені крывічоў, якое засяляла беларускае Падзвінне, да ліку літоўскіх плямёнаў хоць і з'яўляецца адной з фантастычных гіпотэз І.Анацэвіча, аднак, сведчыць у дадзеным выпадку пра яго разуменне "літоўскай гісторыі". У справаздачы аб сваім навуковым падарожжы летам 1822 г. па Гродзенскай губерні гісторык пісаў, што наведаў Слонім, які з'яўляўся месцам, дзе, па яго словах, "Літва часта праводзіла свае соймы" [289], а таксама Мсцібаў, дзе ў даўніну літоўцы збіраліся на соймы [290].

Для такога падыходу існавалі грунтоўныя падставы.

Вядома, што нават дзяржаўную "рускую" мову ВКЛ замежнікі часта называлi лiтоўскай. Чэшскi тэолаг-місіянер Геранiм Пражскi пiсаў, што ў гэтай дзяржаве "мова народа ёсць славянская", а паводле назвы дзяржавы яе называюць "лiтоўскаю". Беларускi асветнiк Л. Зiзанiй у 1626 г. па заказе маскоўскага патрыярха напiсаў праваслаўны "Катэхізіс" і растлумачыў назву так: "По-литовску это оглашение, русским же языком нарицается беседословие".

Як дзяржаўная мова Вялікага княства Літоўскага, старабеларуская мова яшчэ і ў ХVIII стагоддзі, нягледзячы на інтэнсіўную паланізацыю краю, і на захадзе - для Польшчы, і на ўсходзе - для Расійскай імперыі, - заставалася "літоўскаю". Адданы новай валадарцы Кацярыне ІІ праваслаўны ўладыка В. Садкоўскі пагражаў беларускім святарам на слуцкім епархіяльным саборы: "Я вас скорэню, знішчу, штоб і языка не было вашого проклятого літовского і вас саміх; я вас у зсылкі парассылаю альбо ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону навязу!"

Лiтвой яшчэ ў не такім далёкiм мiнулым іменавалася заходняя i цэнтральная Беларусь. Нават прадстаўнiкi афiцыйных колаў Ра­сiйскай iмперыi разглядалi Вiленскую, Гродзенскую, Мінскую гу­бернi i Беласточчыну як Лiтоўскi край. На iх тэрыторыi пасля падзелаў Рэчы Паспалiтай былi ўтвораны Лiтоўская губерня, потым Лiтоўскае генерал-губернатарства, Лiтоўская епархiя. Зразумела, царскiя ўлады пакiдалi этнiчна беларускiм адмiнiстрацыйна-тэрытарыяльным утварэнням назву Лiтва не выпадкова, а паводле глыбокай гiстарычнай традыцыi.

"О, Лiтва, мая Айчына", - гаварыў пра Наваградчыну блізкі І.Анацэвічу Адам Мiцкевiч. "Продкi мае выйшлi з лiтоўскiх балотаў", - пiсаў пра Пiншчыну Фёдар Дастаеўскi. Беларускi пiсьменнiк Вiнцэнт Дунiн-Марцiнкевiч "Лiтвою" лi­чыў Мінск, у якiм тады жыў, сучасную сталiцу Беларусi. Беларускага паэта Уладзiслава Сыракомлю [291] сучаснiкi называлi "лiтоўскiм лiрнiкам", а другi вядомы беларускi пiсьменнiк Арцём Вярыга-Дарэўскi, якi нарадзiўся на Лепельшчыне i жыў у Вiцебску, называў Лiтву роднай зямелькай.

У XIX ст. слова "лiтвiн" выкарыстоўвалася як саманазва беларусаў заходняй i цэнтральнай частак нашай краіны. Гэтаксама называлi нас i суседзi. З вуснаў украiнца пра беларуса можна было пачуць: "Хiба лихо озме литвина, щоб вiн не дзекнув". Жыхары Курскай i Арлоўскай абласцей Расii называлi беларусаў "лiтвiнамi" ажно да Другой сусветнай вайны. А на Беласточчыне ўжо ў наш час запiсана пра беларуса: "Як сыр не закуска, так лiцьвiн - не чалавек!", або "лiцьвiн - то чортаў сын!"

Дзесяткi сучасных беларускіх вёсак маюць назву, у аснове якой ляжыць этнонім "лiтва". Напэўна, кожны з нас мае знаёмых беларусаў з прозвiшчамi Лiтвiн, Лiтвiновiч, Лiтвiненка...

Рукапісная калекцыя Ігната Анацэвіча і яе лёс

Гісторыя дзяржавы, даследаванню якой прысвяціў сябе Ігнат Анацэвіч, была складанай і трагічнай. Натуральна, дзеля таго, каб падаць яе аб'ектыўна і ўсебакова, патрэбна была грандыёзная праца над зборам і навуковым асэнсаваннем каласальнага фактычнага матэрыялу. Без такога матэрыялу немагчыма было не толькі пабудаваць велічны дом літоўскай гісторыі, але ўвогуле і распачынаць яго пабудову.

Апошняе глыбока разумеў І.Анацэвіч. У прадмове да выдадзенай ім у 1826 г. працы Яна Альбертрандзі "Праўленне Казіміра Ягелончыка" ён скардзіўся на цяжкія ўмовы для навуковай працы ў Літве, дзе няма ані патрэбных прац, ані архіваў. Наракаў: "Найцяжэй пра Літву пісаць у Літве". Бібліятэка Віленскага універсітэта вельмі бедная на такога роду матэрыялы. Яшчэ бяднейшымі былі кнігазборы іншых гарадскіх устаноў, а то і не мелі іх зусім. Заможныя гараджане "не маюць ахвоты да збірання кніг па айчыннай гісторыі". Даўнейшыя часткі метрыкі ВКЛ - найважнейшая крыніца гісторыі краіны - загінулі яшчэ ў ХV ст. Шматлікія пажары ў Вільні: 1530, 1610, 1655, нарэшце, 1748 г. - загубілі шмат помнікаў айчыннай гісторыі. Такі самы лёс напаткаў архівы, раскіданыя па ваяводствах. У часы "няшчаснага Яна Казіміра" (1648-1668) Літва панесла вялікія дакументальныя страты з-за вывазу яе архіваў у Кёнігсберг, Смаленск, у Швецыю. У адрозненне ад занядбання ў нас айчыннай гісторыі, як працягваў даследчык, у Германіі або нават у суседняй балтыйскай краіне мецэнатамі выдаткоўваюцца значныя сумы на розныя выданні. А ў гэты час "бедная літоўская Кліо", дарэмна выглядаючы мецэнатаў, пры адчувальным недахопе крыніц вымушана чэрпаць іх у суседзяў, - скардзіўся прафесар на сваю нялёгкую даследчыцкую долю. - Акрамя Длугаша [292],
Стрыйкоўскага [293], Каяловіча, трэба перагледзець храністаў прускіх, інфлянцкіх і рускіх: менавіта валынскія, пскоўскія і ноўгарадскія летапісы ўтрымліваюць карысныя матэрыялы. Не менш цікавыя Кодэксы дыпламатаў Дрэгера і Догеля [294], Пулаўская бібліятэка, Тайны крыжацкі архіў, Літоўская метрыка ў Пецярбургу, замежны архіў сярэдніх вякоў у Маскве, нарэшце, архівы старажытных родаў, якія вядуць свой пачатак ад Гедыміна. Пры слабых сродках не так проста здабыць гэтыя крыніцы, аднак я не губляю надзеі, што перамагу гэтыя цяжкасці, што калісьці адшкадаваныя будуць цені Міндоўга, Гедыміна, Альгерда, Кейстута і Вітаўта" [295].

Ігнат Анацэвіч збіраў гістарычныя матэрыялы ўсё жыццё. Тую частку свайго архіва і бібліятэкі, якую да 1828 г. сабраў у Кёнігсбергу, Пецярбургу, Дзярэчыне, Пулавах, ён захоўваў у Малой Бераставіцы. Але самая каштоўная частка яго калекцыі была назапашана ў пецярбургскае дзесяцігоддзе, калі гісторык меў свабодны доступ да самых багатых кніжных і дакументальных сховішчаў імперыі.

У сталічных бібліятэках панавалі тады бязладдзе і нядбайнасць. Публічная бібліятэка, як адзначаў у 1839 г. сам І.Анацэвіч, мела больш дзесятка добра аплачваемых чыноўнікаў, з якіх ніводзін не турбаваўся туды зазірнуць. Парадак у Публічнай бібліятэцы быў наведзены толькі праз некалькі гадоў пасля смерці І.Анацэвіча, калі на чале яе стаў у 1849 г. Мадэст Корф [296].

Гэтым бязладдзем карыстаўся І.Анацэвіч, які выносіў з Публічнай бібліятэкі і іншых пецярбургскіх сховішчаў усё тое, што толькі можна было вынесці. Яго сучаснікам пра гэта было вядома. Невыпадкова даследчык прафесарскай калекцыі Фелікс Пагарэцкі лічыць, што яе можна называць захопам. Так, перад 1845 г. з Эрмітажа ім былі забраны тры каралінгскія граматы ІХ ст.: 832, 842 і 877 года [297]. Вось з такога збірання і з'явілася, акрамя запісак, найкаштоўнейшая частка калекцыі вучонага.

Трэба агаварыць, што І.Анацэвіч выносіў з пецярбургскіх збораў пераважна тыя граматы, рукапісы і акты, якія былі вывезены ў Пецярбург з Польшчы, Літвы і Беларусі пасля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай, а таксама пасля разгрому паўстання 1831 г. Рабіў ён гэта не дзеля атрымання матэрыяльнай карысці, але, хутчэй, ад вялікага захаплення гэтымі рэчамі. Ён лічыў гэтыя рукапісы ўласнасцю сваёй радзімы. Яны знаходзіліся без нагляду, пад пагрозай страты або знішчэння. Бачыўшы да іх адносіны сталічных чыноўнікаў ад навукі, ратаваў дакументальныя скарбы ад гібелі. Гэтыя рарытэты ён захоўваў у сябе або перадаваў бібліятэкам свайго краю.

Канешне, апраўдаць І.Анацэвіча немагчыма. Аднак трэба ўлічваць, што гэтай спакусе паддаваліся многія гісторыкі.

І.Анацэвіч паставіў гэтую справу "на шырокую нагу". З яго "аперацыямі" пры камплектаванні "калекцыі" сутыкнуліся ў 1924-1926 г. польскія эксперты Спецыяльнай камісіі пры правядзенні рэвіндыкацыйных работ у Пецярбургу ў Публічнай бібліятэцы. Дзякуючы арыгінальным актам перадачы-прыёму, што меліся ў яе распараджэнні, экспертыза ўстанавіла, якія дакументы былога Кароннага архіва былі ў першыя гады ХІХ ст. перададзены з Сената ў Публічную бібліятэку. Аднак пры азнаямленні з яе рукапіснымі фондамі высветлілася, што не хапае шэрагу грамат, у свой час ёй прызначаных, цэлага раздзелу казацкіх актаў, а ў раздзеле аўтографаў засталіся толькі адзінкавыя фрагменты. Пад час высвятлення, куды зніклі гэтыя рукапісы, аказалася, што казацкія акты былі забраныя І.Анацэвічам, потым прададзены Канстанціну Свідзінскаму, і цяпер фігуруюць у калекцыях Бібліятэкі Красінскіх у Варшаве [298].

Структура рукапіснай калекцыі І.Анацэвіча вядомая паводле двух вопісаў (каталогаў). Першы вопіс уяўляе сабой тонкі, у 13 лістоў, сшытак, перапісаны з мноствам памылак і скажэнняў нейкім невукам, магчыма, у сярэдзіне ХІХ ст. У 30-я г. ХХ ст. гэты сшытак з'яўляўся ўласнасцю дырэктара Аляксандра Чалоўскага. У гэтым вопісе значыцца 319 пазіцый, падзеленых на 13 раздзелаў, з якіх некаторыя маюць свае назвы. Так, раздзел другі пад назвай "Папскія булы" ўтрымлівае 23 пазіцыі (булы), раздзел трэці "Граматы і лісты пануючых асоб" - 14 адпаведных дакументаў. У чацвёртым раздзеле пералічваюцца 28 карт. Раздзел 9 "Дакументы Любамірскіх" мае 9 пазіцый. Раздзелы з шостага па восьмы называюцца "Гістарычнымі", пры гэтым восьмы ўдакладнены як "Гістарычны: Польшча і Расія". Дзевяты раздзел утрымлівае "Справы Курляндыі і Інфлянтаў"- 32 дакументы, дзесяты - "Аўтографы" - 38 штук. Адзінаццаты раздзел назвы не мае, але ў ім пералічаны 15 дакументаў, якія датычаць "спраў літоўскіх і інфлянцкіх"; і г.д. [299]

Другі вопіс калекцыі гісторыка быў складзены чыноўнікам Публічнай бібліятэкі Віктарам Каліноўскім. Гэты рукапіс зберагаецца цяпер у Бібліятэцы Асалінскіх у Вроцлаве. Яго машынапісны варыянт захоўваецца ў знакамітай Ягелонскай бібліятэцы ў Кракаве (пад нумарам 6767 аддзела рукапісаў) [300].

В.Каліноўскі сістэматызаваў рукапісную спадчыну І.Анацэвіча некалькі інакш: памяняў месцамі раздзелы, даў усім пазіцыям суцэльную нумарацыю. Першыя 319 пазіцый супадаюць, маюць толькі некаторыя адхіленні, з гэтымі самымі пазіцыямі ў трынаццаці раздзелах вышэйзгаданага вопісу са збораў Чалоўскага. Але вопіс Каліноўскага больш поўны. У ім ёсць яшчэ і пазіцыі 320-391, якія ўяўляюць сабой спісы кніг бібліятэкі І.Анацэвіча, генеалагічных табліц, яго твораў і карэспандэнцыі, розных запісак. Асобную нумарацыю (53 пазіцыі) мае "Вопіс карт бібліятэкі Анацэвіча" [301].

Уся калекцыя вучонага, паводле вопісу В.Каліноўскага, складалася з 74 пергаментных грамат, 540 актаў і лістоў, 128 рукапісаў і 78 карт і планаў. Найкаштоўнейшая яе частка, акрамя вышэйзгаданых трох каралінгскіх грамат ІХ ст., - 74 граматы на пергаменце і 36 грамат з Кароннага архіва (дзяржаўнага архіва Польскага каралеўства) [302].

Каронны архіў разам з Кароннай метрыкай і Метрыкай Вялікага княства Літоўскага, вывезеныя з Варшавы, апынуліся ў Пецярбургу ў пачатку 1795 г. З гэтых дакументаў вылучылі найкаштоўнейшыя дыпламатычныя акты і перадалі іх Калегіі замежных спраў. З асноўнай масы астатніх крыніц утварылі адзін вялікі архіўны корпус пад назвай Літоўская метрыка, які аддалі Сенату. Але на працягу 1805-1809 г. Дуброўскі прыняў з Сената для аддзела рукапісаў пецярбургскай Публічнай бібліятэкі 50 папскіх бул (з 84 бул, якія, паводле інвентару 1730 г., знаходзіліся ў архіве Кароннай скарбніцы ў Кракаўскім замку), значную частку інфлянцкіх і літоўскіх (Вялікага княства Літоўскага) спраў, усе казацкія справы і частку польскіх спраў [303].

Вось у гэтым рукапісным зборы Публічнай бібліятэкі і "лютаваў", як піша Ф.Пагарэцкі, І.Анацэвіч і"навылоўліваў" для сябе 36 папскіх бул - унікальных гістарычных крыніц па гісторыі Усходняй і Цэнтральнай Еўропы позняга сярэднявечча і новага часу.

Акрамя таго, у калекцыі былі іншыя пергаментныя каралеўскія граматы, у прыватнасці, грамата Жыгімонта Старога Сапегам 1511 г., "рускія граматы" Жыгімонта Аўгуста для Валадкевічаў. Сярод іншых каштоўных крыніц, назапашаных І.Анацэвічам у пецярбургскае дзесяцігоддзе, былі копія інвентару Кракаўскага архіва, пазнейшая копія "Літоўскай метрыкацыі пры Жыгімонце Аўгусце" і арыгінал "Інвентару кніг Метрыкі Вялікага княства Літоўскага", складзенага ў 1787 г. метрыкантам ВКЛ і каралеўскім сакратаром Рыгорам Качаноўскім.

Сярод 540 актаў і лістоў калекцыі, сабранай І.Анацэвічам, была перапіска Яна Сабескага, Станіслава Аўгуста Панятоўскага, арыгінальныя лісты да Радзівілаў, Ябланоўскіх, арыгінальныя лісты Любамірскіх, дакументы, якія датычаць гісторыі Курляндыі і Інфлянтаў.

"Рукапісы" ў калекцыі Анацэвіча (каля 128 штук) прадстаўлены як уласнаручнымі выпіскамі даследчыка па гісторыі праўлення двух апошніх Ягелонаў, так і копіямі і арыгіналамі крыніц ХV-ХІХ ст.: урыўкі з прац Яна Длугаша, рукапісы якога меў Архіў Генеральнага штаба ў Пецярбургу; аўтографы Яна Альбертрандзі, 108-старонкавы дзённік канцылярыі куратара Віленскага універсітэта за 14 студзеня - 10 верасня 1805 г. з копіямі 40 лістоў князя Адама Чартарыйскага, спіс рукапісаў Гуго Калантая і інш. Паходжанне гэтых рукапісаў рознае. Гэта, безумоўна, рукапісы польскага і літоўскага паходжання, вывезеныя ў Пецярбург з архіваў і бібліятэк Варшавы і Вільні. І.Анацэвіч забіраў іх пераважна са збораў Публічнай бібліятэкі, з Археаграфічнай камісіі, са збораў архіва і бібліятэкі Генеральнага штаба [304].

У калекцыі І.Анацэвіча было, як ужо адзначалася, 78 карт і планаў. Сярод іх 9 карт з уласнаручнымі подпісамі генерала Дамброўскага, якія былі вывезены пасля 1830 г. з Варшавы ў Пецярбург; карты польскіх і прускіх картографаў; рукапісны план бітвы пад Зяленцамі 1792 г.; вялікі расійскі ўрадавы атлас Мінскай, Валынскай, Падольскай і Брацлаўскай губерняў, выкананы на 106 лістах ад рукі Парамонам Дзьяканавым у хуткім часе пасля іх уключэння ў склад Расійскай імперыі, карта Расіі з пазначанымі на ёй гарадзішчамі, якая, хутчэй за ўсё, складзена каля 1823 г. Зарыянам Даленга-Хадакоўскім. Акрамя карт Дамброўскага, астатнія, хутчэй за ўсё, паходзяць са збораў пецярбургскага Генеральнага штаба [305].

Так выглядае ў агульных рысах рукапісная калекцыя Жэготы Анацэвіча.

Даследчыкаў Вялікага княства Літоўскага рукапісная спадчына прафесара І.Анацэвіча цікавіла яшчэ пры яго жыцці. Ксёндз Тадэвуш Макарэвіч (псеўданім Ян Любіч) пачаў складаць вопіс яго калекцыі, але смерць вучонага гэтую працу перарвала. Цікавасць да яе выказвалі Тэадор Нарбут і Сымон Даўконт. С.Даўконт дакараў калегу, што той яе ўпусціў [306].

Карэспандэнцыя С.Даўконта з Т.Нарбутам сведчыць, што калекцыя І.Анацэвіча "перайшла ў рукі тых, хто даваў болей", што матэрыялы вывозілі за мяжу. Частку каштоўных дакументаў і кніг прафесар пры жыцці таксама параздаваў знаёмым і вучоным, якіх нават асабіста не ведаў [307].

Частку свайго архіва і бібліятэкі, якая захоўвалася ў Малой Бераставіцы, вучоны завяшчаў пляменніку Яраславу Анацэвічу, навагрудскаму казначэю. Другая частка калекцыі, найбагацейшая і найкаштоўнейшая, што была сфарміравана ў Пецярбургу, пасля смерці вучонага была падзелена на часткі і разышлася па свеце. Вацлаў Анацэвіч прадаў частку спадчыны дзядзькі вядомаму збіральніку старажытнасцяў памешчыку Гродзенскай губерні Слізню. На вялікі жаль, на Гродзеншчыну яна не вярнулася, а загінула пад час пажару.

Другую частку калекцыі, якая ўтрымлівала, галоўным чынам, дакументы па гісторыі казаччыны, набыў у Анацэвіча вядомы калекцыянер Канстанцін Свідзінскі. Яго збор у 1860 г. уліўся ў збор Бібліятэкі Красінскіх у Варшаве.

Пэўная частка калекцыі трапіла ў зборы познанскага мецэната графа Эдварда Рачынскага, а пазней асела ў Бібліятэцы Рачынскага ў Познані і Бібліятэцы Асалінскіх у Львове.

Частка запісаў І.Анацэвіча трапіла ў рукі вядомага літаратара Рамуальда Падбярэзскага [308], які апублікаваў некалькі фрагментаў: "Погляд на гісторыю Літвы" і "Погляд на гісторыю ВКЛ". Гэта была, на думку выдаўца, скарочаная лекцыя, якую І.Анацэвіч у 1827 г. прачытаў для сваіх слухачоў у канцы навучальнага года. Змяшчаючы ў сваім "Roczniku Literackim" цёпла напісаны ўспамін пра нядаўна памерлага віленскага прафесара, Р.Падбярэзскі абяцаў у бліжэйшых тамах даць цікавыя біяграфічныя падрабязнасці аб ім, а таксама ацэнку яго навуковай дзейнасці, што, аднак, не выканаў. Не з'явілася абяцаная Падбярэзскім генеалогія роду вялікіх літоўскіх князёў.

У трэцім нумары "Biblioteki Warszawskiej" за 1849 год была змешчана заметка Сабешчанскага "Паведамленне пра калекцыю атласаў і карт Ігната Анацэвіча" [309].

Рукапісны збор І.Анацэвіча, каталагізаваны Віктарам Каліноўскім, меў намер набыць Уладзімір Плятэр. Пагадненне не ажыццявілася па невядомай прычыне. Тры рукапісы з калекцыі І.Анацэвіча (у тым ліку ліст Станіслава Варшавіцкага і дзённік паходу ў 1608-1611 г. Яна Пятра Сапегі ў Маскву) набыў у Пецярбургу Станіслаў Пташыцкі [310].

Ішлі гады, дзесяцігоддзі. Час пацвердзіў высокую навуковую каштоўнасць рукапіснай спадчыны прафесара Анацэвіча. Яна абрасла тайнамі. Пачаліся пошукі рукапісу і ўцалелых часткаў яго калекцыі. Адшукаць спадчыну гісторыка (у 1870-я г.) намагаўся Канстанцін Скірмунт, аднак, беспаспяхова.

Паводле інфармацыі прафесара С.Пташыцкага, калекцыя І.Анацэвіча знаходзілася ў Пецярбургу да канца ХІХ ст. Іх хацела набыць Акадэмія мастацтва ў Кракаве, але не змагла, бо ўладальнікі ўвесь час павышалі цану. Урэшце прадалі яе ў Францыю. Дзе яна знаходзіцца цяпер, цяжка сказаць. Вядома, што дырэктар рукапіснага аддзела Нацыянальнай бібліятэкі Францыі Г.Амонт надрукаваў у 1902 г. у Парыжы ў "Melanges Paul Fabre" тэкст трох каралінгскіх грамат 832, 842 і 877 г. Захаваліся фотаздымкі гэтых грамат, але след арыгіналаў загінуў.

Шэраг каштоўных дакументаў з калекцыі І.Анацэвіча былі выдадзены яго наступнікамі: акрамя згаданых каралінгскіх грамат ІХ ст., нясвіжскі рукапіс Хронікі Стрыйкоўскага, дзённік паходу ў 1608-1611 г. Яна Пятра Сапегі ў Маскву. Некаторыя з гэтых дакументаў перавыдаваліся [311]. Як ужо адзначалася, ад І.Анацэвіча паходзіла не адна з крыніц, выдадзеных Эдуардам Рачынскім.

На мяжы 70-80-х г. ХХ ст. калекцыя І.Анацэвіча аказалася ў цэнтры ўвагі польскіх, літоўскіх і рускіх гісторыкаў. "Неацэнныя польскія рукапісы адшуканы ў Маскве," - паведаміла ў 1979 годзе "Życie Warszawy" [312]. "Вельмі каштоўная палоніка: На шляху сенсацыйнага адкрыцця," - аб'явіла тады ж у польскай "Literatury" Наталля Івашкевіч [313]. У 1980 г. "Litwa Radzecka" абвясціла навуковаму свету пра знаходжанне ў Пушкінскім доме ў Санкт-Пецярбургу калекцыі рукапісаў, сабраных прафесарам Ігнатам Анацэвічам [314]. Даклад па гэтай праблеме зрабіў Сяргей Мікалаеў на ІХ міжнародным з'ездзе славістаў. З першапачатковага збору ў Пушкінскім доме зараз захоўваецца 2/3 калекцыі.

Пошукі матэрыялаў з калекцыі І.Анацэвіча працягваюцца па сённяшні дзень і часам прыносяць важныя адкрыцці. 640-старонкавы ўласнаручны рукапіс курса лекцый па ўсеагульнай гісторыі, які прафесар чытаў у Віленскім універсітэце ў 1818-1821 г., выяўлены аўтарамі кнігі ў Літоўскім дзяржаўным гістарычным архіве [315]. Ёсць звесткі, што ў Нацыянальнай бібліятэцы Польшчы ў Варшаве захаваліся канспекты лекцый Анацэвіча па статыстыцы і дыпламатыі, якія вёў студэнт Віленскага універсітэта К.Анташэўскі [316].

Далейшыя пошукі, выяўленне, вывучэнне, а ў перспектыве - выданне запісак і рарытэтаў з дакументальнай калекцыі гісторыка І.Анацэвіча ўяўляюцца нам рэальнай справай.

На наш погляд, у калекцыю І.Анацэвіча можна ўключыць яго эпісталярную і мемуарную спадчыну.

ХІХ ст. - класічнае ў развіцці мемуарнага жанру. Аднак для першай трэці гэтага стагоддзя запіскі прафесійнага гісторыка - унікальная з'ява. З 1800 г. (паводле іншых звестак - з 1810) І.Анацэвіч запісваў падзеі і здарэнні, сведкам якіх ён быў, "каб перадаць нашчадкам справы сваіх сучаснікаў, з якімі сутыкаўся, маючы заўсёды на ўвазе правіла: "Ісціна, толькі ісціна, нічога, акрамя ісціны". Гэты дзённік-хроніку ён вёў з дня ў дзень да 1835 г. і, як сведчаць сучаснікі, бярог яго, як вока. У мемуарыста, паводле яго ўласнага прызнання, меліся "вялікія матэрыялы да сакрэтнай гісторыі Віленскага універсітэта і дакладныя характарыстыкі найбольш вядомых асоб" [317].

Дзённік ацалеў падчас катастрофы ў 1828 г. І.Анацэвіч трыумфаваў, што дзённік не трапіў у рукі Мержаеўскага і М.Мяноўскага. У час вымушанага адпачынку ад прафесарскай працы ў Малой Бераставіцы гісторык таксама вёў дзённік.

Гэтую хроніку прафесар чытаў сваім сябрам Сымону Даўконту і Станіславу Мараўскаму, а таксама сваёй сяброўцы, жонцы прафесара Баянуса. Яна пісала мемуары. Гэтыя мемуары, на жаль, да гэтага часу не выдадзеныя, спачываюць у адной з нямецкіх бібліятэк, магчыма, у Дормштадце, дзе, пакінуўшы Вільню, жылі Баянусы.

Што стала з хронікай прафесара Анацэвіча, невядома. У адным з яго лістоў 1837 г. згадваецца, што яна ў 1835 г. павандравала з аказіяй ці то ў Брусель да Іаахіма Лялевеля, якога такія справы заўсёды цікавілі, ці, можа быць, да Крыстына Шырмы ў Англію. Але ў зборах, якія пасля іх засталіся, яе не знайшлі [318]. Станіслаў Мараўскі пісаў у 1848 г., ужо пасля смерці І.Анацэвіча, што яна, напэўна, "дзесьці зараз за печкай ляжыць, але, як грыб з-пад дубовага лісця, калі-небудзь, хутчэй за ўсё, неспадзявана вылезе" [319].

Мемуары І.Анацэвіча, хутчэй за ўсё, беззваротна загінулі. Сёння яны былі б бясцэнным дакументам для пазнання людзей і падзей той важнай эпохі ў гісторыі беларускай, літоўскай і польскай культуры. Хроніка падзей яго часу і жыцця ўзбагаціла б нашыя веды пра вытокі нацыянальнай гістарычнай навукі. Гэта вялікая страта яшчэ і таму, што хроніка праліла б шмат святла на маладаследаваны да гэтага часу перыяд гісторыі Віленскага універсітэта.

Добра разумеючы гістарычнасць часу, прафесар усведамляў, што эпохай, у якую ён жыў, гісторыяй установы, у якой ён працаваў, учынкамі людзей, якія яго атачалі, будуць цікавіцца новыя пакаленні даследчыкаў і аматараў мінуўшчыны. На яго думку, належала не толькі назапашваць дакументы, але і запісваць успаміны асоб, якія або самі былі ўдзельнікамі падзей, або, з улікам свайго становішча, маглі штосьці пра іх ведаць. Здабытую ў іх інфармацыю лічыў вартай увекавечвання на паперы.

І.Анацэвіч жыў у тыя часы, якія не ведалі даступных нам сродкаў масавай камунікацыі. Асноўным сродкам зносін людзей была перапіска. Эпісталярная спадчына дзеячаў культуры і навукі з'яўляецца каштоўным помнікам духоўнага і грамадска-палітычнага жыцця іх эпохі, інтэлектуальных пошукаў яе лепшых прадстаўнікоў.

У архівах і рукапісных аддзелах бібліятэк Літвы (Вільнюс) і Польшчы (Кракаў, Варшава, Вроцлаў) зберагаюцца лісты гісторыка да куратара Віленскай навучальнай акругі Адама Чартарыйскага за 1821-1822 г., 110 лістоў да І.Лялевеля за 1817- 1830 гады, лісты да гісторыка Міхаіла Балінскага за 1827 г. Некаторыя лісты І.Анацэвіча або іх фрагменты надрукаваныя, у прыватнасці, ліст да Яна Снядэцкага ад 11 ліпеня 1811 г., да А.Йохера ад 30 снежня 1839 г., 2 лісты да Адама Міцкевіча 1842 г., факсіміле ліста 1844 г. рэдактару "Rocznika Literackiego" Р.Падбярэзскаму і інш. Вядомыя таксама лісты І.Анацэвіча 1828 г.: дэкану Мяноўскаму, віленскаму генерал-губернатару і інш. Частка перапіскі Анацэвіча, вядомай яго біёграфу Янушу Івашкевічу (лісты В.Анастасевічу за 1824-1832 г., лісты ад К. Шырмы за 1811-1829 г., ад І.Лялевеля за 1830 г.), пазней згарэлі [320].

Намі выяўлены шэраг лістоў Ігната Анацэвіча на польскай, нямецкай і французскай мовах. Гэта, галоўным чынам, яго хадайніцтвы перад высокапастаўленымі службовымі асобамі ў сувязі з прабываннем у выгнанні і пад судом. Аналагічныя лісты захоўваюцца і ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі ў г.Гродне.

Друкаваная спадчына

Першая навуковая праца І.Анацэвіча - складзеныя ім генеалагічныя табліцы Пястаў, Рурыкавічаў і Ягелонаў - была падрыхтавана да друку ў Беластоку ў 1816 г. Іаахім Лялевель, падкрэсліваючы ў лісце ад 13 чэрвеня 1816 г. навуковае і навучальнае значэнне гэтай працы, даваў парады па яе афармленню і выданню [321].

Складзеная на падставе раней невядомых крыніц, гэтая генеалогія, як пісаў І.Лялевель, "высветліць хібы працы Нарушэвіча" [322]. Яна патрэбная моладзі для лепшага засваення айчыннай гісторыі. І.Лялевель не раіў калегу ўваходзіць ва ўсе генеалагічныя падрабязнасці, а адабраць рэчы найбольш істотныя - гэта будзе больш карысным і будзе больш удзячна прынятае чытачамі. Выдаваць генеалогію Лялевель рэкамендаваў не ў часопісе, а асобнай брашурай. У такім выглядзе яна можа стаць добрым дадаткам да любой з кніг па польскай гісторыі, у прыватнасці, да прац Бандтке [323] і Т.Вагі, якія разыходзяцца ў тысячах экзэмпляраў, і будзе лепш купляцца. У анатацыі да гэтай брашуры будзе "аддадзена належная пахвала аўтару і ўказана карысць з яго працы". І.Лялевель раіў агаварыць магчымасці друку гэтых табліц з віленскім выдаўцом Завадскім або друкаваць у Гродне.

Свой намер выдання генеалагічных табліц І.Анацэвіч ажыццявіў пазней - ён далучыў іх да працы свайго вучня А.Глябовіча "Кароткі нарыс жыцця Вітаўта, вялікага князя літоўскага" [324] і да працы Альбертрандзі "Панаванне Генрыха Валуа і Стэфана Баторыя, каралёў польскіх" [325].

На працягу 1820-1821 г. у сувязі з удзелам у конкурсе на замяшчэнне пасады прафесара кафедры ўсеагульнай гісторыі І.Анацэвічам была падрыхтавана конкурсная праца пад назвай "Найважнейшым абавязкам аналаў, я лічу, павінна быць, каб не замоўчваліся ніякія доблесці і каб у будучым не асцерагацца ані памылковых прамоў і ўчынкаў, ані бясслаўя". Працу І.Анацэвіча, як гаварылася раней, высока ацэньваў яго канкурэнт Іаахім Лялевель.

Конкурсная праца загінула [326]. Яе фрагменты былі надрукаваны ў 1840 г. у часопісе "Magazyn Powszechny" ў выглядзе аб'ёмнага артыкула, які меў назву "Заўвагі да ўсеагульнай гісторыі" [327]. Яны сведчаць пра нязмерную праніклівасць, жывасць і кемлівасць аўтара. Здзіўляе сучаснасць падыходаў аўтара да трактоўкі гісторыі, многія з якіх захоўваюць актуальнасць і сёння, па прашэсці амаль двухсот гадоў.

У 1822 г. І.Анацэвіч надрукаваў у часопісе "Северный архив" артыкул "Урывак з падарожных запісак прафесара Віленскага універсітэта Ігната Анацэвіча пад час праезда яго праз адну частку Гродзенскай губерні" [328].

Звяртае на сябе ўвагу той факт, што І.Анацэвіч, як у той час, калі быў прафесарам у Вільні, так і пазней, не друкуецца ў віленскай перыёдыцы. Свае нешматлікія артыкулы або заметкі ён друкуе пераважна ў расійскіх часопісах. М

агчыма, што гэта рабілася свядома дзеля таго, каб хутчэй авалодаць рускай мовай. Уся перыёдыка Вільні таго часу друкавалася на польскай мове.

У 1810 г. Віленскі універсітэт атрымаў, што дарам, а што купіў у сваякоў, рукапісы працавітага польскага гісторыка Яна Альбертрандзі. Сюды паступіла 14 тамоў, напісаных пераважна яго ўласнай рукой. Сярод іх гісторыя Польшчы ад 962 да 1595 г. у шасці тамах, указальнік матэрыялаў па гісторыі Рэчы Паспалітай, якія знаходзяцца ў рымскіх і шведскіх бібліятэках, і вялікая калекцыя унікальных гістарычных крыніц: лісты вармінскіх біскупаў кардынала Гозія і Кромэра, збор арыгінальных лістоў замежных манархаў да караля Станіслава Аўгуста і заключаных з ім трактатаў, ліст 1793 г. караля да Нарушэвіча з Гродна, апісанне польскіх медалёў апошніх трох стагоддзяў і інш [329].

Рукапісамі Я.Альбертрандзі, у якіх было шмат матэрыялаў па гісторыі Вялікага княства Літоўскага, зацікавіўся прафесар І.Анацэвіч і прыйшоў да высновы аб неабходнасці іх выдання.

Першай была праца Я.Альбертрандзі "Панаванне Генрыха Валуа і Стэфана Баторыя, каралёў польскіх". Чытач атрымаў гэты твор без змен стылю і зместу. І.Анацэвіч выправіў у ім толькі дробныя памылкі, дапоўніў уласнай прадмовай. У прадмове адзначыў істотныя недахопы: патрабуецца большая дакладнасць у расказе пра падпісанне Ям-Запольскага трактата; Я.Альбертрандзі або не меў, або недастаткова выкарыстаў твор папскага дыпламата Антонія Пасевіна. Да працы Я. Альбертрандзі І.Анацэвіч дадаў генеалогію роду Ягелонаў, якой даказваў, што Мікалай І паходзіць па прамой лініі па маці ад Уладзіміра Вялікага, Баляслава Храбрага, Ягайлы, Пятра Вялікага і Лявона Філосафа, цара царгародскага, а таксама ад Канстанціна Парфірароднага. У сувязі з запатрабаванасцю гэты твор Альбертрандзі ў 1860 г. быў перавыдадзены [330].

Дзякуючы рэдактарскай працы І.Анацэвіча ў 1826 г. з'явіўся ў друку другі твор Я.Альбертрандзі - двухтомнік "Панаванне Казіміра, Яна Альберта і Аляксандра Ягелончыкаў, польскіх каралёў і вялікіх князёў літоўскіх" [331]. Да яго прафесар напісаў прадмову "Кароткі нарыс гісторыі Літвы" [332].

Пасылаючы І.Лялевелю экзэмпляр выдадзенай ім працы, пісаў: "Часта важнымі прадуктамі, са сваіх абшырных ніў сабранымі, Іаахім узбагачаў Жэготу, які за гэта пасылае каласок, сабраны на ніве Альбертрандзі" [333].

У гэты самы перыяд І.Анацэвіч падрыхтаваў да друку яшчэ адну працу Альбертрандзі "Дваццаць шэсць гадоў праўлення Уладзіслава Ягайлы, караля польскага", якая была выдадзена ў 1845 г. Эдвардам Рачынскім [334].

У 1831 І.Лялевель выдаў у Варшаве кнігу "Навасільцаў у Вільні ў 1823/4 навучальным годзе". У ёй ён змясціў "Запіску пра куратарства Навасільцава", напісаную ў студзені 1830 г. Ігнатам Анацэвічам [335].

Ёсць звесткі, што ў пецярбургскі перыяд І.Анацэвіч падрыхтаваў рукапіс кнігі "Праўленне Жыгімонта Старога", які, аднак, выдаць не паспеў, а пасля смерці аўтара твор загінуў [336].

У 1841 г. І.Анацэвіч рэцэнзаваў падрыхтаваны даследчыкам гісторыі ВКЛ С.А.Ляховічам да друку зборнік "Арыгінальныя лісты Жыгімонта Аўгуста да Мікалая Радзівіла Чорнага". Складальнік зборніка выказаў у прадмове да яго падзяку "вельмі паважанаму вучонаму А'Нацэвічу" за слушныя заўвагі [337].

Апошні раз у друку Жэгота з Малой Бераставіцы выступіў у "Tygodniku Peterburskim" вясной 1844 г. Быў гэта артыкул "Пра гербоўнік Каяловіча" Тэадора Нарбута, да якога ён зрабіў уласнаручныя заўвагі [338].

У гэтых заўвагах-дапісках І.Анацэвіч прадэманстраваў валоданне еўрапейскай гістарыяграфічнай сітуацыяй, грунтоўныя веды ў галіне крыніцазнаўства, фенаменальную храналагічную памяць, а таксама клопат пра папулярызацыю айчыннай гісторыі ў еўрапейскім навуковым свеце. Ён удакладніў дату смерці Каяловіча, адназначна выказаўся, што кнігу Каяловіча "друкаваць трэба на лаціне - гэта было б пажадана для вучонай Еўропы, якая да гэтага часу ніадкуль не мае звестак пра літоўскую геральдыку".

Ужо пасля смерці І.Анацэвіча выйшлі на польскай мове тры яго артыкулы: "Погляд на першапачатковую гісторыю Літвы" (1846 г.) [339], "Погляд на гісторыю Вялікага княства Літоўскага" (1849 г.) [340] і "Францішак Красінскі, каронны падканцлер, біскуп кракаўскі" (1849 г.) [341]. Два першыя з'яўляюцца фрагментамі галоўнай працы яго жыцця - "Гісторыі Літвы", якую ён цалкам так і не зрабіў, хоць сабраў да яе багацейшыя матэрыялы, зрабіў шмат накідаў, склаў план працы. Тым не менш, у навуковых колах упарта трымаецца меркаванне, што рукапіс сваёй "Гісторыі Літвы" І.Анацэвіч перадаў Ігнату Крашэўскаму.

Нягледзячы на тое, навуковая спадчына Ігната Анацэвіча, апублікаваная толькі ва ўрыўках, дазваляе гаварыць аб ім як аб арыгінальным і сур'ёзным айчынным даследчыку.

"Званар Гедыміна і Вітаўта": трактоўка гісторыі Вялікага княства Літоўскага

Ідэя стварыць капітальную працу па гісторыі Вялікага княства Літоўскага, гэта значыць, па гісторыі беларускага і літоўскага народаў, хутчэй за ўсё, узнікла ў І.Анацэвіча ў той час, калі ён быў прафесарам кафедры ўсеагульнай гісторыі, гэта значыць, паміж 1818 і 1821 г. "Пакуль не будзе дакладнай і грунтоўна распрацаванай гісторыі паасобных народаў, - заяўляў Анацэвіч, - думаць пра дасканалую ўсеагульную гісторыю немагчыма" [342]. Кожны народ, на яго думку, павінен разумець адметнасць гістарычнага шляху сваіх продкаў і сваю адметнасць "у лабірынце іншых народаў".

Вучонага цікавіў увесь перыяд айчыннай гісторыі ад першабытнасці, стварэння сваёй дзяржавы і яе ўздыму да знікнення з карты Еўропы. Ён даследаваў палітыку першых вялікіх князёў літоўскіх, месца ВКЛ у сістэме еўрапейскіх міжнародных адносін, генеалогію роду Ягелонаў. Спачатку, як нам уяўляецца, навуковыя інтарэсы І.Анацэвіча зводзіліся пераважна да ранняй гісторыі ВКЛ - ХІІІ - пачатку ХV ст. "Жаласныя цені Рынгольта, Мендога, Альгерда, Кейстута і Вітаўта … да гэтага часу чакаюць абнародавання сваіх векапомных спраў," - абгрунтоўваў ён свой храналагічны выбар [343].

Пазней ён пашырае гэтыя храналагічныя межы і займаецца "Жыгімонтаўскай эпохай", пачаткам эпохі выбарных манархаў у Рэчы Паспалітай, яе стасункамі з Рускай дзяржавай, паходамі Самазванцаў, Хмяльніччынай, "вечным мірам" 1686 г. Да ўсіх гэтых тэм ён дадаваў выпіскі і копіі дакументаў, рабіў чарнавыя накіды прац. У вядомых нам працах І.Анацэвіч ахапіў шырокае кола пытанняў тады яшчэ зусім не распрацаванай гісторыі ВКЛ ад старажытнасці да 80-х г. ХVI ст.

Задуманая праца бачылася даследчыку ў трох аб'ёмістых тамах. План яна мела наступны:

"І. Літва. Размяшчэнне і ўмовы.

ІІ. Пісьменнікі.

ІІІ. Стрыйкоўскі.

IV. Гісторыкі.

V. Літва ХІІІ ст.

VI. Міндоўг, сын.

VII. Войшалк. Літавор.

VIII. Віценес.

ІХ. Гедымін (сын Віценеса).

Х-ХІ. Яўнут. Кейстус.

ХІІ. Альгерд.

ХІІІ. Ягайла.

ХІV. Вітаўт.

ХV. Унія " [344].

І.Анацэвіч распрацаваў класіфікацыю крыніц па гісторыі ВКЛ ад старажытнасці да 1569 г., выдзеліўшы наступныя іх групы: міжнародныя трактаты, Метрыка ВКЛ і Кароны, судовыя акты і акты капітул, "Хроніка…" Мацея Стрыйкоўскага, "Гісторыя Літвы" Войцеха Каяловіча, трактат Міхалона Літвіна "Аб норавах татар, ліцвінаў і маскавітаў", Галіцка-валынскі летапіс 2-й паловы ХІІІ ст., тайны архіў крыжакоў. Важнымі гісторык лічыў таксама "нямыя помнікі", да якіх адносіў руіны замкаў, пахаванні, рэшткі адзення і зброі, урочышчы (напрыклад, гара Міндоўга пад Навагрудкам), народныя песні [345]. Вучоны даў характарыстыку гэтых груп крыніц.

Сваімі папярэднікамі прафесар лічыў "патрыярха літоўскіх летапісцаў і гісторыкаў" храніста XVІ ст. Мацея Стрыйкоўскага, публіцыста Міхалона Літвіна і аўтара "Гісторыі Літвы" езуіта Войцеха Каяловіча. Як да гістарычных крыніц, так і да папярэднікаў, а таксама да сучаснікаў І.Анацэвіч ставіўся крытычна. "Працавіты кампілятар Стрыйкоўскі", як яго ацэньваў І.Анацэвіч, быў вельмі эрудзіраваны, але, кіруючыся жаданнем памножыць нацыянальную славу, а не правесці гістарычную крытыку, паўтарыў больш домыслы, нарабіўшы памылак. Ён меў у сваім распараджэнні "летапісаў і хронік столькі, што іх нельга было перавесці на адной павозцы". Але, як сцвярджае Анацэвіч, намнога больш аказаў бы нашчадкам карысці, "каб такія хронікі проста перадрукаваў і не кампілуючы, ужывую іх перадаў да нашчадкаў" [346]. Не пазбег ён анахранізмаў і спрэчных момантаў у распрацоўцы генеалогіі.

Галоўным недахопам кнігі Тэадора Нарбута "Гісторыя літоўскага народа" І.Анацэвіч лічыў некрытычны падыход да крыніц. Сапраўдная гісторыя Літвы, на яго думку, пачынаецца з ХІІІ ст. Гісторыю да ХІІІ ст. ён лічыў казачнай, легендарнай. Адкідваў таксама шэраг іншых гістарычных легенд (аб заснаванні Вільні, аб паходжанні Гедыміна).

У адрозненне ад Т.Нарбута, які лічыў што ў ХIV-XV ст. у ВКЛ існавала шляхецкая дэмакратыя, І.Анацэвіч прытрымліваўся думкі, што да пачатку ХVI ст. вялікія князі літоўскія мелі амаль неабмежаваную ўладу. Прыгоннае права ён лічыў перанятым у заваяваных рускіх зямель. Калі Т.Нарбут ідэалізаваў культуру і звычаі феадальнай Літвы, то Анацэвічу, хутчэй за ўсё, пад уплывам кнігі М.Літвіна яны бачыліся ў самых змрочных фарбах.

Крытыкуючы работу Т.Нарбута, І.Анацэвіч, аднак, лічыў яе вельмі важнай і патрэбнай для навукі і грамадства.

І.Анацэвіч даў перыядызацыю гісторыі Літвы ад першага ўпамінання гэтай назвы ў 1009 г. [347] да 1569 г. Ён падзяліў яе на наступныя пяць перыядаў:

1009-1183 гады - міфічная гісторыя, якая пачынаецца ад першага летапіснага ўпамінання Літвы.

1183-1240 гады - няпэўная гісторыя: ад нападаў Літвы на рускія краіны, а менавіта Пскоў і Ноўгарад, да панавання Міндоўга

1240-1386 гады - больш пэўная гісторыя. Змест першай паловы гэтай эпохі складаюць "вялікія клопаты ад крыжакоў". У другой палове, ад панавання Гедыміна, Літва набірае моц і сілу. Гэта эпоха доўжыцца да часоў увядзення Ягайлам хрысціянскай веры.

1386-1447 гады - Літва, пераадолеўшы раздробленасць, знаходзіцца на вяршыні магутнасці.

1447-1569 гады - пераход пад уладу Польшчы. Пасля Люблінскага сейма "асобная гісторыя Літвы завяршаецца", і яна "ўліваецца ў гісторыю Польшчы" [348].

У гісторыі ВКЛ, як бачна з гэтай перыядызацыі, прафесар вылучаў тры асноўныя вехі: пачатак дзяржаваўтваральнага працэсу, якія супаў з прыходам да ўлады Міндоўга; Крэўская унія і Люблінская унія.

Гісторыю Літвы І.Анацэвіч трактаваў у духу рамантычнай гістарыяграфіі. "Ля калыскі любога народа гучыць рэлігійны спеў альбо бразганне зброі; яго барды - звычайна святары, яго гісторыя губляецца ў міфах, у палітычнай або рэлігійнай легендзе; нязграбныя помнікі, нечытабельныя іерогліфы, урэшце традыцыі … складаюць корань яго гісторыі," - пісаў ён у сваім апошнім творы, які застаўся незавершаным. Свой "Погляд на першапачатковую гісторыю Літвы" ён пачынае з гэтага самага міфічнага апавядання: "На паўднёвых берагах Балтыйскага мора … сядзелі ад векапомных часоў народы герула-літоўскія і часткова славянскія; адтуль рушылі на заваёву Рымскай дзяржавы лангбарды, бургунды і вандалы... Заваёвы Карла Вялікага і яго наступнікаў парушылі спакой прыбалтыйскіх народаў… Народ герулаў, падзяліўшыся на розныя плямёны, займаў значную частку абшараў усходняй Еўропы пад імем ліцвінаў, прусаў, яцвягаў, жмудзінаў, куронаў, лівонаў і крывічоў, а астатнія змяшаліся з славянскім племем, рана прынялі хрысціянскую веру, грэчаскага абраду, забылі сваіх багоў і мову, у самой толькі назве крывічоў захавалі памяць рэлігійнай пакоры літоўскаму архікаплану Крыве, у назвах мясцін, урочышчаў і пагоркаў дняпроўскіх і некаторых шляхецкіх прозвішчах" [349]. Племя літоўцаў, паводле І.Анацэвіча, складалася з прусаў, жмудзінаў, яцвягаў, літвінаў і крывічоў [350].

У паказе першабытнай гісторыі Літвы І.Анацэвіч - рамантык. У трактоўцы "больш пэўных" часоў, якія пачынаюцца з праўлення Міндоўга, ён ужо прытрымліваўся навуковых прынцыпаў, і рамантызм толькі часам прабіваецца вонкі. Калі мы апусцім фантастычныя гіпотэзы І.Анацэвіча аб сваяцтве герулаў з літвінамі, аб паходжанні Рурыка са Жмудзі або аб удзелах літвінаў у нарманскіх марскіх паходах, залічэнне крывічоў да літоўскіх плямёнаў, якія датычаць першага перыяду гісторыі Літвы, то маем рэканструкцыю храналагічна паслядоўнага і навукова абгрунтаванага ходу падзей на тэрыторыі Беларусі і Літвы.

Асноўную ўвагу ў сваіх навуковых працах І.Анацэвіч надаваў палітычнай гісторыі. Мноства фактаў, згрупаваных вакол праўлення вялікіх князёў літоўскіх і каралёў польскіх, набывалі сэнс у сувязі з паказам ім гісторыі дзяржавы.

Вялікае значэнне ў рэканструкцыі айчыннай мінуўшчыны гісторык надаваў генеалогіі вялікіх літоўскіх князёў, вельмі заблытанай, асабліва да часоў Віценя. Прычыну генеалагічнай блытаніны даследчык тлумачыць "рэлігійнай неразбярыхай". "Прыспешаныя патрэбай або палітыкай", літоўскія князі не раз мянялі лацінскі або грэчаскі абрад, пры гэтым яны кожны раз з'яўляюцца ў хроніках пад іншым імем. Сямейныя нязгоды і рэлігійныя канфлікты неаднойчы прымушалі літоўскіх князёў да пошуку абароны ў Расіі. Немалым коштам, як сцвярджае І.Анацэвіч, яна перацягвала на свой бок унукаў Альгерда князёў Бельскіх і Мсціслаўскіх. Гэта рабілася з мэтай "доступу да ўрадавых таямніц або дзеля выкарыстання іх вайсковых талентаў" [351].

Гісторык абвяргае легенду аб рымскім паходжанні літоўскіх князёў. Пазбаўленым усялякага праўдападабенства ён лічыць і меркаванне пазнейшых рускіх летапісцаў аб паходжанні Міндоўга, Віценя і Гедыміна ад полацкага князя Ізяслава Уладзіміравіча, сына Рагнеды. Навошта нашчадкам хрысціянскага князя Ізяслава, разважае даследчык, было выракацца веры Хрыста і вяртацца да ідалапаклонства?

І.Анацэвіч высока ацэньвае дзеячоў мінулых эпох. Вітаўт, паводле яго ацэнкі, - "адзін з найслаўнейшых і наймагутнейшых манархаў сярэднявечча", які "пераўзыходзіў сваіх сучаснікаў мужнасцю, розумам і палітыкай, умеў хітрыць, узнагароджваць і караць. У іншай краіне яму б ставілі помнікі, а яго векапомныя справы, апісаныя ў шматлікіх тамах, увекавечылі б памяць першага героя ХIV і XV стагоддзяў" [352].

Звярнуўся гісторык таксама да постацей першых выбарных манархаў: Генрыха Валуа (1573-1574 г.) і Стэфана Баторыя (1576-1586 г.). Пра Генрыха Валуа ён піша, што, узышоўшы пасля смерці апошняга Ягелона на сармацкі трон, ён не апраўдаў спадзяванняў. Нідзе больш узгадак пра сарматаў у І.Анацэвіча не сустракаем. З гэтай фразы вынікае, што ён быў прыхільнікам сармацкай тэорыі паходжання польскай шляхты.

Пераемнік Генрыха на троне для І.Анацэвіча - найвялікшы кароль свайго часу, здольны "надаць Еўропе іншы палітычны кшталт" [353].

У сваіх працах прафесар І.Анацэвіч стварыў цэласную арыгінальную навуковую карціну гісторыі ВКЛ ад старажытнасці да канца ХVI ст. Некаторыя элементы распрацаванай ім канцэпцыі пазнейшая беларуская і літоўская гістарыяграфія паклала ў аснову ўласнага бачання далюблінскай гісторыі сваёй краіны і народа. Працай ва універсітэце і навуковымі публікацыямі вучоны рабіў беларускую і літоўскую гісторыю набыткам многіх людзей і быў першым, хто ўздымаў іх гістарычную культуру. Уведзены ім у навуковае абарачэнне фактычны матэрыял стаў хрэстаматыйным і сёння ўваходзіць у падручнікі гісторыі. "Найвялікшы ў нас знаўца літоўскай гісторыі, які ў яе разуменні мог узняцца над голымі фактамі, ахапіць яе цалкам у сувязі з дзейнасцю іншых народаў і падвергнуць суровай крытыцы яе сумнеўныя нормы," - канстатаваў выдаўца пецярбургскага "Rocznika Literackiego" [354].

Вінаваты перад краем і Еўропай

Пра вучоных звычайна пішуць, што яны зрабілі для навукі. Аддаючы даніну павагі прафесару І.Анацэвічу за яго ўклад у гістарыяграфію, мы ў дадзеным выпадку адыдзем ад гэтага правіла. Наша размова пра тое, што гісторык мог зрабіць, але не зрабіў і чаму так атрымалася.

Вучоны намерваўся напісаць аб'ектыўную гісторыю Вялікага княства Літоўскага (Беларусі і Літвы) і абаперці яе на магутную крыніцавую базу.

Дзеля таго, каб гэтай мэты дасягнуць, існавалі ўсе падставы. І.Анацэвіч меў грунтоўную адукацыю (настаўніцкая семінарыя ў Элку, філасофскі факультэт Кёнігсбергскага універсітэта, магістратура Віленскага універсітэта), вялікую працавітасць і незвычайны розум. Быў беларусам, любіў і добра ведаў сваю краіну: тэрыторыю, этнаграфічную структуру, гістарычныя асаблівасці і г.д. Меў у якасці ўзору вопыт напісання нацыянальных гісторый іншых краін: Германіі, Англіі і Расіі. Выдатна валодаў літаратурай прадмета, у тым ліку польскай, лацінскай, нямецкай і рускай. Меў у сваім распараджэнні дакладныя крыніцы, многія з якіх ён сам адкрыў, даследаваўшы пад час шматлікіх навуковых падарожжаў дзяржаўныя, магнацкія, манастырскія архівы і бібліятэкі Беларусі, Літвы, Польшчы, Прусіі, Латвіі і Расіі. Быў знаёмы з найноўшай еўрапейскай метадалогіяй, якую засвоіў у нямецкім універсітэце. Уласцівыя яму крытыцызм і гістарычная інтуіцыя дазвалялі дакладна асвятляць даследуемую эпоху, якую цудоўна разумеў, а таксама ствараць арыгінальныя гіпотэзы. І ў рэшце, вучоны меў пісьменніцкі талент, добра валодаў пяром.

Задуманая вучоным капітальная гісторыя Беларусі і Літвы магла стаць буйным гістарыяграфічным фактам, а сам ён меў усе дадзеныя, каб заняць пачэснае месца ў еўрапейскай навуцы. Аднак, нягледзячы на ўсе пералічаныя абставіны, выканаць сваю, скажам так, гістарычную місію прафесар не здолеў. Не дзіўна, што вучоныя адмаўляюцца ў гэта верыць.

Легендзе, якая дагэтуль блукае па свеце і хвалюе розум даследчыкаў ВКЛ, што І.Анацэвіч пакінуў у рукапісе завершаную "Гісторыю Літвы", пярэчаць яго ўласныя словы, напісаныя 5/17 жніўня 1842 г., а, значыць, на схіле яго жыцця. "У пастаяннай барацьбе са зменлівым лёсам, з нястачай і дрэннымі людзьмі не мог здзейсніць нічога важкага і для нашчадкаў карыснага, - так ён тлумачыў немагчымасць выканання задуманай працы пра Літву, - але мае жыццё не было бескарысным. Навучаць і пісаць у пастаяннай барацьбе з лёсам і людзьмі, з нястачай - няпростая справа, тым больш, што для мяне больш важным было добрае грунтоўнае выкладанне прадмету, чым напісанне; з таго часу пайшло, што набыў лёгкасці лекцыі выкладаць, а не пісаць; калі б меў скорапісы, то мог бы яшчэ шмат пакінуць карысных сачыненняў, сёння пакідаю вялікі запас запісак, выпісак, прыдатных для будучых даследчыкаў. Богу толькі ведама, колькі працы і мазаля каштуюць мне гэтыя запісы. Дай божа, каб яны не папалі пад вяліканочныя пірагі, як у Літве часта здаралася" [355]. Вучоны марыў, каб яны трапілі ў рукі асобы, якая дбала аб айчыннай гісторыі.

Нядобрыя прадчуванні І.Анацэвіча споўніліся. Яго выпіскі і запіскі, раздораныя ці то прададзеныя самім прафесарам або яго роднымі, рассеяліся па свету. Частка іх беззваротна загінула, а частка спачывае ў розных бібліятэках і архівах Еўропы. Для беларускай навукі яны страчаныя.

У чым прычыны, што Жэгота з Малой Бераставіцы, пры яго саліднай навуковай падрыхтоўцы і багацці матэрыялаў, якімі валодаў, не пакінуў ніводнай навуковай працы, якая бы перадала нашчадкам памяць пра яго як пра выдатнага гісторыка? Прычыны былі як аб'ектыўныя, так і суб'ектыўныя.

Шэраг з іх І.Анацэвіч прыадкрыў у сваім навуковым завяшчанні. Барацьба са злом, якую вымушаны быў весці пры жыцці, не давала патрэбнага спакою, каб прысвяціць сябе навуковай працы. Падрыхтоўка да лекцый займала столькі часу, што яго не заставалася на навуку. Наколькі ён дасягнуў лёгкасці ў чытанні лекцый, настолькі яе не меў у пісанні. З апошнім згадзіцца цяжка - надрукаваныя фрагменты яго прац, а таксама эпісталярная спадчына сведчаць, што ён меў добрыя літаратурныя здольнасці.

Але гэтымі фактарамі не абмяжоўваецца тлумачэнне прычын, чаму І.Анацэвіч не зрабіў усяго таго, што дазваляў яму зрабіць яго талент. Найбольш спрыяльны для навуковай дзейнасці перыяд яго прафесарства працягваўся не так доўга - каля 10 гадоў. Адхіленне І.Анацэвіча ў 1821 годзе ад кіраўніцтва кафедрай гісторыі і ад чытання гістарычных курсаў гэтай дзейнасці не спрыялі.

У 1827 г. вучоны валодаў грунтоўнымі матэрыяламі для напісання гісторыі ВКЛ. Але катастрофа 1828 г. на многія гады адарвала яго ад універсітэцкага асяроддзя, пазбавіла ўмоў для навуковай працы. Пад час тых пературбацый была страчана частка сабраных ім матэрыялаў. І.Анацэвіч скардзіўся, што "вандалы" ў час рэвізіі зрабілі моцнае спусташэнне яго паперам, так што зноў трэба было ехаць у Кёнігсберг, каб папоўніць калекцыю. Хадайнічаў перад Сенатам аб дапамозе ў іх вяртанні. Тыя запіскі, што засталіся, былі так перамешаны, што спатрэбілася шмат часу для іх ўпарадкавання.

Ва ўмовах, у якіх жыў вучоны ў Малой Бераставіцы, а затым у Гродне, пра паўнацэнны працяг працы над гісторыяй ВКЛ не магло быць і размовы. Праўда, ён працаваў і ў гэтых умовах, неаднаразова збіраўся заняцца завяршэннем свайго твора. Праца, аднак, ішла цяжка. Шкадаваў, што напісанне літоўскай гісторыі ідзе так павольна: "Чым горшага набіраю ў сваю галаву ўяўлення, тым глыбей залажу ў літоўскія лясы. Калі б мяне хто моцна падагнаў, калі б прызначыў перад горлам тэрмін у некалькі месяцаў, у той час мог бы штось сярэдняе ў выніку нарадзіць, але так, што Бог ведае", што з гэтага будзе, хоць на гэтую працу ўскладаю адзіную ўцеху майго жыцця," - пісаў да Лялевеля 30 сакавіка 1830 г. [356]

Пасля выдалення з кафедры І.Анацэвіч жыў яшчэ 17 гадоў, з іх 10 гадоў - у Пецярбургу. Тут ён не спыняў працы над літоўскай гісторыяй. Збіраўся падрыхтаваць да расійскай энцыклапедыі артыкул пра Радзівілаў. Наракаў на памылкі і недакладнасці, якія дапусцілі ў гэтым выданні Ф.Булгарын, пішучы пра Аўгустоўскае ваяводства, і Д.Языкоў - пра Алелькавічаў [357].

Сціплы заробак, які І.Анацэвіч атрымліваў у Румянцаўскім музеі, пры сталічнай дарагавізне прымушаў падзарабляць юрыспрудэнцыяй. Гэта таксама забірала час.

Але і гэта не растлумачвае, чаму ён не рэалізаваў сваіх планаў. Галоўная прычына, як яна бачыцца шэрагу даследчыкаў, парадаксальная - багацейшыя матэрыялы сталічных бібліятэк і архіўныя скарбы, на якія прафесар патрапіў у Пецярбургу. Яго, як сцвярджае К.Мянжынскі, ашаламіла, падавіла, проста прыдушыла колькасць гэтых матэрыялаў, іх велізарнасць і багацце, і загубіла звычка "збіральніцтва". Ён проста не паспеў іх апрацаваць, праўда, не цалкам па ўласнай віне [358].

Я.Івашкевічу мяркуе, што ў працэсе камплектавання крыніц для гісторыі Літвы І.Анацэвіч патануў у масе сабраных ім дакументаў. Ён быў ахоплены маніяй калекцыяніравання і збору гістарычных грамат, летапісаў і кніг, апрацоўка якіх у выніку іх велічыні станавілася ўсё больш цяжкай.

Ён захварэў хваробай, якая часта сустракаецца сярод падрыхтаваных і вядомых сваімі працамі архіўных і бібліятэчных работнікаў. Прыдушаныя багаццем матэрыялу, з якім сустрэліся, яны, замест сканцэнтравання сіл на пэўнай акрэсленай задуме, рассейваліся ў пагоні за новай тэмай, якая насоўвалася, і абмяжоўваліся падрыхтоўкай і публікаваннем дробных заметак, не маглі рашыцца на больш каштоўную працу.

Тое самае здарылася з І.Анацэвічам у Пецярбургу, дзе ён знайшоў скарбы, некранутыя рукой даследчыка. Па меры знаёмства з новымі багаццямі насоўваліся ўсё новыя і ўсё больш цікавыя тэмы. Узнікалі фрагменты задуманых, а потым кінутых прац. То ён перакідваўся з даследавання першабытнай гісторыі Літвы да Ягелонскіх часоў, ад гэтай тэмы - да эпохі Жыгімонтаў. То яго спакушалі адносіны Рэчы Паспалітай з Рускай дзяржавай, паходы Ілжэдзмітрыяў, то захоплівалі казацкія справы. Да ўсіх гэтых тэм ён назапашваў копіі, выпіскі, рабіў чарнавыя накіды прац. Гісторык шкадаваў, што не мог сабе дазволіць набыць ручкі, бо мог бы яшчэ больш павялічыць і так значны збор матэрыялаў. Збіранне матэрыялаў стала свайго роду хваробай. Увесь час шукаў, бесперапынна даследаваў, правяраў. Далей збірання часам справа і не ішла, да апрацоўкі матэрыялу так і не прыступаў, як гэта, было, напрыклад, з "жыгімонтаўскай эпохай", над якой працаваў у другой палове 30-х г., нават не маючы надзеі дажыць да канца гэтай вялікай працы [359].

С.Даўконта адзначаў, як непадатліва ішла ў І.Анацэвіча праца над гісторыяй Літвы. Быў гэта, на яго думку, вучоны, "які другіх заахвочваў, а сам мала рабіў". Нягледзячы на дадзенае Даўконту слова, што ў 1844 г. апіша праўленне Гедыміна, абяцання не выканаў [360].

Затое І.Анацэвіч быў надзвычай шчодры ў прадстаўленні калегам сабраных матэрыялаў і ў падмацаванні чужых прац сваёй незвычайнай эрудыцыяй. Яго бескарыслівай дапамозе абавязаны завяршэннем сваіх прац па гісторыі ВКЛ І.Даніловіч, Я.Ярашэвіч, М.Баброўскі, М.Гамаліцкі, С.Даўконт, Т.Нарбут, Р.Карэнёўская і шмат іншых. Ён не меў ніякай зайздрасці. Ён заахвочваў людзей са свайго атачэння да вывучэння гісторыі ВКЛ, дарыў свае матэрыялы вучоным і вельмі цешыўся з іх новых прац.

Нам застаецца шкадаваць, што беларускі гісторык І.Анацэвіч не даў еўрапейскай навуцы завершанай гісторыі ВКЛ.

Пра чаканні і асцярогі тагачасных вучоных адносна І.Анацэвіча Х.А.Скімбартовіч сказаў у 1840 г.: "Найсправядлівей можна бы чакаць ад гэтага знакамітага мужа працы, напісанай з незвычайнай эрудыцыяй. ... Абы толькі Жэгота не закінуў свайго намеру і не пакінуў жаданых чаканняў безвыніковымі, бо ў такім выпадку стане віноўнікам не толькі перад уласным краем, але, падобна, нават і ў вачах большай часткі адукаванай Еўропы" [361].

65 гадоў жыцця, 40 гадоў працы, 10 гадоў прафесарства, 17 гадоў пры сталічных архівах… Не хапіла …

Напярэдадні важнага і адказнага этапу свайго этнагенезу - этапу складвання ў нацыі - беларусы і літоўцы дзякуючы руплівай працы прафесара І.Анацэвіча былі недалёкія ад таго, каб займець уласную раннюю нацыянальную гісторыю, убачыць сваё месца на еўрапейскай сцэне. Абставіны не далі яму магчымасці завяршыць сваю працу. Час быў упушчаны, змянялася грамадска-палітычная сітуацыя. Беларуская гістарыяграфія, якая толькі пачала падаваць свой голас, была заціснутая паміж больш моцнай расійскай і польскай гістарыяграфіяй. Гэта паспеў адчуць і сам гісторык, які 30 студзеня 1839 г. пісаў з Пецярбурга Адаму Йохеру пра "вельмі неспрыяльныя часы", калі набірае сілу тэндэнцыя забараніць друкаванне твораў, "якія дазваляюць пазнаць веліч працы і здольнасць нашых продкаў" [362]. Гісторыя Літвы, з якой ідэнтыфікавалася беларуская мінуўшчына ў часы І.Анацэвіча, пераўтваралася ў гісторыю Заходняй Русі. Ці не вяртаемся мы, беларускія гісторыкі, толькі сёння да прафесійнага асэнсавання сваёй ранняй дзяржаўнай гісторыі, чаго, на жаль, паўтара стагоддзя таму не давёў да канца Ігнат Анацэвіч?

Навуковая спадчына прафесара Ігната Анацэвіча (выбранае)
Заўвагі да ўсеагульнай гісторыі

Усеагульная гісторыя, у сваім рэальным значэнні, апавядае аб найважнейшых здарэннях, якія чалавечы род зведваў ва ўсіх чаргаваннях часу, адкрывае дзеючыя прычыны гвалтоўных зменаў, прагрэсу асветы, паказвае крыніцу здабыткаў і заняпада, шчасця і нядолі народаў; каб чалавек і народ, навучаны грозным прыкладам мінулых стагоддзяў, узнёсся да найвышэйшай годнасці свайго прызначэння і быў перакананы, што вялікая драма Гісторыі не ёсць ні тканінай выпадку, ні вынікам наканавання, а непазбежным вынікам дзейнасці людзей, што кожнае наступства мае свае бліжэйшыя і далейшыя прычыны, а таксама самі наступствы становяцца прычынамі далейшых вынікаў. Спалучэнне тых прычын такое заблытанае, іх разнастайнасць такая вялікая, што дакладнае вылучэнне ўплыву адных прычын на другія можа быць дасягнута толькі тым, хто змог бы ўзнесціся вышэй за ўсіх разумных істот, і з тае вышыні прыгледзеўшыся да закручанай блытаніны ўчынкаў людскога роду, змог бы вынайсці спосаб вытлумачэння гэтай незразумелай загадкі.

Як філасофія з'яўляецца ідэальнай часткай любога пазнання, так Гісторыя ёсць яго рэальная частка. Без гістарычнай асновы няма нічога пэўнага, нічога практычнага. Заканадаўца, палітык, цывільны, вайсковы, рэлігійны службовец ва ўсіх сваіх жыццёвых адносінах не могуць беспакарана абысціся без гісторыі. Гэта недаследаваны архіў роду людскога, які захоўвае помнікі дзеяў і думак людскіх, гэта паходня праўды, якая вынішчае памылкі, забабоны, гэта дакладнае люстэрка адышоўшых стагоддзяў, якое можа служыць невычэрпнай крыніцай перасцярог, навукі, маральнасці будучым стагоддзям. Народ, калі не слухае голасу гэтай навукі, будзе асуджаны і ў доўгай чарадзе паразаў будзе дарэмна аплакваць сваю невідушчасць. А калі, з аднаго боку, Гісторыя асвятляе розум, узвышае генія, выпраўляе погляды, пашырае межы нашага пазнання, раскрывае таямніцы палітыкі, прыродных якасцяў чалавека, малюе ў жывых колерах агіднасць злачынства, прыгажосць і веліч маральнай чысціні, адштурхоўвае ад першай, а заахвочвае да другой; з другога ж боку, навучае каралёў майстэрству панавання, народы заахвочвае да паслухмянасці, запальвае ў сумленных сэрцах агонь любові да краю, гэтулькім векапомным творам даючы пачатак, падрыхтоўвае род людскі да шанавання канонаў рэлігіі і беззаганнага выканання сваіх абавязкаў. Гісторыя з'яўляецца найвышэйшым трыбуналам справядлівасці, перад якім усе ўчынкі народаў і людзей вырашаюцца канчаткова і непрадузята. Нікчэмная ліслівасць прынадаю нязначнага прыбытку курыць часта фіміям магутнай пачвары. Але няўмольная ў сваіх прысудах Кліо, не паддаючыся ніякім ілюзіям, аднолькава таго, хто хваліць, як і таго, каго хваляць, пазначае кляймом вечнай няславы. Гісторыя як філасофія ў прыкладах, святло праўды, жыццё памяці, настаўніца звычаяў, аднаўляючы ў дакладных рысах дзеі народаў, аддаленых месцам і часам, робіць нас нашчадкамі каштоўнай спадчыны, неаднойчы дорага аплочанай у мінулых стагоддзях. Свет з'яўляецца школай прыкладу, Гісторыя і вопыт - той школы настаўнікі: першая абавязкова патрэбная для падрыхтоўкі да другой, каб суправаджаць праз усё наша жыццё. Вялікая, сапраўды, карысць навучыцца пазнаваць людзей у розных з імі стасунках, а ўзброеныя тым цудоўным запасам ведаў, лягчэй могуць кіраваць уласным вопытам, які а ні такім аб'ёмным, а ні заўсёды бяспечным можа быць, бо часта такі каштоўны, што ўжо не нам, а іншым застаецца карысным. Evidentior quidem illa est quo per propria ducit in fortunia at tutior illa, quo per aliena [363]. Акрамя таго, прыклады, якія нам прыводзіць гісторыя ці з людзей, ці са здарэнняў, з'яўляюцца зусім звычайнымі, будзённымі, і атрымліваем з іх бясспрэчную карысць у навуцы; можам тыя выпадкі разглядаць злучана, раз'яднана і па чарзе, як адныя з другіх вынікалі; бачым спалучанасць прычын і вынікаў, як блізкіх, так і далёкіх, як бы перанёсшыся ў мінулыя вякі, знаёмімся з людзьмі, якія даўно перад намі былі; жывем у краі, які ніколі не бачылі. Так узбагачаныя здабыткам мінулых стагоддзяў і зведаных мясцін, можам мы ўчынкі нашыя да агульнага дабра дастасаваць. Пашыраючы ў рамках нашай дзейнасці любоў да маральнасці, гонару і карыснай працы; сцвердзім неабмежаванае панаванне розуму над жарсцямі, складзем на алтар праўды належную пашану талентам і тым вялікім якасцям, якія вызначаюць людскі род. Настроеныя такім чынам, станем узорам для наступных пакаленняў, для шчаслівай будучыні, натхнёныя надзеяй з годнасцю паляжам у прызначаную нам магілу.

Дапаможныя навукі, якія маюць непасрэдную сувязь з гісторыяй

Слушна сказаў Цыцэрон, што ўсе навукі злучаныя супольным ланцугом і ўзаемна дапамагаюць удасканаленню. Гісторыя для ўсіх навук бесспрэчна патрэбная, ад многіх з іх атрымлівае важную дапамогу. Не гаворым тут пра крыніцы, з якіх гісторык павінен здабываць сваё пазнанне мае, бо яны бязмерна багатыя, і нягледзячы на іх частае выкарыстанне, можна іх дагэтуль лічыць невычэрпнымі; але збіраемся ўспомніць аб навуках гістарычных, без якіх той, хто бярэцца за чытанне гісторыі, абысціся не можа, а тым больш той, хто ў гэтай навуцы ўдасканальваецца і іншым набытыя веды жадае перадаць.

На чале навук, непадзельна звязаных з гісторыяй, знаходзяцца Геаграфія і Храналогія; таму што ў апавяданні альбо чытанні гістарычных падзей неабходна найперш ведаць, калі і дзе яны здарыліся.

Геаграфія альбо веды пра зямны шар, у старажытныя часы абмежаваная, у нашыя ж часы ўзнятая да высокай ступені дасканаласці. Старажытныя народы не мелі дакладных ведаў пра форму зямнога шара, а ні пра моры і сушы, размешчаныя на ім. Адна назва азначала некалькі рэчаў, а часам адна рака мела некалькі назваў. Толькі краіны, размешчаныя ля Міжземнага і Чорнага мораў, былі добра вядомыя ў старажытнасці. Зайздросныя купцы Фінікіі, Карфагену і Масіліі, кіруючыся інтарэсамі ўласнага прыбытку, старанна хавалі звесткі аб краінах, з якімі гандлявалі, і такім чынам дасягалі выключнага становішча ў здабыванні гаспадарчай выгады. Наўмысна распаўсюджвалі жахлівыя гісторыі, каб засцерагчы іншых ад падарожжа ў краіны, карысныя для гандлю. Народы не мелі ніводнага элемента, які іх аб'ядноўваў, ні ў рэлігіі, ні ў палітыцы. Гэта было прычынаю вялікіх цяжкасцей і небяспекі для асобаў, што прагнулі адведаць далёкія краіны.

Мараплаванне, з прычыны невыкарыстання компасу, знаходзілася ў бездапаможным стане. Падарожжа арганаўтаў і Траянская вайна могуць найлепш пра гэта сведчыць. Нават у далейшыя часы плысці за калоны Геркулеса не праяўлялі асаблівага жадання грэкі і рымляне. Герадот, а за ім Эратасфен зрабілі вялікія адкрыцці ў геаграфіі. Калоніі грэчаскія, у трох частках свету рассеяныя. Падарожжа Піфея, паходы Аляксандра, заваёвы Рыму і распаўсюджанне хрысціянскай веры прычыніліся да адкрыцця і пазнання краін, дагэтуль невядомых. У сярэднявеччы нашэсце варвараў Поўначы і Усходу, заваёвы Карла Вялікага і арабаў, рабаванні нарманаў, пабожныя пілігрымкі шчырых хрысціян, хрышчэнне язычнікаў, вялікія планы Георга VII і яго наступнікаў, крыжовыя паходы, выкарыстанне компаса, партугальскі інфант Дон Генрык, князь Вісэа, - усе гэтыя акалічнасці значна пашырылі геаграфічныя веды, пракладвалі дарогу да вялікіх адкрыццяў, якія склалі важную эпоху ў гістарычных справах людзей і ў геаграфіі. Услед за Хрыстафорам Калумбам і Васка дэ Гама разбегліся кругі еўрапейскія па ўсіх водах Акіяну і краінах свету. Іспанец ставіў крыжы, англічане засноўвалі факторыі, канторы і друкарні, французы капалі акопы і насыпалі бастыёны ў новаадкрытых краях. Фердынанд Магелан, партугалец, аб'язджае свет, галандцы, ідучы ўслед за французамі, вырывалі ў партугальцаў і іспанцаў слаба каланізаваныя і мячом фанатызму спустошаныя краіны. Шукаюць на поўначы дарогі да ўсходняй Індыі езуіты, у недасяжных для чужых народаў Кітаі і Японіі пры дапамозе матэматыкі, тлумачаць Евангелле, абвяшчаюць здзіўленай Еўропе навіну аб тых краінах, якія старажытнасцю і цывілізаванасцю далёка апарэдзілі еўрапейскія народы. Зноў і зноў павялічваемыя рэгулярныя войскі, якія патрабавалі большых падаткаў, звярталі ўвагу на заснаванне калоній, на пошук новых краін, здольных да гандлю. Усё гэта прывяло да таго, што мала які востраў здолеў схавацца ад ненасытнай еўрапейскай хцівасці. Атаман разбойнікаў казак Цімафей Ярмак у 1577 г., уцякаючы ад заслужанага пакарання, пераходзіць праз Уральскі хрыбет, заваёўвае вялікія тэрыторыі і паказвае расійскаму ўраду, які даруе яму ўсё за гэты ўчынак, дарогу да апошніх ускраін Азіі. Не мінула і аднаго стагоддзя, як Расія спакойна, без ніякіх высілкаў здабывае ў адкрытых краях болей зямлі, чым займае ўся Еўропа, і неўзабаве на берагах Амерыкі закладвае свае калоніі. Дзмітры Капілаў дасягнуў у 1639 г. усходняга ўзбярэжжа Азіі, недалёка ад сучаснага Ахоцка, і неўзабаве Камчатка павінна была выконваць загады з Масквы. Не цяжка было ўжо потым на Курыльскія, Алеуцкія і Лісіныя астравы накладваць даніну. Мюллер, браты Гмеліны, Ляпехін, Гюльдэнштат, Фальк, а перад усім Палас, можна сказаць, новы свет здабылі з цемры. Калі такім спосабам Амерыка і Азія, абскаканыя з усіх бакоў, непамерна пашыраюць свае межы, не здолела доўга і Афрыка ўцякаць ад еўрапейскіх купцоў. Польскае збожжа, перагнанае на гарэлку, служыла гандлярам людзьмі ў якасці прывабнага для афрыканцаў тавару, за які на кірмашы Вест-Індыі дастаўлялі тысячы чорных нашых сабратоў для цяжкай пад спякотным небам працы ў калоніях. Шведы Спарман і Тунберг, француз Вайлян і немец Ліхтэнштэйн ад мысу Добрай Надзеі паглыбляліся ў нетры Афрыкі. Англічанін Джэймс Брус Абісінію і Нубію наведаў. Вывучае вытокі Нілу Ледыярд. Лукас, Мунга Парк і Гарнеман, заахвочаныя і ўзнагароджаныя англічанамі, з захаду паглыбляюцца ў сярэдзіну Афрыкі, але яны ж сталіся па большай частцы геаграфічнымі пакутнікамі: іх намаганні не суадносныя з іх ахвярным вынікам. Мунга Парк азначыў плынь ракі Нігер, Горнеман дабраўся да каралеўства Дарфур, пра якое мелі вельмі недакладную вусную інфармацыю. Пасля згубленых у Ціхім акіяне адкрыццяў Мендозы ў 1568 г., Мінданы ў 1595 г., Квіраса ў 1605 г. распачалі свае адкрыцці Ле Майр, Шоўтэн. Тасман жа і Гертог вывучалі берагі Новай Зеландыі. Англійскі капітан Кук пасля шматразовых падарожжаў вакол свету і Ціхага акіяну няшмат пакінуў сваім наступнікам. Лаперуз, Ванкувэр, Крузенштэрн прычыніліся да адкрыцця цэнтра Новай Зеландыі, роўнай па памерах цэлай Еўропе, але дагэтуль, калі не лічыць англійскія паселішчы, яна не з'яўляецца добра вядомай.

У наш час шчодрасць асвечаных урадаў не мала прыклалася да пазнання розных краёў з пункту гледжання натуральнай гісторыі і іх фізічнага стану. З гэтага кароткага нарысу гісторыі геаграфіі можна падзяліць гэту навуку адпаведна з падзелам Гісторыі сусветнай, на старажытную да 476 г. па нараджэнні Хрыста, сярэдніх вякоў да адкрыцця Амерыкі 1492 г., новую да французскай рэвалюцыі 1789 г. і найноўшую ад французскай рэвалюцыі да нашага часу. Найбольш значныя эпохі:

1) міфічныя часы да Герадота, 444 г. да нараджэння Хрыста: Маісей, Гамер, Герадот;

2) ад Герадота да Эратасфена да 270 г. да нараджэння Хрыста: Гано, Сцылах, Піфей, Арыстоцель, Дзік'ёарх;

3) эпоха сістэматычная ад Эратасфена да Клаўдзія Пталамея, 161 г. па нараджэнні Хрыста: Палібій, Гіпарх, Артымідор, Пасідоній, Страбон, Дыянісій, Перэгета, Пампоній Мела, Пліній;

4) эпоха геаметрычная ад Пталамея да Каперніка, 1520 г. па нараджэнні Хрыста. Даўгата і шырата вызначаныя. Паузаній, Марцыян, Агафемер, Космас, Альмарун, Абу Іцхак, Шэрыф Эдрысі, Насэр Эддзін, Абульфеда, Уллюх-Бек і Гвіда з Равены;

5) эпоха сапраўды навуковая ад Каперніка да нашых часоў, калі дзякуючы развіццю астраноміі дакладна вызначаны даўгата і шырата мясцін. Хрыстоф Цэлярый 1686 г., Д'Анвіль 1768 г., К. Манерт 1788 г., Гасэлін 1798 г., Г. Г. Бредоу 1800 г., Г. Д. Кёглер 1803 г., Мальтэ-Брун, Геерэн, Бёшынг, Гаттэрэр, Гаспары, Фабры, Шпэнгэль, і вялікая колькасць іншых сучасных ім географаў усіх цывілізаваных народаў давялі гэтую навуку да вялікай дасканаласці. У палякаў Кароль Вырвіч, Ян Снядэцкі вельмі паслужылі сваім суайчыннікам адпаведна ў галінах палітычнай і фізічнай геаграфіі.

Храналогія альбо навука пра час і яго падзел, гэтаксама, як і геаграфія, цесна звязаная з гісторыяй. У старажытных народаў амаль выключна прысвячалі сябе гэтай навуцы святары. Па меры росту астраноміі развівалася і храналогія. Старажытныя не надта дбалі пра храналагічную дакладнасць, асабліва пры перадачы чужых падзей. Пачатак і падзел дня ў розных народаў у розныя часы быў неаднолькавы; тое самае датычыла і гадоў. Год сонечны, год месячны вымяраліся больш-менш дакладна. Лічылі гады паводле панавання каралёў, найвышэйшых уладароў. Нашаму часу пакінуты быў гонар падняць на высокі ўзровень і ўдасканаліць гэтую навуку. Фрагменты прац Эратасфена і намаганні Клаўдзія Пталамея не шмат карыснага прынеслі храналогіі. Не спрыялі навуцы таксама старанні тэолагаў, якія ўпарта трымаліся біблійнай храналогіі і рабілі мноства памылак. Яны змешвалі рэлігію са свецкімі навукамі, якіх альбо знаходзілі ў Бібліі, альбо гвалтоўна да яе прыцягвалі. З часоў аднаўлення навук у Еўропе і храналогія сталася прадметам прац навукоўцаў. Юзэф Скалігер прафесар у Лейдэне (народжаны ў 1540 г., памёр у 1583 г.) сваёю працай De emendatione temporum [364] пачаў пракладваць дарогу наступнікам. Гэта Д. Петавюс (памёр у 1583 г.), Рыцыёлі, Ушэр, памёр у 1655 г., Джон Маршам. І далей паступова аж да нашых часоў узвышалася храналогія. У Францыі Ленглет дю Фрэсноу, бенедыктынцы, Вальнэй, Ларшэр. У Германіі Ідэлер, Гатэрэр, Якаб Крысцін Краус сваімі глыбокімі і аналітычнымі даследаваннямі шмат прычыніліся да ўдасканалення храналогіі. Павел Канстанцін Фрыгіо першы выдаў храналагічную табліцу (1530 г.), пасля яго з'явіліся больш дасканалыя: Шрадэра 1658 г., Беньяміна Маршала 1700 г., Тэадора Бергера 1729 г., Джона Блэера 1756 г., Я. Гублера сінхранічныя табліцы 1799 г., Г. Г. Брэдоў (сусветная гісторыя ў табліцах). Называючы ўсе гэтыя працы, неабходна заўважыць, што храналогія старажытных стагоддзяў і народаў у шмат якіх месцах патрабуе значнага ўдакладнення.

Генеалогія - дапаможная гістарычная навука, паводле Фрэдэрыка Рюгс. ад гісторыі неаддзельная, дае звесткі аб паходжанні і сваяцтве знакамітых у гісторыі асобаў. Веданне генеалогіі спартанскіх цароў было галоўнай асновай храналагічнага падзелу гісторыі грэкаў. У дзяржавах, дзе кіравалі спадчынныя роды, інфармацыя гэтая вельмі патрэбная. Габрэйскі народ не даў нікому сябе ў гэтай справе пераўзысці, бо давёў радавод сваіх продкаў аж ад патопу. Грэкі выводзілі сваё радство ад Юпітэра альбо Геркулеса [365]. У феадальныя і пазнейшыя часы ці не да французскай рэвалюцыі, для заняцця вышэйшых пасад духоўных, цывільных і вайсковых патрэбны былі шляхецкія радаводы альбо доказы паходжання ад асобы, якая займала ў краі значную пасаду. У найбольш годных нямецкіх, французскіх і нават некаторых польскіх капітулах жадалі довадаў, што маці, бабка і г.д. паходзілі з шляхетнай крыві. Людовік ХІІІ, кароль французскі, сын слаўнага Генрыха IV, бацька Людовіка ХIV, не мог бы быць канонікам Люгдуньскім альбо Магунцкім; бо яго маці, княгіня Тасканская з дому Медзічы, паходзіла з купецкай сям'і. Ганарлівасць і ліслівасць шукалі і знаходзілі сваіх продкаў там, дзе ваявалі пад мурамі Троі, альбо засядалі ў рымскім сенаце. Няўмольная і непадкупная крытыка гэтыя імпульсіўныя нацяжкі ў поўнай іх нікчэмнасці выставіла на пагарду.

Андрэй Дучэсне (1640) быў рэфарматарам генеалагічнага метаду. Рытэргусіус прафесар у Альторфе (1670) у сваёй генеалагічнай працы імкнуўся пазбегнуць спакусаў папярэднікаў. Дапаўняў яго Імгоф (1683). У васемнаццатым і дзевятнаццатым стагоддзях Гебхардзі, Губнер, Ленцэ, Гатэрэр, Пютэр, Вуагтэль, Кох паднялі генеалогію да высокага ўзроўню дасканаласці.

Геральдыка можа лічыцца часткай генеалогіі. Гэта навука пра гербы. Тацыт у працы De moribus Germanorum [366] у шостым раздзеле змяшчае нататку, з якой можна зрабіць выснову, што найбольш годныя роды старадаўніх германцаў ад іншых стараліся адрозніцца пэўнымі знакамі. У час турніраў і крыжовых паходаў, калі яшчэ не ведалі вайсковых мундзіраў, знакі на шчытах альбо зброі і шлемах адрознівалі асобы і народы. Родавыя прозвішчы ў венецыянцаў вядуць пачатак з ХIV стагоддзя, а ў наступным стагоддзі пачалі распаўсюджвацца. Старадаўнія палякі адрозніваліся гербамі. У эпоху сярэднявечча не вельмі пісьменная шляхта, замест падпісання свайго імя, прыкладала пячатку. У часы росквіту рыцарскай куртуазнасці подзвігі, споўненыя ў авантурных паходах, давалі падставу для прысваення адпаведных гербаў. Прынятыя ў рыцары мелі звычай выкарыстоўваць нейкую частку герба той асобы, якая прымала. Найчасцей яго надавалі манархі адпаведна роду аказаных паслуг. Спадчыннасць гербаў была ўведзена значна пазней ад спадчынных прозвішчаў. Да ХІ стагоддзя вельмі мала відаць пячатак князёў, а да ХІІ стагоддзя - ніводнай пячаткі графа. Звычайна пячаткі ўвасаблялі манарха, які сядзеў на кані, часам з харугвай і ў шлеме. Найстаражытнейшая пячатка - з 1220 года. У Германіі ў ХІІІ стагоддзі ніжэйшая шляхта ўжывала пячаткі свайго ўладара альбо кляштара. У ХIV стагоддзі гербы ў пячатках сталі звычайнай з'явай. Некаторыя старажытныя роды не мелі яшчэ ў ХV стагоддзі герба. Бартолюс дэ Саксаферата (памёр у 1359), вядомы італьянскі юрыст, абвясціў правілы геральдыкі, што выкарыстоўваліся ў канцылярыі імператара Карла IV. Французы надалі гэтай навуцы сістэматычны выгляд. Асабліва заслужыўся перад геральдыкай Фр. Менастрыер. У немцаў Ф. Я. Шпенэр, берлінскі пробашч (нарадзіўся ў 1635, памёр у 1705), які ў 1680 г. выдаў працу Historia insignium [367] і ў 1691 г. - Teoria insignium [368]. У некаторых краінах былі спецыяльныя чыноўнікі, які прымалі рашэнні пра гербы альбо стваралі новыя гербы. Гэта Я. Трыерс, М. Шмейцэль, Я.Е.Цшаквітц i Гатэрэр, якія ў сваіх працах вытлумачалі праблемы геральдыкі.

Дыпламатыка ёсць навука, якая выкладае правілы дакладнага чытання розных дагавораў, публічных лістоў (грамат), што маюць на мэце надзяленне асобаў альбо народаў правамі, увекавечванне нейкага здарэння альбо дасягнутай умовы. Дыпламатыка вучыць дасканала такія лісты разумець, адрозніваць падробленыя і падкінутыя ад сапраўдных, нарэшце розныя дамовы і граматы складаць. Не бракавала ў даўніх часах літаратурных фальшывак і падкідных грамат, у якіх сцвярджаліся важныя правы і ўплывы. Верылі тым граматам і доўга не асмельваліся ўсумніцца ў іх аўтэнтычнасці, што пацвярджае сфальсіфікаваная сістэма дэкрэтаў псеўда-Ісідоры. Паводле законаў лангбардаў, фальсіфікатарам адціналі руку; аднак нягледзячы на суровасць тых законаў, павялічыліся фальшыўкі ў Італіі ў часы першых Атонаў. Ніхто не асмельваўся ўсумніцца ў граматах і дакументах асоб духоўнаму стану. У сярэднявеччы, акрамя духавенства, вельмі рэдка знайсці было свецкага чалавека, які ўмеў бы чытаць, а тым больш пісаць. Фальсіфікавалі таму дакументы і граматы, а фальсіфікацыі выкарыстоўвалі ў сваіх мэтах. Усё гэта было беспакараным у вучоным свеце аж да другой паловы XVII стагоддзя. Даніэль Папеброх, езуіт (нарадзіўся ў 1638 г., памёр у 1714 г.) у сваёй працы Acta Sanctorum [369] выказаў падазрэнне ў праўдзівасці некаторых старажытных грамат на маёнткі бенедыктынцаў у Сан-Дэні. На гэтую працу адказаў вельмі адукаваны, глыбокі крытык, непамерна начытаны, інтэлігентны спосабам мыслення бенедыктынец Жан Мабілон y працы De Re Diplomatica [370] (1687, Парыж). Праца дала пачатак і вялікую ступень даспеласці дыпламатыцы. Аўтар правёў дакладны аналіз матэрыялаў, на якіх пісалі граматы ў розныя часы, паказаў таксама, чым пісана, ахарактарызаваў стыль і змест пісьма, пячаткі, абрысы літар. Міхал Герман (1694 г.), Тасін і Тустэн, вучоныя таго ж таварыства, што давялі дыпламатыку да высокай ступені дасканаласці. Гатэрэр, а за ім Грубер, Швантнер, Шёнэман пайшлі па шляху, паказанаму бенедыктынцамі. Ад гэтага часу больш уважліва сталі заглядаць у архівы ў пошуках гістарычных матэрыялаў, друкавалі ў розных краінах граматы і акты, дзякуючы чаму Рымер, Думонт, Барборак, Мартэнс, Догель, Румянцаў здабылі паўсюдную славу.

Нумізматыка дае веды пра грошы альбо медалі з каштоўных металаў. Захаваныя рэшткі такіх старажытных вырабаў карысныя з многіх меркаванняў. Эстэтычная іх вартасць азначае "бляск" народа. Знойдзеныя надпісы растлумачваюць вялікую колькасць гістарычных сумненняў. Гэтая сапраўднасць стала прычынай для спекулянтаў фальсіфікавання альбо падробкі старажытных манет, што ў нашыя часы маюць вялікую вартасць. Найстаражытнейшыя адзначаныя пунічнымі ўласцівасцямі, як гэта добра паказвае праца Dorvilli Res Sicola, том ІІ. У Грэцыі праўдападобна пачаў чаканіць грошы Амінтас, прапрадзед Аляксандра Македонскага, што жыў у часы Цыруса. Цырынайскія Дэманака, y Mантынеа ў часы Пісістрата, у Лідзіі значна раней чаканілі грошы. У персаў пры Дарыі Гістаспе чаканілі залатыя дарыкі коштам дваццаць драхмаў. У рымлян Сервій Тулій каваў медзяныя грошы, пазней срэбраныя, гэта 483 год ад заснавання Рыму альбо 268 да Хрыста lege Ogulinia [371]. Залатыя ж чаканілі за 547 гадоў да Нараджэння Хрыста. Aes Corinthium [372], вядомая задоўга да разбурэння Карфагену, да манет не залічвалася, але была прыдатная для хатніх прыладаў і начынняў. Нумізмат нібы зроблены быў са сплаву з пазалочанай медзі. Быў гэта гатунак латуні, вынайдзены ў Карфагене. Чым старажытнейшыя манеты, тым чысцейшая руда; а ў пазнейшыя часы пачалі ўжываць сплавы. Вельмі рэдкія старажытныя манеты і медалі з золата, бо дзеля сваёй вялікай вартасці былі жаданымі і ўжывальнымі. Найбольш засталося медзяных манет. Старажытныя народы не заўсёды выкарыстоўвалі адну руду і ні ў адным выпадку той аднастайнасці не захавалі. Важнай і надалей рэччу ёсць у нумізматыцы ацэнка аўтэнтычнасці манет. Падробка манет разглядаецца з дзвюх пазіцый. І раней падраблялі вартасць руды, як і цяпер дзеля гандлёвага прыбытку. Цяпер, акрамя таго, імкнуцца фальсіфікаваць на ўзор старыжытных манет. Грэкі ў фальсіфікацыі вартасці каштоўных металаў выявілі шмат умельства. Nummi pelliculati, subaerati, [373] пакрытая была тонкай пласцінкай золата альбо срэбра так зручна, што цяжка было падробку выкрыць. Нават медзяныя манеты волавам альбо жалезам падмянялі. Напачатку папулярнасці нумізматыкі знайшліся ў Падуі і Парме фальшываманетчыкі, якія падраблялі старыя манеты - nummi Patavini [374]. Гісторыя і археалогія не былі тым фальсіфікацыям чужымі. Ёсць вялікая колькасць тых падкідных манет. Наступныя правілы могуць служыць для выяўлення аўтэнтычнасці старажытных манет:

1) вялікія медныя манеты звычайна больш цяжкія, чым сапраўдныя старажытныя;

2) ні доўгае выкарыстанне, ні час альбо іржа не папсавалі іх прыгажосці і аздаблення;

3) літары і надпісы маюць рысы новых;

4) старыя манеты, доўга лежачы ў зямлі, пакрываюцца звычайна прыгожым рознага колеру пакостам, які ахоўвае іх ад псавання. Не знойдзены да сёння спосабы падроблівання гэтага пакосту, бо імітаваны лёгка сціраецца;

5) на краях манеты прыкметныя сляды пілавання;

6) нарэшце, раўнамерная акругласць падробленых манет выяўляе іх фальшывасць.

Для надання большай вартасці старажытным манетам, нумізматам з незвычайным майстэрствам перараблялі голавы, фігуры і характары, сцёртыя бакі аднаўлялі, спалучалі розныя мастацкія прыёмы, самыя адмеціны і пашкоджанні ад часу па-мастацку ўмелі імітаваць. Нумізматы, якія змяшчаюць выявы Прыама, Парыса, Алены, Ганібала, Сцыпіёна, Цыцэрона, без усякага сумнення, фальшывыя. Даказана, што ў старажытнасці ў гонар прыватных асобаў манет не чаканілі. Знакаміты паэт Петрарка (нар. у 1304, памёр у 1374) пачаў першым збіраць старажытныя манеты і нумізматы. Губерт Гольціюс, народжаны ў Венлаа ў 1526 г., першым трактаваў нумізматыку як памочніцу гісторыі. Шпанхейм De praestantia et usu nummorum antiq [375]: 1717 Amst [376]. Геснер, Вайлант, Бандурус займаліся нумізматыкай у пачатку XVIIІ стагоддзя. Раше і Эккель прычыніліся да вывучэння нумізматыкі ў наш час. Дакладная колькасць старажытных манет і нумізматаў, што захаваліся да нашых дзён, складае да 70 000. Лічба 30 000 нумізматаў, сабраных у адным месцы, рэдкасць. Самымі вядомымі нумізматычнымі кабінетамі з'яўляюцца кабінеты ў Рыме (Ватыкан), у Лондане пры Брытанскім музеі, у Вене, Берліне, Гоце і Штутгарце.

Да ліку гістарычных навук некаторыя слушна залічаюць і Эпіграфіку, якая вучыць, як павінны выкарыстоўвацца для гісторыі надпісы, што знаходзяцца на помніках архітэктуры і надмагіллях, на калонах, абелісках, алтарах і посудзе. У старажытных народаў не толькі законы, але і найважнейшыя падзеі гісторыі ўвекавечваліся напісаннем аб іх на табліцах. Грэчаскія і рымскія надпісы былі і застаюцца асаблівым прадметам філалагічных даследаванняў. Перад пачаткам вывучэння надпісу неабходна ўпэўніцца ў яго аўтэнтычнасці, каб не чыніць сабе дарэмнага цяжкага клопату. Вялікую колькасць надпісаў выдумалі. Аляксандар Геральдзінус апублікаваў мноства надпісаў, быццам бы сабраных ім падчас свайго падарожжа па Афрыцы, тым часам даказана, што ні аднаго аўтэнтычнага надпісу не знойдзена. Шмат надпісаў пашкоджана, альбо з-за доўгачасовасці яны цяжкія для прачытання. Перапісчыкі, выдаўцы паводле ўласных домыслаў дапаўнялі іх, не паведамляючы пра гэта чытачам. Без добрага ведання мовы, на якой да нас дайшлі надпісы, любыя тлумачэнні будуць недакладнымі. Гэта ілюструюць пунічныя, егіпецкія і персапалітанскія надпісы. Чым больш яны старажытныя, тым цяжэй прачытваюцца. Непатрэбныя скарачэнні, пропускі, памылкі людзей, якія працавалі з надпісамі, - звычайная рэч. Калі ў пазнейшыя часы мастацтва развілося, надпісы ствараліся больш для ўпрыгожвання пустот, чым для навукі. Большай таксама дакладнасці і стараннасці дасягнута ў гэтай галіне. Важнымі з'яўляюцца руны ў гісторыі Поўначы.

Пісалі кнігі пра грэчаскія надпісы Чышуль ( Antiquitates asiaticae [377], Лондан 1728), Карсіні ( Inscript. Atticae [378], Фларэнцыя 1752), Чэндлер ( Inscriptiones antiquae [379], Лондан 1774). Аб рымскіх надпісах: Грутэры ( Inscriptiones antiquae totius orbis Romani [380], Амстэрдам, 1707), Доній ( Inscriptiones antiquae editae a Goria [381], 1731); Мураторый ( Novus Thesaurus veterum inscriptionum [382], 1739).

Для чытання надпісаў і разумення ўжываных скарачэнняў рыхтаваліся адпаведныя працы. Па грэчаскіх надпісах: Мафей ( Graecorum siglae lapidariae, Veronae [383], 1746), Карсіні ( Notae graecorum [384], 1749). Па рымскіх: Серторый Урсаці ( De notis romanorum Commentarius [385]), у вялікім зборніку Грэвія ( Thesaur. antiquitatum romanorum [386], том ХІ), Мікалай ( De Siglis veterum [387], 1706).

Міфалогія і археалогія могуць быць залічаны да навук, непадзельных з гісторыяй. Хоць некаторыя аўтары памылкова не ўключылі іх у шэраг гістарычных навук, з'яўляюцца яны важнай для гісторыі дапамогай. Асаблівейшая з'ява ў гісторыі навук, што розныя аўтары першага шэрагу больш працы трацілі на тлумачэнне археалогіі і міфалогіі грэкаў і рымлянаў і выкарыстання іх для старажытнай гісторыі, чым на даследаванне старажытных помнікаў і вытлумачэнне першапачатковай гісторыі сучасных народаў. Горэн, Аўгуст Вольф i іншыя ў сваіх даследаваннях шмат высветлілі ў археалогіі. Восс, Эйхель, Зоэга, Бутман, Лобек, Ман, Гурліт пісалі карысныя працы аб міфалогіі.

Навукі, якія маюць непадзельную сувязь з гісторыяй, - геаграфія і храналогія. Дапаможныя навукі: генеалогія, геральдыка, дыпламатыка, да іх далучаюцца сфрагістыка, нумізматыка, эпіграфіка, статыстыка, археалогія і міфалогія. Гэтыя тры апошнія некаторыя залічваюць да навук, якія маюць непадзельную сувязь з гісторыяй.

Аб найбольш значных аўтарах, якія ў старажытных і сучасных стагоддзях аж да ХVIII стагоддзя пісалі сусветную гісторыю, прыводзячы вартасці і найбольш значныя хібы. Гэта значыць - крытычная Гісторыя Гісторыі.

Ужо сам пералік навук, звязаных з гісторыяй, можа пераканаць кожнага, колькі папярэдніх ведаў, колькі ўменняў вымагае гісторыя ад тых, хто жадае ёй заняцца. Вопыт усіх часоў і месцаў пераконвае, што калі ўсе навукі знаходзяцца ў высокай дасканаласці, то штораз дасканалейшай постаццю з'яўляецца звычайная гісторыя, як бы зборнік найдасканалейшага зместу ўсіх навук. Трэба, аднак, прызнаць, што нікому з людзей не ўдалося дагэтуль напісаць дасканалай усеагульнай гісторыі, якая ахоплівала б людскі род ва ўсіх плынях часу. Нядаўна яшчэ з'явілася крытыка - той пробны камень гісторыка, той дабрачынны агонь, які знішчыць забабоны і людскую прадузятасць. Людскія памылкі і жарсці пакідаюць свае сляды. Вынікі тых шкодных заганаў неаднойчы прыкмячала гісторыя. Тут мае пачатак неад'емная патрэба крытыкі, каб мы, шукаючы праўды ў той навуцы, змаглі пазбегнуць памылак.

Верагоднасць гістарычных здарэнняў трымаецца на падабенстве да праўды і значнасці далучаных сведчанняў. Неабходнасць высветліць характар і становішча гісторыка, каб ведаць, ці мог ён пісаць праўду, ці быў у стане яе вылучыць, вывучыць, ці не меў інтарэсу яе перарабіць. Неабходна шукаць крыніцы фактаў, ацэньваць іх важнасць, параўнаць адныя з другімі і меркаваць пра адзін выпадак з дапамогай другога. Гэта найважнейшыя абавязкі гісторыка.

Звычаі, характар народа, яго выхаванне, правы, рэлігійныя абрады, урад, паліцыя, адносіны з іншымі, спружыны палітыкі, промысел, гандаль, насельніцтва з'яўляюцца найбольш значнымі прадметамі, якія заслугоўваюць увагі падзеепісальніка; не менш важныя таленты, маральнасць і злачынствы кіраўнічых асобаў; замежныя войны, унутраныя канфлікты, рэвалюцыі, тых значных асоб удалы ці нешчаслівы скон, прычыны ўздыму ці ўпадку дзяржавы, нарэшце, усё, што калі-небудзь было дзейнасцю людзей, месца і часу, што калі-небудзь магло прычыніцца да ўзнікнення шэрагу важных здарэнняў і перамен лёсу народаў, павінна быць уключана ў план гісторыка. Неабходна быць надзвычай праніклівым і глыбокім знаўцам прадмета, каб выносіць канчатковы прысуд наконт важных палітычных падзей. Няпростай, напрыклад, з'яўляецца справай вырашыць спрэчку Катона з Сцыпіёнамі аб Карфагене; не менш цяжка вырашыць, ці крыжовыя паходы больш карысці альбо шкоды выклікалі; ацаніць вынікі французскай рэвалюцыі і дзейнасці Напалеона, бо вынікі ў дзеях сваіх спалучаюцца з наступнымі, не дазваляючы нам дакладна адрозніць ступень удзелу кожнай. Канчатковае вырашэнне такіх праблем ёсць пробны камень гісторыка. Немалую асцярожнасць трэба праяўляць, калі, кіруючыся цалкам уласным перакананнем, прыходзім да пэўнасці і выносім свой прысуд у заблытаных матэрыялах. Здзекаваліся з Лівія, які апісваў паданне камянёў з аблокаў, а ў гэтым стагоддзі перасталі мы ў тым сумнявацца. Лукрэцый, Св.Аўгустын, папа Баніфацый існаванне антыподаў прымалі за мару. Цяпер хіба непісьменны натоўп можа ў тым сумнявацца. Лёгкавернасць выпадае на долю невукаў, упартае нявер'е - прыкмета паўразумніка, сумненне - метадычная рыса мудраца. У гістарычных паданнях філосаф растлумачвае тое, што разумее, дапускае тое, што ёсць верагодным, верыць у тое, што даказана, адкідае тое, што супярэчыць здароваму сэнсу, або, урэшце, адтэрміноўвае сваё меркаванне.

Трэба найперш зрабіць самы сціслы аналіз пануючай думкі, народнага характару, рэлігійнага ўплыву і палітычнага кіравання, перад тым, як адно асудзіць, а іншае пахваліць. Пагарджаў спартанец персам, бо той у вялікай колькасці апарожненых куфляў шукаў свой гонар; перс не разумеў, чаму трэба было ў Спарце, каб абодвух палоў моладзь голымі навыперадкі бегла да мэты. Паважны і суровы рымлянін брыдзіўся б таварыствам Тальмы, Вестрыса, Раддзіга, Каталані; цяпер інакш успрымаем тую пазіцыю. Аднак спосаб мыслення за рымлянаў за зло не прымаем. Гісторыку толькі належыць высветліць прычыны такога меркавання. Не вельмі яшчэ аддалены стагоддзі, калі ў імя Божае выразалі бязвінныя народы, з пампезнай урачыстасцю спальвалі жывых, мяркуемых уяўных чараўніц, альбо рашэннем суда ссякалі голавы.

Неверагодным рэчам, супраціўным здароваму розуму, не могуць сведчанні надаць рысы праўды. Трэба, аднак, засцерагацца прымаць прыблізнае непадабенства за абсалютнае. Хуткасць і спрыт фокусніка выклікаюць у нас здзіўленне; добра ведаючы, што ён не можа тварыць цудаў, прызнаем, што ён абазнаны ў частцы фізікі, спрытны і хуткі ў рухах. Выпадкі, нязгодныя з вядомымі нам законамі прыроды, называем цудам; нельга гэтаму безумоўна пярэчыць, бо могуць нам быць невядомымі пэўныя ўмовы, якія відавочна вяртаюць разарваную сувязь паміж рэчаіснасцю і магчымасцю.

Звычайна, калі нам апісваюць цуды ў людскіх справах, не звязаных з рэлігіяй, прадузятыя пісьменнікі, нязвыклыя прасочваць акалічнасці, якія могуць паслужыць для высвятлення праўды, не робяць розніцы паміж цудам і дзівам. У свецкіх справах першыя адкідаем, у другіх сумняваемся. А калі нічым не аспрэчваемыя сведчанні прымушаюць нас да прыняцця чагосьці надзвычайнага, тое толькі дапускаем, што можа пагадзіць з даказанымі праўдамі і акалічнасцямі.

Незвычайнасць і рэдкасць цудадзейнай сітуацыі апавядальніка замяняецца слухачом на звычайную. Напрыклад: у Паўднёвай Афрыцы ёсць гатунак дрэва, лыка якога ўжываецца для вырабу панчохаў і рукавічак. Даўніх часоў падарожныя сцвярджалі, што рукавіцы растуць на дрэве. Усё, што праўдападобна, атрымлівае рысы праўды, калі далучаны будуць сведчанні, якія не падпадаюць пад крытыку і ад яе прынятыя. Калі такіх доказаў бракуе, а надзейнасць іх не рушыцца, пакідаем іх адпаведнымі веры. Нельга, аднак, наша "ўсё" ўжыць для заняцця парожняга месца, што злучае два выпадкі паміж сабой. А калі б мы гэта рабілі, неабходна заўважыць, што гэта ёсць індывідуальная творчасць, плён нашай камбінацыі. Рэч несумненная, што сапраўдны гістарычны талент у наяўных матэрыялах можа знайсці доказы, якіх яму не хапала і якія выпалі з поля зроку ранейшых даследчыкаў. Таму можам лічыць, што маса гістарычных крыніц, нягледзячы на іх частае выкарыстанне, дагэтуль яшчэ не вычарпана.

Вальтэр, Лінгуэт і іх сляпыя паслядоўнікі дапусцілі мноства непрыстойнасцей супраць фундаментальных прынцыпаў крытыкі, абвяргаючы неаспрэчныя сведчанні паважных аўтараў домысламі і слабымі развагамі. Злачынствы Калігулы, Нерона, Геліагабала, апісаныя рукою Тацыта, Святонія, Лампрыдзія, агідна пастаўленыя пад сумненне. Такімі агульнымі заўвагамі абвяргаць погляды грунтоўных дзеепісальнікаў могуць толькі тыя, хто злоўжывае крытыкай і зводзіць яе да ўзроўню забаўкі. Такія ўчынкі называем крытычнай легкадумнасцю, якая не лепшая за лёгкавернасць, што прыстаць можа да нейкага даносу.

Не менш памылкова браць нейкую думку ці феномен за дэвіз, з яго скласці аснову крытыкі, выкладаць і вытлумачаць на тым фундаменце выпадкі, а неадпаведныя проста адкідаць.

Ніводзін выпадак не нясе ў сабе рысы ўсіх дзейных прычын: усё ўзнікае з разнастайных прычын, узаемна адныя праз другія мадыфікаваных, на гэтым трымаецца грунтоўнасць гістарычнай крытыкі, закліканай дакладна паказаць тыя разнастайныя прычыны, іх узаемныя стасункі, імкненне і збег да аднаго, як кажуць, агменю.

Пэўнасць выпадку правяраецца мноствам сведкаў і сведчанняў, адно ад другіх незалежных; таксама вырашальны фактар - не толькі іх колькасць, але і паважнасць. Сведчанне аднаго шматкротна важнейшае, чым многіх альбо нават усіх іншых. Маўчанне аднаго альбо мноства сведкаў не заўсёды можа шкодзіць аб'ектыўнасці трактоўкі нейкага факта. Маглі не ведаць альбо ведаць недакладна, за казку лічыць, нарэшце, свядома замоўчваць.

Неабмежаванай з'яўляецца прастора, на якой даследчык гісторыі збірае свае матэрыялы. Тая прастора заўсёды будзе невычарпальнай. Каб дасканала ахапіць і апісаць здарэнні дадзенага часу, трэба ўлічваць не толькі пісьмовыя матэрыялы і помнікі, але галіны літаратуры і мастацтваў, і ўсім, што з тых часоў засталося, карыстацца. Гісторык павінен быць філосафам, палітыкам, чыноўнікам і гледачом, калі гэта магчыма. У яго працах патрабуюцца глыбокія думкі, прыемнасць апавядання, фантазія жывога апісання. Яго стылю павінны адпавядаць яснасць і парадак выкладання, прастата думкі. Чысціня выказвання памнажае яго вабнасць, годнасць. Кіраваць яго пяром павінны павага, прага ўсеагульнага дабра і непахісная любоў да праўды. Адлюстраванне значных падзей павінна мець сваю пэўную мэту, вакол якой канцэнтруецца праца гісторыка. Нічога патрэбнага не апусціць, менш важным і староннім сябе не займаць, каб натуральная цэласнасць дасягалася прапарцыянальнымі суадносінамі частак і галоўная мэта не была выпушчана з поля зроку. Глыбокі розум пакажа яму дарогу, на якой здолее дасягнуць праўды, шляхетнага тыпу характар пералье ў душу чытача запал да маральнасці і знакамітых ўчынкаў, павагу да рэлігіі і ладу грамадства, агіду да ліхадзействаў злачынстваў. Будучы ж грунтоўна абазнаны ў роднай мове і прадмеце, аб якім збіраецца пісаць, без пагоні за бляскам дасціпнасці, выканае свае творы так, што яны будуць узорам добрага густу, школай навукі і засцярогаў для наступных стагоддзяў. А калі будзе працаваць над рэчамі, годнымі пісання, яго працы стануць чытання вартымі. Па гэтым кароткім нарысе крытыкі і якасцей гісторыка прыступаем да ацэнкі найбольш мэтанакіраваных аўтараў, што пішуць усеагульную гісторыю.

Пакуль паасобныя гісторыі народаў дакладна і грунтоўна апрацаваныя не будуць, датуль пра дасканалую ўсеагульную гісторыю думаць нельга; з гэтай прычыны непатрэбна вымагаць, каб у старажытных стагоддзях яна магла быць напісана. І даўней такім чынам, і цяпер праслаўляліся гісторыкі паасобнымі працамі, напрыклад, Фукідзід апісаннем значнай часткі Пелапанескай вайны. Цэзар сваімі запісамі, Тацыт, Гуікардзіні, Макіявелі, Робертсан, Фергусон, Уме, Гільес, Мідфорт, Іаган Мюллер, Ігнацый Шмідт, Мёзэр, Лякретэль i іншыя. Старажытныя гісторыкі, пачынаючы ад Фукідзіда, мелі звычку, якая адрознівае іх ад цяперашніх, тым, што свае працы насычалі маналогамі, якія ўкладвалі ў вусны розных асоб, каб пахваліцца талентам красамоўства. Звычка гэта надавала іх працам нейкую прагматычнасць, бо аўтар дасканала характарызаваў асобу прамоўцы, яе характар і спосаб мыслення. Акрамя таго, рэспубліканскія ўрады славіліся красамоўствам, пры яго дапамозе людзі дасягалі найвышэйшых пасадаў, калі не лічыць толькі жыхароў Спарты. У грэкаў і рымлян трэба было ўмець абскарджваць і абараняць. Форум з'яўляўся ў іх школай красамоўства. У самабытнай краіне дар пераканання і схілення да сваіх мэтаў мацнейшы за магутнасці грашай, паходжання і занятку. Фукідзід, Лівій, Салюстын, Тацыт, Курцый змагаліся за славу красамоўцы і яе поруч з праўдай лічылі за першым абавязкам гісторыка. Мала дэталяў прыватнага і грамадскага жыцця, яшчэ менш інфармацыі пра паліцыю, падаткі, ваеннае майстэрства, фінансы, гэта трэба шукаць у іншых працах. У наш час пры нязмерна напружанай ваеннай сістэме, заканадаўства і палітычная эканоміка з'яўляюцца галоўнымі прадметамі даследавання і параўнання. Грэчаскія і рымскія гісторыкі мала нас у тым навучаюць. Чаму цяпер гэтага шукаем?

Доўга былі мы варварамі, не ведаючы чым былі і маем быць. Кожны народ у лабірынце народаў, які адышлі ад рымскага жалеза, прасочвае сваіх продкаў і сваю ад іх розніцу. Меншыя змены перажылі грэкі і рымляне. Адрозненні пазней зведалі і яны. Стол Лукула адрозніваўся ад стала Фабія, але консульская шата Цыцэрона была падобнай да шаты Брута, законы і прэрагатывы іх кіравання былі, па сутнасці, такія самыя.

У новыя часы змяненні хучэйшыя. Інакш было пры Карлу Вялікім, Рыгору VII, Людовіку ІХ, Жыгімонце І, Пятры Вялікім, Іосіфе ІІ і Напалеоне. Хочам, бо можам шмат даведацца пра нашых продкаў. Грэкі і рымляне даведваліся толькі аб войнах і найважнейшых падзеях, астатняе было дакладна вядома. Кожны, праходзячы па гарадской плошчы, бачыў месца, з якога аратары альбо дэмагогі прамаўлялі да народа; такія захады павінен быў рабіць кожны, каб заняць пасаду. Тым часам, што б падумалі пра таго рыцара, які б хацеў, каб яму дама прычапіла шпагу да пояса альбо калі б яго пасвячала ў рыцары. Грэцыя, гэтая слаўная школа роду чалавечага, не многа гісторыкаў выпусціла ў свет. Паэты былі там першымі тэолагамі і ў сваіх песнях падавалі нашчадкам фізічныя і палітычныя падзеі, афарбаваныя буйнай фантазіяй. У Малой Азіі найперш святло навук бліснула паміж элінаў. А Кадм, Гекат, Дыянісій (усе з Мілету), Геланік з Лесбасу, Перацыд з Лераса, Харон з Лампсакі, Дамастэс з Сігіума, Ксанф з Лідыі больш лагографамі, чым гісторыкамі, могуць называцца. Нязначныя рэшткі іх прац, якія захаваліся, сведчаць, што аўтары хацелі больш спадабацца, сябе і землякоў увекавечыць, чым праўду вывучыць па-сучаснаму і пакінуць наступным стагоддзям навуку і засцярогу. Грэк, цэнячы перш за ўсё свой край, імкнуўся сваіх землякоў заахвоціць да вялікіх спраў. Мала маючы сувязей (акрамя непрыязных) з суседзямі, аддзяляў свой поспех ад іх: розум яго не ахопліваў усяго чалавецтва. У якім парадку розныя паведамленні навінаў да яго дайшлі, у такім найперш апяваў, а потым апісваў грэк, не турбуючыся аб храналагічнай паслядоўнасці альбо крытыцы.

Узвысіўся над усімі сваімі папярэднікамі Герадот з Галікарнасу, горада Карыі ў Малой Азіі. Нарадзіўся ў 484 г. да Хрыста. Слушна гаворыць вучоны муж Гродэк (светлай памяці прафесар Віленскага былога універсітэта) у сваёй Гісторыі грэчаскай літаратуры і Бартэлемі ў Падарожжы Анахарсіса, што чым быў Гамер для паэтаў, тым Герадот для гісторыкаў. Не меў ён роўнага сабе папярэдніка, і ні адзін з наступнікаў не здолеў яго дасягнуць. Заахвочаны жаданнем увекавечыць славаю сваіх землякоў, выбіраецца ў небяспечна далёкія падарожжы, прабіваецца да берагоў Ніла, Еўфрата, Дняпра. Сабраныя звесткі чытае захопленым землякам падчас урачыстасцей у Афінах і на Алімпійскіх гульнях. Тое нямногае, што ведаем пра фінікійцаў, Егіпет, Мідыю, лідзійцаў, персаў і грэкаў, за ўсё гэта нашчадкі абавязаны пераважна Герадоту. Чым лепш пазнаём цяпер краіны, ім адведаныя, тым болей умацоўваецца слава Герадота. Мазолістым шляхам даходзіў ён да праўды, узважваў на вагах здаровага сэнсу спрэчныя сітуацыі; не аднойчы пакідаючы чытачу вырашэнне. Не раз сумняецца сам у некаторых гістарычных дэталях, дадае, што яму так пра іх расказвалі. Грэкі, акрамя таго, мелі густ да рэчаў надзвычайных, да казак, якія ім падкідалі лацінскія аўтары. Паэтычны Зефір уздымаў не раз гістарычныя ветразі Герадота, рэдка яму, аднак, удавалася не бачыць берагоў і насіцца па шырачэзным прасцягу паэтычнага акіяну. Але як хваліць нельга тых, якія ўсяму без разбору і крытыкі верылі, таксама ж падпадаюць ганьбе тыя, што ў іншую ўпадаюць крайнасць - усяму не верылі, што з іх разуменнем не супадае, забыўшыся пра вядомую ў гісторыі максіму, што з'ява сапраўдная можа падавацца непраўдападобнай. Прывыклі мы праўдзівасць вымяраць паводле нашых уяўленняў і недакладных звестак. Забываемся пра адлегласць часу і месца, розніцу рэлігійных уяўленняў, нораваў і звычаяў, якія раздзяляюць людзей старажытнага і новага часу. Таму з вялікай асцярожнасцю павінны мы выносіць канчатковы прысуд таму, што маглі думаць і рабіць народы, аддзеленыя ад нас многімі стагоддзямі. Як ва ўсім, так і ў тым падказкай павінен нам служыць вопыт, бо менавіта ён не аднойчы даказваў рэальнасць непраўдападобных здарэнняў. Аднолькава памылкова і ўсяму верыць, і ўсё абвяргаць, а прычына знаходзіцца толькі ў наіўнасці ці празмернай прадузятасці. Грунтоўна адукаваны чалавек пазбегне такіх крайнасцей. Палымяная любоў да праўды, глыбокая пашана да рэлігіі і законаў пераходзяць у душу чытача і робяць для нас Герадота бязмерна дарагім. Цяжкая для пераймання стылю прастата і яснасць робяць яго з гэтага гледзішча ўзорным аўтарам. Увесь комплекс працы паказвае веліч яго генія. Апісваючы пераможны адпор, дадзены захопніцкаму паходу персаў, цікава перадае фрагменты падзей у Лідыі, Персіі, Мідыі, Егіпце, збірае цэлы скарб геаграфічных звестак, якія характарызуюцца дакладнасцю і багаццем. Слушна закідаюць Герадоту яго ашчаднасць крытыкі ў выпадках, звязаных з рэлігійнай традыцыяй. Святасць прадмета скоўвае думку аўтара, і адтуль вялікая колькасць легенд, якія знаходзім у яго працы. Слушна можна папракаць Герадота за тое, што коштам праўды хацеў цешыць грэкаў, дагаджаючы іх самалюбству, пра вялікія ім цуды распавядаў, яны ж яму за гэта апладзіравалі. Больш ён персаў знішчыў сваім пяром, чым грэкі зброяю. Недакладна паказвае Герадот галоўных асобаў, што ўдзельнічалі ў вайне з персамі, і калі б не Плутарх, які жыў пазней, галоўны вораг Герадота, слабое б мелі мы ўяўленне пра Міліяда, Фемістокла і іншых постацей, вядомых у Грэцыі. Некаторыя памылкі Герадота трэба прыпісаць крыніцам, якімі ён карыстаўся. Аднак жа мог замаўчаць пэўныя акалічнасці, якія кідалі цень на славу землякоў. Плутарх у сваёй працы пра зласлівасць Герадота бачыць яго аўтарскую віну ў тым, што некаторыя падзеі паказвае аднабока негатыўна, што не шкадуе ліслівых пахвалаў, што праслаўляючы мужнасць персаў, робіць камплімент лакедэманянам. Тут Плутарх памыляўся. Калі Цэзар хваліць мужнасць галаў, услаўляе больш сябе, чым іх, бо перамог такі мужны народ. Герадот, узгадваючы перамогу спартанцаў над мужнымі персамі, больш славы дадае апошнім. Іахім Камерарыус у прадмове да працы Герадота абвяргае абвінавачванні Плутарха. Л'Абэ Гейнэ ў сваіх занатоўках вызваляе Герадота ад закіданых яму абвінавачванняў. Дараваць трэба Герадоту, што ні разу не ўспомніў у сваіх працах пра карфагенянаў, хаця быў у Афрыцы, што не ўспомніў пра рымлян, хоць жыў у Турыях, горадзе Вялікай Грэцыі, а жыццё сваё закончыў у паўднёвай Італіі. Аздобіў ён сваю працу максімамі, якія чытача вучаць разважлівасці і зацікаўленасці. Хто задумаецца над яго высілкамі, зведанымі пры напісанні працы, над цяжкасцямі на шляху да сваёй мэты, той не пашкодзіць хвале, якую ён заслужыў. Бо хаця напісанае ім - толькі матэрыялы для ўсеагульнай гісторыі, дастаткова ён, аднак, напісаў, каб слава яго ніколі не згасла. Суровымі крытыкамі Герадота ў старажытнасці былі: Ктэзій, Манефон, Фукідзід, Дзіадор з Сіцыліі, Гарпакрат, Элій, Ёзэфус, Страбон, Плутарх, Люцыан. У новыя часы - Гойзэ, Вольф, Kрутцэр. Абаранялі ж Герадота: Генрых Стэфанус, Іосіф Залігер, Іахім Камерар, Генрых Бёдэр, Бэр, Монфуко і Гейнэ.

Маладзейшы на дванаццаць гадоў за Герадота Фукідзід, які апісваў гісторыю Грэцыі ад апошняй бітвы з персамі аж да 21 году Пелапанескай вайны, паклаў пачатак прамовам, якія змяшчаў у сваіх працах. Сведка велічы і аслабення сваёй Айчыны, што была для яго няўдзячнай, не імкнуўся да пахвалы і пазбягаў легендаў, якімі яго папярэднікі перапаўнялі свае працы. Глыбокае веданне людзей і грэчаскіх дзяржаў, моцны і варты павагі яго стыль былі прычынамі таго, што Дэмасфен шматразова яго пераймаў і рабіў гэта не без карысных вынікаў. Не падхалімнічаў перад землякамі, бо больш глядзеў у наступныя стагоддзі, чым на свой час. Знакаміты ў айчыне сваёй Афінах арганізатар і кіраўнік, глыбокі палітык, нягледзячы на тое, што не быў ацэнены суайчыннікамі, пакінуў вартую вялікага кошту часу і маёмасці для іх спадчыну. Будучы ў сваяцтве з Пісістратыдамі, не мог спрыяць дэмакратыі, а яшчэ больш ахлакратыі. Калі ў многіх выпадках паглядаў з непрыязнага боку, несумненна віна ў гэтым афінян, бо ў той справе Фукідзід вельмі рэдка памыляўся.

Ксенафон, выгнаны з сваёй айчыны радыкальнымі дэмакратамі, славуты кіраўнік знакамітага адступлення 10 000 грэкаў, завяршыў пачатае Фукідзідам апісанне Пелапанескай вайны. Аўтар Кірапедыі, гістарычнага раману, таксама апісаў слаўнае адступленне 10 000, якім ён кіраваў. Гэта ўзор яснасці ў апісанні, а любоў да справядлівасці заваёўвае яму сэрцы чытачоў, бо не злуемся, калі сваю філасофію ўкладае ў вусны варвараў. Старасць яго застала за працай, не дзіўна таму, што ў некаторых месцах не пазнаем аўтара. Таксама, як і Фукідзід, выгнаннік з айчыны, добра прыняты лакедэмянінамі, неахвотна апісвае перамогі тэхбаньцаў над Спартай. Такі трыумвірат грэчаскіх гісторыкаў. З пазнейшых, за выключэннем Плутарха і Дзіядора, ніводзін не вызначыўся гістарычнымі талентамі. Тэапомпус, Эфор, Філісцій, Анаксімен, Калістэн, Клітарх, Эўмэн, Дэадат і іншыя, дарэмна імкнуліся зраўняцца са сваімі ўзорнымі папярэднікамі. Слушна іх дасціпны Лукіян высмеяў. З заняпадам палітычнага значэння Грэцыі ўцякалі адтуль музы, знайшоўшы прытулак у сумленных Пталамеяў. Тыя за вялікія кошты памнажаюць бібліятэкі, усяляк заахвочваюць пашырэнне навук, здабываючы тым сваю славу. Часткова і то ненадоўга, поспех спрыяў іх жаданням, за ўратаванне рэштак грэчаскіх геніяў наступныя стагоддзі ім удзячныя.

Пасля Герадота збіраў матэрыялы да ўсеагульнай гісторыі Дзіядор, які нарадзіўся ў Аргірыум, горадзе на Сіцыліі, і жыў пры Цэзары Аўгусце. З 40 кніг, напісаных ім, засталося толькі 15, сярод іх - першыя пяць кніг, дзесяць кніг ад Х да ХХ, астатнія 20 прапалі. Услед за Герадотам ён шмат падарожнічаў дзеля ўзбагачэння ведаў неабходных, збіраў матэрыялы для сваёй гістарычнай бібліятэкі, над працай гэтай рупіўся гадоў трыццаць. Пры некаторых хібах гэтая праца мае шматлікія вартасці. Вельмі добры ўступ, які сцісла падае спосаб філасофскага трактавання гісторыі. Аўтар малюе гэтую навуку ва ўсёй пышнасці, як ніхто да яго, чым паказвае вялікае захапленне ёю. Багацце інфармацыі, спасылка на крыніцы, іх крытычнае параўнанне робіць у першай кнізе, у раздзелах 14, 23, 24, асабліва ў раздзелах 37, 47, 54, 69. У другой кнізе - у раздзеле 47, у трэцяй кнізе - у раздзелах 114, 117. Гэта пацвярджае сталасць працы і дасканаласць аўтара. Неаднойчы нават справядліва Ктэзію=Ктчату аддаваў перавагу перад Герадотам. Не ўкладае ў вусны асоб вялікіх прамоваў і ў кнізе ХХ, раздзел 10, такія доўгія і нудныя разважанні лічыць шкоднымі. У апісанні і маляванні характараў выяўляў незвычайны талент, напрыклад, Нінія (кн. ІІ раздз. 21), Сарданапала (кн. ІІ раздз. 23), Філіпа (кн. ХVІ раздз. 9), Пталамея Лагуса (кн. ХІХ раздз. 86), Агафокла (кн. ХХ раздз. 18), Дэмакрыта Паліацэрта (кн. ХХ раздз. 92). Мае яго праца тую перавагу над іншымі, што здолеў захаваць храналагічную дакладнасць, хаця ў гісторыі Егіпта гэта не ўдалося. Маральны і багабойны характар паказвае на мноства прыкладаў, што злачынства не можа пазбегнуць заслужанага пакарання, як і добрыя справы - узнагароды, хоць бы і запозненай. Свайму аповеду надае прыемнасць і павучальнасць, суправаджаючы яго духоўнымі і палітычнымі арыенцірамі так зручна, каб чытач сам да іх дайшоў. Не шкадуе пахвалы годным асобам, злачынства ж не пазбягае ў яго заслужанага асуджэння. Зручна ўмее выкарыстоўваць адступленні і зноў без нацяжкі да далейшага апавядання пераходзіць. Ніколі яму не здаралася размінуцца з праўдай, калі гаворка ішла пра бачаныя на ўласныя вочы здарэнні. Было б вялікай несправядлівасцю, калі б дзеля некаторых закідаў супраць праўдзівасці лічыў казкай усё, пра што апавядае. Аднак, нягледзячы на гэтыя вартасці, не пазбаўлены ад справядлівых і многіх заўвагаў.

Не захаваў адназначнасці ў плане. Яго аналітычны метад робіць апавяданне нудным, манатонным, яно стамляе і не мае смаку. Апавядае, трымаючыся парадку гадоў, не звяртаючы ўвагу ні на адзінства ачасткі, ні на цэласнасць. Апісваючы нейкі выпадак, раптоўна спыняецца, пачынаючы разгортваць іншую падзею, якая з папярэдняй нічога супольнага не мае, і толькі дзеля таго, што нешта здарылася ў тым самым годзе. Для апісання егіпецкіх падзей забракла яму матэрыялаў. Карыстаўся Гекатам і Герадотам, паспешліва іх прачытаўшы. Яго недахоп матэрыялаў вынікае з таго, што паміж панаваннямі Сезострыса i Амазыса знаходзіцца перапынак, адсюль - недакладнасць і памылкі гісторыі Егіпту і Асірыі. Як грэк усе іншыя падзеі канцэнтруе ў межах Грэцыі і Сіцыліі. Пра Егіпет, Карфаген і Персію гаворыць столькі, колькі неабходна для апісання і трактавання айчынных падзей. Рэшта здарэнняў, якая з вялікімі падзеямі не мае сувязі (нават падзеі рымскія), коратка згадваецца ў канцы кожнага года. Пры апісанні Пелапанескай вайны сур'ёзна ўспрымае шматлікія недарэчнасці, выключае з гісторыі той вайны апошнія сем гадоў. Розныя цуды і прароцтвы прымаюцца ў яго на веру. Часта ў рымскай храналогіі вельмі адрозніваецца ад Дыянісія з Галікарнасу і Лівія, некаторыя консульствы прапускае цалкам. Здолеў ён дыдактычныя прыёмы злучыць з рыторыкай Тэапомпа і Эфора, разам з тым пераняў моц выразаў Палібія і ўдалося яму гэта ў некаторых месцах. Аднак у спосабе крытычнага апавядання, выбары матэрыялаў і ў стылі далёка яго перагнаў Герадот. Неахвотна сустракаецца з Фукідзідам, вышуквае рэчы, пра якія Фукідзід не гаворыць, замоўчвае тыя, якія ён лічыў важнымі. Такім чынам, фасад будынка значна прыгажэйшы за рэшту гмаху. Прыгажэйшы гмах чытачу абяцаў, чым здолеў зрабіць. Дарэмна імкнецца ўзнесціся, сапраўдны характар дае сябе адчуць. Колькі ж гэта разоў Дзіядор аддаліўся ў сваёй працы ад плану, які акрэсліў у цудоўнай прамове; колькі разоў растлумачыў па-грэчаску егіпецкія ўяўленні. Беручы пад увагу трыццацігадовую працу і шматлікія цяжкасці падарожжаў Дзіядора, многа чаго яшчэ бракуе, каб здабыткі яго параўнаць з узорамі грэчаскіх аўтараў, каб можна было карыстацца тытулам, годным усеагульнай гісторыі. Працы і добраму жаданню гэтага аўтара ўсё ж аддаём належнае. Крытыкавалі Дзіядора Іосіф Бодзін, Іосіф Люд, Вівес, Дэ ля Мот Вайер, Бурыгой, Эрнэсці, граф Гайлюс, Мансо. Хвалілі яго Пліній Старшы, пакутнік Юстын, Эўзэбій, Тэадарыт, Скалігер, Восіус, Г. Стэфанус, Уайер і Веселінг.

Да шэрагу навукоўцаў, якія займаліся ў старажытнасці ўсеагульнай гісторыяй, можна аднесці Палібія і Юстына.

Палібій нарадзіўся ў Мегаполісе, горадзе ў Аркадыі, на Пелапанэсе ля 208 г. да нараджэння Хрыста, сын Лікараса, начальніка Ахейскага саюзу. Ад маладых гадоў быў на цывільнай і вайсковай, дыпламатычнай службе на радзіме. Удасканальваў свае выдатныя здольнасці і назапашваў практычны капітал філасофіі, якая назіраецца ў яго працах. Быў ён з ліку 1 000 вядомых ахейцаў, аскарджаных подлым Калікратам у Рыме, завабленых у Італію і здрадна затрыманых. Сяброўства з Сцыпіёнамі і Фабіем дало яму магчымасць бавіць час у Рыме і кантактавацца з годнымі асобамі. Гэтыя сувязі выкарыстаў на карысць сваіх землякоў і навукі будучых стагоддзяў, для падрыхтоўкі каштоўных прац, з якіх толькі частка дайшла да нашых часоў. Наведаў ён Альпы, Галію, Іспанію, Афрыку. Суправаджаў у падарожжах Сцыпіёна і на руінах разбуранага Карфагена, апісваючы прычыны заняпаду радзімы Ганібала, быццам прадказаў, натхнёны вешчым духам, лёс Рыму. Здабыўшы шмат заслуг дзеля сваёй айчыны, памёр у 124 годзе да нараджэння Хрыста, багаты славаю і векам. Жыццё яго вартае апісання, і тое, што напісаў, вартае быць прачытаным. Філосаф і вялікі палітык, чалавек ва ўсім справядлівы і добрасумленны.

Пісаў тую частку ўсеагульнай гісторыі, якая ахоплівае падзеі ад пачатку другой Пунічнай вайны да заняпаду Македонскага каралеўства пад Персеем, гэта значыць, ад 535 па 587 года ад заснавання Рыму, працягласцю 53 гадоў. Апісаў не толькі рымскія падзеі, але і ўсе народы, да якіх гэтыя падзеі мелі дачыненне, і таму мог назваць сваю працу Гісторыя ўсеагульная. Напісаў 40 кніг, з якіх дашло да нашага часу пяць першых, ад VI да XVII. Значныя ўрыўкі ў цытатах і фрагменты іншых кніг знаходзяцца ў працах Канстанціна Парфірароднага, візантыйскага імператара Х стагоддзя. Ёсць гэта руіны дасканалага гмаху, часам толькі вапна і каменне. Непамернай з'яўляецца страта апісаных падзей, сведкам якіх быў Палібій, гэта, напрыклад, справы Сцыпіёна. Бо паказ войнаў з Філіпам, Антыохам, эталійцамі знаходзім у Лівія, які карыстаўся Палібіем, але вайна з нябачнымі ахейцамі дагэтуль дакладна не высветлена. Палібій меў намер выясніць вялікую праблему - якім чынам на працягу 53 гадоў заваявалі вялікую частку знаёмага свету? Аўтар прытрымліваўся добрых крыніц, умеў імі карыстацца і таму (за выключэннем Арыяна і Акліяна) для ўсіх наступных гісторыкаў з'яўляўся прагматычным узорам. З глыбокай разважлівасцю вылучае ён прычыны шчаслівых і нешчаслівых акцый, паспешліва і легкадумна распачатых альбо ўжо завершаных. Грунтоўна вывучае парадак, паводле якога адбыліся падзеі. Слушна яго за гэта называюць бацькам практычна-дыдактычнай гістарыяматыі. Услед за ім пайшлі Дзіядор з Сіцыліі, Дзіянісій з Галікарнаса, Дзія Касій, Іосіф. З новых аўтараў меў яго за ўзор Гуме. Фукідыд адрозніваўся ад Палібія тым, што практычныя звесткі выходзілі не з-пад пяра аўтара, а з вуснаў дзейных асобаў. Унёсак Палібія з'яўляецца па-мужчынску моцным, сапраўды гістарычным. Меў ён якасці, патрэбныя для прагматычнага гісторыка. Кіраваў арміяй, займаў знакамітыя пасады, выконваў важныя дыпламатычныя місіі, кантактаваў і быў у сяброўскіх стасунках з найпершымі асобамі ў Рыме. Так дакладна малюе ён нам хітрасць і абачлівасць Ганібала, няўважлівае самазабыццё Фламінія, што падаецца чытачу, быццам з'яўляецца непасрэдным сведкам бітвы ля возера Трасіменс. Слушнасць і праўда здабываюць пахвалу, злачынства не пазбягае заслужанага асуджэння. Папракалі яго ў схільнасці да маралізатарства, у звычайнай для старых загане. Ніколі ў тым ён не перабіраў меры. Суправаджаюць яго апісанні грунтоўныя, звязныя і карысныя перасцярогі. Як філосаф не мог без іх абысціся. Апавядае бесстаронна, упарадкавана і смела, напрыклад, пра прычыны другой Пунічнай вайны, пра характары і правіннасці кіраўнічых асобаў Рымскай рэспублікі. Ні адзін панегірыст не мог лепей напісаць вобразы Гамількара, Ганібала і Гасдрубала. Мог хваліць у непрыяцелях дабрадзейнасць і праўду і прыяцеляў памылкі паказваць. Вольны ад прымхаў і прадузятасці, ён папракае тых, хто верагодна апісвае нерэальныя рэчы; а калі згадвае пра нейкія дзівосы, не забываецца натуральна іх растлумачыць, не робячы найменшай шкоды рэлігійным прынцыпам. Тон апавядання ў яго спакойны і па-мужчынску стрыманы. Палітык у разгортванні Рымскай і Спартанскай канстытуцый знойдзе вельмі добры для сябе пажытак; тактык гэта знойдзе ў паходах Ганібала, для гісторыка тут - узор прагматычны прац, для філосафа - дакладны вобраз звычаяў і тайныя пружыны людскіх учынкаў.

Абвінавачваюць яго ў схільнасці да празмерных разважанняў; часам перапыняе бег апавядання для сапраўды карыснага, але вялікага адступлення. Мова і стыль часам пазбаўлены неабходных упрыгожванняў і не могуць сапернічаць з тэкстамі Фукідыда. Чысціня і правільнасць стылю не зусім класічная. Форма тэрмінаў часам дзіўная, аднак шляхетная і прыстойная для мужа, які сваё жыццё правёў у пастаяннай працы, і менш здольны да пісання, шмат чытаў, а яшчэ болей мысліў. Больш дбаў пра дакладнасць і праўду, чым пра прыгажосць стылю. Ніколі ён за кошт праўды не выстаўляўся досціпамі. Працы яго прадаўжальнікаў Пасідыя і Страбона, што пісалі па-грэчаску пра гісторыкаў, да нашых часоў не дайшлі. Калоніі ўзбярэжжа Малой Азіі пракладалі дарогу адпаведнай частцы Грэцыі ва ўсіх галінах навук. Вялікая Грэцыя не была таксама беднай на таленты ў навуцы. З заняпадам добрага жыцця, народнай моцы і славы ўсё радзей сустракаліся геніі. Грэцыя і Рымяшчэ на самым сконе волі (часта свавольнай), калі яе адным Філіп, а другім Аўгуст рознымі спосабамі выпусташалі, слаўных мелі мужоў з вялікай на баку Грэцыі перавагай. Дзе толькі грэк асядаў, ці на берагах Чорнага мора, ці Эгейскага ў Тырэне, Масіліі, Сіракузах, у паўднёвай Італіі альбо Александрыі - усюды абвяшчаў насельніцтву развіццё навук, добрых манер, прыгожых мастацтваў. Рымлянін на працягу 500 гадоў, калі стаў гаспадаром усёй Італіі, дзеля яе аб'яднання нёс страх скарыстання зброі аж да крайніх межаў вядомага яму свету. Не дбаў пра навукі, трафеі, шукаў толькі славы. Музы, перапалоханыя бразгатаннем зброі, шукалі ратунку ў Афінах, на Радосе, у Александрыі, Апалоніі і г.д. Як персы ад мідзійцаў, так рымляне ад пераможаных грэкаў запазычвалі цывілізацыю і навукі. Пераможаныя пісалі пераможцам гісторыю, дзеля славы сваёй болей, чым для праўды. Навязвалі грэкі рымлянам свае міфы, выкладалі старажытныя паданні ў зручным для сябе асвятленні. У сваіх інтарэсах тварылі новыя словы, афарызмы, сюжэты. Вывелі Энея з-пад сцен Троі ў Італію, даючы яму шматлікіх нашчадкаў. Ад імён мамак, нянек і рэшты двара засноўвалі гарады. Калі племя Энэя згасла, пераносяць купца з Карынфу ў Этрурыю і ад яго выводзяць род Тарквініяў. Легендаў аб дзіцячых гадах Кіра пазычаюць уяўнаму Ромулу, хітрасці ўзяцця Вавілону паўтараюць у аблозе Габіяў. Урэшце прыпісваюць грэчаскія законы, непадобныя да рымскіх, употай дэцэмвірам. А тагачасныя афіняне Герадот, Фукідзід з Перыклам нічога пра гэта не ведалі. Грэкі, пазбаўленыя рымлянамі свабоды, прызнаваліся ў блізкім сваяцтве з пераможцамі, каб падсаладзіць сабе горыч атрыманага ўдару. Некалькі пакаленняў мінула пасля скону вялікіх грэчаскіх гісторыкаў, пакуль рымляне ў нязграбным парадку і духу пачалі пісаць гісторыю. Урыўкі, якія дайшлі да нас з Фабія Піктара, М. Пора, Катона, Кальпурнія, Пізона, Цэлюса Анціпатра, П. Семптонія, Азеліёна, А.Квадрыгарыя, Л.Сізена, Валерыя Анцыя ўмацоўваюць нас у гэтай думцы. Прагматычнасці, крытыкі, добрага плану ў іх не відаць. Век Цыцэрона і Аўгуста багаты на слаўных людзей, дапамог асірацелай гісторыі. Зазіхацелі тады Цэзар, Салюстый, Карнелій Непа, Трог Пампей і Лівій. Толькі два апошнія належаць да нашага прадмету. Працы Трога Пампея да нашых часоў не дайшлі. Маем толькі выпіскі з Юстына, і па іх можна шмат меркаваць. Пахваліць яго варта за тое, што не хацеў быць плагіятарам і пра мэту сваёй працы загадзя інфармаваў чытача.

Бачна, што ён не так меў на мэце скарачэнне Трога, як хутчэй хацеў зрабіць з яго цытаты, якія б чытачу прынеслі прыемнасць і прычыніліся да ўдасканалення звычаяў. Не варта ў гэтай працы шукаць ні метаду, ні храналогіі, гэта ўсяго толькі кароткі нарыс падзей, што здарыліся з заваяванымі народамі, альбо тых, якія сталі вядомымі ў свеце. Ёсць некаторыя прыгожыя месцы, напрыклад, вяртанне Алківіяда ў Афіны, апісанне Філіпа Македонскага і яго параўнанне з сынам Аляксандрам. Стыль досыць натуральны, чысты, як на часы Антоніяў, у якія пісаў Юстын, без афектацыі і пышнасці, толькі крыху маналагічны. Заўвагі прадуманыя, хоць і простыя, карціны часам вельмі жывыя. Выкарыстоўвае смелыя антытэзы, найхаладнейшыя фігуры, калі іх шчодра раздорвае. Не бракуе ў яго працах дэталяў і абсурднасцей. Непатрэбна растрачваў сябе на рэчы малаістотныя, скарачаў там, дзе падрабязнае апісанне было б для нас больш прыдатным. Немалую шкоду яго славе робяць грубыя геаграфічныя і храналагічныя памылкі, брак парадку. Працу яго, па меркаванню Хеерэна, хутчэй можна назваць Гістарычнай анталогіяй, чым усеагульнай гісторыяй. Яна каштоўная і тым, што нам захаваў, хаця і без крытыкі, важныя ўрыўкі з шматлікіх пісьменнікаў, чые творы цяпер невядомыя. Не лічым справядлівым паўтараць роблены яму закід, што яго выпіскі прычыніліся да страты працы Трога Пампея, а меркаванне аднаго з нашых гісторыкаў, што нашыя старажытныя хранікёры маглі мець працу Трога цалкам, не перастане быць ніколі домыслам.

Ціт Лівій родам з Падуі альбо блізкай вёскі Апонэ, нарадзіўся ў 58 годзе да нараджэння Хрыста, памёр у 18 годзе пасля нараджэння Хрыста. Напісаў 140 альбо 142 кнігі рымскай гісторыі, ад прыбыцця Энэя ў Італію аж да 9 году да нараджэння Хрыста альбо 744 ад заснавання Рыму. З чатырнаццаці частак Гісторыі Лівія, да нашага часу дайшлі першая, трэцяя, чацвёртая і першая палова пятай. Усяго кніг 45. Рым пасля першай Пунічнай вайны пачаў прыкметна пашыраць свой уплыў ва ўсе бакі. З дапамогай зброі і палітыкі пашыраў свае межы. Калі б меў у часы Аўгуста свайго Герадота, маглі б мы мець усеагульную гісторыю, і такой павінна была стаць гісторыя Лівія. Не хавае ён крыніц, якімі карыстаўся, упамінае Фабія Пектара, Валерыя Анцыя, Ліцынія Макра; а з грэчаскіх - Палібія. Аднак не хацеў па прыкладу Герадота апавядаць ва ўступах пра іншыя народы і столькі пісаў, колькі яму патрэбна было для паказу рымскіх падзей. Апавядае прыемна, ясна, чыстым стылем. Маналогі яго могуць служыць прыкладам прамовы, дасканала дапасаванай да асобаў і акалічнасцей. Не відаць у яго робленасці, змушанасці, экспрэсіўнасці. Стаяў ён не вышэй, не ніжэй над тым, пра што апавядае. Тыя, хто яго папракае тымі маналогамі, вельмі б шкадавалі, калі б іх не было. У гэтых маналогах праяўляецца яго прагматычнасць; не разважае, аднак, над падзеямі, як Тацыт. Найгалоўнейшая частка яго гісторыі - гадоў 52 ад пачатку другой Пунічнай вайны да заваявання Македоніі. Меў пад рукамі ўсяго Палібія. Быў, аднак, занадта прадузяты што да велічы Рым: у бездапаможных яго пачатках бачыць яго як горад, які меўся стаць сталіцай свету. Папракаюць яго ў лёгкавернасці і забабоннасці, бо паказвае вельмі многа баек і цудаў. Няма, аднак, пэўнасці, што верыў таму, пра што пісаў. Неаднойчы лічыць іх паданнямі, пра якія павінен быў успомніць у гісторыі дзяржавы, дзе нічога не рабілася без парады з багамі, аўспіцыямі. Пры Аўгусце раннія рымляне, адукаваныя грэкамі, былі менш прымхлівымі, аднак прастакі не перавяліся, і гэта не было павучальна. Нявер'е больш шкоднае ў грамадстве, чым забабоннасць. Палітыка не забывалася гэтым карыстацца. У Рыме рэлігія была галоўнай спружынай палітыкі. Кнігі Сівілы, якія час ад часу рэкамендаваліся, былі шанаваныя народам, на тым трымалася гнуткасць дзяржаўнага кіравання. Было б таму вельмі неабачліва, калі б адукаваны гісторык, прадукуючы такія творы, паслабляў спружыны палітыкі. Таму тое, пра што пісаў Лівій, не можа лічыцца мераю яго святла. Папрокі Азінія Паліёна ў тым, што яго працы патыхаюць падуанскім дыялектам, няслушныя, бо гэта спосабы маўлення і звароты мовы, якія не могуць быць намі вызначаны. Найбольшы закід рабілі Лівію, што паўсюль ганьбіць ворагаў Рыма, малюючы іх чорнымі колерамі, апраўдвае заваёвы і гвалты сваіх землякоў. Французскі пасол у Асманскай Порце граф Фэрыёл імем свайго гаспадара Людовіка ХIV паабяцаў 100 000 талераў узнагароды захавальніку бібліятэкі султана, калі б той дастаў яму цэлы манускрыпт Лівія, але ён альбо яго не меў, альбо талеры на сваю галаву мяняць не захацеў. Прыблізна ў сярэдзіне ХVІІ стагоддзя апошні рукапіс Лівія выпадкова быў выратаваны ад выкарыстання яго як абгорткі для тавараў.

Яшчэ пры Аўгусце і пад наглядам яго Лівій мог хваліць Пампея, але ўжо Цыберый адабраў жыццё Крэмуцыю Корду за хваліў Бруту. Патэракла свайго ўсхваляльніка і адначасна магутнага Сціаса асудзіў на горла, бо Цыберый сабе толькі аднаму прабачаў, што ашукаўся ў выбары фаварытаў. Магчыма, таксама таму, што празмерную пахвалу лічыў сатырай.

У рымлян непараўнальны Тацыт, у грэкаў выдатны Плутарх завяршылі шэраг знакамітых гісторыкаў, што пісалі на лаціне і грэчаскай мове. Хранікёры, якія ішлі па слядах пасрэдных аўтараў, нягледзячы на свае высілкі пераймаць часам добрыя прыклады, не здолелі ні ў думках, ні ў стылі і сістэме дасягнуць старажытных майстроў. Арыян, Апіян, Паузаній, Дзіа Касіус, Герадзіён Акліян у грэкаў, Святоній, Флор, Еўтропій, Аміян Марцэлін у рымлян, маюць некаторыя станоўчыя рысы. Суд над іх працамі не належыць да нашых планаў. Ніхто з іх не пісаў усеагульнай гісторыі. Надышлі найсмутнейшыя часы для ўсіх навук і для гісторыі. Дабрабыт занепадаў, а з ім знікала ў народзе ахвота да навук. Усе справы рабіліся ў кабінетах, закрытых грубай заслонай. У такіх абставінах як можна было думаць аб практычнай гісторыі? Царград узмацняўся за кошт Рыма. У абедзвюх сталіцах збіраліся рукапісы, якім пажары не раз наносілі смяротны ўдар. Дарагавізна тых рукапісаў перавышала магчымасці прыватных асоб набываць іх у значнай колькасці. Сула, абрабаваўшы Афіны, Лукул - Малую Азію, сабралі кнігі і не рабілі вучоным цяжкасцей доступу да іх. Цэзар хацеў заснаваць публічную бібліятэку, яе захаванне даручыў вучонаму Варону. Аўгуст гэты намер ажыццявіў. Нельга было лепей выкарыстаць святыні, як даручыць ім такія дарагія скарбы, аздобленыя порцікамі. Празмерны фанатызм першых царкоўных хрысціян нішчыў у полымі паганскіх святынь каштоўную спадчыну мінулых стагоддзяў. Неаднойчы прастата, заахвочаная богабойным запалам, шукала заслугаў у знішчэнні помнікаў паганскай мудрасці. Што нам гаварыць аб паразе, якая была нанесена навукам нашэсцем варвараў Поўначы і Усходу? Ад пачатку пятага стагоддзя праз наступных 150 гадоў Італія была пляцоўкай няроўнага паядынку, а Рым - прадметам грабежніцкай хцівасці варвараў, што пагарджалі навукамі. Берыт, Рым і Царград мелі толькі добрыя школы права. Тэадор ІІ заахвочваў і ўзнагароджваў юрыстаў, Юстыніян шукаў і знайшоў славу ў выданні кодэксу. У зацішшы кляштараў навукі знайшлі сабе неблагі прытулак. З таго часу выключна толькі духоўнае саслоўе займалася навукамі, іншыя саслоўі заняты былі зброяй і прыбыткам, пісаць нават не ўмелі. Ад такога папроку неаднойчы не былі пазбаўлены і каралі. Густая мгла ахінула цэлы Захад, аддадзены на папас варварам. У Царградзе, хаця нічога новага не пісалі, стараліся, аднак, карыстацца скарбамі, атрыманымі ў спадчыну ад продкаў. У кляштарах хаваліся старажытныя манускрыпты, не раз пасля саскрабання вартых думак выкарыстоўваліся для запісу легенд. Хроніку Юлія Афрыкана, які жыў у трэцім стагоддзі, наследаваў славуты Эўзэбій, біскуп Цэзарыі. Працягваў яе далей святы Геранім аж да шостага консульства Валенса і Валентыніана, дадаючы рэчы, прапушчаныя вучоным Эўзэбіем, як не вартыя, на яго погляд. Гэтая Хроніка Эўзэбія і яго прадаўжальнікаў служыла на працягу доўгага часу асновай усеагульнай гісторыі для наступных кампілятараў. Геній гісторыі на доўгі час пакінуў свет, змучаны рабункамі і вытанчанымі дыспутамі, у спакоі. Пасля смерці Карла Вялікага ў 814 г. знікла зорка святла, што ўзыходзіла на захадзе. Славуты дом Комнінаў, заняўшы трон Канстанціна Вялікага, прыкладам і заахвочваннем стараўся ажывіць густ да навук. Ганна Комнін, Ян Кантакузен праславіліся сваімі гістарычнымі працамі. Дагэтуль яшчэ працы візантыйскіх аўтараў, якія ўжо часткова прагледжаныя і выкарыстаныя, утрымліваюць багаты скарб важных падзей, схаваных у іх. Шматлікія гістарычныя творы арабаў, перапоўненыя буйнай фантазіяй, могуць выкарыстоўвацца вельмі асцярожна з-за поўнай адсутнасці крытычных ацэнак і асабліва прадузятага стаўлення да магутнасці і славы свайго народа. Мяркуем пра гэта з некаторых перакладаў, бо аўтэнтычныя іх працы, як таксама і іншых азіяцкіх народаў, нам недаступныя. У пабожным зацішку лепшыя асобы, пазбягаючы свецкага тлуму, прыкладнае жыццё займаліся патрэбнай працай і рыхтавалі карысныя матэрыялы для наступных пакаленняў. У самых нават святых легендах і сёння можна знайсці карысныя звесткі па тагачаснай гісторыі. Лацінская мова на Захадзе ўжывалася выключна для публічнага справаводства, таксама ў сярэднявеччы для літаратурных твораў, выключаючы тут Ісландыю і Расію. Перапісчыкі тых лацінскіх хронік альбо нічога, альбо вельмі мала што разумелі з таго, што перапісвалі, не псавалі арыгіналаў сваімі інтэрпрэтацыямі, чаго не маглі пазбегнуць працы, пісаныя мовай краіны. Заўважалі мы ўжо вышэй, што пра ўсеагульную гісторыю можна будзе тады падумаць, калі ўсе часткі практычнай гісторыі будуць падрыхтаваныя. Такой прагматычнасці не маюць хронікі сярэдніх вякоў, бо пісаліся пераважна манахамі, якія былі мала дасведчаны ў развіцці грамадскіх спраў, што не дазваляла тлумачыць прычыны гэтых спраў і падзей, якія здарыліся. Нягледзячы на вялікае разбурэнне навук, нанесенае пажарам Царграда ў 1204 годзе, крыжакамі пад час штурму горада, захаваліся тут і ў іншых месцах Візантыйскай імперыі класічныя рукапісы. Італія з Грэцыяй пачалі братацца і ўсё часцей кантактаваць. Крыжовыя паходы ўзбагацілі Італію, паўсталі заможныя гарады і аднавіўся вобраз даўняй Грэцыі. Незалежнасць гарадоў Ламбардыі і Тасканы, іх удалыя бітвы супраць пап, падтрыманыя германскімі імператарамі, напаўнялі іх часта гераічным духам. На глебе промыслу і гандлю вырасла гарадское саслоўе, без якога палітычная і маральная бездапаможнасць не магла скончыцца. Народныя масы кампенсавалі недахоп сіл палітыка, што нарадзіла мноства звестак і ўяўленняў, невядомых у іншых краінах. Погій Фларэнтыец 1380-1459 прапагандуе старажытную літаратуру. З'явіліся пераклады Плутарха, зробленыя Якабам Анджэлі і Гуарыні з Вероны. Знаёмства з класічнымі аўтарамі наблізіла жаданы век аднаўлення навук у Італіі. Грэцыя другі раз, пры садзеянні італьянцаў, выратавала Еўропу ад цемры варварства. Род Медзічы, а менавіта Ваўжынец (1472-1492) слушна заслугоўваюць удзячнасці ўсіх наступных стагоддзяў. Італьянцы разбегліся па розных краінах, пашыраючы прагу да ведаў. Банфіні ў Венгрыі, 1495 год, у Польшчы Калімах ці Філіп Буанакорсі, памёрлы ў 1495 годзе ў Вільні, Мікалай Макіявелі (1469-1527), сакратар Фларэнтыйскай рэспублікі, пры дзіўных зменах свайго лёсу выкарыстоўваўся для важных пасольстваў, але знайшоў яшчэ час для напісання некалькіх важных прац. Заўвагі да Лівія сведчаць аб яго глыбокіх ведах па старажытнай гісторыі. Што ж нам сказаць пра прыкладную працу Макіявелі Гісторыя Фларэнцыі? У ёй спалучыў цудоўную гладкасць Лівія з энергічнай сцісласцю Тацыта. Гэтая мадэль італьянскай прозы, гістарычнай прагматычнасці дагэтуль яшчэ дарэмна чакае да сябе падобнага, хаця ў той час яе аўтар, неадпомшчаны за перанесеныя катаванні, забыты, у нэндзнай нядолі скончыў жыццё. Малодшы на 13 гадоў яго зямляк Францыск Гуікардзіні, таксама родам з старажытнай і шляхетнай сям'і, палітык, высокі чыноўнік, напісаў гісторыю Італіі ў ХХ кнігах ад 1494 па 1522 год. Любоў да праўды, дакладнасць, прыгожае развіццё аповеда, хуткая праніклівасць, глыбокі ў даследаванні прадмета розум, добры, просты і гладкі стыль надаюць гэтай працы высокую вартасць. Фра Паола Сарпі, венецыянец, генеральны пракуратар ордэну Сервітаў, праслаўлены многімі за гістарычныя працы і Трыдэнцкі кансіліум. Смеласць яго поглядаў не раз ставіла яго жыццё пад небяспеку. Не можам прынізіць яго таленту, засведчанага ў працы. Лічым, аднак, што прыстойней было б святару і каталіцкаму манаху Апостальскую сталіцу бараніць, а не даваць у рукі зброю яе ворагам. Бесстаронні гісторык шкадуе, што ў іншым гістарычным прадмеце Сарпі не даказаў сваёй здатнасці. Акрамя мноства іншых, Гісторыя грамадзянскіх войнаў у Францыі Давіля, Вайна ў Фландрыі Бенвогліе прынеслі аўтарам надзвычайную славу.

Такім чынам, Італія стала школай і прыкладам для іншых народаў у пісанні Гісторыі. ХVІ стагоддзе было найвышэйшым пунктам літаратурнай славы Італіі. Паволі пашыралася гэтае святло і ў іншых краінах. У гэтым шляхетным спаборніцтве палякі не далі сябе нікому абагнаць. І ім у ХVІ стагоддзі спрыяла Кліо. Гэта яна натхніла Кромера, Мацея з Мехава, Яна Гербурта, Ажахоўскага, Бельскіх, Стрыйкоўскага, нібы ўзнагароджваючы той шчодрасцю ўбоства наступных стагоддзяў. Шматлікія падарожжы французаў у Італію пазнаёмілі той край з заганамі. З таго часу італьянцы амаль да нашых часоў жылі набыткам мінулых стагоддзяў. У Польшчы - анархія, у суседніх народаў асвечаных улада трону брала верх, а ў перыядычных палітычных канвульсіях, бескаралеўства народ хуткім крокам рухаўся да гібелі. Калі яшчэ італьянцы палітыкай, а палякі мужнасцю, хоць і дрэнна карыстанай, давалі нейкі час адпор пагрознай пагібелі, сутыкненні рэлігійных поглядаў пракладалі паволі дарогу прагрэсу гісторыі. З'явілася крытыка, ачышчалася ад бруду храналогія. Для падтрымкі дыспутаў пачалі корпацца ў кніжках, якія дастаўлялі ўсё новыя і новыя друкарні.

Паволі чатыры манархіі пачалі выходзіць з моды ў гісторыі. Ёсць сведчанні, што ўжо ў ХVІ стагоддзі ў некаторых універсітэтах выкладалі гісторыю. Дыянісій Петавій, езуіт (памёр у 1652) у працы Rationarіum temporis [388] першым выклаў усеагульную гісторыю. Басуэт, паважаны біскуп з Меакса (1627-1704), які надта ўслаўляўся землякамі, з асаблівай сцісласцю падае рух храналагічных здарэнняў, пазбаўленых пералічэння варункаў і падрабязнасцей. Жадаючы яго чытаць, трэба ўжо ведаць гісторыю. Тая частка працы, дзе апісваюцца ўрады, звычаі народаў, поўная глыбокіх назіранняў і вартых увагі думак; асабліва многа разважаў над гісторыяй габрэяў. Пісаў як хрысціянін і святар. Малюючы вобраз пачаткаў, росквіту і заняпаду дзяржаў, пастаянна паказваў на Абачнасць Божую, што кіруе стырном свету. Ніхто яшчэ да яго ў падобным стылі і духу не пісаў гісторыі. Калі ж празмерную сцісласць і недахоп падрабязнасцей кампенсаваць іншымі працамі, яго непапсаваная маральнасць можа служыць лекамі супраць скептыкаў і матэрыялістаў у нашыя часы. Сен-Рэаль і Вертот з карысцю працавалі, растлумачваючы некаторыя часткі ўсеагульнай гісторыі.

Пераклад з польскай мовы ст. выкладчыка Г.Ч.Мазько і кандыдата гістарычных навук Э.А.Мазько. Літаратурная апрацоўка прафесара А.М.Пяткевіча.

Урывак з падарожных запісак прафесара Віленскага універсітэта Ігната Анацэвіча
пад час праезду яго праз адну частку Гродзенскай губерні ў ліпені і жніўні 1822 года [389]

На шляху з Вільны ў Ліду, мястэчка Жырмуны абазначае мяжу паміж рускай (беларускай. - С.Г.) і літоўскай мовамі. Аднак у ваколіцах ёсць адна вёска, дзе жыхары размаўляюць па-літоўску, хоць навокал пануе руская мова (беларуская. - С.Г.). На жаль, я не меў часу наведаць у Лідзе архіў, вельмі старажытны, што зусім верагодна, паколькі Ліда, Навагрудак і Слонім пабудаваныя значна раней, чым Вільня.

У Навагрудку дзейны гарадскі пісар 2 Г.Самуйла паказаў мне гарадскія дыпломы і прывілеі, якім не болей за 300 гадоў. Пажар, які быў у 1795 годзе, знішчыў велізарныя архівы ў Воршы і Навагрудку. Я аглядаў гару Міндоўга і поле, на якім гэты князь каранаваўся ў 1253 годзе.

З Навагрудка я паехаў у Шчорсы, старажытны маёнтак фаміліі Храптовічаў. Сённяшні ўладальнік гэтага маёнтку, граф Адам Храптовіч, вядомы любоўю да навукаў і цудоўнымі ўстановамі для карысці сваіх сялянаў. Ён першым у Літве завёў аброчных сялян і робіць магчымыя высілкі і ахвяраванні дзеля іх адукацыі і дабрабыту. Граф Храптовіч лічыцца выдатным ва ўсёй Літве гаспадаром: пазбягаючы ўсялякіх спрэчак з суседзямі, займаецца ён навукамі і гаспадаркай, прымаючы ў сваім прыгожым маёнтку гасцей з гасціннасцю старажытных часоў. Ён як сапраўдны аматар дазваляе кожнаму карыстацца сваёй вялізнай бібліятэкай і рэдкім зборам рукапісаў, не параўноўваючыся з іншымі фальшывымі знаўцамі, якія, падобна ахоўнікам Гесперыдскіх садоў, скрываюць ад аматараў рэдкія рэчы, лічачы за гонар перадаваць іх гніенню ў сваіх недатыкальных шафах. У бібліятэцы графа Храптовіча я знайшоў наступныя рукапісы, важныя для расійскай гісторыі.

1. Праўдзівыя апісанні прыгодаў Дзмітрыя Івановіча, цяперашняга цара Маскоўскага, з дабаўленнем штодзённых запісак аб Маскоўскіх здарэннях да 29 верасня 1606 года. Тв. Станіслава Намаеўскага, падстолія Кароннага. Рукапіс, які граф Храптовіч падарыў бібліятэцы Віленскага універсітэта, не такі шырокі і грунтоўны, як гэты, што застаўся ў яго бібліятэцы.

2. Annales Poloniae conscripti a Casparo Lazanski, Canonico Chelmensi, Praeposito Lublinensi, Parocho Lewartow [390].

У гэтых летапісах знаходзіцца вельмі многа датычнага да Расіі, у часы вайны Карла ХІІ з Пятром Вялікім у Польшчы і Літве.

3. Дзесяты том збору рукапісаў уключае: афіцыйную перапіску гетмана Хмяльніцкага з гетманамі Польскага Каралеўства. Данясенні аб бітвах з рускімі войскамі пад Канатопам, Ляховічамі і Кушлікамі. Звесткі аб узяцці Вільні. Пісьмы гетмана Выгоўскага. Рапарты аб бітвах з Хмяльніцкім. Пункты прашэння, пададзенага Хмяльніцкім польскаму каралю ад імя казакоў. Казацкія песні супраць палякаў. Розныя палітычныя адносіны з казакамі. Апісанне здачы Кіева. Грымултоўская мірная дамова, падпісаная ў Маскве. Звыш таго, у гэтай бібліятэцы знаходзіцца сапраўдны маніфест гетмана Хмельніцкага з яго подпісам і пячаткай.

4. Horatii iter in Moschoviam [391].

5. Пасольства Валовіча да імператара Пятра Вялікага.

6. Рэестр метрык Літоўскіх у часы праўлення каралёў Аляксандра і Жыгімонта І, да 1523 года.

Мне было немагчыма на працягу двух тыдняў падрабязна агледзець усе цікавыя рэчы, якія знаходзяцца ў некалькіх дзесяткаў тамоў у ліст. Пры гэтым, робячы розныя выпіскі, я ледзь паспеў глянуць на іншыя каштоўнасці. Паміж кнігамі я заўважыў адну, надрукаваную ў Кракаве ў 1609 годзе, пад загалоўкам: Przyczyny Woyny Moskiewskiey przez Palczewskiego, г.зн.: Аб прычынах вайны маскоўскай, твор Пальчэўскага.

Праз Навагрудак я адправіўся ў Здэнцёль [392], у маёнтак, які належыць графу Солтану, і пазнаёміўся там з рознымі граматамі і прывілеямі гэтай фаміліі. Найцікавейшыя з іх: прывілей, дадзены каралём Казімірам Аляксандру Солтану, грэцкага (праваслаўнага. - С.Г.) веравызнання, які адпраўляўся ў шлях для наведвання святых мясцін. Граматы, напісаныя на пергаменце, дадзеныя таму ж Солтану Папаю, імператарам Фрыдрыхам, герцагам бургундскім Карлам і Альфонсам, каралём партугальскім. Прывілея 1508 года, падпісаная каралём Жыгімонтам І, і другая - караля Аляксандра, непадпісаная, бо нідзе не відаць, каб гэты кароль падпісваў паперы.

Са Здэнцёла я паехаў у Слонім, старажытны горад, вядомы з ХІІІ веку, дзе пасялілася мноства Прускіх фамілій, пазбягаючых іга крыжацкіх рыцараў і дзе Літва часта праводзіла свае Соймы. Гэты горад быў удзелам Марвіда, старэйшага сына Гедыміна. У манастырах Дамініканскім і ў Канонікаў няма ніякіх літаратурных запасаў. У Бернардынскім манастыры ёсць збор кніг, частку якіх спалілі французы ў 1812 годзе, як гэта зрабіў Омар. Добрыя айцы Бернардыны, з-за недахопу дроў, аддалі ў ахвяру агню старыя фаліянты, а апошняя частка кніг пакорна ляжыць на гарышчы разам з рэшткамі французскай кірасірскай амуніцыі і палкавымі паперамі. Паколькі гэтыя кнігі не ўпарадкаваны і няма каталогу, то я, прабіраючыся па кучах тварэнняў розуму чалавечага, не мог многім карыстацца. Аднак заўважыў я наступныя цікавыя кнігі: Пропаведзі езуіта Шырвіда на літоўскай мове з польскім перакладам, выдадзеныя ў Вільні ў 1629 годзе.

Біблія 1599 года, прысвечаная Прымасу Карнкоўскаму.

Juris Polonici et Saxonici [393]. Кніга, прысвечаная каралеве Боне, друкаваная ў Кракаве ў 1542 годзе ў друкарні Шарфербергера. У канцы знаходзіцца лацінска-польскі слоўнік.

Postylla Chrzescianska, г.зн. Збор хрысціянскіх каментараў на розныя тэксты са Святога Пісання, - друкавана ў Торне ў 1620 годзе, у вялікі ліст. Прысвечаны польскай каралеве Боне. Кніга гэтая, надрукаваная пратэстантамі, была забаронена каталіцкім духавенствам.

Biblia Polonica, anno 1664 [394], in folio, па тых самых прычынах забаронена была духавенствам.

Літоўскі Статут 1744 года; 5-е выданне.

Каля дзвюх тысяч кніг можна было бы знайсці ў гэтым манастыры, і напэўна, мноства цікавых скрываецца ад вока аматара...

У Лаўрышаве, старажытным Базыльянскім манастыры, знаходзіцца бібліятэка, якая некалі належала Папскаму інстытуту, уніяцкага веравызнання. Там ёсць шмат Польскіх кніг XVI і XVII вякоў. Куратар 2 узяў з іх некалькі дзесяткаў, а я пад распіску ўзяў толькі чацвёртае выданне Літоўскага Статута 1693 года. Бібліятэка размешчана ў вельмі непрыстойным месцы. У Лаўрышаве ёсць семінарыя для уніяцкіх Клірыкаў, на ўтрыманне якой прызначаны значныя маёнткі.

Са Слоніма накіраваўся я да Дзярэчына, месцапрабыванне князя Францыска Сапегі, тайнага саветніка і былога генерала польскай кавалерыі. Дзярэчын раней належаў князям Палубінскім, якія вядуць свой род ад Гедыміна, а Сапегам дастаўся паводле шлюбных сувязяў. Бібліятэка Сапегаў знаходзіцца ў Ражане, трапіць у яе я не змог. Архіў іх у Дзярэчыне і захоўваецца ў Дамініканаў. У гэтым архіве я знайшоў 25 тамоў in folio рукапісаў, якія датычаць польскай і рускай гісторыі XVI і XVII вякоў. Ёсць там пісьмы манархаў, князёў і чыноўнікаў як польскіх, так і замежных, пісаныя да Сапегаў, бо Сапегі ўжо ў XVII стагоддзі кіравалі ў Літве войскамі і займалі высокія пасады, былі канцлерамі, гетманамі, ваяводамі і падскарбіямі.

Палітычныя паперы і прыватныя пісьмы ўкладзены ў храналагічным парадку. У іх вельмі многа папер, якія адносяцца да Ліфляндыі і Курляндыі. Паведамленне аб трактатах заключаных з Расіяй. Аб аб'яднанні лацінскіх абрадаў з уніяцкімі. Пісьмы Ілжэдзмітрыя, мужа Марыны Мнішак, розныя маніфесты, якія адносяцца да трактатаў і да вайны з Расіяй. Аб вайне Івана Васільевіча ў Ліфляндыі ў XVI веку. Арыгінальнае пісьмо цара Аляксея, у якім ён не раіць Уладыславу VI ваяваць з Расіяй, а прапануе агульнымі сіламі падняць зброю на Крымскага хана. Краі пісьма аздоблены золатам, імёны Уладыслава і цара напісаны залатымі літарамі. Яно напісана па-руску на лісце вялікай рукі (Александрыйскай паперы) і трохі папсавана.

З Дзярэчына я паехаў у Рось, маёнтак графіні Патоцкай, народжанай Пац. Царква там пабудавана ў 1613 годзе Хадкевічамі. Я знайшоў у Росі бібліятэку, напоўненую друкаванымі кнігамі на розных мовах, прысвечаных польскаму заканадаўству і гісторыі. Мноства ўрыўкаў на польскай мове з XVIII веку ў рукапісах, IV том Кахоўскага Клімакцёраў, і цараванне караля Міхаіла. Архіў Патоцкіх знаходіцца ў Тыкоціне, у Царстве Польскім, куды ехаць я не меў магчымасці з прычыны адсутнасці сродкаў і часу.

У Ваўкавыску я выпісаў з актаў настаўленне Дэпутатам у 1582 годзе аб унясенні паправак у Статут. У каноніка і дэкана ксяндза Стургуленскага бачыў збор партрэтаў польскіх калнёў ад Леха да Станіслава Аўгуста. Яны прастрэлены кулямі пад час бітвы генерала графа Сакена з Рыньерам у 1812 годзе. Царква прабіта гарматнымі ядрамі. У вярсце ад царквы ёсць узгорак, верагодна, насыпаны старажытнымі славянамі для замка або ахвярапрынашэнняў.

У Мсцібаве, цяпер бедным гарадку, дзе ў даўніну літоўцы збіраліся на Соймы, нічога адметнага не бачыў і не чуў. У Гнезна ёсць фланелевая фабрыка і вельмі старажытны касцёл, жыхары ўпэўніваюць, што ён быў раней язычніцкім храмам, але я чуў, што гэта была Арыянская царква. Архітэктар мог бы вырашыць, да якой эпохі належыць гэты будынак.

У Палонцы і ў Леўшоўшчыне я знайшоў па цэрквах рукапісныя царкоўныя кнігі з пачатку XVII веку і арыгінальныя дакументы розных ахвяраванняў на карысць цэркваў, якія захоўваюцца ў рызніцах.

У Свіслачы ўсе былі заняты надыходзячым кірмашом: мястэчка новае, у ім знаходзіцца Гродзенская гімназія.

У Вялікай Бераставіцы я не знайшоў тых хронік, якімі карыстаўся Стрыйкоўскі, калі князі Заслаўскія валодалі гэтым маёнткам.

У Дзярэчынцы, належачай зараз Пуслоўскаму, а раней Ромерам, агледзеў я высокую магілу рускага генерала Дзмітрыя Кілаева, забітага там у 1703 годзе ў бітве супраць Карла ХІІ. Святар гаварыў мне, што ён чуў расказ аб гэтай бітве ад відавочніка, шляхціца Іосіфа Малеўскага, які быў тады яшчэ дзіцём. Гэты Малеўскі служыў у Ромераў і некалькі дзесяткаў гадоў жыў у іх з ласкі, памёр у 1814 годзе, маючы 118 гадоў ад нараджэння. Да самай смерці быў ён свежы і здаровы. Адчуваючы набліжэнне канчыны, паспавядаўся і прычасціўся, затым з апетытам паабедаў, выпіў порцыю гарэлкі, сказаў, што за хвіліну ўмрэ, загадаў паслаць сабе кавёр, лёг на ім і ў той жа час памёр. Ён меў надзвычайную сілу ў руках. Сям'я генерала Кілаева штогод да 1812 года прысылала па два чырвонцы ў мясцовую царкву на памінальныя малітвы. У архіве Гродна акты не старажытней часоў Сігізмунда І. На зваротным шляху ад Гродна да Вільны хуткая пачтовая язда не дазволіла ні шукаць, ні бачыць ніякіх векапомнасцяў.

Перкалад з рускай мовы прафесара С.А.Габрусевіча.

Уступ да працы Яна Альбертрандзі
"Праўленне Генрыха Валуа і Стэфана Баторыя, каралёў польскіх"

Пасля смерці апошняга Ягелона на сармацкі трон сеў абраны шляхецкімі галасамі апошні Валезы. Падмануты ў сваіх спадзяваннях, ён таксама не адказаў народу даверам. Для Польшчы было шчасцем, што Генрык яе хутка пакінуў дзеля новага разліцця крыві ўласных падданых; пакуль шалёны фанатык не пазбавіў яго жыцця, праведзенага ў раскошы і турботах. Нягледзячы на старанні дынастыі Габсбургаў, якія распаўсюджвалі сваю палітыку на ўсход і захад Еўропы, на двух тронах Генрыка селі найвялікшыя каралі свайго часу [395], здольныя надаць Еўропе іншы палітычны кшталт і зрабіць шчаслівымі свае народы, пакуль аднаму забойчае жалеза бязбожнага шаленца, а другому падазроная недарэчнасць лекараў не перапыніла лінію жыцця.

Панаванне Генрыка і Стэфана, каралёў польскіх, накрэсленае працавітай рукой Альбертрандзі, чытач атрымлівае без змен стылю і зместу, я паправіў толькі дробныя памылкі. Гэта частка рукапісаў, якія атрымаў Віленскі універсітэт у 1810 г. што дарам, а што купіў ад мужа сыновіцы Альбертрандзі, палкоўніка Ласкарыса, які ў 1813 г. загінуў пад Лейпцыгам. Князі Сапегі і кароль Саксоніі валодаюць значнай часткай прац Альбертрандзі. У Вільні знаходзіцца 14 тамоў, напісаных пераважна ўласнай рукой Альбертрандзі, а менавіта:

1-6) Дзвесці аркушаў Гісторыі Польшчы ад 962 да 1595 г. у шасці тамах, не дастае гісторыі ад 1422 - 1444, а таксама ад 1506 да 1574.

7) Iter Italicum et Sueticum (паход італійцаў і шведаў) 55 аркушаў, утрымлівае ўказальнік матэрыялаў па гісторыі Польшчы, якія знаходзяцца ў шматлікіх рымскіх і шведскіх бібліятэках… Чытача здзіўляе аграмадная руплівая праца Альбертрандзі, які працаваў пад дэвізам: Tanta fuit Romam mihi causa petendi (Такое вялікае значэнне Рыма ёсць прычынай маёй руплівай працы - пераклад А.С.).

8) Лісты Гозія і Кромэра, вармінскіх біскупаў, напісаныя ў Швецыі, 53 аркушы

9) Збор арыгінальных пісем розных двароў да караля Станіслава Аўгуста і заключаных з імі трактатаў. Справа кардынала дэ Раган аб славутым дыямэнце. Праект прымірэння Расіі з Польшчай 1792 г. Спіс спраў, перапісаных у Рыме ксяндзом Ціхасевічам і ксяндзом Тальпэ ад белых піяраў у 23 тамах, якія павінны быць у Дрэздэне. Паведамленне аб польскіх партрэтах, якія знаходзяцца ў графа дэ Браге ў Скогклостэр ў Уплаўдыі 6 міль ад Стакгольму, 2 мілі ад Упсалы. Аб кальвінскіх рукапісах у Лешне, асвятляючых гісторыю пратэстантаў у Польшчы.

10) Арыгінальныя лісты Пертэса [396] і Нарушэвіча [397] да караля. Элеаноры Чартарыйскай да Казіміра Панятоўскага 1789 г. Серакоўскага да Альбертрандзі з Стакгольму 1790 г. Форстэра да Нарушэвіча з Капенгагена 1791 г. Караля Станіслава да Нарушэвіча 1793 г. з Гродна.

11) Рапарт аб сучасным стане кабінета медалёў і іншых старажытнасцяў Я(го) К(аралеўскай) М(осці). Рапарт аб каралеўскай бібліятэцы, якая налічвае 16 500 тамоў. "Што каталог не скончаны, прычына гэтага яўная: за два гады і 5 месяцаў не можа быць выканана тое, што не зроблена за 26 год. Стварэнне дакладнага і сістэматычнага каталога пры найвялікшай руплівасці патрабуе некалькі гадоў. Наведвальнік бачыць вынікі працы; але рэдка хто можа здагадацца, як шмат працы спатрэбілася. Бо менавіта тут спраўджваецца выраз: руштаванні больш каштоўныя, чым сама будоўля. Два гады і пяць месяцаў працуючы так, што ніводнага дня, нават у найвялікшыя святы не адпачываючы ад працы, я скончыў найвялікшую і найцяжэйшую палову каталога, па 13 гадзін штодня працуючы, ніколі не меньш 8 альбо 10". Гэты рапарт падпісаў Альбертрандзі, на той час канонік гнезненскі і варшаўскі, упраўляючы кнігарні і дазорца кабінету старажытнасцяў ЯКМ у Варшаве 9 красавіка 1793 г. Пасля чаго ідзе апісанне медалёў, належачых да польскай гісторыі 1548-1764 гг. На 153 старонках in folio па-французску. Тлумачэнні гэтых медалёў утрымліваюць важныя і цікавыя матэрыялы як па польскай гісторыі апошніх трох стагоддзяў, так і біяграфічную інфармацыю аб славутых паляках.

Рэшта тамоў складаецца з даследаванняў на розных мовах, напісаных чужою рукой, альбо ўтрымлівае творы, ужо друкаваныя.

Дакладнейшай інфармацыі аб іншых рукапісах, якія могуць знаходзіцца ў Бібліятэцы Таварыства Сяброў Навук у Дрэздэне, у Пулавах, я даць не магу, з цягам часу працы гэтага неардынарнага мужа будуць падлічаны. Аб яго жыцці паведамляе ХІІІ том штогадовага альманаха, мы гэтага не паўтараем. Што тычыцца твора, які мы выдаем, чытачу ўсё будзе цікава, з года на год даволі шырока выкладзены, ён утрымлівае працяг вельмі важных для народа падзей. Такой працяглай і забяспечанай дадаткамі гісторыі мы яшчэ не мелі. Як глыбока ў іх трэба ўглядацца, каб распазнаць гісторыю краіны, даводзіць бескаралеўе паміж Генрыхам і Стэфанам [398], пад час якога Альбертрандзі выясняе і папраўляе шмат няпэўных здарэнняў. Чытач знойдзе і інфлянцкія справы, і справы Збароўскіх [399]. Падпісанне Запольскага трактату [400] вымагае больш дакладнага апісання. Здаецца, Альбертрандзі альбо не меў, альбо недастаткова выкарыстаў твор Пасевіна [401]. Нарэшце, чытачы змогуць ацаніць твор, які выданнем яго друкам выцягвае айчынную гісторыю з забыцця.

Вільня 12-24 лістапада 1822 г. Жэгота Анацэвіч.

Заўвага

Вітаўт - адзін з найслаўнейшых і наймагутнейшых манархаў сярэднявечча - пераўзыходзіў сваіх сучаснікаў мужнасцю, розумам і палітыкай, умеў хітрыць, узнагароджваць і караць. У іншай краіне яму ставілі б помнікі, а яго векапомныя справы, апісаныя ў шматлікіх тамах, увакавечылі б памяць першага героя ХІV і ХV стагоддзяў. Немалую паслугу сваім землякам аказаў пан Глябовіч, прадставіўшы кароткі нарыс спраў Вітаўта, аднак яшчэ шмат рэчаў засталося высветліць. Архівы каралеўскія і сямейныя князёў Чартарыйскіх, Куракіных, Галіцыных, Сангушкаў, Варанецкіх, Сапегаў утрымліваюць неперагледжаныя нават матэрыялы па гісторыі і генеалогіі літоўскіх князёў, якія паходзілі ад родных братоў і стрыяў Ягайлы. Бясцэнны збор рукапісаў і твораў, сабраны за цэлае жыццё бессмяротным Чацкім [402], аб'яднаўся з каштоўнымі, сабранымі на працягу стагоддзяў помнікамі нацыянальнай славы ў Пулавах. Акрамя найгалоўнейшых крыніц, якія знаходзяцца ў Каралеўцы і Пулавах, яны ўтрымліваюць яшчэ метрыкі літоўскія, рускія летапісы, прускія хронікі ў рукапісах, укрытыя па кнігазборах, важныя матэрыялы па літоўскай гісторыі, не кажучы пра друкаваныя працы Дуйсбурга [403], Стрыйкоўскага, Каяловіча, Карамзіна [404] і іншых. Марная справа шукаць літоўскую гісторыю да ХІІІ стагоддзя і пасля 1569 г., паколькі ў першай эпосе Літва была раздроблена паміж князямі Смаленскімі, Полацкімі, Чарнігаўскімі, Галіцкімі, у другой - была злучана з Польшчай у адзінае палітычнае цела, таму асобнай гісторыі мець не магла. Працавіты Стрыйкоўскі быў больш заняты славай літоўскага народа, чым грунтоўнай крытыкай. Яго генеалагічныя і храналагічныя памылкі, пакуль яшчэ не выпраўленыя, павінны прыцягнуць асаблівую ўвагу будучых выдаўцоў яго хронік: бо распаўсюджванне памылак не памножыць нацыянальнай славы.

Каяловіч спрабаваў з дапамогай матэрыялаў, сабраных Стрыйкоўскім, напісаць літоўскую гісторыю [405], удала спрабаваў абысці спрэчныя паўтарэнні, аднак хаця б памылак Стрыйкоўскага не памножыў, абысці ж іх не змог. Дагэтуль Каяловіч лічыцца, як у краіне, так і за мяжой найлепшым аўтарам літоўскай гісторыі. Генеалогія літоўскіх князёў да часоў панавання Альгерда вельмі заблытаная і патрабуе значнага выпраўлення. Мы маем дакладную генеалогію герояў, што ваявалі пад мурамі Троі, а самі на шмат менш ведаем аб продках і нашчадках Міндоўга, літоўскага караля, які жыў у сярэдзіне ХІІІ ст. Прускія і рускія храністы так калечылі імёны літоўскіх князёў, як сёння замежныя журналісты калечаць польскія і расійскія прозвішчы, што чытаючы не можна адгадаць уласнага імені.

Літоўскія князі, з аднаго боку, пераследваліся хцівымі крыжакамі, з другога - рускімі князямі, якія жадалі выкарыстаць удзельныя войны; маніпулявалі рэлігійнымі абрадамі ў адпаведнасці да палітыкі і сваіх патрэбаў. Заўзятыя спрэчкі грэчаскай царквы з лацінскім касцёлам былі повадам для паўтарэння хрышчэння, калі пераходзілі з аднаго абраду на другі; з-за гэтага наступіла вялікае замяшанне ў генеалогіі. Рускія, польскія і літоўскія храністы, пішучы аб адной і той жа асобе, надаюць ёй розныя імёны, так што многія з літоўскіх князёў мелі па тры імя, г.зн. літоўскае, рускае, лацінскае. Напрыклад, Ягайла, Якуб (Якаў. - А.С.), Уладзіслаў. Ужо няма сумнення, што Альгерд, бацька Ягайлы, быў грэчаскага абраду, таксама Ягайла і Вітаўт перад тым, як перайсці на лацінскі абрад, былі праваслаўнымі; самыя імёны сыноў Вітаўта, Івана і Юрыя, атрутых у 1385 г. у Каралеўцы, упаўнаважваюць мяне да гэтага пераканання: мажліва, што Гедымін, бацька Альгерда, належаў да грэчаскай царквы, аб Нарымунце ж і Любарце, ягоных сынах, няма ніякага сумнення. Гедымін і амаль усе яго сыны ажаніліся з рускімі князёўнамі, аб якіх не можна сказаць, што яны захацелі б дзяліць ложа з паганцамі. Улюбёныя і паважаныя тагачаснымі аўтарамі лічбы 7 і 12 уплывалі на абазначэнне лічбы нашчадкаў. Рускія летапісцы ХVІ ст. выводзяць Гедыміна ад Ізяслава Уладзіміравіча, сына Рагнеды, альбо Гарыславы Рагвалодаўны, полацкай князёўны, мы ж маем слушныя повады сумнявацца ў гэтым, таксама як і ў іх рымскім паходжанні.

Не ведаю, у якога аўтара Карамзін вычытаў паміж сынамі Альгерда ад першай жонкі Кірысайлу, ад другой - Яна Астрожскага, Васіля Чартарыйскага і Алелька Кіеўскага. Васіль Чартарыйскі, князь пінскі, продак князёў Чартарыйскіх, быў сынам Карыгайлы [406], унукам Альгерда, Аленка, ці Алелька, гэта Аляксандр, ад 1442 г. князь кіеўскі, адзін з правадыроў Вітаўта, быў сынам Уладзіміра, кіеўскага князя, унукам Альгерда, продкам князёў Слуцкіх Алелькавічаў, згаслых у 1593 г. Длугаш памылкова ставіць братоў Альгерда Любарта і Нарымунта паміж Альгердавічамі, Карыбута ж, Патрыка і Сурвіла паміж сынамі Гедыміна. Карыбут быў сынам Альгерда, Вайшвіла - Кейстута, Патрык - Нарымунта.

Дагэтуль яшчэ рука суайчынніка не кранула скарбаў літоўскай гісторыі, захаваных у архівах Каралеўца, Пулаў і Пецярбурга. Неадшкадаваныя цені Рынгальда [407], Міндоўга, Альгерда, Кейстута і Вітаўта дарэмна дагэтуль чакаюць абвяшчэння сваіх векапомных спраў. Годная, але цяжкая да пераймання веліч Румянцава [408] можа калі-небудзь даць і Літве падобнага мецэната. У племені Карыгайлы, у гэтых сапраўдных польскіх мецэнатах спачываюць нашыя надзеі і спадзяванні. Прафесар усеагульнай гісторыі Каралевецкага універсітэта Войгт, вядомы ў вучоным свеце сваімі гістарычнымі творамі, сабраў у тайным крыжацкім архіве [409] значную лічбу лістоў Вітаўта. Найбагацейшая славянская бібліятэка канцлера Румянцава ўтрымлівае важныя матэрыялы па літоўскай гісторыі. Вучоны архіепіскап пскоўскі Яўген [410], працуючы над гісторыяй горада Пскова, пралівае святло на гісторыю Літвы. Памерлага 10 год таму вучонага Геннінга [411] курляндская, інфлянцкая і эстонская шляхта ўпрасіла сабраць у каралевіцкіх архівах матэрыялы па гісторыі гэтых краін. Ён браў за сваю працу 3 000 галандскіх талераў штогадовай пенсіі, 1 200 талераў на канцылярыю, акрамя таго, на стол і кватэру. Пасля ягонай смерці гэтай працай займаецца тайны архіварыюс Фабер. Гэтай шляхецкай шчодрасцю сабраныя матэрыялы ўтрымліваюць важныя рэчы па літоўскай гісторыі; тое ж можна сказаць аб манускрыптах па гісторыі Інфлянтаў, якія знаходзяцца ў бібліятэцы Дэрптскага [412] універсітэта.

Ян Крыштаф Шварц, бурмістр горада Рыгі, памерлы нейкі час таму, сабраў у гарадскім архіве пад час сваёй доўгагадовай дзейнасці 19 тамоў in folio (сучасны фармат А4. - А.С.), адзін том in 4-to, матэрыялаў па гісторыі Курляндыі, Інфлянтаў і Эстоніі. Гэтыя рукапісы знаходзяцца ў рыжскай бібліятэцы.

Ян Крыштаф Броце, надворны радца, калісьці старшы настаўнік у Рыжскай гімназіі, сёння пенсіянер, сабраў за 50 год больш за 100 тамоў in folio рукапісаў па гісторыі Інфлянтаў. Рыжскі магістрат закупіў гэты збор для сваёй бібліятэкі за некалькі тысячаў талераў. Я знайшоў між іншымі важнымі рукапісамі прывілеі і ўрадавыя дакументы Міндоўга, Гедыміна, Вітаўта да рыжскіх купцоў. Гасціннасць вядомых у вучоным свеце мужоў Эверса, рэктара Дэрптскага універсітэта і прафесара ўсеагульнай гісторыі, і Моргенштэрна, тамтэйшага ж прафесара літаратуры, спрасціла мне знаёмства з літаратурнымі скарбамі ў Дэрпце, таксама, як і Кейслера, дырэктара гімназіі, і Тылемана, бібліятэкара ў Рызе. Гэтыя хвалебныя намаганні суседніх правінцый, можа, у сваім часе абудзяць спакойных літвінаў і заахвоцяць іх да пераймання.

Анацэвіч

Вільня 1 чэрвеня 1821 г.

Пераклад з польскай мовы і каментарыі дацэнта А.А.Семянчук.

Прадмова да працы Яна Альбертрандзі
"Праўленне Казіміра Ягелончыка, караля польскага і вялікага князя літоўскага"

Пасля выдання гісторыі панавання караля Стэфана [413] я прыступіў да абвяшчэння іншых прац вечнай памяці Альбертрандзі. Гэта трэцяя частка Ягелонскіх часоў [414] ахоплівае 62 гады. Маім жаданнем было далучыць далейшую літоўскую гісторыю да раней выдадзенай, але калі я заўважыў, што, з аднаго боку, сабраным за шмат гадоў матэрыялам бракавала дакладнасці, з другога - заканчэнне задуманага праекту вымагае значнага часу і накладу, які пераўзыходзіць сённяшнія магчымасці выдаўца, то я вырашыў за правільнае ўласную працу пакінуць на далейшы час, а выданне працы Альбертрандзі даўжэй не адцягваць.

Застаецца выдаць панаванне Уладзіслава Ягайлы, якога Альбертрандзі не скончыў, давёўшы толькі да 1422 г. Я маю намер далучыць астатнія 12 год і шырэй выкласці даўнейшую гісторыю Літвы. Аднак не магу не сказаць таго, што найцяжэй у Літве пісаць аб Літве. Бібліятэка Віленскага універсітэта вельмі бедная ў гэтым прадмеце. Іншыя карпарацыі, як цывільныя, так і духоўныя альбо не маюць ніякіх кнігазбораў, альбо вельмі бедныя на матэрыялы такога роду. Заможнейшыя грамадзяне не маюць ахвоты да збірання кніг па айчыннай гісторыі. Даўнейшыя метрыкі Літоўскія - найважнейшая крыніца гісторыі краіны - загінулі пад Варнай [415], пазнейшымі ніхто дагэтуль не карыстаўся. Шматлікія пажары ў Вільні: 1530, 2 сакавіка 1610, 9 жніўня 1655, нарэшце 11 чэрвеня 1748 г. - знішчылі шмат помнікаў айчыннай гісторыі, такі ж лёс напаткаў архівы, раскіданыя па ваяводствах. У часы няшчаснага Яна Казіміра [416] Літва панесла несамавітыя страты праз вывязенне архіваў да Каралеўца [417], Смаленска і Швецыі. Бедная літоўская Кліо, дарма выглядваючы мецэнатаў, пры адчувальным недахопе крыніц мусіць чэрпаць іх у суседзяў. Акрамя Длугаша [418], Стрыйкоўскага [419], Каяловіча [420], трэба перагледзець храністаў прускіх, інфлянцкіх і рускіх: менавіта валынскія, пскоўскія і наўгародскія летапісы ўтрымліваюць матэрыялы. Не менш цікавыя Кодэксы дыпламатаў Дрэгера і Догеля [421], Пулаўская Бібліятэка [422], тайны крыжацкі архіў у Каралеўцы, метрыка Літоўская ў Пецербургу, замежны архіў сярэдніх вякоў у Маскве, нарэшце, архівы старажытных родаў, якія вядуць свой пачатак ад Гедыміна. Пры слабых сродках не так проста здабыць гэтыя крыніцы, аднак я не губляю надзеі, што перамагу гэтыя цяжкасці, што калісьці адшкадаваныя будуць цені Міндоўга, Гедыміна, Альгерда, Кейстута і Вітаўта. Exoriare aliquis… Генеалогія літоўскіх князёў вельмі заблытаная, асабліва часоў да Віценя [423]: няпроста знайсці ў гісторыі дынастыю, якая б дала такі доўгі шэраг адважных рыцараў, як род Віценя. Пачатак яго не пераходзіць ХІІІ стагоддзе, аднак сумнеўна, каб каму-небудзь удалося гэтае знакамітае і разгалінаванае племя забяспечыць дакладным генеалагічным дрэвам. Працавіты кампілятар Стрыйкоўскі, запалены ахвотай памнажэння нацыянальнай славы больш, чым крытычным аналізам, збудаваў дагэтуль не даследаваны генеалагічны лабірынт. Учыніў бы значна большую паслугу літоўскай гісторыі, каб тыя хронікі, якімі карыстаўся, перадаў бы нашчадкам у друкаваным выглядзе. Маючы аграмадную эрудыцыю, паўтараў домыслы не дзеля высвятлення праўды, а часцей з ушчэрбам для яе, адно для павелічэння нацыянальнай славы. З раздробленых сучасных паноў стварыў шэраг пануючых і злучыў у адно генеалагічнае дрэва, таму не змог пазбегнуць шматлікіх анахранізмаў і супярэчнасцяў. Літоўскія князі пазней за ўсіх у Еўропе прынялі хрысціянскую веру, не раз прыспешаныя патрэбай альбо палітыкай прымалі і кідалі лацінскі альбо грэчаскі абрад, кожны раз паяўляюцца ў хроніках пад іншым іменем. З-за гэтай рэлігійнай неразбярыхі вынікла вялікая блытаніна ў іх генеалогіі і біяграфіі. Сямейныя нязгоды, рэлігійныя канфлікты прымушалі не раз літоўскіх князёў да пошуку абароны ў Расіі. Род Нарымунта Гедымінавіча [424] цалкам перанёсся ў Расію, з яго пайшлі князі Куракіны, Галіцыны, Хаванскія; далей унукі Альгерда князі Бельскія, Мсціслаўскія сяліліся ў Расіі, і там, шчодра абдараваныя, займалі цывільныя і вайсковыя пасады. Немалым коштам перацягвалі на свой бок тых князёў для доступу да ўрадавых таямніц альбо для выкарыстання іх вайсковых талентаў. Андрэй і Дзмітрый Альгердавічы [425] на Куліковым полі камандавалі рускім войскам супраць Мамая. Асцей, унук Альгерда, бараніў Маскву ад Тахтамыша.

Высадка ўзброеных нямецкіх рыцараў у вусці Дзвіны з мэтай заваявання і хрысціянізацыі Інфлянтаў [426], была прычынай стварэння легенды аб прыбыцці рымскіх патрыцыяў і прызнання іх князямі, пануючымі ў Літве [427]. З гэтага падання Стрыйкоўскі чэрпаў свае домыслы. Меркаванне пазнейшых рускіх летапісцаў аб тым, што Міндоўг, Віцень, Гедымін паходзяць напрамую ад Ізяслава Уладзіміравіча, полацкага князя, і Гарыславы Рагвалодаўны [428], пазбаўлена ўсялякага праўдападабенства, паколькі ранейшыя летапісцы не ўзгадваюць аб гэтым, і цяжка зразумець, навошта нашчадкам хрысціянскага князя Ізяслава выракацца веры Хрыстовай і вяртацца да ідалапаклонства [429]. Першая такая ўзгадка паходзіць не раней, як з 16 ст. Толькі гэта пакуль нам вядома аб генеалогіі векапомнай дынастыі, пад скіпетрам якой збіраліся народы ад Адрыятычнага мора, Рэйна, Дуная, Эльбы і паўночнага полюса, якая ў агульнай справе хрысціянства ўступае ў барацьбу з моцай нашчадкаў Чынгісхана, Тамерлана і Асманаў на Куліковым полі, над Ворсклай, пад Варнай і Мохачам [430], шчодра заплаціўшы ўласнаю крывёю і жыццём, якая нарэшце, засядаючы на шматлікіх тронах Еўропы, пакінула дарагую памятку і сваяцтва з родам, які сёння шчасліва сядзіць на расійскім і польскім троне. Далучаю генеалагічную табліцу роду Ягелонаў на ўзор дададзенай А.Глябовічам да жыцця Вітаўта (1821 г.). Шырэйшы вывад усіх літоўскіх князёў аж да уніі з Каронай [431] на Люблінскім сейме [432], чытач знойдзе ў панаванні Уладзіслава Ягайлы.

У прадмове да гісторыі Стэфана Баторыя я ўзгадваў аб працах Альбертрандзі, дагэтуль не друкаваных. Кароткі нарыс літоўскай гісторыі служыць за ўступ да панавання Казіміра. Не магу ўтаіць, што адзін з лепшых гісторыкаў нашага часу Яўхім Лялевель [433], прычыніўся сваёй дапамогай да ажыццяўлення нашага праекту, які б выйшаў у іншым выглядзе, каб магчымасці і сродкі выдаўца адпавядалі б ягоным намерам.

Ж.А. Вільня 15 ліпеня 1826.

Пераклад з польскай мовы і каментарыі дацэнта А.А.Семянчук.

Спіс (храналагічны) апублікаваных прац прафесара І.Анацэвіча

1. Onacewicz Ż. Nota; Genealogia familii Jagiellońskiej // Hlebowicz A.B. Krótki rys źycia Witolda, w.księcia litewskiego. - Wilno, 1821. - S. 115-122 i tablica.

2. Онацевич Ж. Отрывок из путевых записок профессора Виленского университета Игната Онацевича во время проезда его через одну часть Гродненской губернии // Северный архив. - 1822. - № 4. - С. 474-485.

3. Albertrandy J. Panowanie Henryka Waleziusza i Stefana Batorego, królów polskich. Wyęte z rękopismów Jana Albertrandego, Biskupa Zenopolitanskiego. Przez Żegotę Onacewicza, profesora historii przy Uniwersytecie Wileńskim. - T. 1-2. - Warszawa, 1823. - VII, 519 s.

4. Albertrandy J. Panowanie Kazimierza Jagiellończyka, krola polskiego i w. księcia litewskiego. Wyęte z rękopismów Jana Albertrandego. Wydał Żegota Onacewicz, profesor statystyki i dyplomacji w Uniwersytecie Wileńskim. - T. 1-2. - Warszawa, 1826. - T. 1. - [Ż.O. Przemowa. - S. I-VII.] 266 s. ; T. 2. - 307 s.

5. Onacewicz I. Nota o kuratorii Nowosilcowa, podana na ręcę generała Rosen // Nowosilców w Wilnie w roku szkolnym 1823/4. Dolączona Nota o kuratorii Nowosilcowa, podana na ręcę generała Rosen przez Onacewicza. Wyd. J.Lelewel. - Warszawa, 1831. - S. 89-115.

6. Onacewicz Ż. Uwagi nad historią powszechna // Magazyn Powszechny. - 1840. - № 11-12. - S. 260-283.

7. Narbutt T. O herbarzu Kojałowicza (Artykuł udziełony z dopiskami P. Żegoty z Malej Brzostowicy) // Tygodnik Peterburski. - 1844. - № 21. - S. 136-138.

8. Albertrandi J. Dwadzieścia sześć lat panowania Władysława Jagiełły, króla polskiego. Przygot. do druku I.Onaciewicz. Wydał E.Raczyński. - Wrocław, 1845.

9. Onacewicz Ż. Rzut oka na pierwotne dzieje Litwy // Rocznik Literacki (Petersburg). - 1846. - T. 3. - S. 1-8.

10. O'Nacewicz Ż. Rzut oka na dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego // Pamiętnik Naukowo-Literacki (Wilno). - 1849. - T. 1. - S. 7-27.

11. Onacewicz Ż. Franciszek Krasiński, podkanclerzy koronny, biskup krakowski // Biblioteka Warszawska. - 1849. - T. 3. - S. 95-100.

12. Albertrandy J. Panowanie Henryka Waleziusza i Stefana Batorego, królów polskich. Z rękopismów Albertrandego. Podług wydania Ż.Onacewicza. Z dolączeniem pamiętników. - Kraków, 1860. - VIII, 472 s.

Спіс выкарыстаных крыніц і літаратуры

Апублікаваныя працы Ігната Анацэвіча

1. Онацевич Ж. Отрывок из путевых записок профессора Виленского университета Игната Онацевича во время проезда его через одну часть Гродненской губернии // Северный архив. - 1822. - № 4. - С. 474-485.

2. Albertrandi J. Dwadzieścia sześć lat panowania Władysława Jagiełły, króla polskiego. Przygot. do druku I.Onaciewicz. Wydał E.Raczyński. - Wrocław, 1845.

3. Albertrandy J. Panowanie Henryka Waleziusza i Stefana Batorego, królów polskich. Wyęte z rękopismów Jana Albertrandego, Biskupa Zenopolitanskiego. Przez Żegotę Onacewicza, profesora historii przy Uniwersytecie Wileńskim. - T. 1-2. - Warszawa, 1823. - VII, 519 s.

4. Albertrandy J. Panowanie Henryka Waleziusza i Stefana Batorego, królów polskich. Z rękopismów Albertrandego. Podług wydania Ż.Onacewicza. Z dolączeniem pamiętników. - Kraków, 1860. - VIII, 472 s.

5. Albertrandy J. Panowanie Kazimierza Jagiellończyka, krola polskiego i w. księcia litewskiego. Wyęte z rękopismów Jana Albertrandego. Wydał Żegota Onacewicz, profesor statystyki i dyplomacji w Uniwersytecie Wileńskim. - T. 1-2. - Warszawa, 1826. - T. 1. - [Ż.O. Przemowa. - S. I-VII.] 266 s.; T. 2. - 307 s.

6. Narbutt T. O herbarzu Kojałowicza (Artykuł udziełony z dopiskami P. Żegoty z Malej Brzostowicy) // Tygodnik Peterburski. - 1844. - № 21. - S. 136-138.

7. ONacewicz Ż. Rzut oka na dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego // Pamiętnik Naukowo-Literacki (Wilno). - 1849. - T. 1. - S. 7-27.

8. Onacewicz I. Nota o kuratorii Nowosilcowa, podana na ręcę generała Rosen // Nowosilców w Wilnie w roku szkolnym 1823/4. Dolączona Nota o kuratorii Nowosilcowa, podana na ręcę generała Rosen przez Onacewicza. Wyd. J.Lelewel. - Warszawa, 1831. - S. 93-115.

9. Onacewicz Ż. Franciszek Krasiński, podkanclerzy koronny, biskup krakowski // Biblioteka Warszawska. - 1849. - T. 3. - S. 95-100.

10. Onacewicz Ż. Nota; Genealogia familii Jagiellońskiej // Hlebowicz A.B. Krótki rys źycia Witolda, w.księcia litewskiego. - Wilno, 1821. - S. 115-122 i tablica.

11. Onacewicz Ż. Rzut oka na pierwotne dzieje Litwy // Rocznik Literacki (Petersburg). - 1846. - T. 3. - S. 1-8.

12. Onacewicz Ż. Uwagi nad historią powszechna // Magazyn Powszechny. - 1840. - № 11-12. - S. 260-283.

Іншыя апублікаваныя крыніцы

1. Ign. Onacewicz do Ad. Jochera [Z Moskwy, 30 grudnia 1839] // Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi / Wyd. T.Turkowski. - Wilno, 1937. - T. 2. - S. 271-273.

2. Kurier Wileński. - 1845. - № 22. - С. 169.

3. Laiśkai Teodorui Narbutui: Epistolinis dialogas / Parende R.Griśkaite - Vilnius, 1996. - 662 l.

4. Lelewel J. Przygody w poszukiwaniach i badaniu rzeczy narodowych polskich. - Poznań, 1858. - 100 s. (S. 33-34).

5. Listy oryginalne Zygimunta Augusta do Mikolaja Radziwiłła Czarnego / Oprac. S.A.Lachowicza. - Wilno, 1842. - 323 s.

6. Morawski S. Kilka lat młodości mojej w Wilnie. 1818-1825. - Warszawa, 1959. - 641 s.

7. Odyniec A.E. Wspomnienia z przeszłości. - Warszawa, 1884. - S. 217-218.

8. Pamiętniki życia księdza Stanisława Jundziłła // Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce. - Kraków, 1914. - T. XIII. - S. 33-179.

9. Sobieszczański. Wiadomość o zbiorze atlasów і map Ignacego Onacewicza // Biblioteka Warszawska. - 1849. - № 3. - S. 406.

10. Stoc M. Kilka slów o szkołach polskich za Pruss południowych // Orędownik naukowy. - 1845. - № 13. - S. 103-104.

11. Stoc M. Kilka slów o szkołach polskich za Pruss południowych // Orędownik naukowy. - 1845. - № 14. - S. 111-112.

12. Wspomnienia biskupa Adama Stanisława Krasińskiego. - Kraków, 1900. - 128 s.

13. Z pamiętników H.Klimaszewskiego // Iwaszkiewicz J. Księga pamiątkowa ku uczczeniu 350 rocznicy założenia i X wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego. - T. 1. - Wilno, 1929. - S. 384-403.

14. Żegota Onacewicz // Orędownik Naukowy. - 1845. - № 8. - S. 63.

Архіўныя крыніцы

1. Дзяржаўны архіў Расійскай Федэрацыі (г. Масква). Ф. 109. І экспедыцыя. 1827 год. Спр. 396 "Аб Віленскім універсітэце, рэктары Пелікане, прафесарах Лялевелі, Галухоўскім, ксяндзе Баброўскім, Даніловічы і таварыстве філаматаў".

2. Літоўскі дзяржаўны гістарычны архіў (г. Вільнюс). Ф. 421. воп. 4, спр. 13 "Справа аб магістры Віленскага універсітэта Анацэвічы. 14 мая 1828 г.".

3. Літоўскі дзяржаўны гістарычны архіў (г. Вільнюс). Ф. 439, воп. 1, спр. 130 "Канспекты лекцый па гісторыі (20-я гады ХІХ ст.)".

4. Літоўскі дзяржаўны гістарычны архіў (г. Вільнюс). Ф. 721, воп. 1, спр. 68 "Аб замяшчэнні пасады прафесароў ва універсітэце".

5. Літоўскі дзяржаўны гістарычны архіў (г. Вільнюс). Ф. 721, воп. 1, спр. 254 "Аб канспектах лекцый. 26 верасня 1824 г.".

6. Літоўскі дзяржаўны гістарычны архіў (г. Вільнюс). Ф. 721, воп. 1, спр. 624 "Аб выбары магістра Анацэвіча ў экстраардынарныя прафесары за 1827 год".

7. Літоўскі дзяржаўны гістарычны архіў (г. Вільнюс). Ф. 721, воп. 1, спр. 741 "Аб выкладаемых у Віленскім універсітэце курсах. 1824-1831 г.".

8. Літоўскі дзяржаўны гістарычны архіў (г. Вільнюс). Ф. 721, воп. 1, спр. 1195 "Пратакол пасяджэнняў Савета Віленскага універсітэта ў 1828 годзе".

9. Літоўскі дзяржаўны гістарычны архіў (г. Вільнюс). Ф. 721, воп. 1, спр. 1210 "Журнал пасяджэнняў Савета Віленскага універсітэта за 1827, 1828 і 1829 год".

10. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродне. Ф. 1, воп. 3, спр. 186 "Справа па адносінах віленскага грамадзянскага губернатара з адпраўкай былога прафесара Віленскага універсітэта калежскага асэсара Анацэвіча пад нагляд паліцыі. Май 1828 - 15 студзеня 1831 г.".

11. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродне. Ф. 1, воп. 3, спр. 540 "Ведамасці ад асобах, якія знаходзяцца пад наглядам паліцыі па [Гродзенскай] губерні. 6 ліпеня 1829 - 27 чэрвеня 1830 г.".

12. Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў у Санкт-Пецярбургу. Ф. 733, воп. 66, спр. 101 "Па ўказу Урадавага Сената з адпраўленнем на заключэнне справы на прадмет абвінавачвання і выдалення экстраардынарнага прафесара скасаванага Віленскага універсітэта калежскага асэсара Ігнація Анацэвіча. 27 жніўня 1833 - 10 студзеня 1834 г.".

13. Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў у Санкт-Пецярбургу. Ф. 1151, воп. 2, 1835 год, спр. 52 "Справа аб былым прафесары Віленскага універсітэта калежскім асэсары Анацэвічы".

14. Рукапісны аддзел Бібліятэкі Віленскага універсітэта. Ф. 12, спр. 145 "38 лістоў Лялевеля: І.Барташэвічу, М.Маліноўскаму, І.Анацэвічу. 1816-1830, 1859 г.".

15. Рукапісны аддзел Бібліятэкі Акадэміі навук Літвы. Ф. 18, спр. 185/12, арк. 31-31 адв. "Да біяграфіі Анацэвіча Жэготы".

16. Рукапісны аддзел Бібліятэкі Акадэміі навук Літвы. Ф. 18, спр. 185/12, арк. 32-32 адв. "Копія завяшчання Анацэвіча".

17. Рукапісны аддзел Бібліятэкі Акадэміі навук Літвы. Ф. 43, спр. 26099, арк. 1-2 "Ліст ад Крашэўскага 1 лютага 1838 г."

18. Рукапісны аддзел Бібліятэкі Акадэміі навук Літвы. Ф. 151, спр. 539, 554, 561, 593 [Распіскі-пасведчанні, выдадзеныя І.Анацэвічам студэнтам Віленскага універсітэта аб тым, што яны слухалі ў яго курс лекцый (усеагульнай гісторыі, дыпламатыі або статыстыкі) і здалі яму адпаведны экзамен. 1818-1825 г.]

19. Рукапісны аддзел Бібліятэкі Акадэміі навук Літвы. Ф. 151, спр. 946, арк. 1 "Ліст Анацэвіча. 1844 г.".

20. Рукапісны аддзел Бібліятэкі Акадэміі навук Літвы. Ф. 273, спр. 1602. [Ліст Лялевеля Анацэвічу].

21. Рукапісны аддзел Бібліятэкі Акадэміі навук Літвы. Ф. 273, спр. 1865 "Уласнаручны ліст І.Анацэвіча графу Тышкевічу. 28 чэрвеня 1844 г."

22. Рукапісны аддзел Бібліятэкі Акадэміі навук Літвы. Ф. 273, спр. 1866 "Пасведчанне аб шлюбе Ігната Анацэвіча з Веранікай Маркоўскай. 1 мая 1820 г.".

Асноўная літаратура

1. Анацэвіч Ігнат Сымонавіч // Мысліцелі і асветнікі Беларусі. Х-ХІХ стагоддзі: Энцыклапедычны даведнік. - Мінск, 1995. - С. 346.

2. Анацэвіч Ігнат Сямёнавіч // Пяткевіч А.М. Людзі культуры з Гродзеншчыны: Даведнік. - Гродна, 2000. - С. 16.

3. Біч М. Аб нацыянальнай канцэпцыі гісторыі і гістарычнай адукацыі ў Рэспубліцы Беларусь // Беларускі гістарычны часопіс. - 1993. - № 1. - С. 15-26.

4. Живописная Россия. Литовское и Белорусское Полесье. Репринтное воспроизведение издания 1882 года. - Минск, 1993.

5. Иконников В. Опыт русской историографии. - Киев, 1891-1892. - Т. 1.

6. Историки Гродненщины: Материал в помощь лектору / Сост. А.Н.Нечухрин. - Гродно, 1989. - 27 с.

7. Караў Д.У. Анацэвіч Ігнат Сымонавіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1. - Мінск, 1996. - С. 341.

8. Караў Д.У. Анацэвіч Ігнат Сымонавіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 1. - Мінск, 1993. - С. 117-118.

9. Карпыза В. Вёска Самойлавічы і яе цэрквы // Культура Гродзенскага рэгіёну: праблемы развіцця ва ўмовах поліэтнічнага сумежжа: Зборнік навуковых прац. - Гродна, 2003.

10. Латышонак А. Народзіны беларускай нацыянальнай ідэі // Спадчына. - 1992. - № 1. - С. 9-14.

11. Лихачев Е. Онацевич Игнатий // Русский биографический словарь. - СПб., 1905. - Т. 12. - С. 263.

12. Марозаў С. Ігнат Анацэвіч: старонкі біяграфіі // Białoruskie Zeszyty Historyczne. - 2002. - № 22. - S. 275-305.

13. Марозаў С. Тайнае студэнцкае таварыства "Племя сарматаў" у Віленскім універсітэце і справа прафесара Ігната Анацэвіча // Цюркскія народы ў гісторыі Беларусі: Матэрыялы ІХ міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі. 2-3 верасня 2003. Ч. ІІ. - Мінск, 2005.

14. Маслыка Г.А. Анацэвіч Ігнат Сымонавіч // Асветнікі зямлі Беларускай. Х - пачатак ХХ стагоддзя: Энцыклапедычны даведнік. - Мінск, 2001. - С. 21-22.

15. Николаев С. Открытие старой коллекции // Litwa Radzecka. - 1980. - № 12. - S. 150-151.

16. Николаев С.И. О коллекции Игната Онацевича // Духовная культура славянских народов: литература, фольклор, история: Сборник статей к ІХ Международному съезду славистов. - Ленинград, 1983. - С. 197-209.

17. Орловский Е.Ф. Исторический очерк Гродненской гимназии. - Гродно, 1901.

18. Пташицкий С. Юахим Лелевель как критик «Истории государства Российского», соч. Карамзина // Русская старина. - 1878. - Т. 22.

19. Репина Л.П. История исторического знания. - М., 2004.

20. Улащик Н.Н. Очерки по археографии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода. - М., 1973. - С. 34-35.

21. Шолкович С. Эпизод из хроники бывшего Виленского университета // Виленский вестник. - 1869. - № 53-54.

22. Beavoius D. Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich (1803-1832). - Lublin, 1991. - T. 1. - 386 s.

23. Bezcenne polskie rękopisy odnaleziono w Moskwie // Życie Warszawy. - 1979. - 22-23 wrzesnia.

24. Białokozowicz B. Między wschodem a zachodem: Z dziejów formowania seę białoruskiej świadomości narodowej. - Białystok, 1998. - S. 59.

25. Bieliński J. Uniwersytet Wileński (1579-1831). - T. III. - Kraków, 1899-1900. - 734 s.

26. Ivinskis Z. Lietuvos Istorija iki Vitauto Didźiojo mirties. - Roma, 1978. - 430 l.

27. Iwaszkiewicz N. Bezcenne polonika: Na tropach sensacyjnego odkrycia // Literatura. - 1979. - № 51-52. - S. 12-13.

28. Iwaszkiewicz J. "Plemię sarmatów". Kartka z dziejów tajnych związków na Uniwersytecie Wileńskim // Ateneum Wileński. - 1923. - № 3-4. - S. 481-505.

29. Iwaszkiewicz J. Ignacy Żegota Onacewicz - historyk Litwy: Z dziejów dawnego Uniwersytetu Wileńskiego / Wydał L.Żytkowicz // Studia i materiały z dziejów nauki polskiej. - Warszawa.1961. - Seria A, zeszyt 4. - S. 41-126.

30. Jakśtas J. Ż.Onacevićius - Lietuvos praeities meilis skiepytojas Vilnaus universitete // Praeitis. - 1943. - № 105. - L. 2-3.

31. Janowski L. W promeniach Wilno i Krzemenca. - Wilno, 1923. - S. 99-102.

32. Jonynas I. Istorijos Baruose. - Vilnius, 1984. - 230 l.

33. Księga pamiątkowa ku uczczeniu 350 rocznicy założenia i X wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego. - T. 1. - Wilno, 1929. - 438 s.

34. Łatyszonek O. Unia a białoruski ruch narodowy od połowy XVIII do połowy XX wieku // Metropolita Andrzej Szeptycki. Studia i materiały / Pod red. A.Zięby. - Kraków, 1994. - S. 75 - 89.

35. Łatyszonek O., Mironowicz A. Historia Białorusi od połowy XVIII do końca XX wieku. - Białystok, 2002. - S. 51, 61, 64.

36. Maciunas V. Lituanistinis sajudis XIX amżiaus pradżioje. - Vilnius, 1997. - 344 l.

37. Męźyński K. Studia historyczne Mickiewicza w Wilnie // Gdańskie Zeszyty Humanistyczne. - 1965. - Prace historyczno-literackie. - № 1. - S. 131-163.

38. Moscicki H. Białystok: Zarys historyczny. - Białystok, 1933.

39. Onacewicz Ignacy (Żegota) // Encykłopedia Powszechna S.Orgelbranda. - T. XI. - Warszawa, 1901. - S. 93.

40. Onacewicz Ignacy (Żegota) Bazyli // Bibliografia literatury polskiej. Nowy Korbut. - T. 5. - Warszawa, 1967. - S. 435-437.

41. Onacewicz Żegota // Wielka Encyklopedia powszechna ilustrowana. - T. 5. - Warszawa, 1905. - S. 267-269.

42. Pohorecki F. Teki i zbiory Zegoty Onacewicza (Próba reconstrukcji) // Pamiętnik VI Powszechnego Zjazdu Historyków polskich w Wilnie 17-20 wrzesnia 1935 r. T. I: Referaty. - Lwów, 1935. - S. 414-424.

43. Pohorecki F. Teki i zbiory Zegoty Onacewicza (Próba reconstrukcji) (Tom I, str. 414-424). Dyskusja // Pamiętnik VI powszechnego zjazdu historyków polskich w Wilnie 17-20 wrzesnia 1935 r. T. II: Protokoly. - Lwów, 1936. - S. 194-196.

44. Ramanauskas R. Onacevićius apie T.Narbuto "Lietuviu Tautos Istorią" // История. - Ч. 29: Некоторые проблемы истории Литовской ССР. - Вильнюс, 1988. - С. 35-44.

45. Šidlauskas A. Istorija Vilniaus Universitete XIX a. pirmojoje puseje. - Vilnius, 1986. - 168 l.

46. Szybiak I. Onacewicz Ignacy Żegota Bazyli // Polski Słownik Biograficzny. - T. XXIV/І. - Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1979. - S. 63-64.

Профессор Игнатий Онацевич. Жизнь. Наследие (резюме)

Историк Игнат Онацевич является ярким представителем виленской профессуры белорусского происхождения 20-х годов ХІХ в., которая стояла у истоков национальной историографии. Изучение биографии и научной деятельности ученого началось во второй половине ХІХ в. польскими и русскими историками. Профессор И.Онацевич - знаковая фигура белорусской культуры ХІХ в. - на родине, к сожалению, мало известна.

Книга является первой попыткой познакомить белорусского читателя с жизнью и наследием выдающегося уроженца Гродненщины. Она написана на основе опубликованных и архивных источников, работ ученого.

Игнатий Онацевич родился 15 августа 1780 г. в деревне Малая Берестовица Гродненского повета в семье униатского священника. Современникам был известен под псевдонимом «Жегота из Малой Берестовицы».Учился в Волковысском училище (1789-1796) и Гродненской окружной школе (1796-1797). Работал гувернером в Августовском воеводстве. Продолжал образование в учительской семинарии в Элке (1801-1802), где увлекся историей. Своими успехами обратил на себя внимание главы Ново-Восточной Пруссии министра Шрётера и при финансовой поддержке прусского короля в 1802-1806 г. обучался на философском факультете Кенигсбергского университета. Там заинтересовался исследованием истории Великого княжества Литовского и занялся поиском материалов в библиотеках и архивах Кенигсберга. После окончания учебы преподавал в этом же университете польский и русский языки, являлся королевским переводчиком. Правдивость, старательность вместе с привлекательной внешностью сделали его популярным человеком среди немецких ученых. Жизненное кредо Игнатия Онацевича: «Истина, только истина, ничего, кроме истины».

Во время французской оккупации Кенигсберга (1807) помогал русским купцам. Эта помощь была замечена петербургским двором. Министр иностранных дел Николай Румянцев уговорил способного молодого человека возвратиться на родину и пригласил к себе в гости.

В 1809 г. И.Онацевич покинул Пруссию и около года жил в гомельском имении Н.Румянцева, который предоставил ему свою богатую коллекцию документов. В 1810-1811 г. историк обучался в Виленском университете, где получил звание магистра философии, а потом преподавал всеобщую историю на курсах для государственных служащих.

В 1813-1818 г. И.Онацевич работал учителем древних языков, литературы и истории, помощником директора Белостокской гимназии. В этот период познакомился с профессором истории Виленского университета Иоахимом Лелевелем. Между ними завязалась переписка, научное сотрудничество, они стали друзьями.

В 1818 г. Совет Виленского университета пригласил И.Онацевича на должность заместителя профессора кафедры всеобщей истории. Он стал украшением юридического факультета, одним из «столпов» гуманитарных наук университета. Его лекции пользовались успехом. Он первый стал читать университетский курс истории Беларуси и Литвы. Ряд выпускников университета, которые позже выявили себя в исторической науке и литературе исторического жанра (А.Мицкевич, Ю.Словацкий, К.Незабытовский, К.Тышкевич, А.Глебович и др.), обязаны открытием отечественной истории именно И.Онацевичу.

Участие в конкурсе на должность профессора кафедры всеобщей истории Виленского университета лишило И.Онацевича в 1821 г. кафедры истории, но взамен он получил должность заместителя профессора кафедры статистики и дипломатии и стал преподавать одноименные курсы.

20-е годы - наиболее плодотворный период научного творчества И.Онацевича.

И.Онацевич осудил репрессии 1823-1824 годов против филоматов и опытных ученых. Он не принял порядков, установленных в университете новым ректором Вацлавом Пеликаном и куратором Николаем Новосильцевым. В 1827 г. ученый получил должность экстраординарного профессора, чин коллежского асессора, но стал неугоден руководству университета в связи с разоблачением и обнародованием его злоупотреблений. Поводом для расправы послужило раскрытие нового тайного студенческого общества «Патриоты Отечества» или «Племя сарматов».

В мае 1828 г. под полицейским конвоем И.Онацевич был переведен на жительство в Малую Берестовицу без права выезда. Попытки искать помощи у шефа жандармов Бенкендорфа и императора были расценены куратором Н.Новосильцевым и правителем западных губерний великим князем Константином Павловичем как оскорбительный поклеп на университет, за что И.Онацевича предали уголовному суду. Гродненский суд его оправдал.

Летом 1832 г., после 4,5 лет изгнания, И.Онацевич возвратился в Вильно. В связи с передачей его судебного дела на рассмотрение в Сенат он в 1834 г. переселился в Петербург. В начале 1836 г. Сенат вынес профессору оправдательный приговор. Историк работал членом Археографической комиссии и библиотекарем в Румянцевском музее. И.Онацевич умер 18 февраля 1845 г.

Научная деятельность И.Онацевича относится к периоду, когда история оформлялась как самостоятельная наука и приобретала характер специализированной профессиональной деятельности, когда возрастало общественное значение исторической науки. Работая в русле романтической историографии, он принадлежал к сформированному в эпоху Просвещения эрудитскому направлению исторической науки.

И.Онацевич занимался исследованием истории Великого княжества Литовского, хотя традиционно говорят, что он изучал историю Литвы. Он привил коллегам и студентам Виленского университета интерес к изучению истории ВКЛ, поощрял студентов и людей из своего окружения к изучению истории своей родины. Стремился зажечь у молодежи «любовь к прекрасной Клио».

Всю жизнь И.Онацевич собирал материалы по истории ВКЛ. В результате образовалась богатейшая рукописная коллекция, которая состояла из выписок из исторических источников и литературы, копий и оригиналов уникальных исторических документов ІХ-XVIII в., набросков исторических трудов. Наиболее ценная ее часть была собрана в петербургское десятилетие. Коллекция И.Онацевича известна по двум описям.

Еще при жизни ученого его коллекция интересовала исследователей и собирателей древних рукописей. После его смерти она была разделена на части и рассеялась по свету: в России, Беларуси, Польше, Франции. Время подтвердило высокую научную ценность рукописного наследия И.Онацевича. Некоторые из его документов были напечатаны. В 1979-1980 г. рукописи из коллекции И.Онацевича были обнаружены в Москве и Ленинграде.

Печатное наследие И.Онацевича состоит из генеалогических таблиц, отчета о научном путешествии 1822 г., статей «Замечания по всеобщей истории», «Взгляд на первоначальную историю Литвы», «Взгляд на историю Великого княжества Литовского», «Франтишек Красинский, коронный подканцлер, краковский епископ», предисловий и замечаний к изданным им трудам Я.Альбертранди «Правление Генриха Валуа и Стефана Батория», «Правление Казимира Ягеллончика», к книге А.Глебовича «Краткий очерк жизни Витовта, великого литовского князя», а также «Записка о кураторстве Новосильцева».

Несмотря на то, что наследие И.Онацевича опубликовано только в отрывках, оно позволяет судить о нем как об оригинальном и серьезном исследователе.

И.Онацевич вынашивал идею написания капитального трехтомного труда по истории ВКЛ, основанного на мощной источниковой базе. Был разработан план этой монографии, собран обширный фактический материал, сделаны наброски многих фрагментов.

Основные научные интересы И.Онацевича лежали в истории Великого княжества Литовского ХІІІ-XVI в. Он сделал периодизацию истории Литвы с 1009 по 1569 г., разработал классификацию источников по истории ВКЛ, критически оценил своих предшественников и современников. В своих работах И.Онацевич создал оригинальную научную картину истории ВКЛ от древности до конца ХVI в., которую трактовал в духе романтической историографии, при наличии, однако, критического подхода.

Задуманный капитальный труд по истории ВКЛ, который мог бы стать крупным историографическим явлением ХІХ в., И.Онацевич так и не написал. Это объясняется объективными и субъективными причинами. Одна из них парадоксальна. Охваченный манией коллекционирования исторических документов, ученый утонул в массе собранных материалов. Далее сбора материалов дело не пошло.

Несмотря на это, профессор И.Онацевич является родоначальником белорусской историографии, а его наследие - ценным вкладом в национальную белорусскую культуру.

Professor Ignatiy Onatsevich: His Life and Heritage (summary)

Ignatiy Onatsevich, a historian, is known be an outstanding representative of professorate of the Vilno University of 1820-s. He was one of the founders of the national historiography. Studies of biography as well as results of research of the professor were initiated by the Polish and Russian historians in early 19th century. In spite of being a famous representative of the Belarusian culture of the 19th century, his name remains to be almost unknown in Belarus.

This book serves as the initial attempt to acquaint Belarusian readers with the life and cultural heritage of a famous native of the Hrodzenshchyna. The book was created on the basis of the already published materials, archives sources as well as the works by the professor himself.

The book covers years of study of Ignatiy Onatsevich and provides him to be a very hardworking and highly motivated student. In 1818 he has invited by the Council of Vilno University to work as a Deputy Professor of the Department of World History. From that time on Ignatiy Onatsevich contributed immensely to the development of the University, in general, as well as to the historical science, in particular. Some of his graduates became famous historians and literary workers. Because of his political activity, the professor would often be prosecuted by the tsarist regime and exiled from Vilno. Research activities of Ignatiy Onatsevich coincided with the period of development of the historical science in the country. He was involved primarily in studies of the history of Grand Duchy of Litwa. As the result of his titanic work on this subject the professor compiled a huge collection of historical materials on the history of the Duchy. Unfortunately, he failed to have written the book on history of the Grand Duchy of Litwa. Nevertheless, Ignatiy Onatsevich's contribution to the Belarusian historiography is immense.

This book summarizes scientific heritage of the scholar and his input into the national Belarusian culture.

Імянны ўказальнік

А

Адынец Антон, 65

Алдакоўскі, 48

Альбертрандзі Ян, 13, 50, 63, 72, 73, 110, 115, 120, 129, 130, 131, 132, 192, 193, 194, 201, 205

Альбрэхт, 31

Альгерд, 116, 135, 136, 140, 196, 197, 198, 202, 203, 204

Альфонс, 187

Аляксандр І, 43, 70

Аляксей Міхайлавіч, 189

Амонт Г., 123

Анастасевіч Васіль, 10, 17, 56

Анташэўскі К., 125

Арлоўскі Яўстафій, 28

Асалінскія, 119, 122

Б

Баброўскі Міхаіл, 5, 25, 63, 64, 65, 80, 88, 146

Байкоў, 60, 77

Бакоўскі Станіслаў, 39

Балінскі Міхаіл, 127

Бандтке, 128

Бараздзін Канстанцін, 98, 100

Батвінка, 60, 71, 73

Баторый Стэфан, 13, 72, 73, 129, 130, 141, 192, 205

Баянус, 67, 125, 126

Бекю Аўгуст, 44

Бенкендорф, 84, 85, 91, 217

Беркман, 69, 70

Біч Міхаіл, 6, 112, 212

Бішэўскі Ю., 101

Бона, 188

Будкоў Пётр, 98, 100

Бялінскі Юзаф, 8

Бялькевіч, 69

В

Вага Т., 41, 128

Валадкевічы, 120

Валіканітэ Ірэна, 18

Валовіч, 186

Валуа Генрых, 129, 130, 141, 192, 218

Варанецкі, 195

Вастокаў А., 97

Вітаўт, 13, 116, 128, 135, 136, 140, 195, 197, 198, 199, 202, 205

Віцень, 136, 140, 203, 204

Вяземскі П.А., 106

Вярыга-Дарэўскi Арцём, 114

Г

Галіцын, 56, 57, 195, 203

Галухоўскі Юзаф, 48, 63, 64, 65, 68, 83, 88

Гамаліцкі Міхаіл, 25, 99, 100, 146

Гарадзецкі, 66

Гедымін, 116, 135, 136, 137, 138, 140, 146, 187, 189, 197, 198, 199, 202, 203, 204

Гёрдэр Ёган Готфрыд, 107

Гіндэнбург Вільгельм, 44, 45

Глябовіч Антоній, 13, 128, 195, 205

Гранткоўскі Іосіф, 76, 77, 79

Гродэк Эрнэст, 49, 56, 67, 168

Грышкайтэ Р., 17, 103, 121, 146, 209

Гужэвіч Цімафей, 30

Гусак А.А., 11

Гусаржэўскі Фама, 45

Гюнтэр, 31

Д

Далгарукаў, 90

Даленга-Хадакоўскі Зарыян, 121

Дамброўскі, 121

Дамейка Ігнат, 44

Даніловіч Ігнат, 5, 6, 25, 44, 48, 54, 56, 57, 63, 64, 65, 88, 102, 146, 210

Дастаеўскі Фёдар, 114

Даўконт Сымон, 17, 98, 100, 101, 121, 122, 125, 146

Дашкаў Д., 94

Дзьяканаў Парамон, 121

Длугаш Ян, 116, 120, 198, 202

Догель, 116, 158, 202

Доны, 6, 112, 151, 161

Дрэгер, 116, 202

Дуброўскі, 119

Ж

Жамойцель Карл, 86

Жыгімонт І Стары, 21, 98, 99, 120, 132, 133, 135, 146, 187, 201

Жытковіч Леанід, 9

З

Забароўскі Карл, 86

Завадскі, 128

Залескі Іван Ксаверыя, 101

Зан Томаш, 99

Заслаўскія, 190

Заха Канстанцін, 76, 77, 79, 80

Зубава, 67

І

Іардан, 101

Івашкевіч Наталля, 124

Івашкевіч Януш, 8, 9, 16, 17, 34, 36, 37, 49, 56, 96, 127, 145

Івінскіс Зянон, 7, 214

Іконнікаў В., 8, 212

Ілжэдзмітрый, 146, 189

Іонінас І., 10

Й

Йохер Адам, 17, 98, 127, 147

К

Казімір Ягелончык, 50, 115, 201

Калантай Гуга, 121

Каліноўскі Віктар, 118, 119, 123

Кандарсэ Антуан, 107

Канстанцін Паўлавіч, 79, 86, 89

Кант Эмануіл, 36

Капеллі А., 54

Капысскі Зіновій, 7

Каравіцкі А., 69, 91

Карамзін М.М., 106, 196, 197

Караў Д.У., 11, 31, 212

Капрыза Вітольд, 24, 213

Касцюшка Тадэвуш, 22

Кацярына ІІ, 23, 113

Качаноўскі Рыгон, 120

Каяловіч Войцех, 111, 116, 133, 136, 137, 196, 202

Кейстут, 116, 135, 198, 202

Кеппен, 97

Кеслер, 56

Кілаеў Дзмітрый, 190

Кіркор Адам, 8, 45

Клангевіч А., 54

Клімашэўскі Іпаліт, 16, 76

Клімент XIV, 27

Конрым Герман, 58

Контрым Казімір, 66

Корф Мадэст, 117

Коханаў, 18

Красінскі Адам Станіслаў, 16, 98, 118, 122

Красінскі Францішак, 133

Крашэўскі Юзаф Ігнат, 44, 102, 134, 211

Кукальнік Павел, 67, 70

Кукальнік Платон, 60, 70, 71, 73, 78

Кукальнікі, 69, 76

Л

Латышонак Алег, 5, 11, 25, 213

Леві Жорж, 46

Лех, 190

Ліндэ Самуіл, 46

Лісоўскі Фелікс, 79

Лісоўскі Якаў, 85, 86, 90

Любамірскія, 118, 120

Лялевель Іаахім, 17, 33, 41, 42, 46, 49, 52, 54, 55, 58, 63, 64, 65, 106, 128, 129, 132, 205

М

Мазько Галіна, 18, 184

Мазько Эдуард, 18, 184

Макарэвіч Тадэуш, 121

Малеўскі Іосіф, 190

Малеўскі Сымон, 47, 52, 54, 55, 56, 69, 73

Малеўскі Франц, 50, 51, 81

Мараўскі Станіслаў, 16, 57, 70, 73, 125, 126

Маркоўская Вераніка, 51, 212

Марозаў Сяргей, 12, 15, 77, 86, 213

Марціноўскі Антон, 26

Маслыка Г., 11, 213

Мацэёўскі, 29

Мацюнас Вінцас, 10

Мержаеўскі, 69, 76, 78, 79, 80, 82, 90, 125

Мікалаеў С., 11, 124

Мікалай І, 84, 86, 130

Міндоўг, 136, 138, 139, 140, 185, 196, 198, 199, 202, 204

Міцкевіч Адам, 4, 17, 20, 44, 49, 50, 51, 65, 100, 127

Моргенштэрн Карл, 56, 199

Мухлінскі Антон, 101

Мюніх, 69, 77

Мянжынскі К., 145

Мяноўскі Мікалай, 69, 70, 73, 76, 78, 79, 81, 82, 84, 90, 125, 127

Н

Навасільцаў, 4, 42, 57, 60, 61, 64, 67, 68, 69, 70, 71, 73, 82, 83, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 132

Напалеон Банапард, 3, 35, 39, 163, 167

Нарбут Тэадор, 6, 17, 20, 100, 103, 121, 122, 133, 137, 138, 146

Нарушэвіч, 128, 130, 193

Нечухрын Аляксандр, 7, 212

Нібур Бартольд, 110

Нядзельскі У., 101

О

Оргельбранд С., 8, 215

П

Павел І, 79

Пагарэцкі Фелікс, 10, 117, 120

Пагодзін М., 106

Пальчэўскі П., 187

Панятоўскі Станіслаў Аугуст, 22, 120, 193

Парцянка, 80

Патоцкая, 189

Пелікан Вацлаў, 15, 16, 37, 57, 60, 64, 69, 70, 71, 73, 76, 77, 82, 84, 87, 88, 210

Петрыкаў Пётр, 11

Пражскі Геранім, 113

Пташыцкі станіслаў, 123

Пяткевіч Аляксей, 18, 184, 212

Р

Радзівілы, 120, 133, 145

Радзіг В., 34

Раманаўскас Р., 10, 11, 215

Ранке Леапольд, 110

Рахуўна Юлія, 41

Розэн, 87

Румянцаў М.П., 3, 7, 35, 36, 37, 96, 97, 98, 145, 158, 198

Рэпіна, 104, 105, 108, 213

Рэшка, 80

С

Сабалеўскі Ян, 18

Сабескі Ян, 120

Сабураў, 97

Садкоўскі В., 113

Сангушкі, 195

Сапега Францішак, 188

Сапегі, 111, 120, 123, 124, 189, 192, 195

Сасноўскі Платон, 5, 25

Свідзінскі Канстанцін, 122

Семянчук Альбіна, 18, 200, 205

Скірмунт Канстанцін, 123

Славацкі, 4, 44, 50

Снядэцкі Андрэй, 53

Снядэцкі Ян, 39, 45, 46, 53, 127, 153

Солтаны, 187

Стоц М., 15, 30, 31

Страйноўскі Геранім, 45, 87

Сыракомля Улядзіслаў, 114

Сямашка Іосіф, 99

Т

Талстой, 84

Тацішчаў Васіль, 107

Траскоўскі Адам, 76, 79

Тышкевіч Канстанцін, 17, 212

Тышкевіч Яўстафій, 102

Тэдэман, 56

У

Увараў Сяргей, 93

Уладыслаў IV, 189

Улашчык Мікалай, 11, 213

Устралаў, 99

Ф

Фісьян Юльян, 77

Фіхтэ Ёган Готліб, 109

Фок, 36

Франк, 66

Фрыдрых Вільгельм ІІІ, 33

Фрыдрых ІІ, 29

Х

Хадані Ян, 54, 66

Хадкевічы, 189

Хмяльніцкі Багдан, 186

Храптовіч Яўхім, 27, 63, 185, 186

Ц

Ц'еры Агюстэн, 104

Цеханавецкі Пётр, 86

Цярэшчанка, 97

Ч

Чалоўскі Аляксандр, 118, 119

Чапко Валянціна, 7

Чартарыйскі Адам, 45, 46, 47, 56, 57, 64, 120, 127

Чартарыйскія, 46, 188, 193, 195, 197

Чацвярцінскі, 46

Чыкун Сяргей, 18

Ш

Шаптыцкі Андрэй, 12, 214

Шлёцэр Хрысціян, 59

Шротэр Фрыдэрык, 29, 30, 31

Шыбяк Ірэна, 11

Шыдлаўскас Альгірдас, 10

Шырвід, 188

Шырма Крыстын, 17, 37

Шышкоў Аляксандр, 67

Э

Эверс Ян, 56, 199

Ю

Юм Дэвін, 107

Юндзіл Станіслаў, 20, 72

Я

Ябланоўскія, 120

Ягайла, 136, 138, 197

Языкоў, 145

Ян Казімір, 13, 72, 115, 131, 202

Яноўскі Людвік, 8, 16, 48, 50, 59

Ярашэвіч Іосіф, 5, 6, 69, 75, 146

У паказальніку не прыводзяцца прозвішчы і імёны, якія згадваюцца ў творах Ігната Анацэвіча.

Навуковае выданне

Габрусевіч Сяргей Аляксандравіч

Марозава Святлана Валянцінаўна

ПРАФЕСАР ІГНАТ АНАЦЭВІЧ.

ЖЫЦЦЁ. СПАДЧЫНА

Рэдактар: Н.П.Дудко

Камп'ютарная вёрстка: С.П.Марозаў

Вокладка: С.П.Марозаў

Здадзена ў набор 19.09.2005. Падпісана да друку 06.10.2005.

Фармат 60х84/16. Папера афсетная.

Друк афсетны. Гарнітура Таймс.

Ум.друк.арк. 16,27. Ул.-выд.арк. 17,10.

Тыраж 500 экз. Заказ

Установа адукацыі

«Гродзенскі дзяржаўны універсітэт імя Янкі Купалы».

ЛВ № 02330/0133257 ад 30.04.2004. Вул. Пушкіна, 39, 230012, Гродна.

Надрукавана на тэхніцы выдавецкага цэнтра Установы адукацыі

«Гродзенскі дзяржаўны універсітэт імя Янкі Купалы».

ЛП № 02330/0056882 ад 30.04.2004. Вул. Пушкіна, 39, 230012, Гродна.

 

Top