Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Гудзяк, Борис. Криза і реформа: Київська митрополія, Царгородський патріархат і генеза Берестейської унії / Переклад з англ. М.Габлевич, під редакціею О.Турія. - Львів: Інститут Історії Церкви Львівськоі Богословськоі Академіі, 2000. ХVI + 426 c.
Берасцейскай уніі прысвечаны велізарны аб'ём прац. Аўтары, у залежнасці ад сваіх прыхільнасцяў, канфесійнай арыентацыі, абраных крытэраў ацэнкі (палемічных, імперскіх, рэлігійных, нацыянальных і інш.), ухвалялі унію або ганілі яе. Чатыры стагоддзі палемікі так і не прывялі да кансэнсусу ў поглядзе на феномен уніі. Тэма дагэтуль застаецца адной з найбольш вострых і дыскусійных у гісторыі ўсходніх славян і ўсходняй царквы.
Выдадзеная ў 1998 г. на англійскай мове ў Кембрыджы і ў 2000 г. у перакладзе на ўкраінскую мову манаграфія Барыса Гудзяка стала важкім словам у сусветным уніязнаўстве. Яна адкрывае новыя факты, разбурае некаторыя стэрэатыпы і прымушае пераасэнсаваць падзею 1596 г., у выніку якой ерархі праваслаўнай царквы Беларусі і Ўкраіны перайшлі з падпарадкавання Царгараду пад вяршэнства папы рымскага, працягваючы трымацца візантыйска-славянскай літургічнай традыцыі. Аўтар кнігі - нараджэнец г. Сіракузы (ЗША) - у 1992 г. атрымаў у Гарвардскім універсітэце ступень доктара філасофіі ў галіне славянскай і візантыйскай культурна-царкоўнай гісторыі. Тады ж пераехаў на сталае жыхарства на Ўкраіну. У 1998 г. рукапаложаны ў святары. Цяпер - віцэ-рэктар Львоўскай Багаслоўскай Акадэміі, дырэктар Інстытута Гісторыі Царквы пры гэтай Акадэміі.
Над праблемай даследчык працаваў 10 гадоў, вывучаючы працы папярэднікаў, расшукваючы рэдкія і неапублікаваныя матэрыялы на Ўкраіне, у Польшчы, Італіі, Нямеччыне, ЗША. Для распрацоўкі тэмы выкарыстаны многія сотні рознамоўных публікацый і крыніц, толькі пералік якіх займае 46 старонак. Праца Б.Гудзяка чытаецца з вялікай цікавасцю. Унікальны ілюстрацыйны матэрыял, карты, арыгінальныя дадаткі, грунтоўны навуковы апарат надаюць кнізе важкасці.
У манаграфіі распрацавана і абгрунтаваная стройная канцэпцыя генэзіса Берасцейскай уніі, цэнтральнае месца ў якой, на нашу думку, належыць палажэнню, што да уніі з Рымам, як альтэрнатыве крызісу ва ўсходнехрысціянскім свеце, падштурхнуў беларуска-ўкраінскіх епіскапаў не хто іншы, як сам царгарадскі патрыярх.
У працэсе навуковых пошукаў аўтар прыйшоў да пераканання, што ключом да разумення міжканфесійнай сітуацыі на тэрыторыі Ўкраіны і Беларусі з'яўляецца аналіз узаемадачыненняў паміж Кіеўскай мітраполіяй і Царгарадскім патрыярхатам, якія склаліся ў Х-ХVI ст. Пры гэтым асноўная ўвага канцэнтруецца на падзеях апошніх дзесяцігоддзяў ХVI ст. Вучоны бярэ пад увагу не столькі традыцыйнае пытанне стаўлення беларусаў і ўкраінцаў да католікаў і каталіцтва, што, несумненна, з'яўляецца важнай тэмай ў гісторыі Берасцейскай уніі, колькі ўзаемадачыненні паміж Кіеўскай мітраполіяй і мацярынскай царквой - Царгарадскім патрыярхатам; даследуе папярэднія і непасрэдна звязаныя з уніяй падзеі, абставіны, настроі, малюе псіхалагічныя партрэты вядомых дзеячаў і хрысціянскіх правадыроў, што мелі дачыненне да уніі. На фоне гэтых узаемадачыненняў і рэлігійна-культурнай сітуацыі ў Еўропе даследчык прасочвае зараджэнне, эвалюцыю і рэалізацыю ідэі уніі ў Кіеўскай мітраполіі.
Рэформы распачаў царгарадскі патрыярх Ярэмія II у 1589 г. пасля наведвання Масквы, дзе быў вымушаны надаць Маскоўскай царкве ранг патрыярхату. Гэтыя пераўтварэнні яшчэ больш ускладнілі ўнутраныя праблемы беларуска-ўкраінскага грамадства і сталі прычынай рашэння ерархіі Кіеўскай мітраполіі выйсці з падпарадкавання заняпалага Царгарада. Заняпад і крах у 1453 г. Візантыйскай імперыі, асманскае панаванне, нестабільнасць у Царгарадскім патрыярхаце, які апынуўся пад турэцкай уладай, яго інстытуцыйная слабасць, карупцыя сярод кліра, недзеяздольнасць ва ўмовах сур'ёзных праблем, паўсталых перад праваслаўнай супольнасцю, фінансавая залежнасць ад філіяльных цэркваў, падзенне аўтарытэту ў аддаленых мітраполіях і інш. - усё гэта было сведчаннем крызісу хрысціянства на Ўсходзе.
Б.Гудзяк выказвае цікавую ідэю, што адданасць Царгарадскаму патрыярхату Кіеўскай мітраполіі, геаграфічна і інтэлектуальна аддаленай ад юрысдыкцыйных і багаслоўскіх цэнтраў як грэцкага, так і лацінскага светаў, што процістаялі адно аднаму, не перашкаджалі ёй непасрэдна кантактаваць з заходняй царквой, браць удзел у царкоўных саборах, што адбываліся на Захадзе (у Ліёне ў 1245, Канстанцы ў 1414-1418 і Фларэнцыі ў 1439 г.), ухіляцца ад скрайніх пазіцыяў у грэка-лацінскім процістаянні. Кіеўская мітраполія, сувязі якой з Царгарадскім патрыярхатам у XVI ст. аслаблі і сталі чыста фармальнымі і якая ў апошнія дзесяцігоддзі ХVI ст. таксама апынулася на мяжы інстытуцыйнага, маральнага і культурнага краху, востра адчула на сабе подых новых рэлігійных і культурных павеваў, звязаных з пратэстантызмам і каталіцкай контррэфармацыяй.
Перажыўшы сістэмны крызіс, заходняя царква праз карэнную рэформу выпрацавала новыя прыёмы і падыходы ў пастырскай, педагагічнай, інтэлектуальнай, арганізацыйнай і місіянерскай працы, адаптавалася да жыцця ў поліканфесійным асяроддзі, выраўняла курс свайго карабля і кінула выклік хрысціянскаму Ўсходу. Езуіцкія палемісты зноў узнялі пытанне царкоўнага аб'ядання русінаў з Рымам. Русіны ж выйшлі на новае поле бою з састарэлай зброяй.
На фоне выкліку абноўленага каталіцкага Захаду яшчэ больш відавочнымі становяцца багаслоўская, інтэлектуальная, культурная і ідэалагічная слабасць «рускага» праваслаўя. Гэта абуджае ў беларуска-ўкраінскім грамадстве ўсведамленне патрэбы ў ім рэформ і пошуку шляхоў іх правядзення, адзін з якіх бачыўся ў саюзе з Рымам. У першай палове-сярэдзіне 1580-х г. гэтая ідэя нараджаецца ў асяродку свецкіх асобаў (К.Астрожскі і Астрожскі гурток, брацтвы), пазней (у першай палове 90-х г.) яна авалодвае і царкоўнай ерархіяй.
Распачаты ў грамдстве рух за рэлігійна-культурнае адраджэнне прывёў яго дзеячаў да ўсведамлення важнасці стасункаў з Царгарадскім патрыярхатам. У 1583-1584 г. нават існавала задума перасяліць патрыярха на тэрыторыю Кіеўскай мітраполіі. З свайго боку, патрыярхат адчувае адказнасць за лёс мітраполіі. У 80-ыя г. усходнеславянска-царгарадскія адносіны становяцца больш інтэнсіўнымі. Найвышэйшай праявай цікавасці Царгарада да спраў Кіеўскай мітраполіі было чатырохмесячнае наведванне патрыярхам Ярэміем Рэчы Паспалітай у 1589 г.
У манаграфіі падрабязна апісваюцца прычыны, акалічнасці і вынікі візіту Ярэміі II у 1588-1589 г. у Маскву, а таксама распавядаецца пра значныя змены ў Кіеўскай мітраполіі пасля яго. Ярэмія спрыяў працэсу царкоўнай рэформы, росту ўсведамлення яе неабходнасці сярод епіскапаў, але яго рэфарматарская дзейнасць, з пункту гледжання Б.Гудзяка, часта мела супярэчлівы характар, была імпульсіўнай, парушала традыцыйны царкоўны ўклад. Відавочнай стала слабасць мацярынскай царквы. Былі развеяны марныя спадзяванні на яе канкрэтную практычную дапамогу ў імкненні Кіеўскай мітраполіі задаволіць культурна-рэлігійныя патрэбы сваіх вернікаў, а таксама ў барацьбе супраць радыкальных рэфармацыйных рухаў, супраць ціску абноўленага каталіцтва за захаванне ўсходнеславянскай культурнай самабытнасці ў Рэчы Паспалітай. Прагнучы ажывіць дзейнасць Кіеўскай мітраполіі, Ярэмія расхістаў некаторыя з яе галоўных інстытутаў. Па іроніі лёсу, менавіта дзякуючы царгарадскаму архірэю ў «руска»-праваслаўным кантэксце набыла легітымнасць думка пра магчымасць фундаментальных змен у царкоўна-рэлігійным жыцці. Дэзарыентаваны супярэчлівымі дзеяннямі і пастановамі свайго традыцыйнага патрона, беларуска-ўкраінскі епіскапат, як і многія іншыя хрысціянскія правадыры ХVI ст., выбраў змены. Нязначнасць, слабасць і недарэчнасць маральнай падтрымкі з боку Царгарада прыводзілі «рускіх» уладыкаў да пошукаў агульнай мовы з адным з сваіх праціўнікаў. Б.Гудзяк дапускае, што наведванне Ярэміям Кіеўскай мітраполіі стала каталізатарам унійных пачынанняў мясцовага епіскапату.
Радыкальная ідэя разрыву з Царгарадам і уніі з Рымам тым больш укаранялася сярод «рускіх» уладыкаў, чым глыбей яны ўсведамлялі крызіс «рускага» грамадства і патрэбу рэфармавання і духоўнага абнаўлення царквы. Праваслаўная ерархія перадольвае інeрцыю, у якой знаходзілася амаль усё ХVI ст., і на саборах першай паловы 90-х г. выпрацоўвае стратэгію і праграму рэформ царкоўнага кіравання, літургічнай практыкі, народных рэлігійных звычаяў, выдавецкай справы, асветы і вызначае рэсурсы для іх ажыццяўлення. Епіскапы ўзяліся за справу з рашучым намерам перамагчы крызіс у Кіеўскай мітраполіі. Іх унія мела на мэце адрадзіць дух Фларэнційскага паяднання 1439 г. на лакальным узроўні. Для іх было відавочным, што ў тагачасных абставінах універсальная унія ў праваслаўным свеце, за якую змагаўся князь К.Астрожскі, была нездзяйсняльнай марай.
Новы імпульс руху за унію надаў былы берасцейскі кашталян Адам Пацей (1541-1613), які вясной 1593 г. прыняў пострыг і манаскае імя Іпаці. Новы ерарх, які быў высокаадукаваным прадстаўніком украінска-беларускай эліты, хутка выйшаў на першыя ролі ў ерархіі Кіеўскай мітраполіі. Паводле канцэпцыі Б.Гудзяка, князь Астрожскі - адзін з найбагацейшых і найбольш уплывовых магнатаў Еўропы - ускладаў вялікія надзеі на Іпація і іншых епіскапаў, мяркуючы, што тыя возьмуць адказнасць на сябе і выведуць «рускую» супольнасць з крызісу. Настойваючы на тым, каб яны неадкладна выступілі з ініцыятывай царкоўнага яднання, К.Астрожскі асабліва турбаваўся пра захаванне традыцыі. Згодна з унійнымі планамі князя, «руская» царква павінна была дамовіцца з усходнімі патрыярхамі ды маскоўскай і малдаўскай цэрквамі пра агульнае паразуменне з папскім сталом. Памятаючы пра сумны лёс маскоўскага мітрапаліта Ісідара - падпісанта Фларэнційскай уніі, Іпацій больш цвяроза ацэньваў стаўленне Масквы да хрысціянскага Захаду. Ён імкнуўся схіліць князя да епіскапскага праекту яднання, з-за чаго той палічыў сябе абражаным. Летам 1595 г. стасункі паміж князем і яго стаўленікам епіскапам Іпаціем зусім разарваліся. Астрожскі стаў жорсткім і ўпартым праціўнікам уніі, чым у значнай меры спрычыніўся да таго, што яе прыняла толькі частка міран і духавенства.
Выклікае пярэчанне адмаўленне Б.Гудзяком ролі ў заключэнні Берасцейскай уніі такога фактару, як боязь падпасці пад уладу Маскоўскага патрыярхату, боязь расійскай экспансіі. Можа, для Ўкраіны першай паловы 1590-х г. гэта і сапраўды не мела такой актуальнасці, як пазней у ХVII ст., чаго нельга сказаць пра Беларусь, якая зведала маскоўскую агрэсію ў Інфлянцкай вайне і маскоўскае ўмяшальніцтва ў рэлігійныя справы яшчэ з канца ХV ст. Усходні сусед у дакументах перадберасцейскага перыяду, хоць і згадваецца рэдка, але называецца не інакш як «маскоўскі непрыяцель». Адчуваецца нейкая непаслядоўнасць у аўтарскай пазіцыі, калі, з аднаго боку, сцвярджаецца, што Маскоўшчына заставалася за гарызонтамі «рускай» царквы з яе пякучымі праблемамі, а, з другога, спробы К.Астрожскага - адной з галоўных дзейных асобаў тых падзеяў - і Львоўскага брацтва навязаць з ёй кантакты называюцца выключэннем з правіла. Князь стаў праціўнікам уніі, калі ўбачыў, што яна рыхтуецца не па ягоным сцэнары, дзе прадугледжвалася ўзгадненне гэтай справы з Масквой. Сама храналогія падзей (ідэя уніі захапіла беларуска-ўкраінскі епіскапат на наступны год пасля абвяшчэння Маскоўскага патрыярхата) і шматлікія факты беларускай гісторыі ХVI ст. абвяргаюць палажэнне Б.Гудзяка, што Маскоўшчына была для нашых продкаў terra inkognita і адтуль для іх не сыходзіла ніякай пагрозы.
На працягу 1590-1595 г., як пераканаўча паказана ў манаграфіі, епіскапат усё больш ясна акрэсліваў умовы паяднання. Уладыкі разумелі, што іх намеры сустрэнуць адпор, але таго, што унія абернецца трывалым расколам у Кіеўскай мітраполіі, яны не прадбачылі.
Насуперак сцвярджэнням многіх сваіх папярэднікаў, што унія - гэта польская інтрыга, Б.Гудзяк пераканаўча даводзіць, што унія русінаў не надта хвалявала польскую свецкую і царкоўную эліту, якая больш ахвотна адразу лацінізавала б усіх праваслаўных Рэчы Паспалітай. Жыгімонт III, які пазней лічыўся зацятым прыхільнікам уніі, да яе ініцыятараў, відаць не належаў. На заяву епіскапаў ад 24 чэрвеня 1590 г. аб намеры прыступіць да уніі ён даў станоўчы адказ толькі праз 21 месяц.
Вынік 5-гадовых дыскусій - 33 артыкулы, на якіх заключана унія, даследчык небеспадстаўна лічыць выдатным дакументам, які сведчыць пра рашучы намер епіскапаў абараняць і ўмацоўваць самабытнасць сваёй царквы, зберагаць літургічныя традыцыі. Яны абгаворваюць права развіваць царкоўную адукацыю і кнігадрукаванне. Шэраг артыкулаў прысвечаны пытанню міжцаркоўных стасункаў і роўнасці правоў. Імкненне епіскапаў атрымаць месцы ў сенаце, зведзенае гісторыкамі толькі да прыватнай матывацыі іх пачынанняў, даследчык кваліфікуе як спрошчаны і няслушны падыход калег да справы. Ад статуса ерархаў залежаў сацыяльна-палітычны стан усёй царквы і супольнасці «грэцкага закону». Дасягненне роўнасці з лаціннікамі, да якой уладыкі, мажліва, імкнуліся і з асабістых матываў, было першачарговай справай падвышэння статусу «рускай» царквы і грамадства.
Артыкулы сведчаць пра высокае пачуццё годнасці прадстаўнікоў Кіеўскай мітраполіі, якія лічылі сваю царкву годным, хоць і «малодшым» па рангу партнёрам у вядзенні унійных перамоваў з папскім сталом. Побач з намерам парваць з мінулым і далучыць сваю царкву да Рыма ў артыкулах адчуваецца не менш цвёрдая рашучасць не адступаць ад уласных і агульнахрысціянскіх пазіцый. Гэта антыномія выклікала трывалую палеміку і процілеглыя ацэнкі намераў і логікі епіскапату. Нельга не заўважыць факта, што ён шчыра і адважна намагаўся рэфармаваць уласную царкву і зберагчы адначасова яе традыцыі.
Аўтар акцэнтуе ўвагу і на такой істотнай рэчы, як розніца ў поглядах Рыма і беларуска-ўкраінскай ерархіі на унію. Як «рускія» ўладыкі бачылі ў сваіх дзеяннях акт уз'яднання памеснай царквы - Кіеўскай мітраполіі - з рымскім прастолам, так у вачах Рыма унія была паваротам да сябе і далучэннем групы схізматыкаў, вяртаннем грэшнай паствы ў лона сапраўднай царквы. Ад часу заключэння уніі ў Рыме 23 снежня 1595 г. папскі стол не адно дзесяцігоддзе дастаткова паслядоўна абараняў прэрагатывы «рускай» царквы, нават пры тым, што сярод польска-літоўскай палітычнай эліты стаўленне да уніі было неадназначным.
Даследаванне завяршаецца разглядам берасцейскіх сабораў. Спрэчка вакол таго, які з іх трэба лічыць легітымным і правамоцным з царкоўнага і свецкага пунктаў гледжання, не завершана да нашага часу. Ідэя універсальнай уніі, сфармуляваная антыуніяцкім саборам, за спіной якога стаяў К.Астрожскі, проціпастаўлялася рэгіянальнаму аб'яднанню, на якое пагадзіліся ерархі, пры усім тым, што пратаганісты з абодвух лагераў хацелі аднаго і таго ж: хрысціянскага адзінства, роўных правоў з рыма-каталікамі, рэфармавання царкоўнага жыцця. Прыехаўшы ў Берасце з вызначанымі ўзаемавыключальнымі пазіцыямі ды так і не здолеўшы дамовіцца паміж сабой, апаненты закідалі адзін аднаго абвінавачваннямі. «Узаемныя адлучэнні ад царквы і аб'яднанне з Рымам - такая супярэчлівая спадчына засталася нам ад тых бурлівых кастрычніцкіх дзён у невялікім цяпер мястэчку непадалёку ад таго месца, дзе зыходзяцца межы Беларусі, Польшчы і Ўкраіны», - падсумоўвае аўтар.
Б.Гудзяк не бярэцца адказваць на пытанне, якое тым не менш уздымае: ці прынесла унія «рускай» царкве тое, на што спадзяваліся епіскапы. Каб адказаць на яго, трэба напісаць яшчэ некалькі кніг. Рознааспектная гістарычная трактоўка працэсаў лацінізацыі і паланізацыі уніяцкай царквы ў ХVIII ст., высвятленне ролі адукаванага грэка-каталіцкага духавенства ва ўкраінскім нацыянальным адраджэнні ХIХ ст., паказ сілы і трываласці хрысціянскага духу, якія выявіла ўкраінская каталіцкая царква ў супрацьстаянні таталітарызму ў ХХ ст., і іншых вынікаў спадчыны уніі ўкраінцаў і беларусаў з Рымам адкрылі б новыя перспектывы ў вывучэнні праблемы.
Заключэнне Берасцейскай уніі стала пераломнай падзеяй у гісторыі Кіеўскай мітраполіі, яе вынікі выклікалі глыбінны рэзананс у рэлігійным, культурным і палітычным жыцці Ўсходняй Еўропы і да нашага часу адбіваюцца на міжканфесійных узаемадачыненнях у хрысціянскім свеце.
У ацэнцы Берасцейскай уніі Б.Гудзяк адыходзіць ад канфесійнай заангажаванасці і тэндэнцыйнасці, якой грашылі многія яго папярэднікі і якая затуманьвала іх гістарычнае бачанне, чым робіць уклад у фармаванне такога кансэнсусу адносна мінулага, які мог бы стаць перадумовай міжканфесійнага прымірэння.
Напісаная з мэтай растлумачыць падзеі 400-гадовай даўніны, кніга Б.Гудзяка дапамагае зразумець і сённяшнюю рэлігійную сітуацыю ва Ўсходняй Еўропе, у якой аўтар бачыць шмат падобнага з атмасферай канца ХVI ст. Грандыёзныя ўзрушэнні ў грамадстве часоў рэфармацыі, контррэфармацыі і каталіцкай рэформы шмат у чым нагадваюць змены ў посткамуністычнай Еўропе; пашырэнне кнігадруку - кампутарную і відэарэвалюцыю. Заходняя сістэма каштоўнасцяў, якая прарвалася ў духоўны свет Усходняй Еўропы ў канцы ХVI ст., на пачатку ХХI ст. глабалізуецца, ахопліваючы амаль усю планету. Гэтак жа, як і калісьці, традыцыйнаму ўкладу рэлігійнага жыцця кідаюць выклік новыя пратэстанцкія рухі і напаўхрысціянскія секты, а каталіцкая царква пасля II Ватыканскага сабору, як і ў посттрыдэнцкія часы, нанова кансалідуе свае сілы. Гэтак жа вядзе барацьбу за выжыванне Царгарадскі патрыярхат. Сучасным аналагам крызіса, які ў канцы ХVI ст. перажыло грэцкае праваслаўе пад турэцкім панаваннем, з'яўляецца неабароненасць пазіцый хрысціянскага свету пасля стагоддзя ўціску таталітарызму. Насцярожанасць расійскага праваслаўя ў дачыненні да Захаду, якая тады дыктавалася протаімперскімі амбіцыямі, цяпер выклікана гістарычнай настальгіяй па страчаным імперскім мінулым. Аналагам духоўнага голаду сярод сучасных посткамуністычных краін з'яўляецца ўласцівае канцу ХVI ст. узрастанне духоўных патрэбаў. Дзве эпохі, аддаленыя чатырма стагоддзямі, такія далёкія і ў той жа час надзіва падобныя між сабой.
Прасочаны Б.Гудзяком у кантэксце ўзаемадачыненняў Кіеўскай мітраполіі з Царгарадскім патрыярхатам генезіс Берасцейскай уніі, несумненна, адкрывае, перспектывы для новага бачання праблемы сёння.