Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Тэрмін "уніят" упершыню быў ужыты апанентамі Берасцейскай уніі, якія надалі яму злёгку варожае адценне і дыскрэдытацыйны падтэкст [1]. Пад гэты канфесіёнім у Рэчы Паспалітай было "падагнана" таксама вызначэнне праваслаўных. З пачатку 17 ст. з'яўляюцца найменні "дызунія", "дызуніты", "неуніты". Яны негатыўна акрэслівалі спаведнікаў праваслаўя не праз самабытныя вартасці, але праз свае адносіны да уніі, якая лічылася каштоўнасцю больш моцнай і праўдзівай [2]. Пра прадстаўнікоў абедзвюх канфесій разам гаварылі: "(з)уніяваныя і не(з)уніяваныя". "З грэцкіх, ці ўсходніх хрысціян, - пісаў прафесар М.Баброўскі, - адных завуць уніятамі, а другіх неунітамі" [3]. Царква мела і больш складанае найменне: "грэка-уніяцкая", радзей - "рымска-уніяцкая". Уніяты адказалі праваслаўным абразлівым канфесіёнімам "схізматык". К.Астрожскі здабыў у іх імя "архісхізматыка".
Паходжанне канфесіёніма "уніят" з варожага лагера і ўкладзенае ў яго негатыўнае адценне выклікалі спробы яго змяніць, на што патрабавалася згода Рыму. На сваім паседжанні 3 верасня 1658 г. кангрэгацыя прапаганды веры выказала згоду на змену назвы "унія" на тэрмін "старажытная грэчаская рэлігія" або "католікі ўсходняга абраду" [4]. Але трохі пазней у перамовах са слуцкім архімандрытам Ф.Васілевічам, які згаджаўся прыняць новы тэрмін, нунцый ад імя апостальскай сталіцы настойваў на захаванні старой назвы, бо яна "болей адрознівае ад схізматыкаў і лепей выражае сутнасць веравызнання" [5]. На Замойскім саборы уніяцкая царква была названая "грэка-каталіцкай царквой рускага народу" [6]. У 1774 г. аўстрыйская імператрыца Марыя Тэрэзія ўвяла як афіцыйную назву "грэка-каталіцкі абрад". Паводле гэтага распараджэння, з афіцыйнай мовы павінны былі знікнуць словы "уладыка", "поп" і інш. і заменены іх адпаведнікамі з рымска-каталіцкай царквы. Гэта фармальнае ўраўнанне з лаціннікамі было вельмі добра прынята уніяцкай царквой. Але да 20 ст. ні тэрмін "грэка-католікі", ні атоесамліванне сябе на масавым узроўні з католікамі распаўсюджання на Беларусі не атрымалі.
Аправаслаўленых ў 1839 г. уніятаў называлі "новаправаслаўныя", у адрозненне ад "древлеправославных". Паколькі сам акт пераходу (пераводу) у праваслаўе звязваўся з падпісаннем дакумента, то з'явіліся і адпаведныя выразы: падпісацца (перапісацца) на праваслаўе, запісацца ў праваслаўе. "Новакатолікі" - гэта колішнія уніяты, якія папоўнілі шэрагі "старакатолікаў" [7].
Насуперак гістарыяграфічнаму міфу, што па-за праваслаўем не магло быць "рускасці" (беларускасці), самі уніяты ў канцы 16 - 18 ст. не адрознівалі сваю этнічную прыналежнасць ад праваслаўных і лічылі сябе прадстаўнікамі аднаго з імі народа, які ў тагачасных крыніцах фігуруе пад назвай "рускі". Гэта ж прызнавала і іх бліжэйшае атачэнне.
Сваю веру, абрады, храмы, духавенства, прыходы, навучальныя установы, населеныя пункты і г. д . у 17 ст. уніяты таксама звалі "рускімі". П.Жуковіч, які пісаў, што славяна-руская царкоўная стыхія яшчэ ўтрымлівала прадстаўнікоў першага пакалення нашых уніятаў у складзе "Русейскага народа", дарэмна турбаваўся "русействам" наступных пакаленняў [8]. Безліч сведчанняў сучаснікаў не пакідаюць сумненняў у іх "рускай" самаідэнтыфікацыі. П.Магіла граміў уніяцкага дзеяча і палеміста К.Саковіча, што той старажытнай шляхецкай крывёй русіна тытулавацца не саромеецца [9]. "Сінод правінцыяльны рускі" адбыўся ў 1720 г. у Замосці.
Намі зарэгістраваны факты ўсведамлення уніяцкім насельніцтвам сваёй веры ўжо як адзіна рускай. Па справе лоўчага Калусоўскага, абвінавачанага ў 1721 г. у пераводзе жыхароў уніяцкіх вёсак Ваўкавыскага павету ў рымскі абрад, усіх сведкаў дапытвалі, якой веры раней прытрымліваліся сяляне і які быў у іх святар, "каталіцкі ці рускі" (уніяцкі). Слонімскі скарбнік Е.Сарока казаў, што лоўчы не меў на ўвазе "знявагу рэлігіі рускай уніяцкай". Паказанні даваў С.Блінда - "русін, які раней быў уніятам, а зараз - католік". Селянін Ян Альшэўскі сведчыў, што шлюбы і хрышчэнні мясцовыя жыхары "бралі розныя: і ў схізмы (праваслаўных святароў - С.М.), і ў Русі (уніяцкіх - С.М.), і ў католікаў" [10].
З ліста ананіма з 18 ст. - чалавека з высокім духоўным званнем - вынікае, што праз уніяцтва "руская" шляхта, без страты сваёй этнічнай тоеснасці, атрымлівала доступ да званняў і пасадаў, інтэгравалася ў палітычнае жыццё Рэчы Паспалітай [11].
Усведамляючы сваё "рускае" паходжанне, уніяты адрознівалі сябе ад рыма-католікаў Кароны і ад праваслаўных расейцаў. Апошнія ў дакументах архіва уніяцкіх мітрапалітаў фігуруюць пад этнанімічным вызначэннем "маскоўскі народ".
У грамадскім, духоўна-культурным жыцці і самасвядомасці ўсходнеславянскага свету ў канцы 16 - 17 ст. супрацьдзейнічалі дзве тэндэнцыі: дыферэнцыяцыі, якая выявілася ў генезісе новых народаў, і інтэграцыі, заснаванай на імкненні захаваць рэлігійна-культурнае адзінства "суперэтнаса" "Русь". Ужо П.Скарга сваёй кнігай "Аб адзінстве" (Вільна, 1577) выступіў "з перасцярогай і напамінам да народаў рускіх". Праваслаўныя іерархі Усходняй Еўропы прыкладвалі тады вялікія намаганні дзеля ўтрымання беларускага і ўкраінскага этнасаў у адным рэчышчы развіцця з маскоўскім народам і такім чынам перашкаджалі іх этнічнай індывідуалізацыі. З'яўленне уніяцтва, па сцвярджэнню Т.Мікуліч, перакрэсліла старыя этнаканфесійныя стэрэатыпы, якія замаруджвалі этнічную дыферэнцыяцыю блізкароднаснага ўсходнеславянскага насельніцтва [12]. Унія прынесла насельніцтву Беларусі канфесійнае адрозненне ад "рускіх" Масковіі і такім чынам вяла да паскарэння дыферэнцыяцыі раней "адзінай русі" - рэлігійнага, а ўслед за ім і этнакультурнага размежавання народнасцяў.
Тыповае для праваслаўнага лагеру бачанне працэсу індывідуалізацыі беларускага і ўкраінскага народаў прадставіў кіева-пячорскі архімандрыт І.Гізель у лісце цару Аляксею Міхайлавічу ў 1658 г., калі пісаў, што з боку уніятаў "роду всему российскому искони бывша сильнее паче в нынешнее время делается вред и зло" [13]. Больш як двухсотгадовым раздзіраннем "единокровного и дотоле единоверного Русского семейства" трактавала расейская прапаганда 19 ст. той факт, што уніяцкая царква вяла беларускі народ па адменным ад расейцаў этнаканфесійным шляху [14].
"Рускім" этнаканфесіёнімам у канцы 16 - 18 ст. ідэнтыфікавалі уніятаў і іх веру католікі Вялікага Княства Літоўскага, Польскага каралеўства, улады Рэчы Паспалітай. Паводле крыніц 1595 - 1839 гг., "рутэнамі" або "русінамі", "рускімі", як звалі ў Еўропе 16 - 17 ст. этнічных беларусаў, былі уніяты і іх вера для папства, пачынаючы з выбітага там у 1595 г. на медалі надпісу "Ruthenis receptis" і завяршаючы пагрозай папы Рыгора ХVІ (1839) божай кары "рускім епіскапам, якія здрадзілі уніі" [15]. Пры гэтым рымская курыя адрознівала рускіх Рэчы Паспалітай ад рускіх Маскоўскай дзяржавы, якіх звала "маскавітамі", "маскоўскім народам" [16].
Аналізуючы этнічны склад выхаванцаў Грэцкай калегіі ў Рыме, якая рыхтавала кіруючыя уніяцкія кадры, паводле каталогу яе студэнтаў, А.Надсан зрабіў выснову, што слова "Ruthenus" часта ўжывалася ў канфесійным сэнсе дзеля абазначэння католікаў усходне-славянскага абраду незалежна ад нацыянальнасці. Базыльянін - паляк, маскавіт ці прусак - называўся "рускім манахам" нароўні з беларусам і ўкраінцам [17].
Да з'яўлення уніяцтва нацыянальная свядомасць беларусаў была прывязана да праваслаўя, "руская" этнаканфесійная тоеснасць была манаполіяй праваслаўных. Пасля 1596 г. яны пры кожным выпадку падкрэслівалі, што з'яўляюцца адзінымі прадстаўнікамі нацыянальных, культурных і рэлігійных традыцый "Русі", і ніяк не жадалі прызнаваць з'яўленне яшчэ адной "рускай" веры, навязваючы уніі імідж "магільшчыка" "рускай" народнасці. Іх голас пераважаў да сярэдзіны 17 cт. "Ніхто не хоча таго бачыць, што адступнікі нашы хочуць, каб Русі не пакінулі на Русі, каб ... Рускай (з усходу) ... веры не было ў рускай царкве", - заяўлялі яны сенату ў 1623 г. [18]
Прэтэнзіі на прызнанне выключнага права на "рускасць" толькі за праваслаўнымі адбіліся ў дагаворы 1670 г. украінскага гетмана П.Дарашэнкі з польскім каралём: "І на будучае па законах не павінна заставацца ні малейшага намёку на рускую унію, так каб заўсёды, дзе гаворыцца пра рускі народ, само сабой разумеліся б праваслаўныя" [19]. Але як ні жадалі ідэолагі праваслаўя манапалізаваць гэты этнаканфесіёнім, у палемічнай літаратуры, соймавых і саборных прамовах і пастановах, у масавай свядомасці іх аднаверцаў уніяты, нават абвінавачаныя ў нацыянальнай здрадзе, усё ж лічыліся часткай Русі, якая, аднак, збілася на "фальшывы шлях".
Справакаванае 1596 г. пытанне, хто з'яўляецца сапраўдным русінам, прычынілася да каласальнага росту этнічнай самасвядомасці.
У сувязі з тым, што уніяты былі гэткімі ж беларусамі, як і праваслаўныя, абапіраліся на мясцовыя этнакультурныя традыцыі і ўводзілі старабеларускую мову ў сакральную сферу, падвяргаем сумненню раздуты на мяжы 16 - 17 ст. праваслаўнымі палемістамі, некрытычна падхоплены дарэвалюцыйнай расейскай і савецкай гістарыяграфіяй, жывучы ў сучаснай айчыннай навуцы тэзіс, якому ў свой час давяраў і аўтар, пра антыуніяцкую барацьбу як барацьбу супраць дэнацыяналізацыі, за захаванне сваёй народнасці. Салідарызуемся ў пэўнай меры з палажэннем В.Ластоўскага, што абарона праваслаўя ад рэфарматаў і уніятаў не была абаронай "рускай" народнасці, над якой нібы павісла пагроза, паколькі праціўнікі ва ўсіх трох лагерах аднолькава лічылі сябе добрымі "русінамі" [20].
З'яўленне ў 1596 г. яшчэ адной формы "рускай" царквы выклікала патрэбу іх адрозніваць. Таму ў дачыненні праваслаўя і, магчыма, спачатку ў яго асяроддзі ўзнік тэрмін "стараруская" рэлігія, які да таго ж падкрэсліваў яго старажытнасць і тым самым нібы падвышаў яго прэстыж.
Прапрацаваны намі комплекс крыніцаў беларускага, польскага, рымскага паходжання не пацвярджае атаясамленне ўніятаў з палякамі ў 1596 - 1772 гг. Затое відавочнай з'яўляецца змена этнічнай арыентацыі тых беларусаў-уніятаў, якія перайшлі ў рыма-каталіцызм. Селянін Матфей з в.Ракаў ад бацькоў-уніятаў да 1753 г. "трымаў па-руску", а пасля 2-гадовага пражывання ў Польшчы, "стаў палякам" і цяпер спавядаецца ў езуітаў, якіх прасіў не прымаць да сябе Матфея яго былы парох Ян Міхаловіч [21].
Відавочнае этнаграфічна памылковае супрацьпастаўленне уніяцтва "рускасці" выяўляе і рэтраспектыўны погляд на праблему. Чэшскі славяназнаўца Шафарык на карце "Насельніцтва плямёнаў славянскіх у Еўропе", складзенай ім у 1834 г., калі на тэрыторыі Беларусі было прыкладна 1,5 мільёна уніятаў, пазначыў народ, які жыве ад Падняпроўя і Падзвіння да Заходняга Буга і Прыпяці, як беларусаў [22]. Арэал распаўсюджання уніяцтва супадае з этнічнай беларускай тэрыторыяй, пазначанай на карце Яўхіма Карскага.
Спазнаўшая паланізацыю уніяцкая інтэлігенцыя з ліку базыльянаў і вышэйшага кліру ў 18 ст., бліжэй да яго канца, магла ўжываць пераходную форму этнічнага самавызначэння ад беларуса ("русіна") да паляка: "gente Ruthenus, nation Polonus" [23].
Хоць архаічны "рускі" этнаканфесіёнім трымаўся за уніятамі да апошняга дня існавання іх веры, паралельна з ім, але радзей, іх атаясамлялі з ліцвінамі, і у асноўным з памежжа 18 -19 ст., з беларусамі, што дазваляе гаварыць пра шматварыятыўнасць іх ідэнтыфікацыі.
"Рускасць" уніятаў і іх веры прызналі многія даследчыкі 19 - 20 ст., але кожны ўклаў у гэта азначэнне свой сэнс. Адны (П.Баброўскі і інш.) ўжывалі гэты этнонім як гістарычнае імя беларусаў і ўкраінцаў. Другая плынь, назавем яе спекулятыўнай, укладвала ў "рускасць" уніятаў дыктуемы афіцыйнай ідэалогіяй сэнс - як раўназначны расейскасці. Яе прадстаўлялі П.Бацюшкаў, Г.Шавельскі, А.Краскоўскі, Д.Талстой і большасць дарэвалюцыйных гісторыкаў.
Памылковасць тэзісу, што русіны ўяўлялі выключна праваслаўную этнаканфесійную супольнасць і погляду на уніятаў як на палякаў абверг ў 80-я гады этнограф І.У.Чаквін. Такі падыход звужае сапраўдны этнічны масіў народа, які вызначаўся не столькі адзінай канфесіяй, колькі адзінай літаратурнай мовай, агульнасцю тэрыторыі, падабенствам асноўных формаў культуры. Поліканфесійнасць - адна са спецыфічных рысаў яго этнічнай гісторыі [24].
Для каго ж уніяты былі палякамі? У першую чаргу для падданых і афіцыйных колаў Расейскай дзяржавы. Па меншай меры, да падзелаў Рэчы Паспалітай царскі ўрад не бачыў рускага элемента уніі і бараніў толькі праваслаўных як блізкіх па веры і этнічнаму паходжанню, прадстаўляючы уніятаў самім сабе. Расейскі дыпламат Рудакоўскі ў справаздачы калегіі замежных справаў у 1725 г. раіў палякаў-уніятаў "держать в узде" [25]. У 1793 г. Кацярына ІІ зрабіла запыт у Сінод, "как лучше ... можно польских униатов обратить" у праваслаўе [26]. У разуменні імператарскага двара на захад ад мяжы імперыі жылі палякі. Нікога не здзіўляла, што царскі саветнік Б.Герман у сваіх статыстычных дадзеных, апублікаваных у 1790 г., нават праваслаўных жыхароў Полацкай і Магілёўскай губерняў назваў палякамі, бо яны гаварылі па-польску; што вучоны-прыродазнаўца В.Севяргін у сваіх падарожных нататках па Беларусі ў 1803 г. адзначаў, што ўсе яе жыхары ўжывалі ў зносінах паміж сабой толькі польскую мову і нават праваслаўныя вернікі Гарадзеншчыны не ведалі ні слова па-расейску. Аднак тое, што расейцы лічылі "польскай мовай", для палякаў было нечым вульгарным, мужыцкім, уяўляла добры матэрыял для кпінаў [27].
Экстрапаляцыя назвы культурна дамінуючага ў Рэчы Паспалітай этнасу на уніятаў захоўвалася ў гэтай краіне і пазней. М.Улашчык, чые продкі былі уніятамі, успамінае сведчанне маці, якую ў 1914 г. расейскія салдаты адмовіліся прызнаць рускай, паказаўшы на уніяцкі абраз у куце: "Вы - палякі!" [28].
Але ў 1772 - 1839 гг. адбылася яшчэ адна парадаксальная з'ява: з аднаго боку, страта уніятамі сваёй рускай свядомасці і набыццё польскай, а, з другога, "прасвятленне" царызму, які раптам убачыў у іх сваіх супляменнікаў-расейцаў. Не прызнаваўшая беларусаў самастойным этнасам, дзяржаўная ўлада імперыі спачатку вагалася ў іх ідэнтыфікацыі, вырашаючы, да каго залічыць: да расейцаў ці да палякаў, што не магло не ўплываць на масавую скіраванасць нацыянальнага самавызначэння ў той ці іншы бок. Урэшце Кацярына ІІ вырашыла выкараніць у далучаных усходнеславянскіх народаў, пачуваўшых сябе этнічна адрознымі ад карэнных расейцаў, "развратное мнение, по коему поставляют себя народом, от здешняго (расейскага - С.М.) совсем отличным" [29]. Падрыў этнаканфесійных стэрэатыпаў "руска"-уніяцкага насельніцтва ВКЛ працягваўся пры Паўле І і Аляксандры І, калі, паводле У.М.Конана, наступіў "пік паланізацыі" Беларусі, якая аказалася ахвярай расейскага і польскага імперскага месіянства.
Паводле нашых назіранняў, з канца 18 ст. ва ўскладнёнай этнаканфесійнай абстаноўцы апошняга этапу існавання уніяцтва, калі ішло прышчэпліванне яго паслядоўнікам спачатку польскай, а потым і расейскай тоеснасці, ва уніяцкім асяроддзі і кантактуючых з ім урадавых сферах пашыраецца ўжыванне этноніма "беларускі" ў дачыненні да яго культавых інстытутаў і вернікаў, галоўным чынам усходніх раёнаў Беларусі ("архіепіскап беларускай уніяцкай царквы" І.Лісоўскі, беларускія кансісторыя, епіскап, уніяцкае спавяданне і духавенства, семінарыя, "беларускі грэка-уніяцкі народ" і г.д.) [30] і "літоўскі" ("ліцвінскі") - адносна духавенства, прыхаджан і ўстаноў культу захаду і цэнтра Беларусі. На гэта ж звярнула ўвагу і даследчыца А.Філатава [31]. А.С.Катлярчук небеспадстаўна мяркуе, што большасць уніяцкага духавенства і сялянства Заходняй і Цэнтральнай Беларусі лічылі сябе ліцвінамі, ужываючы ў паўсядзённым побыце беларускую мову [32].
У той жа час пазіцыя афіцыйных уладаў, іх заляцанне да польска-каталіцкіх колаў заходніх губерняў, з аднаго боку, а з другога, дзейнасць мясцовай спалані-заванай шляхты і касцёла спрыялі эвалюцыі этнічнай самаідэнтыфікацыі і свядомасці часткі уніятаў у польскім кірунку, якія пры гэтым, аднак, заставаліся чужымі польскім нацыянальным памкненням. Менавіта пра гэты час і гэтую з'яву пісаў ідэолаг "западно-руссизма" М.Каяловіч, абураючыся тым, што 10 мільёнаў жыхароў Заходняй Расеі "залічаны да палякаў з такім легкадумствам, прыкладу якому не прадстаўляе нам гісторыя з тых часоў, калі перасталі глядзець на народы як на статак, які можна прыгнаць куды ўздумаецца" [33].
Не ўсе "новыя" палякі лічыліся палякамі "поўнавартаснымі". І.Сямашка па-дзяляў іх на сапраўдных і "выродившихся из русских и литовцев" [34]. З'явіўся, паводле І.Сямашкі і Смарагда, этнічна своеасаблівы тып уніята і этнічны неалагізм "беларускія палякі", "беларускія палячышкі", "беларусцы, якія парадніліся з палякамі" і да т.п. [35]. І.Сямашка пра такіх пісаў: "Я не лічу палякамі рускіх і літоўцаў, якіх, падобна мне, навучылі некалі гаварыць па-польску ў польскіх вучылішчах, уладкаваных самім рускім урадам" [36].
Што да шэраговых сялян-уніятаў, выключаных са сферы адукацыі і прафе-сійнай культуры, паланізацыя таго часу іх амаль не закранула, хоць штучнае навязванне польскай тоеснасці дало свой плён. Аб "перараджэнні паўтара мільёна народу" (колькасць уніятаў на Беларусі ў 19 ст.) засмучаўся епіскап менскі і бабруйскі Антоній [37].
Фактычна страціўшы беларускіх уніятаў, - аддаўшы іх "на водкуп" палякам, - у другой палове 1820-х гадоў расейскія ўрадавыя колы нібы нанова адкрылі іх для сябе: убачылі, што яны хоць і "змененыя з вонкавага выгляду, але рускія ўнутры". Этнонім "рускі", "русін" зрабілі аб'ектам спекуляцыі - ігнаравалася яго неадназначнасць, рознасць гістарычнага (як у Еўропе стагоддзямі звалі беларусаў і ўкраінцаў) і тагачаснага разумення (як расейцаў). Перакруціўшы старую "рускасць" на расейскасць, афіцыйная прапаганда стала атоесамліваць уніятаў з карэнным насельніцтвам імперыі - лічыць "рускімі па паходжанні, мове і набажэнству", што, на нашу думку, таксама паспрыяла іх адчуджэнню ад гэтага этноніма. У 30-я гады іх коштам на Беларусі пачалося "аднаўленне рускай народнасці", сапсаванай "злашкоднай уніяй". Так "філалагічныя" вымярэнні былі пастаўлены на службу да нацыянальна-рэлігійнай палітыкі царызма.
Погляд на уніятаў як на аднапляменнікаў расейцаў, адарваных у нейкіх пакаленнях ад праваслаўя, падвергнутых моцнаму польска-каталіцкаму ўплыву, амаль забыўшых сваю кроўную сувязь з Расеяй, застылых на стадыі "яшчэ не палякі, але ўжо і не зусім рускія", фармаваўся ва ўрадавых колах паступова. Разам з тым прыходзіла разуменне "неабходнасці" іх вяртання ў тое нібы гістарычна наканаванае ім рэчышча этнаканфесійнага развіцця, па якому ішло насельніцтва Маскоўскай Русі - Расейскай імперыі, і з якога жыхароў Русі Літоўскай звяла унія 1596 г. Грандыёзная пераробка, перабудова свядомасці і спосабу жыцця пераважнай часткі насельніцтва Беларусі адбывалася пад лозунгам "охранения народности" ад далейшага псавання [38].
Тэрыторыя Беларусі ператварылася ў зону саперніцтва польскага і расей-скага элементаў за сферы ўплыву. У гэтай барацьбе пытанне стаяла такім чынам: ці стануць уніяты палякамі, ці ўзмоцняць рускіх. У лёсе уніі нібы сканцэнтраваўся лёс усёй Беларусі, за якую ішла спрэчка паміж Расеяй і Польшчай. Уцягванне яе інтэлектуальных сілаў у барацьбу за інтарэсы суседскіх этнасаў падзяляла наш народ на непрыязныя партыі з вялікай шкодай для яго нацыянальнай свядомасці. Этнаканфесійны лібералізм Паўла І і Аляксандра І спрыяў узмацненню польска-каталіцкага ўплыву на уніятаў.
Пры Мікалаі І захаванне уніяцкай царквы, якая не гарнулася да расейскага прастолу, звязвалася з небяспекай сепаратызму. З канца 20-х г. палітыка этнаканфесійнага "перараджэння" 1,5 млн. уніятаў уваходзіць у новую фазу. Яны становяцца прадметам заклапочанасці ўрада, які ўсімі дзеяннямі паказваў, што не адрознівае беларусаў ад расейцаў. Асабліва рашучыя дзеянні на рэлігійным фронце пачаліся ў 1834 г. У 1837 г. Сямашка адзначаў у справаздачы, што ў прайшоўшыя 4 гады "дзейсна займаліся перараджэннем уніятаў Літоўскай епархіі ў рускіх праваслаўных", імкнуліся "разагрэць уніяцкае духавенства пачуццём рускага духу" [39].
Праз апрацаваных у такім духу святароў уздзейнічалі на прыхаджанаў. Як успамінаў сенненскі святар К.Савіч, які ў сярэдзіне 50-х г. заняў прыход у Наваградскім павеце, ён "павучанні спачатку гаварыў на польскай мове з дамешкам беларускай, затым - на беларускай з дамешкам рускай і, нарэшце, на чыста расейскай мове, тым самым прывучаючы прыхаджан да рускай народнасці" [40]. Змена рэлігійных і нацыянальных перакананняў - рэдкі выпадак сярод духавенства - стала магчымай на Беларусі пад ціскам масіраванай прапаганды і сістэмы рэпрэсій.
Адпаведным чынам фармаваўся менталітэт "уз'яднаных". Народу ўнушалі, што не самі продкі пайшлі на вунію, але іх загналі туды ляхі і праз яе зрабілі сваімі супляменнікамі, а цар прынёс вызваленне; што з пераменай веры яны становяцца "сапраўднымі" рускімі. "Усе, хто далучаюцца з уніі, - пісаў пра эфектыўнасць "уз'яднаўчай" палітыкі кіраўніку Сінода С.Д.Нячаеву полацкі епіскап Смарагд, - зараз жа па далучэнні называюцца тут ужо рускімі, адной веры з царом, а недалучаныя … завуцца палякамі і уніятамі". У сваім лісце обер-пракурору ён расказаў пра канфлікт на кірмашы ў адным мястэчку: мужыкі-уніяты абазвалі новаправаслаўных пярэваратнямі. Тыя, у сваю чаргу, завучы сябе рускімі, лаялі уніятаў, якіх называлі палякамі [41].
Афіцыйная прапаганда, якая заклікала уніятаў пераходзіць з "чужога" веравызнання, накінутага ў 16 - 18 ст. іх продкам рознымі хітрыкамі і прымусам, у "роднае", рускае, сама спрыяла тады навязванню ім польскай тоеснасці. Ды і расейскай грамадскасці яна ўнушала думку, што той, хто паходзіць з захаду імперыі, той напаўрускі, "полякующий", "униятствующий" [42].
Такім чынам, трансфармацыя "Русі" ў "Заходнюю Расею" і пераўтварэнне старой "рускасці" ў расейскасць, прышчэпліванне расейскай тоеснасці ўнесла замяшанне і блытаніну сярод і без таго "рускіх" уніятаў, ускладніла іх этнічную самаідэнтыфікацыю. Адны схіліліся ў бок польскай тоеснасці. Другія зразумелі так, "што ранейшыя уніяцкія цэрквы, хоць і былі рускія, цяпер жа становяцца праўдзівымі рускімі; ... што былое іх набажэнства рускае халопскае, а ўводзімае цяпер ёсць рускае панскае" [43]. Трэція, захоўваючы "рускую" тоеснасць, усведамлялі сваё адрозненне ад расейцаў, чаму спрыяла мясцовая інтэлігенцыя.
Наступ на унію часам даваў адваротны эффект. Французскія дыпламаты лічылі ліквідацыю уніі няўдалым крокам Расеі, бо ён прывёў да збліжэння ліцвінаў, прывязаных да сваёй веры, з католікамі, што мела вынікам ператварэнне гэтых ліцвінаў, якія раней аднолькава не любілі як Польшчу, так і Расею, у польскіх патрыётаў [44].
"Другі хрост" Беларусі прывёў да таго, што уніятаў разабралі касцёл і праваслаўная царква, якія арыентаваліся на польскую і рускую культуру і адпаведную самасвядомасць. Як гэта адбывалася ў жыцці, сведчыць апавяданне Сцяпана Мароза - старажыла з в. Пачуйкі (Мастоўскі раён), запісанае ў 20 ст. Яго прадзед, хаваючыся ад казакаў, якія прымусова вазілі уніятаў перахрышчваць у праваслаўе, забег да ксяндза і папрасіў перахрысціць яго ў каталіцкую веру. Выконваючы абрад, ксёндз сказаў: "Од дзісь ты бэндзеш полякем. Ты повінен цешыцьсен, жэ бэндзеш полякем". Чалавек паверыў святару і стаў лічыць сябе палякам. Так адны Маразы сталі рускімі, а другія - польскімі [45]. Так разам з ліквідацыяй уніяцтва адбывалася двайное этнаграфічнае рабаўніцтва беларусаў.
Пытанні да Святланы Марозавай
Андрэй Кіштымаў (Менск): Ці заўважальная розніца паміж беларускімі і ўкраінскімі грэка-католікамі ў 17 - 18 ст.?
На Украіне апошнім часам замест тэрміна "ўкраінская грэка-каталіцкая царква" пашыраецца тэрмін "украінская каталіцкая царква". У Львове два гады таму быў адчынены каталіцкі ўніверсітэт, які рыхтуе грэка-каталіцкае (у нашым разуменні) духавенства. Ці можам мы прыйсці да разумення ўніяцтва ў Беларусі як "беларускай каталіцкай царквы"?
Якаў Басін (Менск): Да пачатку 20 ст. групавая прыналежнасць людзей вызначалася іх канфэсійнай прыналежнасцю. Пасля ліквідацыі ўніяцтва пачаўся масавы перавод у праваслаўе. Аднак і ў тых умовах па-ранейшаму групавая прыналежнасць залежала ад канфесійнай. На падставе чаго Вы будуеце нацыянальную логіку сваёй канцэпцыі?
Уладзімер Калаткоў (Менск): Як суадносяцца тэрміны "уніяты" і "дысідэнты"?
Адказы Святланы Марозавай
Адказ А.Кіштымаву: У 16 - 17 ст. ва ўсходнеславянскім свеце назіраліся дзве канкурэнтныя тэндэнцыі. Адна - выдзяленне рускага, беларускага і ўкраінскага народаў з суперэтнасу "русь". Другая - імкненне захаваць адзінства гэтага суперэтнасу. Вялікія намаганні ў гэтым плане прыкладалі праваслаўныя іерархі Усходняй Еўропы. З'яўленне уніяцтва перакрэсліла былыя этнаканфесійныя стэ-рэатыпы і прывяло да рэлігійнага і этнакультурнага размежавання раней адзінай "Русі". З аднаго боку вылучаліся украінская і беларуская народнасць, а з іншага - руская (вялікаруская).
Вядома, што пэўная канфесія, трапіўшая на этнічную глебу, на тэрыторыю, населеную пэўным этнасам, з цягам часу набывае адценне адметнасці гэтага этнасу. Так было і з праваслаўем. Яно некалі прыйшло на Беларусь як адзінае для ўсіх усходнеславянскіх земляў, у 16 - 17 ст. дыферынцыравалася. Узнікла выразнае адрозненне праваслаўя маскоўскага ад праваслаўя ўкраінскага і беларускага. У прыватнасці, асаблівасцю апошняга былі стагоддзі сужыцця з лаціннікамі, што выпрацавала адметны менталітэт украінскага і беларускага праваслаўя. Адной з яго характэрных рысаў была гатоўнасць да дыялогу з каталіцкім Захадам.
У канцы 16 - напачатку 17 ст. вылучаюцца беларуская і ўкраінская народнасці. Унія стала тым элементам, які не спрыяў іх дыферэнцыяцыі. Наадварот, яна яднала іх. Аднак, як вядома, кожны з гэтых народаў пайшоў уласным гістарычным шляхам. Уваходжанне Украіны ў склад Каралеўства Польскага (1569), а таксама фармаванне такога палітычна-культурнага цэнтра як Запарожская Сеч спрыяла індывідуалізацыі гэтых двух народнасцяў. Аднак да сярэдзіны 17 ст. складана вызначыць у дакументах, дзе размова ідзе пра ўкраінцаў, а дзе пра беларусаў. У маскоўскім архіве старажытных актаў я знайшла ліст Багдана Хмяльніцкага да цара Аляксея Міхайлавіча (1649), які маскоўскія палеографы ацанілі як дакумент на беларускай мове. Можна сцвярджаць, што этнічныя адрозненні, якія пачалі праяўляцца на беларускіх і украінскіх землях, вызначылі адметнасці паміж беларускімі і ўкраінскімі уніятамі. Адрозненні датычылі мовы, абраднасці (напрыклад, шлюбны абрад), знешняя атрыбутыка культу (на Украіне не прыжыліся арганы ў адрозненні ад Беларусі). Украінскія уніяты зведалі меншую паланізацыю і лацінізацыю, хоць яны і знаходзіліся ў складзе Кароны. Для беларускіх уніятаў быў больш уласцівы этнонім "рускія", а для ўкраінскіх - "русіны".
Я не згодна з тэрмінам "грэка-каталіцкая царква ў Беларусі", калі размова ідзе пра гістарычную унію да 1839 г., за што мяне крытыкуюць сучасныя грэка-каталікі. У другой палове 20 ст. на ўкраінскіх і беларускіх уніятаў быў распаўсюджаны тэрмін "каталікі". Я гэта ацэньваю як свайго роду ватыканскую экспансію, імкненне пад-крэсліць, што ўсе яны частка каталікоў. Уніяты прынялі гэта, бо яшчэ ў часы Рэчы Паспалітай існавала даволі моцная дыскрымінацыя грэка-каталікоў з боку каталікоў, якія глядзелі на іх як на каталікоў другога гатунку, называлі іх "схізматыкамі". Уніяты змагаліся за ўраўнанне ў правах з каталікамі, што, дарэчы, абяцалі артыкулы Берасцейскай уніі. Уніяты украінскай Галіцыі пазітыўна аднесліся да пастановы імператрыцы Марыі Тэрэзіі, якая ўраўняла іх у правах з рыма-каталіцкай царквой на тэрыторыі Аўстра-Венгерскай імперыі і загадала называць грэка-каталікамі. Лінгвістычная і тэрміналагічная блізкасць пацвярджала роўнасць у статусе.
Увядзенне тэрміну "ўкраінская каталіцкая царква", магчыма, звязана з імкненнем падкрэсліць мясцовае, "тутэйшае" каталіцтва, а не ўсяленскае рыма-каталіцтва. У Беларусі тэрмін "беларуская каталіцкая царква" ўжываецца і ў публіцыстыцы, і ў царкоўнай літаратуры. За гэтым, відавочна, стаіць жаданне паказаць адрозненне ад таго рыма-каталіцызму, які распаўсюджваўся ў Беларусі з 11 ст.
Адказ Я.Басіну: Рэлігійная прыналежнасць сапраўды атаясамлівалася з этні-чнай. Бывае вельмі цяжка зразумець, дзе ў крыніцах размова ідзе пра канфесійны "рускі" аспект, а дзе - пра этнічны. Але ўсё ж такі вызначыць магчыма. Напрыклад, ужо Пётр Скарга ў сваёй кнізе пра адзінства веры (1577) пісаў пра "народы рускія", г.зн., што ён у той час ужо разумеў тагачасную дыферэнцыяцыю "русі" на розныя народы. У папскай буле пра унію ад 23 снежня 1595 г., калі Пацей і Цярлецкі знаходзіліся ў Рыме, таксама ішла гаворка пра "рускую нацыю", якая не мела сувязяў з рымскай царквой, а зараз мы прымаем яе пад сваю апеку. Нават у палемічнай літаратуры канца 16 - пачатку 17 ст. можна разабрацца, дзе "русь" ужываецца ў этнічным, а дзе - ў канфесійным сэнсе. Аднак тэрмін сапраўды мае падвойнае значэнне. Зараз уведзены тэрмін "этнаканфесіёнім", якім аперыруюць этнографы, у прыватнасці, Таццяна Мікуліч. Я ў сваёй працы карысталася крыніцамі, дзе тэрмін "русь" меў этнічны сэнс.
Адказ У.Калаткову: У Рэчы Паспалітай уніяты не адносіліся да дысідэнтаў. Яны былі каталікамі ўсходняга абраду. Тэрмін "дысідэнцтва" пачаў шырока выкарыстоўвацца ў другой палове 18 ст. Пасля таго, як дысідэнцкую праблему выкарысталі для падзелаў Рэчы Паспалітай, тэрмін даволі хутка знік.
[1] The Brest Union // The Oxford dictionary of the Christian Church. London, 1957. P. 195.
[2] Drob J.F. Unia brzeska. Stereotypy i granica kultur // Czterechsetlecie zawarcia unii brzeskiej 1596-1996: Materiały sesji naukowej, Toruń, 28-29 listopada 1996 / Pod red. S.Alexandrowicza i T.Kempy. Toruń, 1998. S. 31.
[3] Рукапісны аддзел Нацыянальнай бібліятэкі Польшчы. Бібліятэка ардынацыі Замойскіх. Ад.з. 872.
[4] Mironowicz A. Projekty unijne wobec Cerkwi prawosławnej w dobie ugody hadziackiej // Unia brzeska z perspektywy czterech stuleci: Materiały międzynarodowego sympozium naukowego, Lublin, 20-21/IX 1995 r. Lublin, 1998. S.98.
[5] Mironowicz A. Teodozy Wasilewicz, archimandryta słucki, biskup białoruski. Białystok, 1997. S. 39-40.
[6] Łesiów M. Unia Brzeska a rozwój kultury i świadomości narodowej Ukrainców // Unia brzeska z perspektywy czterech stuleci: Materiały międzynarodowego sympozium naukowego. Lublin, 20-21/IX 1995 r. Lublin, 1998. S. 162.
[7] Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Менску. Ф. 1297. Воп. 1. Ад.з. 11268. Арк.3 адв.; Расейскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 797. Воп. 7. Ад.з. 23346. Арк. 1; Ф. 823. Воп. 3. Ад.з. 133. Арк. 1 адв.
[8] Герич Ю. Бібліографічний огляд писань св. Йосафата // Analecta Ordinis S. Basilii Magni. Sectio II. Romae, 1967. Vol. VI. S.146.
[9] Chynczewska-Hennel T. Świadomość narodowa szlachty ukraińskiej i kozaczyźny od schyłku XVI do połowy XVII w. Warszawa, 1985. S. 111.
[10] Літоўскі дзяржаўны гістарычны архіў (ЛДГА). Ф. 634. Воп. 3. Ад.з. 390. Арк. 4, 9.
[11] Цэнтральны дзяржаўны гістарычны архіў Украіны ў Львове. Ф. 201. Воп. 4. Ад.з. 1556. Арк. 3.
[12] Мікуліч Т.М. Рэлігійная сацыялізацыя насельніцтва Вялікага княства Літоўскага і праблема адаптацыйнай стратэгіі // Наш Радавод: Матэрыялы міжнар. навук. канф. "Гістарычная памяць народаў Вялікага княства Літоўскага і Беларусі. ХІІІ-ХХ ст., Гродна, 3-5 ліпеня 1996 г. / Пад рэд. Д.У.Карава. Гродна, 1996. Кн. 7. С. 234.
[13] Расейскі дзяржаўны архіў старажытных актаў. Ф. 124. 1658 год. Ад.з. 1. Арк. 22.
[14] О возсоединении униатов с православною церковию в Российской империи. Санкт-Петербург, 1839. С. 1.
[15] Рукапісны аддзел Бібліятэкі Акадэміі навук Літвы. Ф. 273. Спр. 1405. Арк. 2-4.
[16] Relacye nunciuszow apostolskich i innych osob o Polsce od roku 1548 do 1690. Berlin - Poznań, 1864. T. 2. S. 107.
[17] Надсон А. Беларусы ў Грэцкай калегіі // Божым шляхам: Двумесячны часапіс беларускае рэлігійнае думкі (Лондан). 1964. № 87. С. 7.
[18] Документы, объясняющие историю Западно-русского края и его отношения к России и к Польше / Сост. М.Коялович. Санкт-Петербург, 1865. С. 244, 272, 273.
[19] Іларіон, митрополит. Украінська церква за час руіни (1657-1687). Вінніпег, 1956. С. 11.
[20] Ластоўскі В. Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі: Спроба паясьніцельнай кнігопісі ад канца Х да пачатку ХІХ стагодзьдзя. Коўна, 1926. С. 249.
[21] Рукапісны аддзел Бібліятэкі Асалінскіх у Вроцлаве. Ад.з. 7212 / ІІІ. Арк. 31.
[22] Шипов С.П. Взгляд на историю Западной Руси. Санкт-Петербург, 1848. С. 58, карта ІV.
[23] Львовский церковный собор: Документы и материалы. 1946-1981. Москва, 1982. С. 31.
[24] Этнаграфія беларусаў: гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя / В.К.Бандарчык, І.У.Чаквін, І.Г.Углік і інш. Мн., 1985. С. 103.
[25] Памятники православия и русской народности в Западной России в ХVІІ-ХVІІІ вв. / Под ред. Ф.Титова. Киев, 1905. Т. 1. С. 195-196
[26] Записка архиепископа Евгения Булгариса о лучшем способе воссоединения униатов с православною церковию. Санкт-Петербург, 1887. С. 3.
[27] Асноўныя хрысціянскія плыні і фармаванне нацыянальнай свядомасці беларусаў (рэгіянальны аспект). Гістарычны нарыс / Пад рэд. С.І.Сакалоўскага. Гродна, 1993. С. 48.
[28] Звонарева Л.У. Образ времени в "Хронике" Николая Улащика и воспоминаниях Зинаиды Гиппиус // Русь - Литва - Беларусь: Проблемы национального самосознания в историографии и культурологии. Москва, 1997. С. 144.
[29] Огіенко І.І. Украінська церква: Нариси з історіі украінськоі православноі церкви. Киів, 1993. Т. 1-2. С. 213.
[30] Описание документов архива западнорусских униатских митрополитов. Т. 2:1701-1839. Санкт-Петербург, 1907. С. 525, 527, 626, 702, 762, 775.
[31] Fiłatawa A. Kościoł unicki a tożsamość Białorusinów (koniec XVIII - pierwsza połowa XIX wieku) // Polska-Ukraina: 1000 lat sąsiedztwa. T. 4: Katolickie unie kościelne w Europie Środkowej i Wschodniej - idea a rzeczywistość. Przemyśl, 1998. S. 199.
[32] Котлярчук А.С. Самосознание белорусов в литературных памятниках ХVІ-ХVІІІ вв. // Русь - Литва - Беларусь: Проблемы национального самосознания в историографии и культурологии. Москва, 1997. С. 88.
[33] Документы, объясняющие историю Западно-русского края и его отношения к России и к Польше / Сост. Коялович. Санкт-Петербург, 1865. С. ІV.
[34] Записки Иосифа, митрополита Литовского. Т. 2. Санкт-Петербург,1883. С. 562.
[35] Шавельский Г. Последнее возсоединение с православною церковию униатов Белорусской епархии (1833-1839 гг.). Санкт-Петербург, 1910. Приложение. С. 14, 18, 23-24.
[36] Записки Иосифа, митрополита Литовского. Т. 1. Санкт-Петербург,1883. С. 214.
[37] Воспоминания архиепископа Антония. Санкт-Петербург, 1889. С. 76.
[38] Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Менску. Ф. 1297. Воп. 1. Ад.з. 7764. Арк. 30 адв.
[39] Записки Иосифа, митрополита Литовского. Т. 2. Санкт-Петербург, 1883. С. 18, 24, 36.
[40] Гайба М. З гісторыі уніяцтва на Навагрудчыне ў ХІХ ст. // Брэсцкая царкоўная унія 1596 г.: гісторыя і культура / Тэматычны зборнік навуковых прац. Брэст, 1996. С. 20.
[41] Шавельский Г. Последнее возсоединение с православною церковию униатов Белорусской епархии (1833-1839 гг.). Санкт-Петербург, 1910. Приложение. С. 8, 12.
[42] Цьвікевіч А. "Западно-руссизм": Нарысы з гісторыі грамадзкай мысьлі на Беларусі ў ХІХ і пачатку ХХ в. 2-е выд. Менск, 1993. С. 199.
[43] Рукапісны аддзел Нацыянальнай бібліятэкі Расеі ў Санкт-Пецярбургу. Ф. 52. Ад.з. 25. Арк. 16.
[44] Skowronek E. Podstawowe aspekty unii w swiadectwach zachodnich (na podstawie relacji konsula francuskiego w Warszawie) // Unia Brzeska. Geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich / Pod red. R.Lużnego, F.Ziejki, A.Kępińskiego. Kraków, 1994. S. 105.
[45] Белакоз А. Веравызнанні ў нашым рэгіёне // Беларусіка=Albaruthenica / Рэд. А.Мальдзіс і інш. Мн., 1994. Кн. 3: Нацыянальныя і рэгіянальныя культуры, іх узаемадзеянне. С. 169.