Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Ёсць ў Беларусі, на Ашмяншчыне (Гродзенская вобласць), вёска Баруны. Паўтары сотні двароў, паўтысячы жыхароў [1]. У цэнтры вёскі стаіць магутны i велічны касцёл святых апосталаў Пятра i Паўла - помнік архітэктуры "віленскага барока". Яго архітэктурная маса нібы вырываецца з акоў каменя. На хвалістай плоскасці - вытанчанае дэкаратыўнае аздабленне. З абодвух бакоў да касцёла прымыкаюць фігурныя шматярусныя вежы (у адной з ix - званіца) i маляўнічыя брамы. Нязвыкла асіметрычны фасад. Касцёл разам з манастырскім корпусам, вежай-званіцай i капліцай утварае комплекс, які з'яўляецца помнікам архітэктуры рэспубліканскага значэння i занесены ва ўсе даведнікі па гісторыка-культурнай спадчыне Беларусі. У касцёле шануецца абраз Маці Божай Барунскай, Суцяшальніцы ўсіх засмучаных, невядомага мастака. У 1991 г. парафія святкавала 300-годцзе культу Маці Божай Барунскай.
Комплекс, пабудаваны ў 40-60-я г. XVIII ст. як уніяцкая царква i базыльянскі манастыр, у 1833 г. быў перададзены ў праваслаўнае ведамства, у 1922 г. - католікам У 1915-1933 г. тут дзейнічала настаўніцкая семінарыя, якая рыхтавала кадры педагогаў для пачатковых школ. Яна была рускай, потым - беларускай, пазней - польскай. Стваральнікам i дырэктарам беларускай семінарыі (дзейнічала ў 1920-1921 г.) быў палітычны i грамадскі дзеяч, публіцыст i педагог Сымон Рак-Міхайлоўскі. Яна ўзнікла тут не выпадкова. У адрозненне ад іншых гэты куточак Ашмяншчыны вылучаўся больш высокім узроўнем нацыянальнай свядомасці людзей. З гэтых мясцін паходзіла шмат вядомых i яшчэ малавядомых рупліўцаў беларускай справы. Нягледзячы на свой кароткі i складаны лёс, беларуская настаўніцкая семінарыя ў Барунах адыграла важнае значэнне для развіцця нацыянальнай школы на Беларусі [2].
Але наш расказ - не пра настаўніцкую семінарыю, яна яшчэ чакае свайго даследчыка. За тры стагоддзі да яе Баруны, дзякуючы дзейнасці манахаў-базыльян, сталі пераўтварацца ў значны для вялікага рэгіёна Усходняй i Цэнтральнай Еўропы асяродак развіцця духоўнасці, асветы, мастацтва. Аднак пра ўсё - па парадку.
У XVII - першай трэці XIX ст. мястэчка Баруны было адным з цэнтраў уніяцтва на Беларусі. У канцы XVI ці першай палове XVII ст. тут узводзілася невялікая драўляная царква, аднак, яшчэ незавершаная, згарэла. У 1692 г. прыхільны уніі Мікалай Песляк заклаў тут уніяцкую царкву i прызначыў да яе 7 манахаў-базыльян, якім аддаў ва ўтрыманне мястэчка Баруны з жыхарамі, будынкамі, зямельнымі участкамі. Фундатар завяшчаў устанавіць у царкве вялікі алтар, праводзіць у ёй "рымскае i грэчаскае набажэнствы" са спевамі i музыкай, a ў дні рэлігійных святаў, калі ў мястэчка прыязджае шмат людзей, арганізоўваць у ім кірмашы. Сябе ён завяшчаў пахаваць ў гэтай царкве, запрасіўшы ўніяцкага i каталіцкага святароў. Свайму нашчадку наказаў пабудаваць у Барунах каменную царкву [3].
Базыльяне, якім у 1702 г. ca згоды ўрада Баруны з усімі жыхарамі i ўгоддзямі былі перададзены ва ўласнасць, прывезлі з сабой ікону Маці Божай, якая лічылася цудадзейнай. М. Пашкевіч лічыць ікону творам старажытнарускага пісьма візантыйскага тыпу [4]. Паводле П. Бітэля, гэта была ікона візантыйскага пісьма [5]. Гісторык Ашмянскага павету Ч. Янкоўскі бачыць у ёй італьянскае паходжанне або наследаванне італьянскім узорам [6]. Вядома некалькі спісаў іконы.
Першапачаткова абраз належаў прапаведніку-базыльяніну i місіянеру Ясафату Бражысу, які перад смерцю ў 1691 г. перадаў святыню сваяку Мікалаю Песляку. Зацікаўлены чуткамі аб дзівосах гэтай іконы, якія хадзілі па ВКЛ, у 1693 г. у мястэчка прыязджаў уніяцкі мітрапаліт Цыпрыян Жахоўскі.
У 1702 г. базыльяне, занепакоеныя набліжэннем шведскага войска, перадалі абраз літоўскаму гетману Міхаілу Вішнявецкаму ў Валожын. У Баруны абраз вернуты ў 1709 г. [7] З часам яго ўпрыгожылі каштоўнымі камянямі, залатымі ланцужкамі, жамчужынамі, пярсцёнкамі, медальёнамі, крыжыкамі, срэбнымі пласцінкамі.
Цудадзейны абраз забяспечыў багатыя прынашэнні, i ў хуткім часе (1700-1707 г.) на месцы драўлянай была ўзведзена i забяспечана ўсім неабходным мураваная царква. Але ў 1707 г. мястэчка амаль цалкам знішчыў вялікі пажар. Згарэў драўляны будынак манастыра, а ад царквы засталіся толькі сцены Рашэннем Варшаўскага сейма 1710 г. былі выдзелены сродкі на аднаўленне пабудоў. Аднак маравая пошасць 1711 г. прыпыніла аднаўленчыя работы [8].
Царкву адбудаваў у 1715 г. мітрапаліт Леў Кішка. У 1747-1757 г. паводле праекта манаха гэтага манастыра архітэктара Аляксея Асікевіча была пастаўлена новая мураваная царква (дабудавана ў 1760-1770 г.) [9]. Яна з'яўляецца адным з найбольш дасканалых узораў архітэктуры віленскага, або уніяцкага барока [10], які ўзнік на аснове творчага сінтэзу візантыйскага i заходнееўрапейскага мастацтва ў арэале распаўсюджання уніі на тэрыторыі Віленскай дыяцэзіі. Менавіта уніяцкая царква стала глебай для ўзрастання мастацкіх прынцыпаў гэтага стылю. Уласцівыя яму вытанчанасць i вертыкалізм прапорцый, скульптурная пластычнасць фасадаў i інтэр'ераў, маляўнічасць сілуэта яскрава выявіліся ў Барунскай царкве. Шматярусныя вежы, фігурны франтон, хвалісты галоўны фасады надаюць збудаванню надзвычайную стройнасць.
Баруны як месца размяшчэння аднаго з важнейшых манастыроў, з'яўлялася значным асяродкам развіцця сакральнага мастацтва. Сярод мастакоў, якія распісвалі Барунскую царкву, вядомы маляр Міхальскі, які ў 1727 г. за 300 злотых пазалаціў яе алтар; Шымон Урублеўскі - ў 1737 г. залаціў у Барунах вялікі алтар i скульптуру; Алімпій Сідаровіч, які ў 1784 г. афармляў новы алтар [11].
Для абсталявання Барунскай царквы запрашалі лепшых майстроў з Мінска i Вільні. У ён былі ўстаноўлены высокамастацкія драўляныя алтары - работа разьбяроў Фрэдэрыка Квечура, сталяроў Паўла Якавіцкага i Цесількевіча, мастакоў Міхальскага i Сымона Урублеўскага i іншых. Дыянісі Ванькоўскі з Вільні ў 1718-1719 г. за 1250 зл. выканаў па ўласнаму праекту алтар Маці Божай [12]. Галоўны алтар вылучаецца вытанчанасцю. грацыёзнасцю i святочнай параднасцю.
З інвентара царквы 1768 г. відаць. што такіх алтароў было сем. На ix было ўстаноўлена 28 ікон, выкананых на дрэве, палатне, паперы. Царква славілася сваёй цудадзейнай іконай Маці Божай Барунскай. У храме меліся таксама старажытная плашчаніца, залатыя, срэбныя і драўляныя крыжы, манстрацыі, іншыя культавыя рэчы, чатыры дзесяткі богаслужэбных кніг супрасльскага, віленскага, пачаеўскага друку, а таксама рукапісных. Пад падлогай царквы знаходзіўся магільны склеп [13].
У 1778-1793 г. пабудавалі двухпавярховы мураваны манастырскі корпус. Манастыр валодаў тады больш за 300 дзесяцін зямлі, не лічачы выпасаў, лугоў, лесу. Усе жыхары мястэчка былі манастырскімі прыгоннымі [14].
Да канца XVIII ст. Барунскі базыльянскі манастыр быў адным з буйнейшых кнігапісных цэнтраў Беларусі. Калі друкарні выпускалі кнігі масавага попыту шматтысячнымі накладамі, то скрыпторыі выраблялі асабліва шыкоўныя заказныя або адсутныя на рынку «дэфіцытныя» кнігі. Вядомы імёны шэрагу барунскіх кнігапісцаў XVII ст.: Паісій Сахоўскі з Барун, Антон Завадскі [15].
У Барунскай царкве, паводле інвентара 1768 г., былі апраўленае ў срэбра Евангелле з пазалочанымі чаканнымі выявамі евангелістаў, св. Тройцы, барунскай Маці Божай i анёламі на вокладцы; 4 вельмі старыя i абшарпаныя Псалтыры, 2 рукапісныя Мінеі, 2 новыя Актоіхі з Пачаеўскай друкарні і адзін рукапісны, адзін рукапісны i адзін супрасльскага друку Трэбнік, Трыодзь постная - адна з Пачаева, другая рукапісная, 2 рукапісныя Ірмалоі, 2 Паўуставы кіеўскага друку i інш. кнігі [16].
Царква ў Барунах валодала цэлым наборам музычных інструментаў: басэтля, альт, габой, скрыпкі i інш. [17] Яе фундатар М.Песляк завяшчаў праводзіць богаслужэнне са спевамі i музыкай. Захаваўся кантракт 1794 г. мясцовых базыльян з капельмайстрам Міхаілам Хеткевічам, жыхаром мястэчка, які абавязаўся за пэўную плату граць на аргане імшу, гадзінкі, літуанію, акафісты; раніцай i вечарам, паводле даўняга звычаю, іграць на трубе, суправаджаць музыкай адкрыццё абраза Маці Божай [18].
Шырокую вядомасць набылі ў свой час Баруны як значны адукацыйны асяродак. Рэфармаваны ў 1617 г. Язэпам Руцкім базыльянскі ордэн, у якім мітрапаліту бачыўся залог магутнасці i славы уніяцкай царквы, імкнуўся заняць у Вялікім княстве Літоўскім вядучае становішча ў сістэме адукацыі. Навучальна-асветная праграма Руцкага прадугледжвала поўную манаполію ў сферы уніяцкай адукацыі базыльян, здольных больш самаахвярна i аператыўна, чым белае духавенства ці свецкія настаўнікі, заснаваць i рэарганізаваць навучальныя установы i забяспечыць ix рэктарамі i прафесарамі. Першы крок у рэфармаванні адукацыі быў зроблены ў 1613 г. калі Руцкі заручыўся каралеўскім прывілеем, які фармальна легалізаваў уніяцкае школьніцтва. Аналагічны прывілей праз 2 гады мітрапаліт атрымаў з Рыма ад папы Паўла V, які фармальна зраўняў статус уніяцкіх школ з езуіцкімі.
Дараванае права было ў бліжэйшыя гады рэалізавана адкрыццём школы для шляхецкай i мяшчанскай моладзі ў Наваградку (у 1613 г., пашырана ў 1624 г.), тэалагічнай установы ў Мінску (каля 1615 г.), навіцыята ў Быцені (1617 г.), пачатковых школ для манахаў i святароў у Полацку, Жыровіцах, Барунах i Чарэі (каля 1617 г.), Белай i Магілёве (каля 1624 г.) [19]. Заснаваныя ў найбольш забяспечаных манастырах, гэтыя школы разам з імі развіваліся або занепадалі.
У XVII-XVІІІ ст. базыльяне адыгралі важную ролю ў развіцці асветы на тэрыторыі Беларусі, хоць i мелі ў гэтай сферы моцнага канкурэнта ў асобе ордэна езуітаў. Калі ў 1773 г. езуіцкі ордэн быў скасаваны, базыльяне фактычна занялі яго месца на ніве адукацыі. На хвалі Асветніцтва яны пакрываюць нашы землі разгалінаванай сеткай рознатыповых навучальных устаноў: ад пачатковых школ да філасофска-тэалагічных студый, якія рыхтавалі кадры для ордэна i ў меншай меры - прыходскае духавенства i свецкае чынавенства. У 70-90-ыя гг. XVIII ст. сярэднія школы працавалі пры манастырах у Беразвечы. Брэсце, Барунах, Вільні, Вярбілаве, Жыровіцах, Любары, Лядах, Паддубіссі, Талачыне. Навучальныя установы павышанага тыпу, дзе базыльяне ўдасканальваліся ў філасофіі, тэалогіі, рыторьщы, дзейнічалі ў Антопалі, Быцені. Вільні, Свержані, Таракані, Нясвіжы, Лыскаве, Любешове. Жыровіцах. Віцебску, Полацку [20].
Базыльянскія свецкія школы (вучылішчы) ў Барунах, Беразвечы. Брэсце, Віцебску, Вярбілаве, Жыровіцах, Любары, Лядах, Паддубіссі i Талачыне, якія рыхтавалі моладзь да грамадзянскай службы, - яркая, але яшчэ далёка не асэнсаваная з'ява гісторыі асветы на Беларусі канца XVIII - першай трэці XIX ст. Рэфармаваныя на аснове статута Адукацыйнай камісіі, гэтыя школы за 6 гадоў навучання давалі аб'ём ведаў, неабходны для паступлення ў вышэйшыя навучальныя установы, у чым бачыцца імкненне уніяцкай царквы ісці ў нагу з часам, захаваць уласную грамадска-культурную ролю і больш эфектыўна працягваць сваю місію ў новых рэаліях эпохі Асветніцтва. Змест i характар навучання ў гэтых школах мала чым адрозніваўся ад школ свецкіх, хіба тым, што выкладалі тут настаўнікі-манахі, у сувязі з чым, па словах аднаго з ix гадаванцаў, «сама навука нібы набывала святасць». Абавязковае патрабаванне да гэтых манахаў - наяўнасць дыплома Віленскага універсітэта i педагагічных здольнасцяў. Для забеспячэння вучэбнага працэса меліся глобусы, геаграфічныя карты, тэрмометры, барометры, компасы, электрычныя i пнеўматычныя машыны, матэматычнае абсталяванне, бібліятэкі. Праграмы школ, даючы веды па гісторыі Радзімы, мелі патрыятычны кірунак.
Выхаванне ў манастырскіх школах па якасці пераўзыходзіла свецкія навучальныя ўстановы. Як успамінаў выпускнік Барунскай базыльянскай школы Антон Адынец, менавіта школы розных ордэнаў у першай трэці XIX ст. пастаўлялі ў Віленскі універсітэт кантынгент «самых добрасумленных i высокамаральных студэнтаў», якія потым папаўнялі шэрагі мясцовай інтэлігенцыі. «I нават той чысты, ўзвышаны эстэтычны кірунак, які склаўся ў гэтым універсітэце, атрымаў свой пачатак ад студэнтаў, скончыўшых гэтыя школы» [21]. У. Сыракомля пісаў пра базыльянскія школы: «Нашых дзядоў сцябалі старыя езуіты, нашых бацькоў секлі айцы піяры, а мы паспыталі базыльянскія розгі. Але няхай за гэтыя розгі ўшануюць ix нябёсы. Так здорава яны лупцавалі, калі было за што, але i кахалі яны дзяцей сардэчна i шчыра, старанна настаўлялі ix у навуцы i веры i строга пільнавалі мараль шмат каго дала нашаму краю ix уважлівая апека» [22].
Тыповай базыльянскай навучальнай установай з'яўлялася школа ў Барунах. Паводле звестак П. Бітэля, спачатку гэта была 3-гадовая установа свецкага напрамку, у 1700 г. пераведзеная сюды разам з маёмасцю i настаўнікамі з мястэчка Вішнева (Ашмянскі павет). У 1740 г. па патрабаванню клерыкалаў яна змяніла сваю праграму i стала рыхтаваць кандыдатаў у духоўнае званне. У 1780 г. зноў стала свецкай i пераўтварылася ў 6-гадовую школу з прэфектам на чале i існавала да 1833 г. [23] Сучасныя энцыклапедыі i даведнікі памылкова называюць датай заснавання ў Барунах публічнай 6-класнай школы базыльян верасень 1793 г. [24] У XIX ст. школа праславілася сваімі выхаванцамі, якія пакінулі след у навуцы, культуры, грамадска-палітычным жыцці Беларусі, Літвы i Польшчы.
Наша апавяданне пра Баруны, базыльянскі манастыр i школу ў ім грунтуецца на крыніцах архіўных, выяўленых аўтарам у дакументасховішчах Літвы, Расіі i Украіны, i апублікаваных, а таксама на даследчыцкіх працах нашых папярэднікаў. Для рэканструкцыі школьных парадкаў, вучнёўскага жыцця ў першыя дзесяцігоддзі XIX ст. i аблічча асоб, звязаных з Барунамі, выкарыстаны мемуары выпускнікоў гэтай школы - вядомых пісьменнікаў Ігната Ходзькі і Антона Адынца, напісаныя імі ўжо на схіле жыцця. Першы вучыўся тут у 1804-1810 г. Сваё школьнае дзяцінства ён маляўніча апісаў ў апавяданні "Баруны", апублікаваным у Вільні ў 1825 г. [25] У 1884 г. доўг удзячнай памяці школьным настаўнікам i сябрам, якія да таго часу ўсе ўжо былі ў магілах, аддаў сваімі "Успамінамі з мінулага" Антон Эдвард Адынец - барунскі студэнт у 1813-1820 г. [26]
У пачатку XIX ст. Баруны ўяўлялі сабой звычайную вёску, жыхары якой займаліся сельскагаспадарчай працай. Мястэчкам яна звалася таму, што мела прыгожую мураваную уніяцкую царкву i двухпавярховы базыльянскі манастыр. Царква i манастыр, разам з рынкавай плошчай, на якой стаяла так званая студэнцкая капліца, утваралі цэнтр мястэчка. Ад яго ў розныя бакі адыходзілі тры вуліцы (у тым ліку Мінская i Віленская) з выбоінамі i каляінамі, забалочаныя пасля дажджу. Вуліцы былі забудаваны 25-30 простымі драўлянымі дамамі. сярод якіх былі школа, 4 карчмы. Школа размяшчалася ў асобным драўляным будынку, мела бібліятэку з 285 кніг i матэматычныя інструменты [27].
Спачатку ў школе выкладалі выключна вучоныя манахі, у XIX ст. з'яўляюцца i свецкія выкладчыкі. Педагагічны калектыў складаўся з шасці прафесараў (выкладчыкаў): лацінскай мовы, арыфметыкі, красамоўства, гісторыі, фізікі i матэматыкі, якія штодня па чарзе выкладаліся свае прадметы ва ўсіх класах. Сярод школьных настаўнікаў вядомы базыльяне Ф. Бялдоўскі. М. Лебель. Б. Ляўковіч. Г. Лебель, Б. Гамалінскі, С. Катовіч, С. Ушацкі [28]. Пры школе быў манах, які валодаў лекарскім майстэрствам, i патрэбны набор лекаў.
Вучылі тут таксама геаграфіі, батаніцы, праву, эканоміцы, гісторыі святога пісання. сельскай гаспадарцы, французскай, нямецкай, а з 1800 г. - расійскай мове. Візітатар Барунскай школы ў 1804 г. раіў яе настаўнікам больш часу адводзіць грунтоўнаму вывучэнню польскай і лацінскай моў [29].
Уяўленне аб характары вывучаемых дысцыплін дае факт набыцця Барунскай школай ў 1820-я гады ў Вільні, у прыватных друкарнях і кнігарнях Юзафа Завадскага i Францішка Морыца, польскай, лацінскай, французская i нямецкай граматык, «Выпісаў расійскіх», рускага слоўніка, катэхізіса, біблейскай гісторыі, а таксама падручнікаў батанікі, заалогіі (Станіслава Юндзіла), арыфметыкі, геаметрыі, трыганаметрыі, мінералогіі, геаграфіі, гісторыі, фізікі, хіміі, агародніцтва i іншых падручнікаў [30].
У розныя часы ў школе займаліся ад 140 да 200 юнакоў ва ўзросце ад 9 да 18 гадоў, найперш сыноў шляхты з з Ашмянскага i суседніх паветаў. У 1783 г. школа мела 180 вучняў [31], у 1803 г. - 150, у 1804 г. - 140, у другім дзесяцігоддзі XIX ст. - каля 200 [32]. Найбольш здольныя да навукі выпускнікі працягвалі вучобу ў Віленскім універсітэце.
Бацькі з дальніх i бліжніх ваколіц Ашмян, як успамінае I. Ходзька, прывёзшы у Баруны сваіх сыноў, вялі ix у царкву да алтара Маці Божай, са слязьмі прасілі яе заступніцтва, бласлаўлялі свае дзіцё i вярталіся дадому. Не адна заплаканая маці выходзіла з экіпажа на апошнім за Барунамі ўзгорку, з якога быў яшчэ відаць крыж царквы, i пасылала гарачыя малітвы туды, дзе засталася наймілейшая ёй істота. А сын у гэты час плакаў, стоячы на вуліцы i паглядаючы на дарогу, на якой знікаў экіпаж [33].
На чале школы стаяў прэфект, які быў, па словах Адынца, "калі не дыктатарам, то па меншай меры консулам гэтай студэнцкай Рэчы Паспалітай". Усім манастыром кіраваў суперыёр. Ён займаўся, галоўным чынам, царкоўнымі i маянтковымі справамі, i непасрэдна ў студэнцкія справы не ўмешваўся. Два першыя класы зваліся ніжэйшымі. Ix вучні пагардліва зваліся мінімусамі i не смелі ўздыхаць аб роўнасці, якая панавала сярод вучняў чатырох наступных - вышэйшых класаў. У гэтым вясковым, малым, ціхім закутку, як піша А.Адынец, аднак жа верна адбіўся, як сонца ў кроплі, характар i звычаі "літоўскіх" школ i студэнцкага жыцця ў ix моладзі.
Вучні жылі ў дамах мяшчан вакол рынку. Ім звычайна адводзіліся два пакоі, у якіх жыло столькі чалавек, колькі ложкаў можна было паставіць уздоўж сцяны. Да жыхароў абодвух пакояў або кожнага паасобку быў прыстаўлены гувернёр - звычайна выпускнік гэтай жа школы, званы пенсіянерам. Гувернёры складалі школьны патрыцыят, які непасрэдна сутыкаўся ca школьнымі ўладамі - прэфектам i прафесарамі.
Парадак школьнага жыцця быў наступны. У 6.30 раніцы - студэнцкая імша, у час якой аднаму з прафесараў дапамагалі добраахвотнікі, а гувернёры і шасцікласнікі, седзячы на лавах, спявалі на лаціне літанію да Маці Божай. У 7 гадзін - сняданак, з 8 да 10 i з 12 да 14 гадзін - урокі. Заняткі па мовах працягваліся да 17 гадзін. Рэшта дня служыла для навучання дома, а пасля гэтага - для забаў. Раніцай, з 7.30 да 8.00, на школьным двары стаяў шум i рух. Тут уголас адбывалася навуковая споведзь адных перад другімі - дэкламаванне ўрокаў.
Прафесары, не маючы часу штодня правяраць урокі ў кожнага вучня, выбіралі для гэтага абавязку найбольш здольных i старанных вучняў - аўдытараў, якія павінны былі рэгулярна напярэдадні заняткаў выслухаць давераных яму калегаў (найбольш - 6 чалавек) i паведаміць сваю думку аб ix ведах прафесару. Адказы ацэньваліся па шасці ўзроўнях у спецыяльным спісе - "эраце": "умее", "сумняваецца", "памыляўся ў адказах", "умее не добра", "не дэкламаваў", "не ўмее". На уроках прафесары правяралі справядлівасць выстаўленых адзнак, апытваючы тых ці іншых вучняў. Бяда тады аўдытарам, якія робячы камусьці паблажкі або з-за ўласнай ляноты, складалі фальшывыя сведчанні.
Самым высокім саноўнікам у класе быў імператар. І на гэту пасаду па чарзе прызначаліся самыя лепшыя вучні. З 7.30 да 8 гадзін раніцы імператар сядзеў за прафесарскім сталом i ўпісваў у эрату думкі аўдытараў аб іншых i сваю аб аўдытарах. Утрыманне i запаўненне гэтага спіса было галоўным атрыбутам улады імператара Такая годнасць забяспечвала яму павагу вучняў i прывілеі - ён ніколі ўжо не меў над сабой аўдытара. Гэты парадак меў месца ў першых трох класах, у наступных разлічвалі ўжо на сталы розум i стараннасць саміх вучняў [34].
Вось у такіх умовах i ў такіх іерархічных стасунках з году ў год у Барунах развівалася каля двух сотняў юнакоў. У ix ліку ў першай чвэрці XIX ст. аказаўся Ігнат Ходзька (1794-1861) - ураджэнец вёскі Заблошчына Вілейскага павета Віленскага ваяводства, які потым скончыў са ступенню кандыдата філасофіі Віленскі універсітэт, з'яўляўся членам таварыства шубраўцаў i масонскай ложы ў Мінску, стаў вядомым пісьменнікам, найперш як аўтар шматтомных твораў "Літоўскія малюнкі" i "Літоўскія паданні", створаных пераважна на беларускім матэрыяле. Уладзіслаў Сыракомля прысвяціў яму нарыс "Жыццё i творы Ігната Ходзькі". Выхаванец Барунскай школы Леанард Ходзька (1800-1871), выхадзец з вёскі Аборкі Ашмянскага павета Віленскай губерні, v далейшым - студэнт Віленскага універсітэта. член таварыства філарэтаў, сакратар М. К. Агінскага, актыўны дзеяч эміграцыі у Парыжы (з 1826 г.), гісторык. Публіцыст, збіральнік, выдавец матэрыялаў па гісторыі Беларусі i Польшчы, член многіх навуковых таварыстваў. Антон Эдвард Адынец (1804-1885) - таксама ураджэнец Ашмянскага павету, які стаў знакамітым паэтам, перакладчыкам, публіцыстам, мемуарыстам сябрам Адама Міцкевіча, Яна Чачота, Тамаша Зана, Ігната Дамейкі, філарэтам, адбываўшым у 1823-1824 г. заключэнне, рэдактарам "Віленскага весніка" у 1841-1859 г. Барунскі выхаванец Юльян Корсак (1806-1855) ca Слонімскага павету - паэт, перакладчык на польскую мову Гарацыя, Шылера, Байрана, Шэкспіра i іншых класікаў сусветнай літаратуры, прыяцель юнацтва I. Ходзькі, сябар А. Міцкевіча [35]. Усе яны - ураджэнцы нашага краю, выхадцы са шляхты, дзеячы беларускай польскамоўнай культуры. Усе ў 1800-я - 1810-я гады пачыналі ўзыходжанне на вяршыні еўрапейскай навукі i культуры ў Барунскай базыльянскай школе. Ix усіх перажыў Антон Адынец, адзін з апошніх засталых у жывых філарэтаў. 60 год яго цяжкай творчай працы склалі цэлую эпоху ў жыцці некалькіх пакаленняў, якія вучыліся жыць i кахаць па творах Адынца [36].
Паводле I. Ходзькі, жыццё ў Барунах у цэлым не было надта вясёлым: жыццё ў аддаленні ад родных, сум, нудная i прымусовая праца, безагаворачная паслухмянасць, кара, часта незаслужаная, - усе гэта давала дзецям пакаштаваць першыя горычы самастойнага жыцця. Канікулы, праведзеныя дома, успрымаліся выхаванцамі як рай. Зусім розныя, супрацьлеглыя пачуцці i ўспаміны пакідалі ў студэнтаў царква i школа. Яны былі як неба i зямля, як рай i пекла. Калі дзеці ў царкве, успамінае пісьменнік, школа закрытая i чакае, каб ix зноў прыгнятаць. "У царкве гімны i песні, паўтараемыя гучным хорам, мілыя сэрцу i вуху студэнта, ... ў школе штодзённы плач i архіплач кожную суботу" [37].
У стуцэнцкай капліцы, паводле мемуараў I. Ходзькі, захоўвалася школьная харугва. На ёй з аднаго боку была выява школьнай заступніцы і Маці Божай, вышытая на белым атласе, на другім баку - каласісты сноп збожжа - эмблема плёну навукі, якую вучні растлумачвалі па-свойму: "Вучыся, асёл, добра - будзеш мець хлеб" [38].
Найлепшыя ўспаміны пісьменніка пакінуў "ксёндз фізік". Паводле даных Расійскага дзяржаўнага гістарычнага архіва, прафесарам фізікі "во всенародном Борунском училище" у 1804-1811 г. быў Юльян Іванавіч Спірыдовіч, выхадзец з беларускай шляхты [39].
У рукапісным аддзеле бібліятэкі Віленскага універсітэта намі выяўлены штомесячныя рапарты дырэктараў (гувернёраў) Барунскай школы за 1816-1818 г. з характарыстыкай стараннасці, паслухмянасці, паспяховасці i паводзін вучняў. У ix спісе - Антон Адынец i Леанард Ходзька, якія мелі ў гэтым журнале найлепшыя характарыстыкі. Згодна з рапартам за студзень 1817 г., А. Адынец-гэтавучань ІV класа, які меў 13 гадоў, жыў на кватэры рэгулярна наведваў школу, вучыў урокі, быў старанны, добры харакгарам, паслухмяны [40].
Леанард Ходзька быў старэйшым, з'яўляўся сваяком А. Адынца i не раз наведваў дом апошняга як бліжэйшы да Барун. Ix адносіны насілі характар сардэчнай прывязанасці, якая з гадамі перарасла ў сяброўства. Леанард аказаў вялікі літаратурны ўплыў на Антона, перапісваючы для сябе i даючы сябру чытаць розныя вершы. Менавіта такім чынам А.Адынец упершыню, будучы ў школе, пазнаёміўся з творамі Шылера. Чытанне Шылера ў польскім перакладзе падштурхнула да самастойнага вывучэння нямецкай мовы, якая, у адрозненне ад моў расійскай i французскай, не ўваходзіла ў абавязковую праграму навучання [41].
Школьнае дзяцінства А. Адынца пачалося ў верасні 1813 г. Няпростымі былі яго першыя крокі ў навукі. Аддаленне ад бацькоўскага дома (недзе на мілю), выключна хлапечае таварыства абудзілі ў ім спачатку такі сум, што адзінай палёгкай было глядзець з-пад званіцы на ўзгорку на дах i дрэвы роднай хаты i плакаць. Аднойчы, не вытрымаўшы i нікому не сказаўшы, пайшоў дамоў. У пагоню прыскакаў конны пасланец ад яго гувернёра Брадоўскага. Энергічны i здольны чалавек, удзельнік вайны 1812 г., таксама барунскі выхаванец, Баніфацый Брадоўскі меў рэпутацыю найлепшага школьнага педагога. Пазней, закончыўшы Віленскі універсітэт, ён стаў настаўнікам, а потым i дырэктарам гімназіі ў Вільні.
Бацька Антона сам адвёз уцекача ў Баруны. Пазбегнуць пакарання дапамагла паэзія - школьны прэфект, прыяцель бацькі А. Адынца, неяк хваліў вершы Антона. Ф.Брадоўскі ж устроіў тады сапраўдную педагагічную камедыю.
З тых часоў А. Адынец стаў адным з самых паслухмяных i старанных вучняў, дзякуючы чаму меў прыхільнасць i ласку з боку педагогаў, якая ўвесь час узрастала i была відавочнай для школьных калег, даўшых яму мянушку "Любімчык". Антон i на самай справе аказаўся ў шэрагу самых лепшых вучняў - вучоба яму давалася лёгка, без вялікіх намаганняў. З першых жа тыдняў знаходжання ў школе ён удастоіўся гонару стань аўдытарам, a ў другім квартале ужо быў прызначаны імператарам.
Каб пасароміць старэйшых узростам i рослых невукаў, быўшых. як пра ix гаварылі, "пад вусам". Антона як маладзейшага i найменшага ростам прызначылі аўдытарам менавіта над імі. Калі прыходзіў час "дэкламавання ўрокаў" (праверкі заданняў), гэтыя паны, расказвае у сваіх успамінах А Адынец, каб улагодзіць мяне, завялі звычай катаць мяне на плячах па школьным двары, адказваючы пры гэтым урокі. Язда так падабалася, што ў знак падзякі ён запісваў у эраце лепшыя адзнакі, чым таго заслугоўвалі яго падапечныя. Гэтым ён нярэдка даваў повад для ўласнага пакарання - часта пакутаваў сярод класа на каленях. Але гэта не шкодзіла рэпутацыі пачынаючага аўдытара сярод прафесараў, якія не толькі не папракалі яго, але нават i ўпаўнаважвалі на гэту язду "на аслах", жартуючы нават тады, калі з прычыны яе загадвалі караць Антона. Усе гэта замацоўвала за ім прозвішча Любімчыка. У асобе ж сваіх падапечных ён меў заўзятых абаронцаў у час патасовак i боек.
Тры гады па ўсіх прадметах імператарская карона па чарзе пераходзіла ад Антона да яго аднакласніка Гераніма Умястоўскага, старэйшага на 2 гады, стараннага, акуратнага, разумнага, але зусім непадобнага да Антона. Геранім меў практычны розум, уяўлення ж яму не хапала - гаварыў толькі пра тое, што бачыў i рабіў. Натуры хлопцаў адрозніваліся настолькі, што яны не маглі стаць сябрамі.
А. Адынец не ўспамінае, што у першых двух класах ён пісаў вершы. Школьныя навукі пра ix не ўпаміналі, а штуршка збоку не было. Аднак чытанне літаратурных твораў з'яўлялася яго любімым заняткам. Яно развівала ўяўленне, давала магчымасць марыць. У трэцім класе пачалася размова аб лацінскай i польскай паэзіі i літаратуры. Вучылі на памяць вершы на абедзвюх мовах, а для практыкаванняў тлумачылі лацінскі тэкст па-польску. Шмат увагі ўдзялялі тлумачэнню старажытнарымскіх аўтараў Гарацыя, Плінія, Цыцэрона, Няпота, Вергілія. Аўтарытэт А. Адынца сярод калегаў стаў узрастаць, бо вершаваныя практыкаванні 11-гадовага хлопца былі найлепшымі.
Агульная цікавасць да чытання звязала Антона з Каролем Ласковічам, Юрыем i Сікстам Ясевічамі i Янам Турчынскім - усе яны равеснікі, шляхецкія сыны. На глебе цікавасці да чытання i паэзіі ўзнікла сяброўства са старэйшым на 4 гады вучнем V класа Антоніем Фрэйентам - слаўным школьным паэтам, імя якога i нават абрыс характару ўвекавечаны ў паэзіі Адама Міцкевіча. Фрэйента, вясёлага, жывога, жартаўлівага, нават прынялі ў свае таварыства гувернёры-пенсіянеры, любілі прафесары. Фрэйент вельмі падабаўся Адынцу ўжо ў I-II класе, але той не звяртаў на яго як на мінімуса ніякай увагі. Далучыўшыся да сяброўскай групы, Фрэйент ажывіў яе сваёй весялосцю. Закончыўшы Барунскую школу, ён паступіў у Віленскі універсітэт i там таксама стаў улюбёнцам калегаў, прыяцелем усіх вершаскладальнікаў, з якімі А. Адынца першы i знаёміў.
Кнігі сябры бралі з асабістых бібліятэк суседніх паноў Заблоцкага i Закрэўскага, чыталі ix па чарзе, а потым разам абмяркоўвалі. Гэта была для ix больш цікавая забава, чым гульні на рынку ў мяч ці ў снежкі, што рабілі астатнія вучні. У коле Г. Умястоўскага ў той жа час абмяркоўвалі знаёмых жыхароў павету.
У III класе сябры пазнаёміліся з "Энеідай" i "Іліядай" Гамера. "Мая галава запалала як Троя," - успамінае Антон. Пасля гэтага вучні падзяліліся на траянцаў і грэкаў. Рынкавая плошча, якая для іншых была звычайным месцам бегатні і гульняў, стала для ix полем бітваў пад Трояй. Цэлыя 2 гады гулялi ў гэтую гульню. Часамі, назіраючы за ёй, спачувалі таму ці іншаму боку гувернёры i нават прафесары.
Усе выхадцы з гэтай сяброўскай трупы, як піша А. Адынец, занялі ў жыцці больш-менш выдатныя месцы - кожны ў сваёй сферы дзейнасці - i пакінулі пасля сябе след i годную памяць. У той час, як ніхто з рэалістаў групы Г. Умястоўскага, хоць i добра вучыліся ў школе, не перасягнуў магчымасці свайго стану i не распаўсюдзіў сваю дзейнасці i ўплыву далей межаў сваёй "парафіі".
Сікст Ясевіч, для якога на першым плане заўсёды былі гераізм i рэлігійны аскетызм, вучыўся потым у Віленскім універсітэце. У 1828 г. пакінуў яго i пайшоў на руска-турэцкую вайну, дзе вылучыўся ў баях. Па вяртанні быў абраны начальнікам земскай паліцыі Вілкамірскага павету. Слава пра яго як пра абаронцу пакрыўджаных, ахоўніка грамадскага парадку i гразу ўсякага роду злачынцаў разышлася ў краі, i ён быў абраны членам апеляцыйнага суда ў Коўне. Але пасля смерці жонкі ім авалодалі думы аб вечным. Ён парваў са светам, хацеў стаць манахам ордэна капуцынаў, чаму, адна, перашкодзілі фармальнасці. Сікст стаў весці жыццё пустэльніка. У амаль 50-гадовым узросце паступіў у Віленскую епархіяльную семінарыю, потым быў прызначаны яе інспектарам.
Чыноўнікам міністэрства асветы стаў Кароль Ласковіч.
У школьным жыцці А. Адынца пакінуў добры след яго гувернёр, выпускнік Барунскай школы Ігнат Ясюковіч - чалавек здольны i працавіты, чаму i абавязаны сваёй далейшай кар'ерай: атрымаў у Вільні ступень магістра, займаў пасаду ў міністэрстве юстыцыі ў Пецярбургу, быў старшынёй апеляцыйнага суда ў Коўне. Ён не пераставаў даваць сваім падапечным добразычлівыя парады i перасцярогі. Ясюковіч хацеў адвярнуць Антона ад пісання вершаў i пагоні за літаратурнай славай, павярнуць да нечага больш практычнага, хацеў умясціць яго думкі ў вузкія рамкі навукі, чым нямала пашкодзіў маладому паэту. Але сваёй мэты не дасягнуў. Антон жа застаўся абавязаным яму многім добрым як у школе, так i ва ўніверсітэце.
Будучы ў IV класе, А. Адынец ездзіў у Вільню, дзе разам са сваімі сябрам, тады ўжо студэнтамі універсітэта Фрэйентам i Людвікам Шпіцнагелем, сынам вядомага прафесара медыцыны - уладальніка вёскі Загор'е: ля Барун удзельнічаў у студэнцкай маёўцы. Тады i адбылося знаёмства Тамашом Занам, Янам Чачотам, Ігнатам Дамейкам ды іншымі фмламатамі. Па просьбе Чачота Антон дэкламаваў на маёўцы вершы. Калі ж закончыў, Т. Зан пацалаваў яго. "Гэта было для мяне нібы першае памазанне," - піша Адынец. На наступны год на гэткай жа самай маёўцы яго пазнаёмілі з Адамам Міцкевічам. З усіх гэтых знаёмстваў потым на дзесяцігоддзі вырасла шчырае ўзаемнае сяброўства.
Самай страшнай з'явай i прывідам для вучняў усіх павятовых школ быў візітатар, які штогод па даручэнню Савета Віленскага універсітэта аб'язджаў школы, аглядаў, экзаменаваў, а потым даваў справаздачу пра вынікі інспекцыі на пасяджэнні гэтага ж Савета. Савет прызначаў у візітатары прафесараў універсітэта, найбольш знакамітых i "светлых" абывацеляў (напрыклад, Адам Храптовіч, Ян Ходзька) ці правінцыялаў базыльянскага ордэну. Візітатар для студэнтаў увасабляўся ў святло i жах каметы, час прышэсця якой клапатліва вылічваўся, а самое з'яўленне віталася з перапудам. Ды й самі прафесары не без пэўнай боязі чакалі, якую ж думку аб ix школе прадставіць універсітэту візітатар. У час адной з такіх інспекцый адбылося знаёмства Адынца з візітатарскім сакратаром, паэтам-сатырыкам Ігнатам Легатовічам, а потым i з самім візітатарам - паэтам, ксяндзом, прафесарам кананічнага права i дэканам юрыдычнага факультэта Віленскага універсітэта Янам Канты Хаданіем.
Вучэбны год, як i ва ўсіх школах, штогод завяршаўся публічным экзаменам. Ён адбываўся ў дзень святога Пятра i Паўла, 29 чэрвеня, ужо не ў класе, a ў царкве. Так было i ў 1820 г., калі заканчваў школу А. Адынец.
Царкву запоўніла публіка: бацькі, бліжэйшыя суседзі, павятовыя чыноўнікі з Ашмян. Але ўсе гэтыя зоркі гаслі пры бляску славы прэлата Віленскай капітулы, візітатара Я.К. Хаданія, які ў кананічным адзенні i доктарскім берэце сядзеў на крэсле, устаноўленым на памосце, нібы на троне. Па баках ад яго сядзелі ашмянскі павятовы маршалак i суперыёр Барунскага манастыра. Усе класы па чарзе давалі справаздачу перад гэтым трыумвіратам. Але толькі лепшые вучні мелі права адказваць на пытанні i дэкламаваць вершы, дэманструючы такім чынам дасягненні свайго класа.
Галоўнымі дзеючымі асобамі на такіх урачыстасцях былі выпускнікі. У тым, 1820 годзе, ix было толькі 7 - з больш чым трыццаці вучняў, якія прышлі ў першы клас, але або на паўшляху перарвалі навучання i пайшлі ў свет з ніжэйшых саслоўяў, або засталіся ззаду за гэтай сямёркай. Плеяду выпускнікоў 1820 г. складалі бліжэйшыя прыяцелі i прыхільнікі Антона Адынца. Усе яны збіраліся далей вучыцца ў Віленскім універсітэце. Але на той год з Ашмянскага павету прыбыў у Вільню толькі адзін Антон. З лагеру рэалістаў закончылі школу толькі сам Геранім Умястоўскі i яго брат Гілярый, але ва універсітэт яны не пайшлі.
Паводле звычаю, экзамен пачынаўся i завяршаўся прамовамі выпускнікоў з трыбуны, устаноўленай пасярод царквы i пакрытай дыванамі. Адынцу выпала выступаць з апошняй прамовай. Ён завяршыў яе такім прачулым i патэтычным пажаданням прафесарам, школе, калегам. што да глыбіні душы закрануў слухаючую публіку, якая шчодра адарыла яго апладысментамі. Пасля публічных экзаменаў старэйшыя вучні ставілі тэатральныя прадстаўленні дзеля забавы тых, хто прыязджаў на гэты выпускны абрад
Пасля ўсіх урачыстасцяў - гэта ўжо расказваў I. Ходзька - заслона з царкоўнага алтара ападала i адкрываўся цудадзейны абраз Маці Божай ў абрамленні зорак з дарагіх камянёў i крышталёў. Усе, старыя i маладыя. падалі на калені i пакорліва схілялі да зямлі галовы. Пеў хор чыстых добрых дзіцячых галасоў. Колькі сэрцаў адразу, колькі малітваў у гэты час узносілася да Бога, колькі надзей усялялася ў сэрца. Потым алтар зачыняўся. Гучаў марш. Усе выходзілі з царквы i раз'язджаліся. Баруны заставаліся пустымі i глухімі» [42].
Мала было тады школ, як адзначаў А. Адынец, якія б славіліся такой колькасцю выпускнікоў, што буйнымі літарамі ўпісалі свае імёны ў гісторыю XIX ст., як Барунская. Адны з ix занялі высокія пасады ў органах дзяржаўнай улады, мясцовага кіравання ў сваіх паветах i губернях (напрыклад, губернатар Плоцка, а потым Любліна Станіслаў Мацкевіч), у царкоўнай іерархіі. Імёны некаторых настаўнікаў i выпускнікоў гэтай школы ўзышлі на навуковым гарызонце: Антоні Вырвіч - прафесар матэматыкі Віленскага універсітэта; Вінцэнт Карчэўскі - ад'юнкт прафесара астраноміі ў гэтай жа навучальнай установе, Антон Камінскі - аўтар прац па асновам геаграфіі i матэматыкі. Свой след у еўрапейскай літаратуры пакінулі Леанард i Ігнат Ходзькі, Антон Эдвард Адынец, Юльян Корсак. Менавіта выпускнікі ордэнскіх школ накшталт Барунскай, як піша А. Адынец, прыўносілі ў Віленскі універсітэт той чысты ўзнёслы эстэтычны кірунак i душэўны настрой, які там развіваўся i з якога расцвітала наступная паэзія.
Імператарскім загадам 1828 г. базыльянскія свецкія вучылішчы былі прыгавораны да паступовага знішчэння. На працягу 1828-1836 г. закрываюцца для моладзі, якая жадала прысвяціць сябе свецкай кар'еры. Жыровіцкая, Талачынская, Барунская, Вярбілаўская. Беразвецкая, Ляданская i інш. школы разам з самімі манастырамі. Базыльянская сістэма свецкай адукацыі была разбурана. Педагагічная дзейнасць ордэна ўжо не магла служыць алібі пасля паўстання 1830-1831 г., якое перакрэсліла гэты пазітыўны аспект яго існавання [43].
Навучальныя ўстановы ордэна або спынілі існаванне або былі перапрафіляваны на пастаўку кадраў выключна для царквы. Былі зменены мэта, змест i накіраванасць адукацыі - са сродку ўзвышэння прэстыжу i культурнага ўзроўню уніяцкай царквы яна была зроблена сродкам яе ліквідацыі i перавыхавання вернікаў «в видах» урада.
У 1831 г. была прынята пастанова аб скасаванні базыльянскай свецкай школы ў Барунах i стварэнні замест яе духоўнай школы, абавязанай даваць выхаванне 20 сіротам або дзецям беднага духавенства [44]. Паводле іншых звестак, свецкую школу закрылі ў 1835 г. [45] У 1833 г. Барунскі манастыр i царква былі перададзены ў праваслаўнае ведамства, а пазней (ў 70-80-я г. XIX ст.) i зусім перастаў існаваць самастойна - стаў аддзяленнем Віленскага Свята-Духава манастыра. Духоўная школа працавала ў ім да 1845 г. [46] Перад скасаваннем у 1833 г. базыльянскага манастыра абраз Маці Божай Барунскай быў аддадзены Важынскім. Вярнуўся ён у храм амаль праз стагоддзе, у 1922 г. [47]
У сталым узросце, будучы ўжо знакамітым пісьменнікам, любімцам чытачоў, I. Ходзька наведаў апусцелыя Баруны i ўбачыў паўразваленыя дамы. Па могілках прасоўваўся пануры манах, па вуліцах валачылася абдзёртая галота, на рынку пад капліцай сядзела баба ў лахманах i сярод глухота маўчання мурлыкала вячэрнюю малітву. Стоячы на плошчы перад царквой, ён успомніў, як некалі яна агалашалася вясёлымі галасамі хлапчукоў, што высыпалі пасля заняткаў на вуліцу. I залатыя хвіліны дзяцінства паўсталі перад вачамі пісьменніка...
[1] Каранеўскі А.Р. Баруны // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. 1 Мн., 1993. С. 313.
[2] Трацяк I I. Беларуская настаўніцкая семінарыя ў Барунах (1920-1922 гг.) і яt значэнне для развіцця беларускай школы // Ашмяншчына: Гісторыя i сучаснаснь. Гродна-Ашмяны, 1995. С. 87-89.
[3] Акты Виленской археографической комиссии. Т. 11. Вильна, 1880. С. 281-284, 291.
[4] Пашкевич М.М. Чудотворная икона Богородицы в Борунах. Вильна. 1907. С. 8, 15.
[5] Битэль. Баруны Голас Радзімы. 1991. 31 кастрычніка.
[6] Jankowski С. Powiat Oszmianski. Cz. IV. Petersburg, 1900 S. 56.
[7] Каталіцкія храмы на Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. Мн., 2000. С. 14.
[8] Бітэль П. Баруны // Голас Радзімы. 1991. 31 кастрычніка.
[9] Каталіцкія храмы на Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. Мн., 2000. С. 13.
[10] Габрусь Т. Адлюстраванне канфесійна-палітычнай сітуацыі ў культавым дойлідстве Беларусі // Беларусіка. Кн. 2. Мн., 1992. С. 321.
[11] Тэмперны жывапіс Беларусі канца XV - XVIII стагоддзяў у зборы Дзяржаўнага мастацкага музея БССР: Каталог. Мінск, 1986. С. 188, 191 - 195.
[12] Гісторыя беларускага мастацтва. У 5 т. Т. 2. Мн., 1988. С. 298; Рукапісны аддзел бібліятэкі Вільнюскага універсітэта. Ф. 4., спр. 25667, арк. 2; спр. 25674, арк. 19; спр. 25689, арк. 1 - 1 адв.
[13] Рукапісны аддзел бібліятэкі Вільнюскага універсітэта. Ф. 4, спр. 2229.
[14] Бітэль П. Баруны // Голас Радзімы. 1991. 31 кастрычніка.
[15] Нікалаеў М. Палата кнігапісная: Рукапісная кніга на Беларусі ў X-XVIII стагоддзях. Мінск, 1993. С. 225.
[16] Рукапісны аддзел бібліятэкі. Вільнюскага універсітэта. Ф.4, спр. 2229.
[17] Там жа.
[18] Там жа, спр. 25686.
[19] Цэнтральны дзяржаўны гістарычны архіў Украіны. Ф. 408, воп. 1. спр. 827.
[20] Цэнтральны дзяржаўны гістарычны архіў Украіны. Ф. 201, воп. 4, спр. 336, арк. 4-5; спр. 720. арк. 24 адв.
[21] Czasy szkolne // Odyniec A.E. Wspomnienia z przeszłości. Warszawa, 1884. S. 32 - 85.
[22] Самусік А. Дзейнасць манаскіх ордэнаў у галіне асветы на Беларусі ў першай трэці XIX ст. // Гісторыя: праблемы выкладання. 1998. №1. С. 45.
[23] Бітэль П. Баруны // Голас Радзімы. 1991. 31 кастрычніка.
[24] Каранеўскі А.Р. Баруны // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. 1 Мн., 1993. С. 313.
[25] Chodzko I. Boruny. Wilno, 1925.
[26] Odyniec A.E. Wspomnienia z przeszłości. Warszawa, 1884.
[27] Рукапісны аддзел бібліятэкі Вільнюскага універсітэта. Ф. 13. спр. 219. арк. 52 - 52 адв.
[28] Каранеўскі А.Р. Баруны // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. 1 Мн., 1993. С. 313.
[29] Рукапісны аддзел бібліятэкі Вільнюскага універсітэта. Ф. 13. спр. 219. арк. 9 адв.; Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 824. воп. 2, спр. 214. арк. 2.
[30] Рукапісны аддзел бібліятэкі Вільнюскага універсітэта. Ф. 13. спр. 185. арк. 2. адв., 4 адв., 7, 11, 13 адв. - 14.
[31] Raporty generalnych wizytatorów szkół Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim 1782-1792. Opracowały, K. Bartnicka, I. Szybiak. Wrocław 1974. S. 114. 116.
[32] Рукапісны аддзел бібліятэкі Вільнюскага універсітэта. Ф. 13. спр. 219. арк. 52 - 52 адв.; Odyniec A.E. Wspomnienia z przeszłości. Warszawa, 1884. S. 35.
[33] Chodzko I. Boruny. Wilno, 1925. S. 3 - 4.
[34] Odyniec A.E. Wspomnienia z przeszłości. Warszawa, 1884. S. 42 - 44.
[35] Мысліцелі i асветнікі Беларусі. Х-ХІХ стагоддзі: Энцыклапедычны даведнік. Мн. 1995. С. 342, 466, 589-590.
[36] Chelmicki Z. Nad zwłokami s. р. A.E. Odyńca. Mowa, Warszawa, 1885. S. 31, 37.
[37] Chodźko I., Boruny, Wilno, 1925. S. 46.
[38] Chodźko I., Boruny, Wilno, 1925. S. 28.
[39] Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. ф. 824, воп. 4, спр. 214, арк. 4 адв.
[40] Рукапісны аддзел бібліятэкі. Вільнюскага універсітэт. Ф. 13, спр. 186, арк. 2 адв.
[41] Odyniec А.Е., Wspomnienia z przeszłości. Warszawa 1884. S. 36-37.
[42] Chodźko I., Boruny, Wilno, 1925. S. 53-54.
[43] Beavoius D" Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-rukich (1803-1832). Rzym-Lublin 1991, t. 2: Szkoły podstawowe i średnie, s. 186-187.
[44] Акты Виленской археографической комиссии. Т. 16. Вильиа, 1889. С. 125-126.
[45] Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 797, воп. 6, спр. 23018, арк. 2.
[46] Каталiцкія храмы на Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. Мн., 2000. С. 13; Барунская настаўніцкая семінарыя // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 1. Мн.. 1993. С. 312-313.
[47] Каталіцкія храмы на Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. Мн., 2000. С. 14.