Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Кожнае пакаленне і нават кожная школа гісторыкаў, як слушна сказаў патрыярх літоўскай гістарычнай навукі Станіслаў Лазутка, маюць свайго Юлія Цэзара. Наш Юлій Цэзар - Леў Іванавіч Сапега, адзін з самых уплывовых дзяржаўных дзеячаў канца XVI - першай трэці XVII ст. у Вялікім княстве Літоўскім і Рэчы Паспалітай. Яшчэ яго называюць «літоўскім Салонам». Беларускі мысліцель, дзяржаўны муж, юрыст, палкаводзец, дыпламат Леў Сапега на працягу паўстагоддзя быў магутным заступнікам беларускіх нацыянальных інтарэсаў і аплотам незалежнасці нашай гістарычнай дзяржавы.
Леў Сапега нарадзіўся 4 красавіка 1557 г. у вёсцы Астроўна Віцебскага павету (цяпер у Бешанковіцкім раёне Віцебскай вобласці). Паходзіў са старажытнага беларускага магнацкага роду, які меў карані на Смаленшчыне. Разам з Агінскімі, Алелькавічамі, Валовічамі, Хадкевічамі род Сапегаў шмат зрабіў для ўмацавання Вялікага княства Літоўскага. Беларуская і літоўская шляхта, як пераканаўча даказаў вядомы беларускі гісторык П.А. Лойка, цвёрда лічыла Вялікае княства Літоўскае сваёй Айчынай, уласнай дзяржавай, яе трымалася і яе бараніла.
Спачатку Леў Сапега вучыўся ў Нясвіжскай школе, заснаванай адным з адукаванейшых людзей таго часу Мікалаем Радзівілам Чорным, для якога незалежнасць Вялікага княства Літоўскага была найвышэйшай каштоўнасцю. Наступным крокам на шляху фарміравання палітыка быў Лейпцыгскі універсітэт.
Па-еўрапейску адукаванага маладога арыстакрата ўзяў да сябе на службу манарх Рэчы Паспалітай Стэфан Баторый. У няпоўныя 23 гады Леў Сапега стаў сваім чалавекам ва ўладнай эліце. Выдатныя асабістыя здольнасці і шматгранныя веды, падмацаваныя знатным паходжаннем, абумовілі паслядоўнае заняцце ім усіх буйнейшых пасад у Княстве: сакратара Вялікага княства Літоўскага, пісара ВКЛ, падканцлера (1585-1589 гг.), канцлера (1589-1623 гг.), віленскага ваяводы, вялікага гетмана (1625-1633 гг.). Да таго ж ён быў старостам слонімскім, мядзельскім, берасцейскім, магілёўскім і інш.
Малады дзяржаўца неўзабаве становіцца самым гарачым прыхільнікам і ўдзячным спадкаемцам незалежніцкіх настрояў сваіх апекуноў Радзівілаў і канцлера ВКЛ Астафея Валовіча, у канцылярыі якога ён пачынаў сваю палітычную кар'еру, і вядзе паспяховую палітыку супрацьстаяння імкненню Кароны да гегемоніі і поўнай інкарпарацыі Вялікага княства. На захаванне дзяржаўнага суверэнітэту Княства Леў Сапега паставіў усё: свой аўтарытэт, палітычную кар'еру, літаратурны талент, а па-за гэтым і немалыя грашовыя сродкі.
Першай значнай справай у гэтым напрамку было стварэнне ў 1581 г. Галоўнага трыбунала ВКЛ - вышэйшай судовай установы, чым падкрэслівалася самастойнасць Княства ў межах Рэчы Паспалітай. Наступнай - рэдагаванне Статута ВКЛ 1588 г., які стаў, па сутнасці, новай канцэпцыяй незалежнай беларуска-літоўскай дзяржавы. Ён гарантаваў эканамічную, дзяржаўна-палітычную і духоўна-культурную незалежнасць краіны. Гэта выдатны помнік духоўнай культуры беларускага народа і ўнікальная з'ява еўрапейскай прававой думкі. У сваіх прадмовах да Статута Сапега выразна зафіксаваў мэту кодэкса - будаўніцтва прававой дзяржавы.
Хоць не ўсё з дэклараванага Статутам ажыццявілася, тым не менш ён з'явіўся адным з доўга жывучых кодэксаў свету, больш за два стагоддзі вызначаў жыццё беларусаў і літоўцаў, праіснаваўшы да 1840 г. Ён аказаў уплыў на развіццё права Расіі, Польшчы, Украіны, Латвіі і Эстоніі. Статут 1588 г. - візітная картка Льва Сапегі.
Паколькі ў ВКЛ існавалі пэўныя арыентацыі на Маскоўскую дзяржаву або Польшчу, выкліканыя канфесійнымі адрозненнямі, Леў Сапега падтрымаў ідэю уніі праваслаўнай і каталіцкай цэркваў. З пашырэннем уплыву уніяцкай царквы ён звязваў надзеі на духоўна-рэлігійную кансалідацыю народа і ўмацаванне Княства.
Леў Іванавіч адыграў вялікую ролю ў адносінах Рэчы Паспалітай з Рускай дзяржавай у канцы XVI - першай трэці ХVII ст., быў ініцыятарам саюза ВКЛ з Расіяй. Рэалізацыя гэтай задумы аб'яднала бы пад адным скіпетрам тры суседнія дзяржавы: Расію, ВКЛ і Польшчу. ВКЛ у гэтым саюзе адводзілася роля геапалітычнага цэнтра і палітычнага лідэра велізарнага еўра-азіяцкага аб'яднання.
Леў Сапега паслужыў сваёй Айчыне, а таксама гістарычнай навуцы, калі арганізаваў упарадкаванне і перапіску стосаў спарахнелых, але найкаштоўнейшых дакументаў дзяржаўнай улады ВКЛ з канца XIV ст. Гэтым быў выратаваны ад гібелі і захаваны для нашчадкаў дзяржаўны архіў Вялікага княства Літоўскага - 600 неацэнных тамоў нашай гісторыі.
Леў Сапега вядомы таксама як мецэнат, фундатар 24 храмаў. Будуючы палацы, цэрквы, манастыры, ён зрабіў уклад у архітэктурнае мастацтва ВКЛ. Засноўваючы пры іх школы, паслужыў асвеце і адукацыі ў сваёй дзяржаве.
Народжаны ў Беларусі, Леў Іванавіч узвышаў беларускую мову, як афіцыйную дзяржаўную мову Княства і тым садзейнічаў развіццю нацыянальнай самасвядомасці беларускага народа. Сваім талентам і аўтарытэтам мудрага дзяржаўнага дзеяча ён узвялічваў гонар і вартасць свайго народа, яго мовы і культуры.
Слава Льва Сапегі, яго грамадскія, палітычныя і творчыя здзяйсненні і справы, якія і праз чатыры з паловай стагоддзі ацэньваюцца нашчадкамі-правапераемнікамі ВКЛ з вялікай пашанай, сталі неўміручыя. Гарачы патрыёт сваёй Бацькаўшчыны, мудры і дальнабачны палітык, які далёка апярэдзіў свой час, ён па вялікім рахунку і сёння застаецца для нас недасяжным узорам.
На 2007 г. прыйшлося 450-годдзе Льва Сапегі. Да гэтай гадавіны кафедра гісторыі Беларусі Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы разам з творчым калектывам навуковай тэмы «Транзітыўнае стагоддзе: Вялікае княства Літоўскае ў 1548-1648 г. (Дзяржава, грамадства, асоба)» і Інстытутам гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі правялі 4-5 красавіка міжнародную навуковую канферэнцыю «Леў Сапега (1557-1633 г.) і яго час». У ёй прынялі ўдзел 85 даследчыкаў асобы і эпохі Льва Сапегі з больш чым 20 навуковых і навучальных устаноў Беларусі, а таксама з Польшчы, Літвы, Расіі, Украіны.
Навуковы зборнік, у аснову якога пакладзены матэрыялы гэтай канферэнцыі, шматбакова разглядае эпоху другой паловы ХVI - першай трэці XVII ст. і розныя аспекты дзейнасці Л. Сапегі ў яе кантэксце. Тут і артыкулы добра вядомых у Беларусі і за яе межамі спецыялістаў па гэтаму перыяду, і маладых вучоных, і пачынаючых даследчыкаў; а таксама тых, хто вывучае спадчыну Льва Сапегі і яго эпохі ў гістарычнай рэтраспектыве; урэшце тых, хто не застаўся абыякавым да знакавай постаці беларускай гісторыі, якой з'яўляецца вялікі канцлер.
Зборнік выдадзены пры фінансавай падтрымцы Беларускага рэспубліканскага фонда фундаментальных даследаванняў.
С.В. Марозава