Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Кароткі У.Г. РЭЧ ПАСПАЛІТАЯ ЧАТЫРОХ НАРОДАЎ І РЭЧЫ ПАСПАЛІТЫЯ ДВУХ НАРОДАЎ ЭПОХІ ЛЬВА САПЕГІ... 6
Лойка П.А. АСНОЎНЫЯ ПРЫНЦЫПЫ ДЗЯРЖАЎНАЙ УЛАДЫ Ў ПОГЛЯДАХ ЛЬВА ІВАНАВІЧА САПЕГІ... 11
Марозава С.В. «ЛІТОЎСКІ СЕПАРАТЫСТ» ЛЕЎ ІВАНАВІЧ САПЕГА... 15
Габрусевич А.С. КОНЦЕПЦИЯ ГОСУДАРСТВА У ЛЬВА САПЕГИ И Б. Н. ЧИЧЕРИНА... 39
Bobiatyński K. STRONNICTWO SAPIEŻYŃSKIE W DEFENSYWIE - LATA 1666-1673... 59
Любы А.У. СІМВОЛІКА ЎЛАДЫ Ў ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ ПРЫ ЯГЕЛОНАХ... 65
Шымак А.К. ПАЛІТЫКА РЫМСКАЙ КУРЫІ Ў ЧАС INTER REGNUM У РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ (1572-1576 гг.)... 69
І. ДЗЯРЖАВА, УЛАДА
У.Г. Кароткі
РЭЧ ПАСПАЛІТАЯ ЧАТЫРОХ НАРОДАЎ
І РЭЧЫ ПАСПАЛІТЫЯ ДВУХ НАРОДАЎ ЭПОХІ ЛЬВА САПЕГІ
Здавалася б, навошта мяняць традыцыйна ўсталяваныя паняцці, тэрміны, тым больш іх сэнсавае напаўненне. На побытавым узроўні ўсім зразумела, што гэта за дзяржава «Штаты» ці былы «Саюз». Усе даўно звыкліся з рэаліяй, што ў Другой сусветнай вайне ваявалі «немцы» і «рускія», што пад час «смуты» Маскву апанавалі «палякі», а літоўскі вялікі князь Альгерд «прысланіў» дзіду да маскоўскіх муроў. Між тым, тэрмін - гэта не толькі побытавая, але народна-ментальная з'ява. Звонку навязаныя тэрміны не толькі часам скажаюць гісторыю цэлых народаў, але і ўвогуле «выкідваюць» іх з гістарычных працэсаў, стваральнікамі якіх яны з'яўляліся.
Такая, на мой погляд, недарэчнасць склалася і з тэрмінам «Рэч Паспалітая» ці з яшчэ больш абсурдным вызначэннем «Рэч Паспалітая абодвух народаў» або «Рэч Паспалітая Польска-Літоўска-Казацкая». Можа стваральнік такіх тэрмінаў прапануе яшчэ і такое вызначэнне - «Рэч Паспалітая Беларуска-Літоўска-Хлопская»? Ці дарэчна наогул прымяняць у навуковай літаратуры тэрмін «Рэч Паспалітая» як намінацыю асобнай дзяржавы? Як вядома, дадзенае словазлучэнне ўвайшло ў многія мовы як запазычанне з польскага «rzecz pospolita». У сваю чаргу, у польскай мове гэтае словазлучэнне ўяўляла сабою дакладную семантычную кальку лацінскага тэрміна «res publica», што азначае «грамадская справа», г. зн. «дзяржава». Дык якая ж «Рэч Паспалітая», што за дзяржава пад назваю «Дзяржава», і дзяржава якіх народаў з'явілася на палітычнай карце Еўропы другой паловы XVI ст.?
На гэтае пытанне не можа даць адказу афіцыйная палітычная гісторыя дзяржавы, напісаная з пункту гледжання аднаго якога-небудзь народа. Ёсць яшчэ гісторыя непрачытаная або тая, якая была аддадзена забыццю, выкладзена ў шматлікіх помніках публіцыстыкі самых розных народаў, якія насялялі федэратыўную дзяржаву, што ўзнікла ў выніку Люблінскай дзяржаўнай уніі 1569 г. Вось чаму варта ўлічваць і тое, што ўтвораная дзяржава - гэта імперыя, але імперыя даволі своеасаблівая. Не толькі польскі народ, але і беларускі, літоўскі, украінскі народы бачылі ў ёй працяг сваёй даўняй гісторыі.
Адкуль жа ўзялося пашыранае азначэнне «Рэч Паспалітая абодвух народаў?» Хутчэй за ўсё, яно стала вынікам няправільнага тлумачэння адпаведнага пасажу з прадмовы да Статута Вялікага княства Літоўскага 1588 г., падпісанага каралём Жыгімонтам III, падканцлерам Вялікага княства Літоўскага Львом Сапегам і пісарам Габрыэлем Войнам, дзе сказана: «Мы, господар, знаючы быти повинность нашу, иж есмо тым паньством, на которых нас Пан Бог з ласки и воли своее светое за добровольным обудвух народов (Короны польское и Великого князьства Литовского) обраньем посадити рачил, ... тот статут права Великого князьства Литовского ... на вси потомные часы выдаем» [8, с. 42-43]. Заўважым, што словазлучэнне «обудвух народов» канкрэтызуецца намінацыямі дзвюх дзяржаў (у тэксце статута яны графічна адасоблены), аднак нічога падобнага да выразу «Рэч Паспалітая абодвух народаў» тут не назіраецца.
Сучасныя польскія вучоныя, імкнучыся выправіць відавочную неадпаведнасць вышэй згаданага тэрміна рэальнай колькасці народаў, прапанавалі сваё вырашэнне дадзенай праблемы і, адпаведна, новы тэрмін «Рэч Паспалітая трох народаў». Аднак і тут не абышлося без узаемавыключальных дэфініцый. Так, на адпаведнай старонцы польскай «Вікіпедыі» чытаем: «Rzeczpospolita Trojga Narodów - idea polityczna zakłdająca stworzenie Rzeczypospolitej Polsko-Litewsko-Kozackiej lub Polsko-Litewsko-Rosyjskiej» [9]. Далей працытуем радкі з прадмовы Рамуальда Карася да другога тому выдання «Antologia Wileńska: Rzeczpospolita trzech narodów» (Warszawa, 1997): «Tom II Antologii Wileńskiej nosi nieco szokujący tytuł «Rzeczpospolita trzech narodów". Upominamy się tym samym o zapomnianą i niedocenioną Starą Białoruś. Przywołajmy choćby fakt, że język starobiałoruski był urzędowym w Wielkim Księstwie Litewskim. Miejsce Białorusi jest obok Rzeczpospolitej Obojga Narodów» [1, с. 5]. Cкладальнік прадмовы мае рацыю: уважлівы чытач можа, убачыўшы вышэй згаданы тэрмін, адчуць шок ад таго, што па-за межамі новай прапанаванай тут схемы апынуўся ўвесь саракамільённы ўкраінскі народ.
Вернемся, аднак, да пытання генезісу тэрміна «Рэч Паспалітая» і яго сэнсавага напаўнення ў перыяд падрыхтоўкі і прыняцця Люблінскай уніі. Гэтая знамянальная палітычная падзея стала першапрычынаю дынамізацыі ўсіх слаёў грамадства Каралеўства Польскага і Вялікага княства Літоўскага. Пачаўся пакутлівы пошук рознымі народамі свайго месца ў новай дзяржаве, у новай палітычнай сітуацыі. Беларускія пісьменнікі, дзяржаўныя і палітычныя дзеячы пачынаюць выпрацоўваць свой, асаблівы погляд на ідэйныя і палітычныя прыярытэты.
Яшчэ напярэдадні заключэння Люблінскай уніі ў трактаце «Rozmowa Polaka z Litwinem», аўтарам якога я лічу Андрэя Волана, грамадзянін Вялікага княства Літоўскага ў гаворцы з грамадзянінам Польскай Кароны ўказвае на наяўнасць бінарнай апазіцыі ў сферы дзяржаўна-палітычнай самаідэнтыфікацыі. «Сhcemy, - кажа ліцвін, - wolności, w ktoreieśmy z łaski Bożej dawno są, używać, ale swej zdawna zasadzonej a porządnej rzeczy pospolitey do waszey przystawaiąc, stracić nie chcemy...» [5, с. 3]». Як бачым, прадстаўнік Вялікага княства Літоўскага занепакоены тым, каб пры наяўнасці манарха, венцаноснай асобы, не былі страчаны вольнасці рэспубліканскай па сутнасці формы праўлення яго дзяржавы, на чале якой стаяў вялікія князь.
Нагадаю, што гэты твор стаў своеасаблівым адказам патрыёта Вялікага княства Літоўскага на трактаты Станіслава Ажахоўскага «Respublica Polonia» (1543 г.) і «Quincunx to iest wzór Korony Polskiej na cynku» (1564 г.). У перыяд намінальнага праўлення Вялікім княствам Літоўскім (1543-1548 гг.) Жыгімонта ІІ Аўгуста, калі абвастрыліся праблемы ўзаемаадносін Польскай Кароны з суседнімі землямі Літвы і Русі, «Ажахоўскі са сляпою пыхай разважаў пра больш нізкі статус літоўскай шляхты ў параўнанні з кароннай, матывуючы гэта больш нізкім статусам княства ў адносінах да каралеўства і рабіў выпады супраць усходняй царквы» [2, с. 68]. Відаць, у палітычных колах Польскай Кароны і Вялікага княства Літоўскага ў далюблінскі перыяд даволі востра абмяркоўваліся праблемы палітычнага ўладкавання будучай дзяржавы. З пункту гледжання прыхільнікаў манархічнай формы праўлення Станіслава Ажахоўскага, пазней - Пятра Скаргі, вышэйшай ступенню свабоды было падпарадкаванне каралю. Палітычная эліта Вялікага княства Літоўскага, наадварот, звязвала наяўнасць «вольнасцяў і свабодаў» менавіта з канстытуцыйна абмежаванай формай праўлення, якая прадугледжвала наяўнасць Статута як юрыдычнага дакумента, які рэгламентуе ўзаемаадносіны паміж прадстаўнікамі ўсіх слаёў грамадства. Улада караля, з пункту гледжання Ажахоўскага, адрознівалася ад улады вялікага князя тым, што польскі кароль быў «памазанікам Божым» праз бласлаўленне арцыбіскупа. Так, звяртаючыся да грамадзяніна Вялікага княства Літоўскага ад імя грамадзяніна Польскай Кароны, Ажахоўскі піша: «Nie masz ty żadnej obrony przeciwko zwierzchności książęcia swego: a ja mam obronę przeciwko królowi swemu - przysięgę jego, uczynioną pod zwierzchnością stanu kapłańskiego!» [3, с. 283-284]. Як вядома, улада вялікага князя літоўскага, наадварот, распаўсюджвалася і на прызначэнне іерархаў у Княстве. У «Супрасльскім летапісе» чытаем: «В лето 6924 (1416 г.). По Божию попущению князь великыи Витовть умышливъши ему по своему хотению, собрав епископи руския, иже во области его живущи..., и теми епископи постави Киеву митрополита Григория болъгарани Цамивлика месяца ноября 15» [7, с. 55].
Чаму ж Станіславу Ажахоўскаму была чужая ідэя вялікакняжацкай дэмакратыі, якая ўяўлялася яму формаю тыраніі і рабства? Чаму пісьменнік параўноўвае ўладу вялікага князя з тыраніяй у Маскве, Турцыі і Валахіі? Пры дэклараванні сваіх ідэй пра адзінага караля, адну веру, адну дзяржаву аўтар «Quincunx»-a цалкам ігнараваў фактар поліэтнічнасці і поліканфесійнасці Вялікага княства Літоўскага, якое ў многім працягвала дзяржаўныя і культурныя традыцыі Кіеўскай Русі з яе «Рускай праўдай», а таксама Полацкай і Смаленскай Русі, дзе культ вялікага князя падтрымліваўся іерархічнай лесвіцай «князь - пан-шляхціч». Так і ў Вялікім княстве Літоўскім шляхціч (пан) і ў сацыяльных, і ў матэрыяльных адносінах быў ніжэй за князя a priori; розныя прадстаўнікі прывілеяванага саслоўя, такім чынам, валодалі і рознымі палітычнымі правамі.
Цяпер становіцца відавочна, што палітычныя дзеячы Польскай Кароны і Вялікага Княства Літоўскага па-рознаму ўяўлялі сабе палітычнае ўладкаванне будучай «рэчы паспалітай» (я маю на ўвазе, «дзяржавы»; гэты тэрмін як намінатыўны ўжываўся і да Люблінскай дзяржаўнай уніі 1569 г.). У плане сацыяльным ідэолагі Польскай Кароны вышэйшым дасягненнем палітычнага ўладкавання Рэчы Паспалітай Польскай лічылі наяўнасць аднаго сацыяльнага саслоўя, прадстаўнікі якога ўраўнаваныя паміж сабою ў правах, - шляхты. Ажахоўскі падкрэсліваў, што «równością Polak wszystkie inne królestwa przesiągł; nie masz w Polszcze knaziów, grofów ani książąt żadnych; tym jednym słowem: SZLACHTA, wszystek naród i gmin polskiego rycerstwa sie zamyka» [3, с. 282].
У паэме «Philopatris ad Senatum populumque Lituanum» (1596 г.), напісанай на лацінскай і польскай мовах невядомым аўтарам, польскамоўны тэкст мае загаловак «Milośnik Oyczyzny do Senatu y Rzeczypospolitey Litewskiey». Як відаць, пры такім спосабе перакладу атаясамліваюцца паняцці «народ» і «дзяржава». Гэта - сведчанне таго, што этнонімы, у сучасным разуменні, выступалі ў ролі палітонімаў у свядомасці грамадзян нашай дзяржавы ў гэты перыяд. Менавіта ў гэтым творы адлюстраваны погляд філосафа, палітыка Рэчы Паспалітай Літоўскай на сваю дзяржаву як на поліэтнічную і поліканфесійную. Да Сената Рэчы Паспалітай Літоўскай звяртаюцца прадстаўнікі Вільні, Ашмян, Ліды, затым - Трокаў, Коўна, Упіты, затым - Жамойці, а таксама спрадвечна «рускіх» княстваў (Полацкага, Віцебскага) і ваяводстваў (Кіеўскага, Брэсцкага, Мінскага) і г. д. Як калісьці маці гарадоў рускіх называлі Кіеў, так цяпер «Wilno - matko Litewska, stolicą twojego Państwa» [4, с. 15].
Колькаснай асновай, вобразна гаворачы, Вялікага княства Літоўскага стала Віленская Русь, якая ў плане канфесійным лічыла сябе спадкаемніцай Кіеўскай Русі. Як калісьці Кіеў, «маці гарадоў рускіх», імкнуўся падпарадкаваць сабе Полацкую, Наўгародскую, Чарнігаўскую Русь, так з XIV ст. у Віленскай Русі гісторыя Кіеўскай Русі і русінскіх княстваў стала ўспрымацца як частка ўласнай гістарычнай памяці. Так, у згаданай вышэй паэме «Philopatris» ваяводства Кіеўскае, звяртаючыся да Вільні, заўважае:
Tyś zawżdy o nas pieczą miewała y rzatka
Będzie tak swoje dzieci miłowała matka [4, с. 16].
Падобныя апеляцыі зыходзяць і ад Віцебскага княства:
Chęci moie ku tobie y serce gotowe,
Matko miła, wyświadczy plemię Olgerdowe [4, с. 19].
Як бачым, новая гісторыя Вялікага княства Літоўскага звязана не з Рурыкавічамі, а з Палямонавічамі, што істотна мяняе дзяржаўна-дынастычныя, гісторыка-легендарныя прыярытэты. Рурыкавічаўска-русінская канцэпцыя цалкам замяняецца палямонавічска-літоўскай. Цяпер нават русінскія княствы - «племя Альгердава», а не Рурыка. Родава-дзяржаўны намінант «Русь» замяняецца новым адпаведным намінантам «Литва». Як калісьці русічамі ў плане тэрытарыяльным называлі сябе прадстаўнікі русінскіх княстваў, так цяпер яны мянуюць сябе ліцвінамі. Тэрміны дзяржаўна-этнічнай ідэнтыфікацыі «Русь», «рускі» пераходзяць у разрад канфесіёнімаў. Нагадаю, што ў другім і трэцім зводах беларуска-літоўскага летапісання Рурык нават не згадваецца, яго месца займае Палямон.
Адзначым і той факт, што менавіта ў гэты перыяд дзяржаўна-тэрытарыяльны тэрмін «Русь» трансплантуецца выключна на тэрыторыю Маскоўскай Русі як правапераемніцы легендарна-гістарычнай канцэпцыі паходжання вялікакняскай улады ад Рурыка.
Пасля Брэсцкай царкоўнай уніі, у перыяд абвастрэння пачуцця самаідэнтыфікацыі народаў Вялікага княства Літоўскага беларуска-ўкраінскі пісьменнік-палеміст Мялецій Сматрыцкі ў трактаце «Werificacija niewinności...» адзначае: «Jeśli są prawdziwa Ruś (iakoż maią być y muszą), bo nie iuż zaraz y ze krwie się ten wyradza, kto się w wierze odmienia: nie iuż kto z Ruskiego Narodu Rzymskiey wiary zostaie, zaraz y z urodzenia Hiszpanem albo Włochem zostawa, Rusin szlachetny po staremu. Nie wiara abowiem Rusina Rusinem, Polaka Polakiem, Litwina Litwinem czyni: ale urodzenie y Krew Ruska, Polska, y Litewska... Ruska przezacna krew, o tych czasiech w powierzeniu swym nie ocenione Rzeczypospolitey Litewskiey kleynoty ma, Pieczęć, y Buławę...» [6, l.60]. Варта адзначыць, што аўтар «Верыфікацыі» не выпадкова завастрае ўвагу на «высакароднейшай рускай крыві», прадстаўнікі якой - Ян Караль Хадкевіч і Леў Сапега - займалі пасады гетмана і канцлера Вялікага княства Літоўскага. Як бачым, ужо ў XVII ст. выразна размяжоўваліся паняцці «кроў»/»роднасць» і «краіна»/»дзяржава». Беларусы ў Вялікім княстве Літоўскім - русіны па крыві, але ліцвіны паводле дзяржаўнай самаідэнтыфікацыі.
Няцяжка заўважыць, што пасля Люблінскай дзяржаўнай уніі перад намі, фактычна, de jure - адна «Рэч Паспалітая» ў сэнсе «адна дзяржава», але de facto - дзве дзяржавы, дзве «Рэчы Паспалітыя»: Рэч Паспалітая Літоўская і Рэч Паспалітая Польская. Як у адной, так і ў другой Рэчы Паспалітай прысутнічае так званы «рускі» элемент. Рэч Паспалітую Літоўскую складаюць пераважна віленскія русіны (беларусы) і літоўцы, а Рэч Паспалітую Польскую - палякі і кіеўскія русіны (украінцы). Такім чынам, калі і можна гаварыць пра «Рэч Паспалітую абодвух народаў», то толькі ў вышэй прыведзеным кантэксце.
Пра тое, што не існавала дзяржавы пад назваю «Рэч Паспалітая», сведчаць хаця б інскрыпцыі на манетах, картах, партрэтах, медалях і г. д. XVI-XVII стст. Вядома, што Жыгімонт ІІІ Ваза, згодна Статуту 1588 г., меў тытул «Кароль польскі, Вялікія князь Літоўскі, Рускі, Прускі, Жамойцкі, Мазавецкі, Інфлянцкі і г.д.». На залатых манетах барэльеф караля Жыгімонта Аўгуста аблямаваны інскрыпцыяй «Sigismundus Augustus, Rex Poloniae, Magnus Dux Lithuaniae». Тэрміны «Рэч Паспалітая Польская» і «Рэч Паспалітая Літоўская» выкарыстоўваліся як агульнапрынятыя назвы дзвюх частак федэрацыі, у якой «рускі» народ па колькасці перавышаў польскі, у тым ліку і тэрытарыяльна [9].
Спіс крыніц і літаратуры
1. Antologia Wileńska. T. II: Rzeczpospoita trzech narodów / Pod red. R. Karasia. - Warszawa, 1997.
2. Krzyżanowski, J. Dzieje literatury polskiej / J. Krzyżanowski. - Warszawa: PWN, 1979.
3. Orzechowski, S. Królestwo a księstwo. Wolność polska a niewola litewska / S. Orzechowski // Antologia Wilenska. T. 1: Litwa - Korona / Pod red. R. Karasia. - Warszawa: Oficyna Literatów i Dziennikarzy «Pod wiatr», 2000. - S. 281-284.
4. Philopatris ad Senatum populumque Lituanum. [S. l.] - Anno Domini 1597.
5. Rozmowa polaka z litwinem, z ktorey thu snadnie każdy obaczyć może, co jest prawa wolność, abo swoboda, y jakoby Uniią Korona Polska z Księsthwem Litewskim przyjąć miała, przeciw sromotnemu y omylnemu Stanisława Orzechowskiego pisaniu, ktorym niewinnie sławne Księstwo Litewskie zełżyć chciał, uczyniona [S.l., s.a].
6. [Smotrycki M.] Werificacija niewinności... - Wilno, 1621.
7. Полное собрание русских летописей. - Т. 35: Летописи белорусско-литовские. - М.: Наука, 1980.
8. Статут Вялікага княства Літоўскага 1588. Тэксты. Даведнік. Каментарыі. - Мінск: БелСЭ, 1989.
9. Электронны рэсурс. Рэжым доступу: http://pl.wikipedia.org/wiki.
П.А. Лойка
АСНОЎНЫЯ ПРЫНЦЫПЫ ДЗЯРЖАЎНАЙ УЛАДЫ Ў ПОГЛЯДАХ
ЛЬВА ІВАНАВІЧА САПЕГІ
Дзяржава, як форма арганізацыі грамадскага жыцця, - досыць непрацяглая ў ракурсе гісторыі чалавецтва практыка яго агульнага суіснавання. Крыху больш чым тысячагадовы вопыт функцыянавання дзяржаўных утварэнняў на тэрыторыі Беларусі дае падставы ўлічваць яго напрацоўкі ва ўдасканаленні і далейшым развіцці дзяржаўнага ладу.
Адной з яскравых старонак у летапісу дзяржаўнага будаўніцтва на беларускіх землях з'явіліся погляды і іх рэалізацыя на практыцы бясспрэчнага палітычнага лідэра Вялікага княства Літоўскага канца XVI - першай трэці XVII стст. Льва Іванавіча Сапегі. Якімі яму бачыліся асноўныя прынцыпы дзяржаўнага кіравання, знайшло адлюстраванне ў шэрагу помнікаў заканадаўства ВКЛ, дзе на першым месцы стаіць Статут 1588 г. Захавалася актуальная на ўсе часы палітычная публіцыстыка выдатнага дзяржаўніка. Сваю нішу тут павінен заняць палемічны твор на 20-ці рукапісных старонках, падпісаны канцлерам ВКЛ пад загалоўкам «Наука и злеценье послу его королевское милости пану Яну Чыжу секретару его королевское милости на соймик поветовый до Вилна в году теперешнем тысеча пятьсот деветьдесятом, месяца октебра, двадцать первого дня посланому». Захоўваецца ён у Галоўным архіве старажытных актаў (ГАСА) у Варшаве, у фондзе Радзівілаў, другім вопісу пад № 239.
Пад уздзеяннем поглядаў галоўнага дзяржаўнага ідэолага Л. І. Сапегі і палітычных рэалій апошняй трэці XVI - першай трэці XVII ст. шляхта лічыла сябе стваральнікам дзяржаўных асноў, гарантам яе моцы і ўзважана-разумнага функцыянавання. У шляхецкім асяродку выпрацавалася ўяўленне аб самай эфектыўнай, збалансаванай формуле дзяржаўнай палітычнай сістэмы: «Каторая тая Рэч Паспалітая складзена з тых трох падвалін: манархіі, арыстакратыі і дэмакратыі. Ёсць у ёй кароль, ёсць сенат, ёсць стан рыцарскі, аднак гэтыя тры станы паўстаюць адзіным целам Рэчы Паспалітай. Як цела жыве душой, так таксама і ўсе станы адным правам кіравацца маюць у Рэчы Паспалітай [1, с. 39-40]. Уладарная міжстанавая гармонія не павінна была парушацца. Манархізм ці радыкальны рэспубліканізм не мог прэваліраваць адзін над другім, а мусіў дапаўняць і ўраўнаважваць адзін аднаго.
Захавальнікам моцы, стабільнасці, росквіту любой дзяржавы ў любыя часы, паводле меркаванняў Льва Сапегі, з'яўлялася грамадская згода: «Абы толькі згоду і міласці паміж сабой захавалі, а ў згодзе і міласці братэрскай да вырашэння спраў у Рэчы Паспалітай прыступалі. Бо калі ў згодзе, тады з малых рэчаў вялікія вырастаюць, а нязгода й найвялікшыя дзяржавы разбурае. Паглядзіце толькі за сценку да суседаў сваіх, да Вугорскага (Венгерскага -- П.Л.) Каралеўства, якое было на ўвесь свет слаўнае, моцнае, багатае, квітнеючае. А як нязгода ўчынілася паміж самымі вуграмі, тады каралеўства да мізеру спала і знішчана стала» [2, арк. 20]. Да згоды шляхта заклікала на ўзроўні паветаў («без иншей згоды повету нашого»), на ўзроўні ваяводстваў («абы згода кожнага ваяводства была»), на ўзроўні вялікакняжацкім («напервей паслы павінны паехаць на з'езд Слонімскі... Усе пытанні з пасламі іншымі ўлагодніць, каб у згодзе на сойме былі і лепшага для Рэчы Паспалітай жадалі»), на ўзроўні саслоўным («згоды всих станов ВКЛ»), урэшце, на агульнарэчпаспалітаўскім узроўні («каб усё было згодна міласці братэрскай») [3, арк. 1; 4, арк. 1; 5, арк. 3].
Сапраўды, менавіта імкненне шляхты ВКЛ да дасягнення ўсеагульнай грамадзянскай згоды на ўсіх узроўнях забяспечвала захаванне ў краіне «пакою дамовага», які ў першую чаргу захоўваў дзяржаўную бяспеку. Зноў жа па словах Льва Сапегі, падчас бескаралеўя 1586-1587 гг., калі «вайна хатняямела месца, як і вольнасці, маёмасць, жонкі, дзеці, мы самыя ўсе не мелі бяспекі» [2, арк. 1]. Такі ж пераканаўча разумны лагічны рад у сваіх разважаннях выстройвала наваградская шляхта, якая ў 1624 г. вынесла на абмеркаванне соймавых дэпутатаў наступную тэзу: «Увесь час на соймах ідзе гаворка аб жаўнерах, аб паборах, аб стане Рэчы Паспалітай у міжнароднай палітыцы, аб казаках, аб гульцяях, аб зарабленні хлеба, а пра направу правоў нашых і вольнасцей і ўтрыманне міру хатняга пытання не ўздымаецца, а трэба і просім аб тым, каб сойм пачынаў сваю працу не з абмеркаванняў праблем вайны, а пакою хатняга» [6, арк. 2].
Падобнай пазіцыі прытрымлівалася шляхта ўсходніх беларускіх зямель -- аршанская, якая на сойміку 1595 г. вынесла пастанову, «каб пакой дамовы, у першую чаргу, захаваны і абумоўлены быў, гэта значыць, каб усе станы ў згодзе былі». Але ж менавіта нязгода шляхецкая прыводзіла да соймавых казусаў. Удзельнікі таго ж павятовага сходу ў Оршы выказвалі незадаволенасць працай паслоў ад ВКЛ на папярэднім сойме Рэчы Паспалітай. Па іх заўвагах, кожны соймавы дэпутат прытрымліваўся сваёй думкі, «некаторыя рэчы не атрымалі адзінай згоды, а былі ўпісаны ў канстытуцыю соймавую, а яна можа быць надрукавана толькі з агульнай згоды, каб прадухіліць унутраныя канфлікты» [7, арк. 1].
Пытанне аб міры ў агульным рэчпаспалітаўскім доме стаяла на парадку дня практычна ўсіх соймавых пасяджэнняў. Для прыкладу, у Менскім павеце ў 1611 г. шляхта настойвала, «...каб пакой быў дамовы, каб свавольныя былі ўціхаміраны, а добрыя ў спакоі былі». Праз 2 гады, у 1613 г., у тым жа Менскім павеце збор шляхты пачынаецца з наступных прапаноў: «Яго каралеўская міласць просіць, каб мы аб небяспецы, якая з усіх бакоў на Рэч Паспалітую насоўваецца, думалі і радзілі. Няхай паслы з усімі станамі шляхецкімі гэтае пытанне абдумваюць. А найперш трэба разумець, каб пакой дамовы найгрунтоўнейшы быў абумоўлены» [8, арк. 2; 9, арк. 2 ].
Такім чынам, ідэалам унутрыдзяржаўнага стану краіны шляхце беларускіх зямель уяўляўся хатні мір і жыццё ў «міласці і згодзе». Каб дасягнуць падобнай ідыліі ды скасаваць пагрозлівыя для існавання Рэчы Паспалітай сітуацыі, на думку акумулятара шляхецкіх ідэй Льва Сапегі, трэба стварыць у дзяржаве «унутраную абарону», якая павінна грунтавацца на дыктатуры права, каб заканадаўства не парушалася ні на ёту. Вось як мяркуе пра падобны стан рэчаў вялікі дзяржаўнік: «Што трэба ўчыняць таму, які хацеў бы праяўляць турботы аб дабры Рэчы Паспалітай? Менавіта такую павіннасць ускладае яго каралеўская міласць, якая з'яўляецца найвышэйшым і найпершым апекуном і абаронцаю цэласнасці і вольнасці Рэчы Паспалітай. Дык цэласнасць і вольнасць аховы патрабуюць. Для гэтага яго каралеўская міласць мае з дапамогай Боскай права паспалітае, якога трэба без абцяжарвання прытрымлівацца. І тады пад час усяго панавання яго каралеўская міласць бяспечна на абодва вуха можа ў той меры спаць...» [2, арк. 6-7].
Самай вялікай заганай дзяржавы Леў Сапега лічыў унутраныя канфлікты, якія, на яго думку, можна не дапусціць толькі шляхам строгага выканання законаў ва ўсім, асабліва ва ўзаемадачыненнях вышэйшых органаў улады: караля, рады, сойму. Разважанні на гэты конт выкладзены канцлерам наступным чынам: «Бачыцца для каралеўскай міласці, каб ад вырашэнняў спраў хатніх пачынаў, каб указаў наперад вашым міласцям, каб мінулай практыкі не паўтарылася, каб не адбывалася без ведама вашай каралеўскай міласці з'ездаў некаторых польскіх ваяводстваў... Ці было такое, што з пагардаю, няўвагай да асобы яго каралеўскай міласці, без яго каралеўскай міласці ведама, і найменшую пільнасць да яго каралеўскай міласці аказаўшы, з'езды паспалітыя ў некаторых ваяводствах былі скліканы, былі накіраваны пасольствы, якія абвяшчалі аб іх скліканні, былі складзены спісы ўдзельнікаў з прысягай, значныя і важныя абвінавачванні і пакаранні на іншых братоў у час іх адсутнасці былі складзены. Калі б хто-небудзь і хацеў рабіць тое, што належыць уладзе і моцы яго каралеўскай міласці, тое не можа здзяйсняць. Падобнае толькі самой яго каралеўскай міласці рабіць належыць. Тыя ж, хто хоча для справы іншай склікаць з'езды сапраўдныя, якія паводле права павінны быць сабраны, неабходна, каб пасольствы з просьбамі сваімі да яго каралеўскай міласці пасылалі. Такія не могуць быць вінаватымі. Але тых, што навідавоку правы, якія належаць яго каралеўскай міласці, самі сабе складалі, пэўна знойдзе яго каралеўская міласць, што тое супраць яго рабілася. І надалей згодна свайго загаду, па бацькоўскай традыцыі, па гэтаму праву яго каралеўская міласць павінна паступаць. Такія лекі ў гэтай справе няхай шукае і для сябе ўжывае, каб не было патрэбы падаваць камяні замест хлеба, ці вужа замест рыбы вашым міласцям, якіх бы як сыноў пакахаў. Але, калі запатрабуе хто з'езды склікаць, запатрабуе хто з яго каралеўскай міласцю ў чым-небудзь мець сувязь, тады без сваіх таінстваў маюць рабіць, каб з'езды прадстаўнічыя былі і парадкам звыклым у Рэчы Паспалітай былі сабраныя. Маюць сойм вальны збіраць, на якім не ад часткі абывацеляў, не сходам абмежаваным, але ад усіх станаў тыя справы ўсе павінны быць разгледжаны...» [2, арк. 2-4].
Тэарэтычныя разважанні шляхецкіх ідэолагаў рэалізоўваліся ў палітычнай практыцы. Панавання дыктатуры права, захавання непарушнасці прававых нормаў, вольнасцей і свабод дамагалася шляхта ВКЛ на працягу ўсёй другой паловы XVI - пачатку XVII ст.
Думкі аб тым, каб не ўзнікала канфліктаў, разыходжанняў, «разарванняў» паміж грамадскімі станамі, дзеля чаго неабходна паважаць, выконваць усе «правы, свабоды і прывілеі, нашаму вольнаму народу здаўна наданыя» (Лідскі павет, 1596 г.) [11, арк. 1], адбіваліся ў соймікавых пастановах. Канструкцыя іх змянялася ў залежнасці ад шляхецкіх патрэб і настрояў, але сутнасць не мянялася. Так, вялікакняжацкі з'езд у Вільні пад час рокашу ў 1606 г. катэгарычна вынес вердыкт, каб кароль «усе правы і вольнасці нашы, якія парушаны, узнавіў. А што не можна вырашыць без сойма, тады сойм яму трэба склікаць у найхутчэйшы час» [11, арк. 1].
Шляхецкае грамадства не дапускала падзелаў у правах і вольнасцях на «вышэйшых» і «ніжэйшых»: «Адным правам судзімыя і адныя ж вольнасці ўжываем» (соймік у Троках 1613 г.) [12, арк. 1]. Адсюль у свядомасці шляхецкага народа дамінавала, была непарушнай ідэя роўнасці. Сэнсам яе з'яўлялася аднолькавасць у прывілеях, у паходжанні, у мажлівасці ўдзелу ў палітычным жыцці і тэарэтычная адкрытасць сенацкага стану. Практычна ідэалагізаваная шляхецкая роўнасць умацоўвалася дэфініцыяй «братэрства», якая выкарыстоўвалася для абазначэння грамадска-палітычнай агульнасці шляхецкага стану Рэчы Паспалітай.
Любоў да Айчыны, да яе насельніцтва, барацьба са шкодамі, што чыніліся грамадству Рэчы Паспалітай, былі асноўнымі мэтамі і крытэрыямі дзейнасці службовых асоб. Гэта адлюстроўвалася ў прысягах, якія ўраднікі прымалі пры заняцці той ці іншай пасады: «Справядлівасць аднолькавую водлуг права пісанага паспалітага чыніць, сірот, людзей, што пацярпелі, ад любой крыўды... бараніць», «а дзе бы бачыў і разумеў, што робіцца шкадлівае супраць караля і Рэчы Паспалітай, тады б супраць гэтага грамадства перасцерагаў, папярэджваў і супраць па мажлівасці дзейнічаў» [13, с. 31].
Да каштоўнасцей з вялікім грамадскім і палітычным значэннем адносіліся грамадзянская адказнасць, справядлівасць, адданасць справе, адкрытасць, абмежаванасць у патрэбах, шляхецкая салідарнасць, мужнасць, абарончая ваяўнічасць, асабістая годнасць [14, с. 69-70].
Спіс крыніц і літаратуры
1. Opalinski, E. Kultura polityczna szlachty Polskiej w latach 1587-1652 / E. Opalinski. - Warszawa, 1995.
2. Галоўны архіў старажытных актаў у Варшаве (ГАСА). Архіў Радзівілаў (АР), аддзел ІІ. № 239.
3. ГАСА. АР. аддз.ІІ. № 307.
4. ГАСА. АР. аддз.ІІ. № 371.
5. ГАСА. АР. аддз.ІІ. № 510.
6. ГАСА. АР. аддз.ІІ. № 883.
7. ГАСА. АР. аддз.ІІ. № 301.
8. ГАСА. АР. аддз.ІІ. № 565.
9. ГАСА. АР. аддз.ІІ. № 583.
10. ГАСА. АР. аддз.ІІ. № 354.
11. ГАСА. АР. аддз.ІІ. № 463.
12. ГАСА. АР. аддз.ІІ. № 589.
13. Литовская метрика. Книга 530. - Вильнюс, 1999.
14. Литвин, М. О правах татар, литовцев и московитян / М. Литвин. - М.,1994.
С.В. Марозава
«ЛІТОЎСКІ СЕПАРАТЫСТ» ЛЕЎ ІВАНАВІЧ САПЕГА
Люблінская унія прывяла да змены геапалітычнай сітуацыі ў Еўропе. На палітычнай карце свету з'явілася новая дзяржава - Рэч Паспалітая, якая нейкі час з'яўлялася найбольшай па тэрыторыі краінай Еўропы і галоўнай дзяржавай Усходняй Еўропы. Вялікае княства Літоўскае, якое Лівонская вайна паставіла на мяжу ваеннай катастрофы і палітычнага краху, увайшло ў 1569 г. у так неабходны для яго тады саюз з Польшчай.
Акт Люблінскай уніі, на думку гісторыка права А.Ф. Вішнеўскага, не выглядае на дагавор, добраахвотна заключаны на асновах перагавораў роўнага з роўным [1, с. 66]. Польшча скарыстала цяжкае ваенна-палітычнае становішча ВКЛ у Лівонскай вайне, каб прадыктаваць яму свае ўмовы аб'яднання. Эгаістычная з боку Польшчы Люблінская унія забараняла Княству мець уласны сойм, асобна выбіраць сабе князя, праводзіць самастойную міжнародную палітыку, патрабавала змен у заканадаўстве ВКЛ, пры гэтым асаблівая ўвага засяроджвалася на прынцыповым для польскага боку пытанні: "Статуты і ўсе, якія б то ні былі пастановы, ухваленыя ў Літве супраць польскага народа па пытаннях аб набыцці і валоданні палякамі маёнткаў у Літве, надалей не павінны дзейнічаць. Дазваляецца набываць маёнткі і валодаць імі паляку ў Літве, а літоўцу ў Польшчы" [1, с. 67]. Палякам таксама дазвалялася займаць дзяржаўныя і духоўныя пасады ў ВКЛ. Па сутнасці, Люблінская унія прадугледжвала зліццё Княства з Каронай і поўную страту ім сваёй самастойнасці. Але першапачатковыя намеры Кароны паставіць Княства ў падпарадкаванае становішча не спраўдзіліся.
Першае ўражанне ад Люблінскай уніі ў Княстве было, паводле П.А. Лойкі, шокавым, як для магнатаў, якія сталі ў апазіцыю да яе, так і для шляхты, якая яе жадала. Уплывовай знаці унія пагражала поўнай стратай былога палітычнага ўплыву. У ВКЛ юрыдычна перастаў існаваць сойм, праз які магнатэрыя праводзіла свае рашэнні, а ў агульны сенат Рэчы Паспалітай большасць радных паноў проста не трапіла. Больш шматлюднае польскае прадстаўніцтва ў сенаце і пасольскай ізбе ў параўнанні з прадстаўніцтвам ВКЛ сведчыла пра палітычную дыскрымінацыю Княства. Юрыдычнае замацаванне ў Люблінскім акце права польскай шляхты на атрыманне зямель у межах ВКЛ стварыла небяспечнага канкурэнта для мясцовай шляхты [2, с. 53].
Адносіны пануючага саслоўя ВКЛ да Польшчы, як канстатуюць С.А. Падокшын і С.Ф. Сокал, здаўна былі неадназначнымі. Дынастычныя уніі з гэтай дзяржавай, лік якім адкрыла ў 1385 г. Крэва, збліжалі лад жыцця, спосаб мыслення, палітычныя ацэнкі, арыентацыі, ідэалы шляхты абедзвюх краін. У той жа час ліцвінская шляхта бачыла ў сваім польскім сабраце па класу небяспечнага саперніка, а таму зведвала да яго пачуццё недаверу, ставілася з падазронасцю, крытычна ўспрымала яго дзеянні. Асабліва ўзмацніліся негатыўныя адносіны да Польшчы ў перыяд падрыхтоўкі дзяржаўнай уніі [3, с. 94].
Пасля заключэння Люблінскай уніі антыпольскія настроі сярод ліцвінскай шляхты, якія даўно давалі сябе знаць, сталі звычайнай з'явай і перараслі ў сепаратызм. У іх аснове ляжала нежаданне правячых колаў ВКЛ уступаць польскім феадалам на сваёй тэрыторыі долю палітычнай улады і боязь быць пацяснёнымі ў частцы сваіх эканамічных інтарэсаў. Далёка не заўсёды беларуска-літоўская магнатэрыя падтрымлівалі палітычную лінію польскіх магнатаў. Аднак, як сцвярджаюць С.А. Падокшын і С.Ф. Сокал, сепаратысцкія і антыпольскія настроі магнатаў ВКЛ, як правіла, насілі памяркоўны характар. Яны не выступалі за аддзяленне ад Рэчы Паспалітай, а толькі за большую незалежнасць ВКЛ у рамках адзінай федэратыўнай краіны, асабліва ў вырашэнні знешнепалітычных праблем - хацелі бачыць сваю дзяржаву раўнапраўным суб'ектам знешняй паліткі [3, с. 94-95].
Сепаратызм ліцвінскай шляхты, як буйнай, так і дробнай, праявіўся ў рэзкім непрыняцці уніі і палітыкі польскіх каралёў наогул, у імкненні вярнуцца да "старыны", калі незалежнае ВКЛ самастойна вызначала і праводзіла ўнутраную і знешнюю палітыку. Незалежніцкія настроі мелі на мэце юрыдычнае адраджэнне поўнай дзяржаўнасці Княства.
Унія 1569 г., якая выклікала вялікую незадаволенасць у Княстве, моцна і балюча ўразіла падлетка Сапегу, якога хваляваў лёс Айчыны. Леў вучыўся тады ў Нясвіжскай школе, заснаванай «некаранаваным каралём» Вялікага княства Літоўскага Мікалаем Радзівілам Чорным (1515-1565 гг.), для якога незалежнасць Княства была найвышэйшай каштоўнасцю. Гэты магутны і ўплывовы магнат, хоць і падтрымліваў палітычны саюз з Польшчай, аднак з'яўляўся рашучым праціўнікам федэрацыі з Каронай. Ён стрымліваў спробы далучэння Беларусі і Літвы да Польшчы, адстойваў суверэнітэт ВКЛ. Менавіта з-за яго паслядоўнай пазіцыі дзяржаўная унія атрымала адтэрміноўку на некалькі гадоў. Ю. Шаўцоў даказвае, што, пачынаючы з Мікалая Радзівіла Чорнага, палітычная эліта ВКЛ узяла курс на ўзмацненне палітычнай самастойнасці і магутнасці Княства адносна Польшчы [4, с. 119-120].
У высокаінтэлектуальным нясвіжскім асяродку Леў Сапега захапіўся ідэяй патрыятызму. Князю Мікалаю Радзівілу ён спадабаўся не толькі здольнасцямі і спрытам, але і глыбокай любоўю да роднага краю. Наступным этапам на шляху фарміравання палітыка і патрыёта сваёй дзяржавы быў Лейпцыгскі універсітэт. Пасля вяртання на радзіму па-еўрапейску адукаваны малады чалавек з парады сваіх магутных апекуноў Радзівілаў стаў служыць пры каралеўскім двары, каб сцерагчы інтарэсы Вялікага княства Літоўскага, якое незадоўга да таго ўтварыла разам з Польскім каралеўствам федэратыўную Рэч Паспалітую. Стаўшы палітыкам (яго палітычная кар'ера пачалася ў 1580 г.), Леў Сапега не выступаў супраць Люблінскай уніі, якая дазволіла аб'яднаць сілы Княства з сіламі Кароны і вызваліць радзіму ад ворагаў. Але ў сваёй паўсядзённай дзяржаўнай дзейнасці ён цвёрда стаяў на варце дзяржаўнага суверэнітэту Вялікага княства Літоўскага.
С.А. Падокшын і С.Ф. Сокал лічаць Льва Сапегу адным з найбольш перакананых і паслядоўных палітыкаў пры адстойванні ідэі ўнутранай незалежнасці і суверэнітэту ВКЛ. Аднак, сцвярджаюць, што пры ўсёй яго энергічнай барацьбе супраць польскіх экспансіянісцкіх задумаў ён не асуджаў ідэю агульнасці польска-ліцвінскіх інтарэсаў, прызнаваў гэту агульнасць толькі ў сферы ваеннай і знешнепалітычнай [3, с. 97].
Станаўленне Льва Сапегі як дзяржаўна-палітычнага дзеяча, як сцвярджае Г.М. Праневіч, "мела яскравае нацыянальна-патрыятычнае вымярэнне, змест і характар якога шмат у чым вызначаліся незадаволенасцю палітычных колаў ВКЛ вынікамі несправядлівай Люблінскай уніі, якая дыскрымінавала і пацясняла ліцвінскую магнатэрыю і шляхту ў яе палітычных правах і эканамічных мажлівасцях, разбурала самабытныя палітычныя, маральныя і культурныя ўстоі развіцця дзяржавы, на якіх традыцыйна выхоўвалася маладая шляхецкая эліта ВКЛ. ...Малады дзяржаўца становіцца неўзабаве самым гарачым прыхільнікам і ўдзячным спадкаемцам незалежніцкіх настрояў сваіх апекуноў Радзівілаў і канцлера ВКЛ Еўстафея Валовіча, у канцылярыі якога пачынаў сваю палітычную кар'еру" [5, с. 6-7]. Адданы патрыёт Бацькаўшчыны, перспектыўны малады ўрадовец вёў паспяховую палітыку супрацьстаяння імкненню Кароны да гегемоніі над Вялікім княствам і да яго поўнай інкарпарацыі.
Першай значнай справай Льва Сапегі на шляху адстойвання інтарэсаў ВКЛ як суб'екта дзяржаўнай федэрацыі было стварэнне ў 1581 г. разам з канцлерам Астафіем Валовічам і падканцлерам Крыштафам Радзівілам Галоўнага трыбунала ВКЛ - вышэйшай судовай установы дзяржавы, пастановы якой мелі сілу пастаноў сойма. Стварэнне Трыбунала, які дзейнічаў незалежна ад аналагічнай установы ў Кароне, падкрэслівала самастойнасць Княства ў межах Рэчы Паспалітай. Гэта быў сапраўдны выклік Кароне - антыпольскія заявы і выступленні ліцвінскіх палітыкаў пачалі рэальна ўвасабляцца ў жыццё. Усе акты Трыбунала пісаліся на беларускай мове.
Магутную палітычную групоўку ліцвінскай знаці, узначаленую ўплывовым Крыштафам Радзівілам Перуном (1547-1603 гг.), падканцлерам ВКЛ у 1579-1585 гг. і вялікім гетманам ВКЛ з 1589 г., Ю.Шаўцоў называе "літоўскімі сепаратыстамі" [4, с. 125]. Дзеянне гэтай групоўкі, на думку даследчыка, стала канстатацыяй перад усёй Рэччу Паспалітай і суседзямі факта новага раскладу палітычных сіл у Рэчы Паспалітай, дзе ВКЛ набывала больш моцныя за ранейшыя палітычныя пазіцыі. Жыгімонт ІІІ і каронны канцлер Ян Замойскі вымушаны былі прызнаць гэты факт [4, с. 136]. Групоўка "літоўскіх сепаратыстаў" імкнулася да вырашэння значных геапалітычных праблем ВКЛ: замірэнне з Масквой, далучэнне да ВКЛ Лівоніі, атрыманне паўночнай Эстоніі і завядзенне ўласнага марскога гандлю [4, с. 131]. Гэта групоўка дыктавала Рэчы Паспалітай асноўныя напрамкаў маскоўскай палітыкі. Пошукі форм дзяржаўнай уніі Рэчы Паспалітай і Масковіі найперш адпавядала інтарэсам шляхты ВКЛ [4, с. 136]. Адным з найбольш актыўных "літоўскіх сепаратыстаў" быў, паводле Ю. Шаўцова, Леў Сапега [4, с. 130].
Прызначэнне на пасаду падканцлера (1585-1589 гг.), а затым і канцлера ВКЛ (1589-1623 гг.) адкрывала перад маладым палітыкам больш шырокія магчымасці для здзяйснення даўняй мары - умацавання сваёй дзяржавы. Як патрыёт Княства, сваю асноўную палітычную задачу на гэтых пасадах Сапега бачыў у мэтанакіраванай барацьбе супраць тых палажэнняў Люблінскай уніі, якія сур'ёзна падрывалі палітычны і эканамічны суверэнітэт яго дзяржавы, рабілі яе ці не цалкам залежнай ад польскай Кароны і волі манарха.
Барацьбу за суверэнітэт і незалежнасць ВКЛ падканцлер разгарнуў на юрыдычна-прававым полі, дзе ўсё вырашалі не вайсковая сіла і нават не соймавыя дэбаты, але палітычнае і дыпламатычнае майстэрства, розум і воля праціўнікаў. Асноўным саюзнікам Сапегі ў гэтай барацьбе быў магутны магнацкі род Радзівілаў з яго незалежніцкімі настроямі і няспраўджанымі ў часы Жыгімонта Аўгуста каралеўскімі амбіцыямі, звязанымі са спробай дамагчыся цалкам самастойнага статуса для Княства [5, с. 8].
Люблінская унія не прынесла ВКЛ тых перавагаў, на якіх яно спадзявалася. Падчас Лівонскай вайны палякі ўхіляліся ад падтрымкі ВКЛ у яго барацьбе з Масквой. Гэта, паводле У.Е. Снапкоўскага, нараджала адпаведную палітыку Княства, якое імкнулася паказаць Польшчы адасобленасць сваіх інтарэсаў. Ва ўсіх учынках палякаў прадстаўнікі Княства бачылі каварства, імкненне парушыць іх правы. Палякі, у сваю чаргу, абвінавачвалі ліцвінаў у каварстве [6, с. 194].
Леў Сапега заняў бескампрамісную і выразна патрыятычную пазіцыю ў 1585 г. у сувязі з беспадстаўным атрыманнем пасля завяршэння Лівонскай вайны польскімі магнатамі каралеўскіх прывілеяў на тыя землі ВКЛ, якія былі вернутыя беларускім рыцарствам падчас ваеннай кампаніі 1579-1581 гг. Абураны дзеяннямі суседзяў, Л. Сапега з гневам асудзіў прэтэнзіі польскага боку і даказваў абсалютнае права ВКЛ на набытыя тэрыторыі: «Ад таго часу, як пачалася вайна за Інфлянты, палякі і гарэлага шэлега не далі нам у дапамогу. А цяпер, калі ўсё ідзе пад канец, дык пан паляк імкнецца авалодаць Вялікімі Лукамі, Завалачам, Холмам... Яны нас хочуць адпіхнуць не толькі ад заваяванага намі цяпер, але і ад таго, што мы трымалі раней» [7, с. 5].
Рознае геапалітычнае становішча ВКЛ і Польскага каралеўства абумовіла наяўнасць у абедзвюх краін розных дзяржаўна-палітычных інтарэсаў, неаднароднасць знешнепалітычных арыентацый [6, с. 190, 193]. Самастойныя, не ўзгодненыя з Польшчай паводзіны ВКЛ на міжнароднай арэне асабліва характэрныя для першых гадоў існавання Рэчы Паспалітай [6, с. 194]. Княства і Карона праводзілі асобныя перамовы з кандыдатамі на трон Рэчы Паспалітай падчас элекцый 1573 і 1576 гг. Розныя падыходы польскіх і беларуска-літоўскіх кіруючых колаў да кандыдатаў на трон Рэчы Паспалітай выявіліся і пасля смерці ў 1586 г. Стэфана Баторыя. Вылучэнне маскоўскага цара - вынік далёка ідучых разлікаў ліцвінскай дыпламатыі і асабіста падканцлера ВКЛ Льва Сапегі, які асноўную ўвагу надаваў маскоўскаму кірунку знешняй палітыкі, маючы на мэце вяртанне Княству страчаных у пачатку XVI ст. беларускіх і ўкраінскіх зямель. Заняцце трона маскоўскім царом аб'яднала бы пад адным скіпетрам у буйную еўра-азіяцкую федэрацыю тры суседнія краіны: ВКЛ, Польшчу і Маскоўскую дзяржаву. Гэты альянс, на думку У.Е. Снапкоўскага, быў карысным па тром прычынам. Па-першае, ён умацоўваў пазіцыі Рэчы Паспалітай у барацьбе са Швецыяй на поўначы і з Турцыяй на поўдні. Па-другое, ён адводзіў ВКЛ ролю геапалітычнага цэнтра і палітычнага лідэра велізарнага еўра-азіяцкага аб'яднання. Па-трэцяе, гэты план забяспечваў бы Княству першынство над Польшчай і пазбаўляў бы дзяржаву ад усходняй небяспекі [8, с. 160]. Даследчыкі мяркуюць, што за ўзвышэннем і ваенна-палітычным узмацненнем ВКЛ, напэўна, настаў бы разрыў саюзу з Польшчай і адбылося б абранне манарха са свайго народа [8, с. 160; 9, с. 26].
Паводле Ю. Шаўцова, "літоўскі сепаратызм" асабліва яскрава выступіў падчас канвакацыйнага сойма 1587 г., калі ліцвінская шляхта выступіла дастаткова маналітным блокам і прапанавала сваю праграму для ўсёй Рэчы Паспалітай. ВКЛ пераважна падтрымала кандыдатуру маскоўскага цара Фёдара [4, с. 115]. Стаўка, якую спачатку Л. Сапега зрабіў на кандыдатуру маскоўскага цара Фёдара Іванавіча на трон караля, была прадыктавана яго намерам узмацніць уплывы Вялікага княства Літоўскага ў Рэчы Паспалітай, супрацьпаставіць Маскву Варшаве, яе імкненню падпарадкаваць сабе, паглынуць Княства. Гэта і быў план «літоўскіх сепаратыстаў», з якіх найбольш актыўным з'яўляўся Сапега [4, с. 124]. Фактычна Княства дыктавала Рэчы Паспалітай асноўныя кірункі ўсходняй палітыкі. Пасля няўдачы з абраннем Фёдара на караля Рэчы Паспалітай дэлегацыя ВКЛ усур'ёз разглядала магчымасць яго абрання толькі вялікім князем літоўскім [4, с. 115].
У час таго сойма быў пакладзены пачатак дыпламатычнага наступу ВКЛ на Кракаў. Вясной 1587 г. у сяле Каменцы пад Варшавай адбыліся афіцыйныя перамовы дэлегацыі ВКЛ, прадстаўленай службовымі асобамі Княства, з дэлегацыяй ад Маскоўскай дзяржавы, якая прадстаўляла цара Фёдара. Асобна ад Польшчы паміж ВКЛ і Масковіяй быў заключаны тады сепаратны мір, нелегітымны з пункту погляду Люблінскай уніі. Хоць элекцыйны сойм і службовыя асобы Польшчы не прызналі яго, аднак у палітычным плане ён прадэманстраваў новы расклад сіл у супольнай дзяржаве і рост амбіцый ВКЛ [4, с. 115]. Пасля правалу спробы дамагчыся дамінавання ў Рэчы Паспалітай прадстаўнікі ВКЛ перайшлі да адстойвання асаблівай ролі і пазіцыі Княства ў новых падзеях, да натуральнага рэгіяналізму. Маючы ў тыле зацікаўленую ў міры з Рэччу Паспалітай Маскоўскую дзяржаву, Княства магло дазволіць сабе вельмі жорсткія рэгіянальныя патрабаванні, сфармуляваныя на канвакацыйным сойме: заключэнне мірнага дагавора з Масквой, вяртанне ў склад ВКЛ Украіны, Падляшша, Лівоніі і інш. [4, с. 115-116]. С. Лазутка дапускае, што Леў Сапега мог актыўна ўдзельнічаць у падрыхтоўцы гэтых патрабаванняў [10, с. 38-39].
Калі высветліўся поўны правал кандыдатуры Фёдара, у ліцвінскай дэлегацыі нечакана з'явіўся талковы і нечаканы план дзеянняў - гатовы праект новага Статута ВКЛ [4, с. 124].
Леў Сапега ўдзельнічаў у арганізацыі складанай і выключнай палітычнай акцыі па зацвярджэнню Статута ВКЛ новым каралём Жыгімонтам ІІІ, у выніку якой у змесце Статута захаваліся артыкулы, якія абвяшчалі аўтаномны палітыка-прававы статус ВКЛ у складзе Рэчы Паспалітай. Выданне Статута стараннямі Сапегі садзейнічала яго актыўнаму і працягламу ўжыванню.
Падрыхтоўка, публікацыя і ўвядзенне ў дзеянне новага Статута сталі, паводле Г.М. Праневіча, актам публічнай юрыдычна-прававой абароны патрыятычнымі сіламі ВКЛ незалежнасці краіны і бліскучай палітычнай перамогай Сапегі. Статут, падрыхтаваны соймавай камісіяй на чале з Сапегам, якая павінна была прывесці ўсё заканадаўства ВКЛ у адпаведнасць з палажэннямі Люблінскай уніі, не толькі праігнараваў рашэнні сойма 1569 г., але з'явіўся прынцыпова новым юрыдычным кодэксам, які замацоўваў нацыянальна-дзяржаўны суверэнітэт і ствараў юрыдычна-прававыя гарантыі існавання і развіцця Вялікага княства Літоўскага як незалежнай прававой дзяржавы [5, с. 8-9]. Статут падкрэсліваў самастойнасць гэтай дзяржавы («панства»), як і да Люблінскай уніі 1569 г. Вышэйшым заканадаўчым органам ВКЛ абвяшчаўся вальны сойм, месцам яго правядзення быў вызначаны Слонім.
Іншаземцам забаранялася валодаць землямі (купляць маёнткі, браць у арэнду, атрымліваць у спадчыну) і атрымоўваць дзяржаўныя, духоўныя і свецкія пасады ў ВКЛ. Толькі ўраджэнцы Вялікага княства Літоўскага мелі права займаць любыя (і высокія, і малыя) дзяржаўныя пасады. У тагачасным палітычным кантэксце забарона "нелітоўскай" шляхце займаць дзяржаўныя пасады і набываць маёнткі ў ВКЛ скіроўвалася найперш супраць шляхты Польскага каралеўства [4, с. 118]. Артыкул 12 трэцяга раздзела Статута 1588 г. не толькі перакрэсліваў прынцыповы для польскага боку артыкул Люблінскай уніі, але замацоўваў даўнія юрыдычныя нормы, якія былі зафіксаваны яшчэ ў Статутах 1529 і 1566 гг. Гэты артыкул абумовіў тое, што ў Беларусь і Літву не было наплыву польскай шляхты, які зведала пасля 1569 г. Украіна [11, с. 103]. Нават дзеля таго, каб правесці польскае войска праз тэрыторыю ВКЛ, патрабаваўся дазвол Рады і вялікага князя.
Новы звод законаў не прызнаў ранейшых тэрытарыяльных страт ВКЛ, у тым ліку на карысць польскай дзяржавы, а абавязаў «гаспадара» вярнуць усе страчаныя землі.
Дзяржаўнай мовай на ўсёй тэрыторыі Княства Статут абвяшчаў беларускую. Сам факт яго выдання падканцлерам за ўласныя сродкі, гонар за тое, што гэта выданне надрукавана на беларускай мове, сведчыць аб нацыянальна-культурнай арыентацыі сапегаўскага светапогляду [12, c. 279].
Статут ВКЛ 1588 г. стаў, па сутнасці, новай канцэпцыяй незалежнай беларуска-літоўскай дзяржавы. Ён гарантаваў эканамічную, дзяржаўна-палітычную і духоўна-культурную незалежнасць краіны. ВКЛ паўстае з гэтага гістарычнага дакумента дзяржавай са сваёй акрэсленай тэрыторыяй, з самастойным заканадаўствам, а таксама з уласнымі фінансамі, войскам, апаратам дзяржаўнай улады і кіравання. Статут 1588 г. - візітная картка Л.Сапегі, ідэолага і стваральніка юрыдычна-прававой канцэпцыі дзяржаўна-палітычнай незалежнасці Вялікага княства Літоўскага. Нават тым, што наперакор пастанове Люблінскага сойма Статут быў зацверджаны каралём Жыгімонтам ІІІ і замацаваны пячаткай толькі Вялікага княства Літоўскага за подпісамі Льва Сапегі і пісара Габрыэля Войны, падканцлер імкнуўся падкрэсліць незалежнасць Вялікага княства Літоўскага ад польскай Кароны ў справах, якія тычыліся яго ўнутранага ўладкавання [13, с. 121; 5, с. 9].
З прычыны антылюблінскага характару новага зводу каронная шляхта на працягу канца XVI-XVII стст. дамагалася яго скасавання, імкнулася яго «паправіць», але безвынікова. Замацаваны Статутам 1588 г. палітычны лад ВКЛ не адпавядаў таму становішчу Княства ў складзе Рэчы Паспалітай, якое вызначаў акт Люблінскай уніі. Асобныя для ВКЛ скарб і грашовая адзінка, дзяржаўная канцылярыя і пячатка, трыбунал і ўрады, сваё заканадаўства і войска, свая дзяржаўная мова перашкаджалі дзяржаўна-палітычнай уніфікацыі Рэчы Паспалітай. Фармальна дзяржавы аб'ядноўвалі ў яе складзе толькі супольныя манарх і сойм [14, с. 212-213]. У лісце Радзівілу ад 5 чэрвеня 1588 г. Сапега пісаў: «Мы і палякі хоць і брацьця, але зусім адменных звычаяў» [15, с. 76].
З прыходам да ўлады Жыгімонта Вазы, які пры абранні каралём прыняў усе ўмовы, выстаўленыя яму ліцвінскім бокам, а сеўшы на трон, пра ўсё забыўся, перад урадам ВКЛ - панамі-радай, якую з 1589 г. узначаліў Леў Сапега, - сярод важнейшых задач паўстала зберагчы раўнапраўнае становішча сваёй краіны ў саюзных узаемаадносінах з Польшчай і ўмацаваць прававыя асновы дзяржаўнасці ВКЛ. Але вырашаць яе было ўсё цяжэй - перашкаджала своекарысная палітыка Польшчы, імкненне польскіх магнатаў гаспадарыць у ВКЛ, а таксама "незацугляная" шляхецкая дэмакратыя, якая разбурала падмуркі самой дзяржавы [10, с. 40]. Патрабаваліся незвычайныя дыпламатычныя і палітычныя намаганні, майстэрскае манеўраванне паміж інтарэсамі розных бакоў, каб абараніць і зберагчы дзяржаўную самастойнасць ВКЛ, абмежаваць замахі караля, прымусіць яго паважаць вялікакняжацкія законы.
Леў Сапега запярэчыў прызначэнню каралём у 1591 г. па прапанове польскіх сенатараў без згоды ўрада ВКЛ кракаўскім біскупам біскупа віленскага Юрыя Радзівіла, бо тыя намерыліся, у абыход 12-артыкула Статута ВКЛ, пасадзіць на вакантную віленскую кафедру паляка. Адстойваючы законы Княства, канцлер у 1596 г. увайшоў у канфлікт з каралём, калі той вырашыў прызначыць на вызваленую пасаду ўраджэнца Польшчы берасцейскага і луцкага біскупа Бернарда Мацяёўскага. Сапега адмовіўся паставіць вялікую дзяржаўную пячатку на каралеўскім дакуменце, без якой ён не меў юрыдычнай сілы. Канцлера падтрымалі ў гэтым і іншыя вышэйшыя саноўнікі ВКЛ, бо парушаліся нормы Статута 1588 г.
Канфлікт зацягнуўся і ўсё больш абвастраўся. Моцны ціск і пагрозы зведваў літоўскі канцлер з боку караля і вышэйшых польскіх чыноўнікаў. Але яго не змаглі ні ўгаварыць, ні запужаць. Тады пайшлі на крайнюю меру - заверылі каралеўскі прывілей пячаткай Кароны і адаслалі на зацвярджэнне папе рымскаму, спадзеючыся, што ў Рыме не разбяруцца ва ўсёй тонкасці адносін суб'ектаў федэрацыі. Зацвярджэнне папам намінацыі Б. Мацяёўскага на віленскае біскупства без згоды ўрада ВКЛ выклікала бурны пратэст у Беларусі і Літве [10, с. 42].
Канфлікт працягваўся аж 10 гадоў, столькі ж заставалася вакантнай біскупская кафедра. Канцлер выйшаў з яго пераможцам. Жыгімонт Ваза ўрэшце змірыўся з яго настойлівасцю і прынцыповасцю і ў красавіку 1600 г. прызначыў на кафедру мясцовага ўраджэнца Бенедыкта Войну. У гэтым канфлікце Леў Сапега дамогся большага, чым адмены прызначэння віленскім біскупам Б. Мацяёўскага. Яму ўдалося дамагчыся ад Кароны павагі да аднаго з важнейшых законаў ВКЛ, зафіксаванага ва ўсіх трох Статутах. Больш таго, кароль вымушаны быў згадзіцца з тым, што кожны яго акт, які датычыць ВКЛ, яшчэ да абвяшчэння павінен узгадняцца з канцлерам гэтай дзяржавы [10, с. 45].
У 1593 г. палітыка Жыгімонта Вазы, як стаў прэтэндэнтам на шведскую карону, зноў разышлася з дзяржаўнымі інтарэсамі ВКЛ. Леў Сапега рашуча засупярэчыў такой авантуры, бо ўзнікла рэальная пагроза вайны са Швецыяй. Яго прадбачанне спраўдзілася [10, с. 44].
Паколькі ў ВКЛ існавалі пэўныя арыентацыі на Расію або Польшчу, выкліканыя канфесійнымі адрозненнямі, Леў Сапега падтрымаў ідэю уніі праваслаўнай і каталіцкай цэркваў. Ён верыў у магчымасць шляхам царкоўнай уніі стварыць новую царкоўную арганізацыю, незалежную ні ад створанага ў 1589 г. Маскоўскага патрыярхату, ні ад папства. З пашырэннем уплыву уніяцкай царквы Сапега звязваў надзеі на духоўна-рэлігійную кансалідацыю народа, а праз гэта - на ўмацаванне Княства, захаванне яго цэласнасці.
Канцлер спачатку з асцярогай глядзеў на авантуру польскіх магнатаў з Ілжэдзімітрыем І - яна магла разбурыць так нялёгка здабыты Сапегам у 1600 г. 20-гадовы мір з Масквой, была варожай яго праграме стварэння аб'яднанай дзяржавы з ВКЛ, Польшчы і Масковіі [10, с. 48-49].
Леў Сапега стаў адным з герояў няскончанай гістарычнай драмы Фрыдрыха Шылера "Дзімітрый". Шылер не паказвае Сапегу вялікім сябрам і прыхільнікам маскоўскіх цароў, аднак пад дамоваю аб "вечным міры" стаіць і яго подпіс. І канцлер бароніць гонар ВКЛ і усёй Рэчы Паспалітай, адмаўляючыся падтрымліваць авантуру Ілжэдзімітрыя праз вета ў сойме [16, с. 58]. А калі пераканаўся, што унія з Маскоўскай дзяржавай не адбудзецца, то на варшаўскім сойме 1609 г., імкнучыся замацаваць пазіцыі Княства на усходзе, рашуча выказаўся за разгортванне актыўных вайсковых дзеянняў супраць Масквы, бо «ніколі Рэч Паспалітая лепшай аказіі для пашырэння граніц не мела». Пры гэтым нагадаў тэрытарыяльныя страты, нанесеныя ВКЛ Рускай дзяржавай у папярэдні перыяд [11, с. 107].
Калі ж пачаўся падзел зямель, адваяваных у 1609-1611 гг., Сапега рашуча запратэставаў супраць прэтэнзій на іх польскіх магнатаў, патрабаваў вяртання зямель Княства, інкарпараваных Польшчай. Абураны, ён называў каралеўскі двор «злым торгам» і ў адчаі хацеў нават «асесьці на раллі, перапрасіць плуг, бо ўжо ніхто ня склоніць на дворскую полеўку, якую ён ведае добра» [15, с. 77]. Падпісваючы ў 1618 г. Дэулінскае перамір'е, канцлер, як кіраўнік дэлегацыі краіны-пераможцы, дамогся ўключэння ў дагавор артыкулаў аб вяртанні ВКЛ, за некаторым выключэннем, спадчыннай Смаленскай зямлі. Ноўгарад-Северская і Чарнігаўская землі адышлі тады да Польшчы.
Лавіраванне паміж саюзнай Польшчай і Масквой, на думку І.В. Саверчанкі, стала ледзь не важнейшым элементам усёй тактыкі Льва Сапегі ў барацьбе за незалежнасць ВКЛ, небяспека страты якой з-за бясконцых прэтэнзій польскіх феадалаў на землі Княства фактычна ніколі не знікала ні на працягу канцлерства Сапегі, ні пазней. Польскія паны яго ненавідзелі - ім не падабаўся ліцвінскі сепаратызм Льва Іванавіча. Затое ў вачах беларускай шляхты аўтарытэт канцлера як палітыка і змагара за інтарэсы ВКЛ узрастаў з кожным годам [9, с. 26-27, 36].
Супярэчлівасць адносінаў Кароны і Княства выразна праяўлялася і ў дачыненнях са Швецыяй. У той час, калі Варшава імкнулася да вяртання Прусіі і пагаджалася ў прынцыпе страціць Інфлянты, то Вільня, наадварот, дапускала часовую ўступку Прусіі, але хацела захаваць Інфлянты. ВКЛ не падтрымлівала вайны са Швецыяй дзеля задавальнення дынастычных прэтэнзій Жыгімонта і Уладзіслава Вазаў. У студзені 1627 г. гетман Леў Сапега ў імкненні абараніць інтарэсы Княства ў доўгай вайне Рэчы Паспалітай са Швецыяй, палепшыць ваенна-палітычнае становішча і атрымаць доўгачаканую перадышку, падпісаў ад імя ВКЛ сепаратны мір са Швецыяй, чым выклікаў вялікае незадавальненне Жыгімонта ІІІ і абвінавачванне ў парушэнні ўмоваў Люблінскай уніі [6, с. 195-196]. Гетман, у сваю чаргу, папракаў палякаў у тым, што яны не аказалі дапамогі і яму давялося аднаму абараняць межы Княства [17, с. 55].
Такім чынам, Леў Сапега - адна з буйнейшых беларускіх палітычных фігур. У канцы XVI - першай трэці XVII ст. ён, будучы выразнікам сепаратысцкіх, антыпольскіх настрояў ліцвінскай шляхты, з'яўляўся найбольш перакананым і паслядоўным абаронцам незалежнасці ВКЛ і ўзвышэння яго прэстыжу. Палітычную лінію ў адносінах да Польшчы, якая імкнулася да поўнай гегемоніі ў Рэчы Паспалітай, і Расіі ён праводзіў цераз прызму захавання суверэнітэту і ўмацавання сваёй дзяржавы, дастойнага прадстаўлення яе інтарэсаў на міжнароднай арэне. Леў Сапега - вялікі грамадзянін Вялікага княства Літоўскага і яго сапраўдны патрыёт. Яго палітычная біяграфія, як піша Л. Жэляпава, "заўсёды была і застанецца прадметам захаплення для тых, хто захоча знайсці ў гісторыі Беларусі ўзор і прыклад дзяржаўніка-патрыёта і мудрага, асвечанага дзеяча" [18, c. 39].
Спіс крыніц і літаратуры
1. Вішнеўскі, А.Ф. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі: вучэбны дапаможнік / А.Ф.Вішнеўскі. - Мінск: Акадэмія МУС Рэспублікі Беларусь, 2003. - 319 с.
2. Лойка, П.А. Гісторыя Беларусі XVI-XVIII стст.: вучэбны дапаможнік для 7-га класа агульнаадукацыйнай школы / П.А. Лойка. - Мінск: Народная асвета, 1998. - 214 с.
3. Падокшын, С.А. Палітычная і прававая думка Беларусі ХVI-XVII ст.ст. / С.А. Падокшын, С.Ф. Сокал. - Мінск, 2000. 2-е выд. дап. - 120 с.
4. Шаўцоў, Ю. «Літоўскі сепаратызм» канца XVI ст. / Ю. Шаўцоў // Спадчына. - 1995. - № 2. - С. 112-136.
5. Праневіч, Г. Леў Сапега: Жыццё дзеля Айчыны (Кароткі біяграфічны нарыс) / Г. Праневіч. - Віцебск, 2003. - 16 с.
6. Снапкоўскі, У. Пра калізіі знешнепалітычных інтарэсаў польскай Кароны і Вялікага княства ў складзе Рэчы Паспалітай / У. Снапкоўскі // Спадчына. - 1995. - № 3. - С. 189-201.
7. Саверчанка, І. Леў Сапега - палітык, юрыст і пісьменнік / І. Саверчанка // Гісторыя: праблемы выкладання. 2006. - № 8. - С. 3-5.
8. Снапкоўскі, У.Е. Гісторыя знешняй палітыкі Беларусі: вучэбны дапаможнік для студэнтаў факультэта міжнародных адносін: у 2 ч. Ч. 1: Ад пачатку дзяржаўнасці да канца ХVIII ст. / У.Е. Снапкоўскі. - Мінск, БДУ, 2003. - 281 c.
9. Саверчанка, І.В. Канцлер Вялікага княства: Леў Сапега / І. В. Саверчанка. - Мінск: Навука і тэхніка, 1992. - 63 с.
10. Лазутка, С. Леў Сапега (1557-1633). Жыццё, дзяржаўная дзейнасць, палітычныя і філасофскія погляды / С. Лазутка / пер. з літ. В. Люкевіч. - Магілёў: ГАМТ «Брама», 2004. - 104 с.
11. Грыцкевіч, А. Леў Сапега (1557-1633) / А. Грыцкевіч // Славутыя імёны Бацькаўшчыны: зборнік. - Вып. 1. - Мінск: БФК, 2000. - С. 100-114.
12. Леў Сапега // Падокшын, С.А. Беларуская думка ў кантэксце гісторыі і культуры / С. А. Падокшын. - Мінск: Беларуская навука, 2003. - С. 266-280.
13. Сапега Леў Іванавіч // Мысліцелі і асветнікі Беларусі. Х-ХІХ стагоддзі: энцыклапедычны даведнік. - Мінск: БелЭн, 1995. - С. 119-122.
14. Сагановіч, Г. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя / Г. Сагановіч. - Мінск: «Энцыклапедыкс», 2001. - 412 с.
15. Шкялёнак, М. Леў Сапега / М. Шкялёнак // Спадчына. - 1991. - № 1. - С. 58-78.
16. Баршчэўскі, Л. Леў Сапега - Шылераўскі герой / Л. Баршчэўскі // Спадчына. - 1995. - № 3. - С. 57-59.
17. Лазоркина, О. Лев Сапега - выдающийся дипломат ВКЛ / О. Лазоркина // Вялікі канцлер Вялікага княства: Да 450-годдзя з дня нараджэння Льва Сапегі: зборнік матэрыялаў. - Мінск: І.П. Логвінаў, 2007. - С. 51-55.
18. Жэляпава, Л. Леў Сапега: штрыхі да палітычнай і творчай біяграфіі канцлера / / Л. Жэляпава // Вялікі канцлер Вялікага княства: Да 450-годдзя з дня нараджэння Льва Сапегі: зборнік матэрыялаў. - Мінск: І.П. Логвінаў, 2007. - С. 32-39.
А.І. Груша
КАНЦЫЛЯРЫЯ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА І РОД САПЕГАЎ: ПРАВОБРАЗ НАЦЫІ ПАД ПЯРОМ ПІСАРА
У XV-XVI стст. у Вялікім княстве Літоўскім не было ніводнага роду, так цесна звязанага з канцылярыяй ВКЛ як Сапегі. Калі прадстаўніцтва іншых родаў у гэтай установе ў адзначаны час вымяраецца - і то часта з пэўнымі нацяжкамі, - як правіла, двума пакаленнямі, то прадстаўніцтва Сапегаў - чатырма. Пачнём з таго, што пісарам канцылярыі ВКЛ з'яўляўся першы з вядомых Сапегаў - Сямён (1440-1450 гг.). Служылі ў канцылярыі два яго сыны - Іван (1488-1517 гг.) і Багдан (1471-1488 гг.), і два яго ўнукі - Іван (1507-1516 гг.) і Ян (1510 г.) Багданавічы [2, с. 142, 145, 149, 159, 162]. Такім чынам, у пачатку ўзвышэння роду неперарыўнасць службы яго прадстаўнікоў не спынялася, а пасля пэўнага перапынку зноў аднавілася ў асобе Льва Іванавіча Сапегі. Першапачаткова Сапегі (першыя тры пакаленні) былі ў канцылярыі тэхнічнымі выканаўцамі: складальнікі і перапісчыкі дакументаў. Пасада Л.І. Сапегі ў пэўнай ступені суадносіцца з кіраўніком юрыдычнага ведамства. У эвалюцыі канцылярыі ВКЛ, «службовай» пераемнасці пасад пісара і канцлера існавала логіка і заканамернасць, якія суадносіліся з агульным развіццём культуры.
Назва «пісар», у першую чаргу, атоесамліваецца са словам «пісаць». Пісьмо ўзнікае тады, калі фізіялагічныя магчымасці чалавека не дазваляюць утрымліваць і засвойваць жыццёва важную інфармацыю. Прычына з'яўлення пісьма - выбух, эпіцэнтр якога - актыўныя слаі грамадства. Імпульсы гэтага выбуху лакалізуюцца адразу ў некалькіх сферах жыцця і разыходзяцца па прынцыпу ланцужнай рэакцыі. Гэты выбух - шматфактарны і шматпрычынны, у яго аснове - разрыў традыцыйных звязуючых вузлоў грамадства, яго рэарганізацыя на новых падставах і прынцыпах (В.М. Медушэўская параўноўвае зараджэнне пісьменнасці і з'яўленне пісьмовых крыніц са з'яўленнем машыначытаных дакументаў). Узнікненне і пашырэнне пісьма - сігнал глыбокіх структурных змен у грамадстве. Наступныя аналагічныя сігналы таксама суадносяцца з этапнымі момантамі эвалюцыі грамадства. Першы датуецца апошняй трэццю XIV ст., калі вялікага князя літоўскага пачынае абслугоўваць больш-менш трывалая група пісараў, свайго роду «перадканцылярыя»; другі - сярэдзінай XV ст., калі ўзнікае стацыянарная канцылярыя. Узнікненне «перадканцылярыі» суадносіцца з новымі тыпамі арганізацыі грамадства, дзяржаўнай улады, воінства ВКЛ - зародкам новай свецкай арыстакратыі, новым статусам манарха і яго тытулам «(г)осподарь». Менавіта ў апошняй трэці XIV ст. пачынаюць фарміравацца такія адносіны (іх і можна назваць уласна феадальнымі), якія з сярэдзіны XV ст. стануць асноватворнымі і адзіна магчымымі для функцыянавання грамадства.
Пісьмо не толькі сігналізуе, але і выражае новыя віды адносін, новы парадак рэчаў, багацце, разнастайнасць і дынамізм, якія не магла ахапіць і засвоіць памяць і пераўтварыць яго ў традыцыю і звычай. Пісьмовае слова - антыпод вуснай памяці, гэта індыкатар не традыцыі і звычаю, а змен і «новин». Пры дапамозе пісьма не рэгуляваліся адносіны сацыяльных нізоў, за выключэннем выпадкаў умяшальніцтва з боку ўлады ў гэтыя адносіны. Першыя пісьмовыя акты адносяцца да знешнепалітычнага і знешнегандлёвага (ці знешнепалітычна-гандлёвага) права - найбольш дынамічнага і зменлівага ў жыцці ранніх дзяржаўных утварэнняў. Менавіта неабходнасць падрыхтоўкі гэтых актаў упершыню і запатрабавала стварэнне асяродкаў дзелавой пісьменнасці - «перадканцылярый» і канцылярый.
У факце пісьмовай фіксацыі грамадскіх адносін заключаецца адзін з вытокаў развіцця «новага права». У гэтым плане ўсе акты, «юрыдычным» аўтарам якіх з'яўляўся вялікі князь, у сучасным разуменні і ў сучаснай тэрміналогіі можна вызначыць як акты заканадаўчага характару. Рост аб'ёму адзначаных актаў на пэўным этапе патрабуе кадыфікацыі і ўпарадкавання іх норм, нарэшце, умення іх трактаваць. Асобамі, адказнымі за гэты від дзейнасці, натуральна, сталі работнікі канцылярыі, а таксама яе агульны кіраўнік - канцлер. Менавіта ў першай палове XVI ст. апошні становіцца кіраўніком не ўрадавага апарата (як гэта часта можна прачытаць у сучаснай літаратуры), а юрыдычнага ведамства - міністрам юстыцыі. І гэтыя рысы найбольш рэльефна сталі вылучацца ў перыяд канцлерства А. Б. Валовіча і Л. І. Сапегі. Такім чынам, пісьмо абавязана свайму ўзнікненню, у значнай ступені, неабходнасці фіксацыі «новага права».
Звернемся да матэрыяльнага боку фіксацыі гэтага права. Не царкоўнаславянская мова - першая літаратурная мова ўсходніх славян, а мовы, блізкія да народна-размоўных, г. зн. тыя, якія розныя даследчыкі вызначаюць як старабеларуская і стараўкраінская, ці беларуская і ўкраінская мовы, стала сродкам фіксацыі «новага права». «Новае права», такім чынам, адкрывала каналы для шырокага пранікнення ў свецкую сферу адзначаных моў. Па сцвярджэнню вучоных, змены, якія адбыліся ў Сярэднія вякі ў культуры стварэння і ўспрыняцця тэксту, не змянялі агульнага характару Сярэднявечча, якое было эпохай вуснага слова. «Пры стварэнні тэкстаў і выкарыстанні пісьмовых захоўвалася арыентацыя на іх вуснае ўзнаўленне...» [3, c. 218-219]. «Нават у асяроддзі адукаваных людзей азнаямленне з многімі творамі адбывалася, па ўсёй верагоднасці, шляхам праслухоўвання, а не прачытання...» [3, c. 219]. На слых успрымаліся не толькі мастацкія творы, але і дакументы справаводства (яны чыталіся ў форме дэкламацыі, рэчытатывам, так, як гэта рабілася пры чытанні тэкстаў на літургіі) [3, c. 220]. Такім чынам, калі ўлічваць спосаб чытання актаў (уголас), дзякуючы ўзнікненню пісьмовай разнавіднасці беларускай і ўкраінскай моў, апошнія сталі яшчэ больш гучнымі (праз выдачу прывілеяў, апавяшчэнняў аб ваеннай мабілізацыі, зборы земскіх падаткаў, выдачы пісьмовых выклікаў у суд і г. д.). Значыць, чым глыбей дзяржаўная ўлада пранікала ў структуры грамадства і, значыць, чым часцей пісьмовыя разнавіднасці гэтых моў выкарыстоўваліся ў рэгуляванні адносін дзяржаўнай улады і грамадства, тым больш гучнымі былі названыя мовы. Нягледзячы на блізкасць беларускай і ўкраінскай дзелавых моў да польскай, дзве першыя, з аднаго боку, і польская, з другога, з'яўляліся далёка не адным і тым жа нават у другой палове XVI ст., калі ўплыў польскай моўнай стыхіі на беларускую і ўкраінскую мовы быў асабліва актыўным. Л.І. Сапега, які меў намер прадубляваць выданне Статута на польскай мове, не наважыўся зрабіць гэта, не знайшоўшы (у кароткі тэрмін) адпаведнага перакладу «рускім словам і сентэнцыям».
Гаворачы пра матэрыяльны бок фіксацыі «новага права», асаблівай увагі заслугоўвае графіка пісьма, дакладней той графічны від пісьма, якім гэта права афармлялася - скорапіс. Ён выкарыстоўваўся не толькі для падрыхтоўкі такіх разнавіднасцяў дакументаў, як прывілеі, прысуды і г. д., але і заканадаўчых актаў і збораў законаў. Скорапісам былі напісаны Статуты 1529 г. і 1566 г. Менавіта гэты графічны від пісьма імітаваў шрыфт Статута 1588 г. Ёсць падставы меркаваць, што графіка пісьма першапачаткова разглядалася неад'емнай часткай мовы, а тыя ці іншыя графічныя віды пісьма адпавядалі пэўным формам існавання моў. Калі ўставу адпавядала царкоўнаславянская мова, то скорапісу - мовы, блізкія да народна-размоўных. Іншымі словамі, скорапіс з'яўляўся графічным спосабам афармлення беларускай і ўкраінскай мовы і іх графічнай формай.
Такім чынам, усе гэтыя з'явы - ўзнікненне і пашырэнне сферы «новага права», актыўнае пранікненне ў гэту сферу беларускай і ўкраінскай моў, узнікненне скорапісу - суадносяцца паміж сабой і датуюцца адным і тым жа часам - XІV ст. У сувязі з гэтым варта згадаць яшчэ адну з'яву: менавіта ў гэтым стагоддзі пачынаюць фарміравацца беларускі і ўкраінскі этнасы.
Развіццё ўсіх адзначаных з'яў адбывалася ў рамках складвання і фарміравання свецкай культуры, здольнай засвойваць і перапрацоўваць рэлігійныя каштоўнасці. Змены, якія адбыліся ў апошняй трэці XIV ст. у грамадскіх структурах, сталі вырашальнымі ў фарміраванні гэтай культуры. Найбольш выразна і наглядна гэта ілюструецца на прыкладзе менавіта графічных відаў пісьма. Устаў (адзін з графічных відаў пісьма) - каштоўнасць рэлігійнай культуры - быў засвоены і перапрацаваны свецкай культурай. Вынікам гэтага засваення і перапрацоўкі стала трансфармацыя ўстава ў свецкі графічны від пісьма - скорапіс. Вырашальную ролю ў фарміраванні скорапісу адыграў самы актыўны свецкі элемент грамадства - дзяржава і новая дзяржаўная эліта. Цяжка сказаць, дзе «зарадзіўся» гэты графічны від пісьма - у дзяржаўных структурах ці ніжэй, бясспрэчна адно: толькі дзяржава магла падтрымаць фарміраванне скорапісу ў зародку, пашырыць і паскорыць працэс яго эвалюцыі, зрабіць новае пісьмо ўзорам для ўсёй свецкай пісьменнасці. Трэба меркаваць, што менавіта аўтарытэт улады меў самае вялікае значэнне ў трансфармацыі ўстава і фарміраванні на яго аснове скорапісу. Скорапіс становіцца сродкам самасцвярджэння і самавызначэння дзяржаўнай улады, а таксама сродкам самасцвярджэння і самавызначэння сацыяльнай эліты і ўсёй свецкай культуры.
Заслугоўваюць увагі ўнутраныя характарыстыкі скорапісу і яго супрацьлеглага графічнага полюса - устава (і блізкіх да яго разнавіднасцяў паўустава). Для скорапісу ўласціва тэндэнцыя да павышэння эфектыўнасці працэсу камунікацыі, эканоміі намаганняў і г. д. Скорапіс імкнецца аптымізаваць пісьмова-графічны код, у тым ліку за кошт не звязаных з пісьмом прататыпаў знешніх уплываў. Адсюль яго дынамічнасць, павышаная здольнасць да вытворчасці новых форм, большая варыянтнасць (няхай нават і нарматыўная варыянтнасць ці варыянтнасць у межах пэўнай аднастайнасці [1, 4, 5, 6]), непарыўная зменлівасць. Ва ўставе пануе кансерватыўнасць, значнае супраціўленне навацыям. Павышаная ступень кансерватыўнасці вядзе да архаізацыі і імкнецца да прататыпа (які выконвае функцыю эталона). Адсюль статычнасць, невялікая здольнасць да развіцця, стабільнасць, нарміраванасць гэтага графічнага віду пісьма. Устаў і скорапіс суадносяцца з дзвюма адносна жорстка проціпастаўленымі культурамі: статычнай рэлігійнай і дынамічнай свецкай, з двума тыпамі свядомасці. Калі скорапіс у значнай ступені - стварэнне дзяржавы, а свецкая культура - фактар яго функцыянавання, то ўстаў - вынаходка царквы, а рэлігійная культура - фактар яго існавання. Гэта прадвызначыла характар далейшага развіцця скорапісу і ўстава. Скорапіс адразу пасля свайго ўзнікнення ўступіў у фазу далейшых радыкальных змен графічных форм. Устаў з самага пачатку свайго існавання фактычна застыў у развіцці сваіх форм (нават пасля таго, як абагаціўся за кошт так званага другога паўднёваславянскага ўплыву). Ёсць два галоўныя адрозненні паміж скорапісам і ўставам. Скорапіс фарміруецца і развіваецца толькі ў дзяржаўных, дакладней, унутрыдзяржаўных межах (нават нягледзячы на паходжанне ад аднаго прататыпу - устава). Устаў як сакральнае, нарміраванае і стабільнае пісьмо з'яўляецца пісьмом надрэгіянальным і наднацыянальным, адзіным для той ці іншай рэлігійна-культурнай супольнасці, не звязаным з палітычнымі межамі. Іншымі словамі, скорапіс - у значнай ступені дзяржаўнае пісьмо, якое не мае прамой сувязі з каштоўнасцямі рэлігійна-культурнай супольнасці (адсюль, напрыклад, тая істотная розніца, якая існуе паміж беларуска-ўкраінскім і расійскім скорапісамі, якія сфарміраваліся на аснове аднаго прататыпу - устава, агульнага для Slavia Orthodoxa).
Пісьмо і яго графічныя віды і, наогул, самыя розныя формы праяўлення графікі пісьма, утвараюць выразную, дыферэнцаваную і шматбаковую знакавую сістэму. Пісьмо, яго ўнутраныя і знешнія ўласцівасці - знакі нормы і сістэмы, дынамікі і статыкі, стабільнасці і зменлівасці, аднастайнасці і разнастайнасці, архаізацыі і навацыі, ўнарміраванасці і неўнарміраванасці, сакральнага і прафаннага, царкоўнага і свецкага і г. д. Гэтыя і іншыя паняцці выражалі розныя тыпы, віды і формы быцця і мыслення на самых розных ярусах грамадства, у розных сацыяльных асяроддзях і групах, фарміруючы тыпы і формы розных культур і свядомасцей. Знакавая сістэма графікі пісьма настолькі канцэнтраваная, што магла выражаць мадэль свету на адным аркушы паперы. Фарміруючы гэту мадэль (у працэсе падрыхтоўкі актаў), пісар мог апярэдзіць вядомае выказванне вялікага філосафа, але яно гучала б так: «Дзве рэчы напаўняюць душу заўжды новым і ўсё больш моцным захапленнем і шанаваннем, чым часцей і больш мы думаем аб іх, - гэта зорнае неба над мной і пісьмовы закон унутры мяне».
Формы праяўлення графікі пісьма фарміруюць метадалагічныя арыенціры ў рашэнні шэрагу праблем, звязаных у тым ліку, з генезісам і фарміраваннем этнасаў і нацый. Актыўна фарміруючы новыя графічныя формы, карэктуючы і нават нарміруючы іх, праўда, толькі геаграфічна, скорапіс разам з ростам запатрабаванасці свецкага пісьма, пашыраў сферу свайго выкарыстання сярод розных пластоў і слаёў насельніцтва і пашыраў сваю геаграфію (не выходзячы за межы дзяржавы). Разам з пашырэннем асяродкаў множання скорапісных тэкстаў, пашыраліся і асяродкі яго «пасіўнага» засваення, г. зн. чытання. Прыналежнасць да духоўнага ці свецкага асяроддзя яшчэ магла ствараць пэўныя перашкоды ў «актыўным» засваенні скорапісу, але сярод свецкіх слаёў насельніцтва такіх перашкод, трэба думаць, не існавала. Пісьмовая культура скорапісу не стварала дыферэнцаваных у залежнасці ад тых ці іншых слаёў насельніцтва варыянтаў. Скорапіс, якім пісала шляхта розных рэгіёнаў ВКЛ, быў тоесны «мяшчанскаму» скорапісу, а абодва - скорапісу галоўнай канцылярыі дзяржавы. Гэта пісьмо ў рэгіянальным і сацыяльным плане было больш аднастайным, чым, напрыклад, вусная гаворка прадстаўнікоў розных рэгіёнаў і сацыяльных слаёў ВКЛ. Гэта пісьмо не фарміравала варыянты таксама і ў залежнасці ад этнічнай і канфесійнай прыналежнасці пісараў-перапісчыкаў. Такім чынам, скорапіснае пісьмо з'яўлялася найбольш трывалым элементам культуры амаль усяго грамадства ВКЛ, найбольш моцнай інтэгруючай сілай, якая звязвала час з глыбокай сацыяльнай прасторай. І гэта пісьмо можна назваць пісьмова-графічным «правобразам» нацыі.
Такім чынам, «перадканцылярыі» і канцылярыі - цэнтры не проста справаводства, але і культуры. Прыймальнае да гэтых цэнтраў паняцце «культура» трэба трактаваць шырока. Права, мова, пісьмо - асобныя элементы гэтай культуры, хоць і цесна звязаныя паміж сабой. У нетрах «перадканцылярый» і канцылярый фарміраваліся знакавыя вобразы грамадства, яго гісторыі і будучыні.
Якая роля Сапегаў у фарміраванні гэтага «правобраза» нацыі, якое месца ў гэтым фарміраванні яны займалі? Індывідуальнай ролі ніякай; дакладней, іх роля ў значнай ступені была пасіўнай, у той час як перыяд іх дзейнасці часам з'яўляўся вырашальным. Першы Сапега - Сямён - працаваў у канцылярыі ВКЛ у пачатковы перыяд яе станаўлення, калі развіццё скорапісу ВКЛ і Маскоўскай дзяржавы пайшло самастойнымі шляхамі, у выніку чаго сфарміраваліся самастойныя варыянты гэтага графічнага віду пісьма. Важна іншае. Кожны з Сапегаў уносіў элементы культуры свайго рэгіёна (Сямён, Іван і Багдан Сямёнавічы паходзілі са Смаленшчыны, Л. І. Сапега - з Віцебшчыны, адтуль маглі быць родам Іван і Ян Багданавічы). Канцылярыя ВКЛ перапрацоўвала культуру асобных рэгіёнаў краіны, пісьмова-графічную свядомасць яе грамадства, фарміруючы агульную культурную супольнасць ВКЛ, якая, зрэшты, так і не стала нацыяй.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Валиконите, И. Введение / И. Валиконите, С. Лазутка // Lietuvos Metrika (1542 м.). 11oji Teismų bylų knyga (XVI a. pabaigos kopija) / Par. I. Valikonytė, S. Viskantaitė, I. Steponavičienė. - Vilnius, 2001.
2. Груша, А.І. Канцылярыя Вялікага княства Літоўскага 40-х гадоў XV - першай паловы XVI ст. / А.І. Груша. - Мінск, 2006.
3. Казбекова, Е.В. Приёмы ритмизированной прозы (cursus) в сводах декретального права и использование cursus в новеллах Иннокентия IV (1243-1254) / Е.В. Казбекова // Средние века. - 2005. - Вып. 66.
4. Кремко, И.О характере языковой нормы Статута Великого княжества Литовского 1588 года / И. Кремко // Третий Литовский Статут 1588 года. Материалы Республиканской научной конференции, посвящённой 400-летию Третьего Статута. - Вильнюс, 1989.
5. Лазутка, С. Введение / C. Лазутка, И. Валиконите, И. Карпавичене // Lietuvos Metrika (1528-1547). 6-oji Teismų bylų knyga (XVI a. pabaigos kopija) / Рar. S. Lazutka, I. Valikonytė ir kt. - Vilnius, 1995.
6. Лазутка, С. Введение / С. Лазутка, И. Валиконите, Й. Синкевичюте // Lietuvos Metrika (15331535). 8oji Teismų bylų knyga (XVI a. pabaigos kopija) / Par. I. Valikonytė, S. Lazutka, N.Šlimienė ir kt. - Vilnius, 1999.
У.А. Падалінскі
ПРАДСТАЎНІКІ ГАРАДЗЕНСКАГА ПАВЕТА НА СОЙМАХ
РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ У АПОШНЯЙ ТРЭЦІ XVI СТ.
На вальным сойме 1565-1566 гг. у Вялікім Княстве Літоўскім (ВКЛ) была праведзена адміністрацыйна-тэрытарыяльная рэформа. Краіна была падзелена на 12 ваяводстваў і Жамойцкае староства (фактычна мела статус ваяводства), якія, у сваю чаргу, падзяляліся на 30 паветаў. Сярод іншых, быў утвораны і Гарадзенскі павет, які, побач з Трокскім, Ковенскім і Упіцкім паветамі, стаў складовай часткай Трокскага ваяводства [22, с. 47, 53]. Паветы сталі цэнтрамі адміністрацыйнага, ваеннага, судовага і палітычнага жыцця рэгіянальных шляхецкіх карпарацый [4, с. 105]. Утварэнне паветаў стала надзвычай важным момантам у станаўленні парламенцкай сістэмы дзяржавы. Павятовая шляхта атрымала магчымасць «отъ кождого суду земского» абіраць на сойм «по две особы» [9, с. 79-80]. Пасля заключэння Люблінскай уніі ў 1569 г., паслы ўжо абіраліся на супольны вальны сойм Рэчы Паспалітай [28, с. 236]. Шляхта актыўна ўключалася ў палітычнае жыццё краіны як паўнапраўны яго ўдзельнік.
Вывучэнне прадстаўніцтва паветаў ВКЛ на соймах Рэчы Паспалітай дае магчымасць даследаваць рэгіянальныя эліты, іх грамадскую пазіцыю і дзейнасць, палітычную культуру і прававую свядомасць, падзел на розныя групоўкі і барацьбу паміж імі і г.д. Ад заключэння уніі да канца XVI ст. (1569-1600 гг.) нам вядомы шэраг асобаў, якія рэпрэзентавалі інтарэсы шляхты Гарадзенскага павета на соймах Рэчы Паспалітай: Пётр Валовіч, Ян Клюкоўскі, Канстанцін і Януш Кунцэвічы, Іван, Рыгор і Фёдар Масальскія, Ян Мялешка, Мікалай і Ян Пётр Сапегі, Юры Тышкевіч.
На Люблінскім сойме 1569 г. адным з гарадзенскіх паслоў быў Ян Клюкоўскі [11, с. 356]. Захаваліся звесткі аб яго ўдзеле ў соймавых пасяджэннях. Так, напрыканцы сойма Мальхер Сноўскі, каралеўскі маршалак і новагародскі земскі суддзя, ініцыяваў ухваліць у Княстве падатак для выкупу закладзеных даменіяльных уладанняў і ўвесці з іх кварту (1/4 частка даходаў) на абарону дзяржавы. Такая прапанова перш за ўсё закранала эканамічныя інтарэсы дзяржаўцаў і старостаў, якія паходзілі з асяроддзя магнатэрыі, але была ў інтарэсах сярэдняй і дробнай шляхты, бо кварта ў будучым магла замяніць падаткі. Аднак гэтую ініцыятыву падтрымалі не ўсе. Катэгарычна супраць выступілі Я.Клюкоўскі і два паслы Трокскага павета, і прапанова М.Сноўскага не была рэалізавана [1, с. 609, 617-619]. Цікава, што Клюкоўскія з'яўляліся кліентамі аднаго з буйнейшых магнатаў ВКЛ - віленскага ваяводы, канцлера Мікалая Радзівіла Рудога, а сам Я.Клюкоўскі быў сваяком трокскага кашталяна, падканцлера Астафея Валовіча [7, с. 211; 21, с. 122; 24, с. 337-339].
Яшчэ адным прадстаўніком Гарадзенскага павета на Люблінскім сойме быў гарадзенскі земскі суддзя князь Іван Масальскі. Яго подпіс і пячатку, як і Я.Клюкоўскага, сустракаем пад актам уніі [11, с. 356]. Верагодна, не без іх удзелу ў 1569 г. было ўзнята пытанне аб утварэнні ў ВКЛ новых ваяводстваў: Гарадзенскага і Ковенскага. Аднак Жыгімонт Аўгуст гэтую прапанову адхіліў [2, с. 500; 4, с. 83].
Цікавую і, разам з тым, неадназначную інфармацыю аб палітычнай культуры гарадзенскай шляхты дае соймікавая кампанія перад вальным соймам 1572 г. У сувязі з пашырэннем пошасці, у Трокскім ваяводстве (падобная сітуацыя была ў Віленскім і Новагародскім ваяводствах) на 9 снежня 1571 г. быў скліканы агульны для ўсіх яго паветаў перадсоймавы соймік у Самілішках. Мясцовая шляхта, у т.л. і гарадзенская, чатыры дні не прыступала да працы, пратэстуючы супраць дасланых ім соймавых лістоў і гаспадарскай інструкцыі, зацверджаных толькі малой каралеўскай пячаткай, а не пячаткамі канцлера ці падканцлера ВКЛ. Пасля доўгіх спрэчак прысутныя на сойміку трокскі ваявода Стэфан Збаражскі і А.Валовіч усё ж упэўнілі шляхту выбраць паслоў і скласці ім інструкцыю [3, с. 88-90, 443-444; 6, спр. 56, арк. 7-8 адв.; 20, с. 70-73].
У інструкцыі для гарадзенскіх паслоў былі закрануты важнейшыя пытанні ўнутранай і знешняй палітыкі краіны: усталяванне раўнапраўнага, рэальнага курсу грошай ВКЛ і Польшчы, утварэнне манетнага двара і дзяржаўнага скарбу Рэчы Паспалітай, рэформа судовай сістэмы, адносіны з Крымскім ханствам і абарона ад Маскоўскай дзяржавы, забаранялася згаджацца на новыя падаткі [8]. Разам з тым вядома, што і змест інструкцыі, і кандыдатуры паслоў вызначала не столькі шляхта, колькі вышэйшая знаць ВКЛ: М.Радзівіл; віленскі кашталян Рыгор Хадкевіч; жамойцкі староста, земскі маршалак Ян Хадкевіч; А.Валовіч і дворны маршалак Мікалай Крыштоф Радзівіл. Так, А.Валовіч прапаноўваў наступных кандыдатаў на ролю паслоў ад Гарадзенскага павета: гарадзенскага павятовага маршалка Івана Валовіча, Аляксандра Хадкевіча (сына Р.Хадкевіча), земскага харужыя ВКЛ Богуша Міцуту, гараднічага гарадзенскага Яна Валовіча (пляменніка А.Валовіча) [21, с.125]. На жаль, не вядома, хто з іх усё ж быў абраны.
У часы першых бескаралеўяў у Рэчы Паспалітай (1572-1573, 1574-1576 гг.) Гарадзенскі павет на вальных соймах неаднаразова прадстаўляў Я.Клюкоўскі. На з'ездзе ВКЛ у студзені 1573 г. ён, ужо гарадзенскі гараднічы, быў выбраны ў шляхецкую частку дэлегацыі на канвакацыю ў Варшаве, на якой планавалася вызначыць месца і час абрання новага караля і вялікага князя [10, с. 64]. У красавіку 1576 г. Я.Клюкоўскі ўвайшоў у склад пасольства ВКЛ на каранацыю Стэфана Баторыя, якое было накіравана ў Кракаў са з'езда ў Гародні [10, с. 173]. Паслы павінны былі пратэставаць супраць каранацыі як супярэчнай Люблінскай уніі (адбывалася без згоды ВКЛ), патрабаваць ад Стэфана Баторыя не выкарыстоўваць тытул вялікага князя літоўскага і склікаць новы элекцыйны сойм. Літвіны, калі б каранацыя ўсё ж адбылася, увогуле пагражалі разарваць унію і абраць уласнага вялікага князя [20, c. 257-263]. Справа ў тым, што на той момант палітычная эліта ВКЛ была расколатая ў пытанні падтрымкі кагосьці з трох прэтэндэнтаў на ўладу ў Рэчы Паспалітай: вялікага князя маскоўскага Івана IV, імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі Максімільяна II і трансільванскага князя Стэфана Баторыя [27, с. 24]. Як адзін з прадстаўнікоў Трокскага ваяводства ўвайшоў Я.Клюкоўскі і ў склад пасольства, прызначанага з'ездам ВКЛ у Мсцібогаве, якое ў Варшаве 29 чэрвеня 1576 г. прызнала Стэфана Баторыя вялікім князем літоўскім, пасля таго як той прысягнуў на захаванне правоў і вольнасцей Княства [3, c. 142-149; 10, с. 182, 184; 20, c. 277, 280-284].
Цяжка меркаваць, як ставілася да названых кандыдатаў гарадзенская шляхта. Лагічна, што Я.Клюкоўскі, а значыць, і шляхта, якая яго выбірала, прытрымліваўся пазіцыі сваіх патронаў, Радзівілаў, г. зн. быў прыхільнікам прэтэндэнта з дынастыі Габсбургаў. Затое ў час бескаралеўя 1574-1576 гг. гарадзенская шляхта не была адзінай у гэтым пытанні. Так, на з'ездзе ў Стэнжыцах у 1575 г., дзе адбылася дэтранізацыя Генрыха Валуа, пасол Гарадзенскага павета Канстанцін Кунцэвіч збіраўся перадаць польскім паслам лісты ад шляхты ВКЛ, у якіх літвіны выказваліся супраць Максімільяна II і гатовы былі падтрымаць элекцыю Івана IV. У выніку, К.Кунцэвіч быў проста арыштаваны слугамі Я.Хадкевіча [18, с. 147].
За час панавання Стэфана Баторыя нам вядомыя толькі два паслы ад Гарадзенскага павета на соймы Рэчы Паспалітай. Так, на сойм 1576 г. былі абраны гарадзенскі падсудак Рыгор Масальскі і ротмістр Юры Тышкевіч [3, с. 156; 6, спр. 56, арк. 99 адв.]. Яны разам з іншымі пасламі і сенатарамі ВКЛ выступілі з пратэстацыяй, дзе заявілі, што «отъ становъ корунъныхъ обороны жадное водле повинъностей ихъ, на унии поприсяжоное, не мають», і ўсе страты Княства ў выпадку вайны адбудуцца з-за далучэння да Польшчы ўкраінскіх зямель у 1569 г. і «за непостановеньемъ слушного посилъку и порадное обороны» [3, с. 154-156]. Адной з галоўных задач для літвінаў на тым сойме было вызначэнне ўмоў польскай дапамогі для ВКЛ у абароне ад Маскоўскай дзяржавы. Згодна з умовамі уніі, прадстаўнікі Княства ўвесь час нагадвалі польскім паслам аб іх абавязку аказваць такую дапамогу. Палякі бачылі выйсце ў скліканні супольнага паспалітага рушання ВКЛ і Польшчы, аднак, не маглі дамовіцца аб варунках збору шляхецкага войска з літвінамі, якія хацелі, каб «шкоды в тягненью отъ войска Корунъного обывателемъ великого князства Литовского не было» [3, с. 155]. У выніку дэлегацыя ВКЛ на паспалітае рушанне не згадзілася, падала згаданую пратэстацыю, а сойм, нягледзячы на ўсе захады Стэфана Баторыя, пытанне арганізацыі абароны краіны так і не вырашыў [6, спр. 56, арк. 35-36 адв., 96 адв.-99 адв.; 20, с. 297-299]. Дарэчы, верагодна, што менавіта той самы Ю.Тышкевіч, ужо як каралеўскі маршалак, у 1586 г. быў абраны маршалкам Трыбунала ВКЛ [25, с. 966]. Гэта сведчыць аб яго папулярнасці і аўтарытэце сярод «палітычнага народа» ВКЛ.
На вальных соймах Рэчы Паспалітай, часта з ліку паслоў, абіраліся павятовыя паборцы (зборшчыкі падаткаў). Так, на сойме 1578 г. паборцам у Гарадзенскім павеце быў прызначаны гарадзенскі земскі пісар Андрэй Катовіч [6, спр. 272, арк. 60 адв.; 28, с. 429], а на соймах 1579/80 і 1581 гг. - князь Фёдар Масальскі [28, с. 439, 461]. Пазней, у 1589 і 1590 гг., паборцам абіраўся князь Леў Масальскі [29, с. 303, 325]. Аднак іх вызначэнне на соймах не дазваляе нам сцвярджаць, што яны былі соймавымі пасламі.
У часы трэцяга бескаралеўя ў Рэчы Паспалітай (1586-1587 гг.) гарадзенская шляхта актыўна ўдзельнічала ў палітычным жыцці краіны. На элекцыйным сойме ўлетку 1587 г. былі абраны адразу два каралі і вялікія князі: шведскі каралевіч Жыгімонт Ваза і эрцгерцаг Максімільян. Рэч Паспалітая фактычна апынулася ў стане грамадзянскай вайны. У лістападзе 1587 г. у Вільні працаваў Галоўны з'езды ВКЛ, на якім літвіны павінны былі вызначыць, каго яны прызнаюць вялікім князем. У выніку галасавання большасць выказаліся за Максімільяна [14, спр. 211]. Галасы прадстаўнікоў Гарадзенскага павета падзяліліся паміж кандыдатамі пароўну: эрцгерцага падтрымалі Я.Клюкоўскі і каралеўскі маршалак князь Ф.Масальскі, а шведскага каралевіча - гарадзенскія падкаморы Мікалай Сапега і земскі суддзя князь Р.Масальскі [14, спр. 211, с. 2-3]. З'езд абраў пасольства, якое павінна было правесці перамовы з абодвума кандыдатамі. У яго склад увайшлі таксама Ф.Масальскі і М.Сапега [14, спр. 200, спр. 201]. Абодва прадстаўнікі Гарадзенскага павета бралі ўдзел і ў пасяджэннях каранацыйнага сойма 1587/88 г., на якім літвіны прызналі каралём і вялікім князем Жыгімонта Вазу [6, спр. 65, арк. 257-258; 10, с. 309].
Падтрымка ў часы бескаралеўя будучага караля і вялікага князя спрыяльна адбілася на кар'еры як Р.Масальскага, так і М.Сапегі. Князь Р.Масальскі стаў у 1589 г. гарадзенскім падкаморым [6, спр. 74, арк. 505-505 адв.]. У 1590 г. ён быў абраны паслом на сойм Рэчы Паспалітай. На сойме Р.Масальскі, разам з сенатарамі віленскім кашталянам Янам Кішкам, трокскім ваяводам Янам Глябовічам, канцлерам Львом Сапегам, падканцлерам Габрыэлем Войнам, земскім падскарбіем Дзімітрыем Халецкім і пасламі віленскім цівуном Янам Пацам, Андрэем Цеханавецкім, Абрамам Мялешкам, быў прызначаны ў склад Ваеннай рады [29, с. 305-306]. Гэта быў дарадчы орган пры Жыгімонце Вазе, утвораны ў сувязі з небяспекай вайны з Турцыяй. Хаця паўнамоцтвы Рады былі абмежаваны толькі справамі аб дачыненнях з Турцыяй і татарамі (напрыклад, вядзенне перамоў, арганізацыя паспалітага рушання), але ўваходжанне ў яе склад, безумоўна, сведчыла аб даверы з боку караля і вялікага князя. На хуткі найм вялікага войска, якое б магло супрацьстаяць Турцыі, Польшча і ВКЛ абавязаліся выдаткаваць 1000000 і 500000 злотых польскіх адпаведна. Р.Масальскі быў прызначаны адным з правізараў, г. зн. адказным за збор гэтых сродкаў [29, с. 306-308]. На тым сойме шляхце Гарадзенскага павета таксама дазволілі сабраць грошы на ўзвядзенне спецыяльнага будынка для земскага суда, а пакуль судовыя пасяджэнні павінны былі адбывацца ў памяшканні гарадзенскага замка [29, с. 317]. Напэўна, Р.Масальскі, які быў і падсудкам, і суддзём у павеце, не мог не паўплываць на прыняцце падобнага рашэння.
Заўважым, што сын Р.Масальскага Лукаш Феліцыян у сярэдзіне 1590-х гг. фігуруе як кліент трокскага ваяводы М.К.Радзівіла [19, с. 217]. Ці быў яго бацька таксама кліентальна звязаны з Радзівіламі нам, на жаль, не вядома.
У сваю чаргу, М.Сапега ў 1589 г. атрымаў дворны ўрад кухмістра ВКЛ. Адбылося гэта шмат у чым дзякуючы пратэкцыі яго стрыечнага брата Л.Сапегі. Менавіта ён неаднаразова на працягу яшчэ 1588 г. прасіў віленскага ваяводу Крыштофа Радзівіла, каб той пасадзейнічаў атрымаць у Жыгімонта Вазы ўрад кухмістра для М.Сапегі, а не для Яна Шэмета, пратэжэ трокскага ваяводы Яна Глябовіча [12, с. 193; 13, с. 27-28]. Новы кухмістр актыўна ўключыўся ў палітычнае жыццё Рэчы Паспалітай. У 1589 г. М.Сапега абіраўся паслом на сойм, на якім быў прызначаны шафарам у Трокскім ваяводстве, г.зн. адказным за збор ухваленых у краіне падаткаў [16, c. 238; 29, с. 304]. Ён жа браў удзел у сойме 1593 г., праўда, як пасол Трокскага павета [31]. Верагодна, менавіта М.Сапега быў паслом на сойме 1595 г., дзе быў уключаны ў склад соймавай камісіі, створанай для правядзення перамоў аб заключэнні Хрысціянскай лігі - антытурэцкага саюза еўрапейскіх дзяржаў (хоць гэта мог быць таксама Мікалай, але - прадстаўнік коданьскай лініі Сапегаў, сын былога менскага ваяводы Багдана Сапегі) [14, спр. 295, арк. 3]. Увогуле, у канцы XVI ст. у Гарадзенскім павеце ўзрастае ўплыў чарэйскай лініі Сапегаў. Так, на вальным сойме 1600 г. гарадзенскімі пасламі былі Ян Пётр Сапега і яго стрыечны брат кухмістр Мікалай (абодва - стрыечныя браты канцлера Л.Сапегі) [14, спр. 411, арк. 1; 23; 26, с. 162, 200]. Я.П.Сапега, хоць і не зрабіў значнай палітычнай кар'еры, але ярка вызначыўся ў ваенных кампаніях, як унутры Рэчы Паспалітай (падаўляў рокаш М.Зэбжыдоўскага), так і па-за яе межамі (удзельнічаў у вайне са Швецыяй 1600-1629 гг. і ў паходах на Маскоўскую дзяржаву ў 1608-1611 гг.).
Вядомы яшчэ некалькі прадстаўнікоў Гарадзенскага павета на соймах Рэчы Паспалітай у 1590-я гг. Соймавымі пасламі ў 1593 г. былі чашнік ВКЛ Пётр Валовіч і Ян Мялешка [31]; апошні ў 1597 г. быў гарадзенскім стольнікам [6, спр. 285, арк. 181 адв.]. У 1597 г. паслом на сойм абіраўся гарадзенскі харужы Януш Кунцэвіч. Дзякуючы яго выступу 29 студзеня 1597 г. на Галоўным сойміку ВКЛ у Слоніме, можам вызначыць тыя праблемы, якія найперш хвалявалі гарадзенскую шляхту на той час. Я.Кунцэвічу даручалася на сойме дабівацца рэвізіі выкарыстання мінулых пабораў і забаранялася згаджацца на новыя падаткі. Пасол павінен быў выступіць за ўвядзенне кварты з каралеўскіх уладанняў, шукаць кампраміс у канфлікце вакол пасады віленскага біскупа (з 1591 г. Жыгімонт Ваза спрабаваў прызначыць паляка Б.Мацяёўскага віленскім біскупам, а літвіны ўпарта супраціўляліся) і сачыць, каб у гэтай справе канцлер і падканцлер ВКЛ не выдавалі прывілеяў палякам. Таксама яму трэба было ўзняць пытанне аб размежаванні паветаў [17, с. 421].
Сярод канстытуцый соймаў Рэчы Паспалітай 1590-х гг. знаходзім тыя, якія непасрэдна датычылі інтарэсаў гарадзенскай шляхты. Напрыклад, у 1596 г. была створана камісія па размежаванні польскага Падляшскага ваяводства з Берасцейскім ваяводствам і Гарадзенскім паветам (аднак, пытанне не было вырашана, і сойм 1598 г. зноў да яго вярнуўся), а ў 1598 г. Гародні, таксама як і ў Троках, Коўна, Новагародку, Віцебску, Берасці і Менску, было дазволена праводзіць кірмашы [29, с. 365, 371, 373].
Яшчэ выкажам адну здагадку. Цалкам верагодна, што Гарадзенскі павет на вальных соймах Рэчы Паспалітай мог прадстаўляць мечнік, а затым дворны і земскі падскарбій ВКЛ, вядомы палітычны дзеяч таго часу Дзімітры Халецкі. Ён быў паслом Трокскага ваяводства на соймах 1579/80 і 1589 гг., на апошнім з якіх быў абраны нават маршалкам пасольскай ізбы [20, с. 328; 12, с. 201-202; 16, c. 238]. На жаль, у вядомых нам крыніцах не ўказана, ад якога павета ён выбіраўся паслом. Аднак вядома, што Дз.Халецкі меў уладанні ў Гарадзенскім павеце (напр., Бержнікі, Каменка і інш.) і ўвесну 1598 г. быў пахаваны ў Гародні [15, арк. 2].
Такім чынам, Гарадзенскі павет у апошняй трэці XVI ст. быў прадстаўлены на соймах Рэчы Паспалітай, як правіла, мясцовай палітычнай элітай. Да пачатку 1590-х гг. першую ролю адыгрываў княжацкі род Масальскіх. У канцы XVI ст. павялічваецца значэнне чарэйскай лініі Сапегаў, а таксама, падобна, роду Валовічаў. А гэта ўжо былі фаміліі, якія знаходзіліся на вышэйшым, агульнадзяржаўным узроўні палітычнага жыцця Рэчы Паспалітай. Праўда, ніхто з адзначаных паслоў так і не стаў сенатарам (не кажам пра Дз.Халецкага, бо не ведаем дакладна, паслом якіх паветаў ён быў). Гарадзенскімі пасламі былі, як правіла, павятовыя ўраднікі: падкаморы, харужы, земскія суддзя, падсудак. Аднак абіраліся і дворныя ўраднікі ВКЛ: каралеўскі маршалак, кухмістр, чашнік. Цікава адзначыць, што зафіксаваны выпадак абрання соймавым паслом ротмістра, што ў Рэчы Паспалітай было надзвычай рэдкім выпадкам [30, с. 38]. Гарадзенскія паслы досыць актыўна ўдзельнічалі ў працы соймаў, што можна растлумачыць уваходжаннем павета ў склад другога па іерархіі, пасля Віленскага, ваяводства Вялікага Княства. Можна меркаваць, што збольшага гарадзенская шляхта займала пракаралеўскую пазіцыю. А вось у часы бескаралеўя яна не была адзінай, што часам прыводзіла да ўнутраных канфліктаў (напрыклад, у 1587 г.) [5, с. 38-39]. Фрагментарныя звесткі аб працы соймікаў Гарадзенскага павета адлюстроўваюць адносна высокі ўзровень палітычнай культуры мясцовай шляхты. Аднак гэтае пытанне застаецца адкрытым, як і пытанне ўплыву пратэкцыянісцкіх адносін на фарміраванне соймавага прадстаўніцтва Гарадзенскага павета.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Дневник Люблинского сейма 1569 года: Соединение Великого Княжества Литовского с Королевством Польским / Изд. М. Коялович. - СПб., 1869.
2. Документы Московского архива Министерства юстиции. - М., 1897. - Т. 1.
3. Лаппо, И.И. Великое княжество Литовское от заключения Люблинской унии до смерти Стефана Батория (1569-1586). Опыт исследования политического и общественного строя / И.И. Лаппо. - СПб., 1901. Т. 1.
4. Лаппо, И.И. Великое княжество Литовское во второй половине XVI столетия. Литовско-русский повет и его сеймик / И.И. Лаппо. - Юрьев, 1911.
5. Лойка, П.А. Шляхта беларускіх зямель у грамадска-палітычным жыцці Рэчы Паспалітай другой паловы XVI-першай трэці XVII ст. / П.А. Лойка. - Мінск, 2002.
6. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. Ф. КМФ-18. Воп. 1. Cпр. 56, 65, 74, 272, 285.
7. Рагаускене, Р. Радзивилл Рыжий и Радзивилл Сиротка: преемственность клиентуры в Великом княжестве Литовском в XVI в. / Р. Рагаускене // На шляхах да ўзаемаразумення. Беларусіка=Albaruthenica. - Кн. 15. - Мінск, 2000. - С. 209-215.
8. Российская национальная библиотека в Санкт-Петербурге. Фонд 971. Собрание автографов П.П. Дубровского. Авт. 133. Л. 64-66отв.
9. Статут Вялікага княства Літоўскага 1566 года / Т.І.Доўнар, У.М.Сатолін, Я.А.Юхо; Рэдкалегія Т.І.Доўнар і інш. - Мінск, 2003.
10. Akta zjazdów stanów Wielkiego Księstwa Litewskiego. T. 1: Okresy bezkrólewi / Oprac. H.Lulewicz. - Warszawa, 2006.
11. Akta unii Polski z Litwą 1385-1791 / Wyd. S.Kutrzeba i W.Semkowicz. - Kraków, 1932.
12. Archiwum Domu Radziwiłłów. Listy ks. M.K. Radziwiłła Sierotki-Jana Zamoyskiego-Lwa Sapiehy. - Kraków, 1885.
13. Archiwum Domu Sapiehów wydane staraniem rodziny / Wyd. dr. A.Prochaska. T.I (listy z lat 1585-1606). -Lwów, 1892.
14. Archiwum Główne Aktów Dawnych w Warszawie. Archiwum Radziwiłłów. Dz. II. Nr. 200, 201, 211, 295, 411.
15. Archiwum Główne Aktów Dawnych w Warszawie. Archiwum Radziwiłłów. Dz. V. Nr. 1898.
16. Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Lituaniae. - Vilnae, 1758. T. 1.
17. Dyaryusze sejmowe roku 1597. W dodatkach: akta sejmikowe i inne odnoszące się do tego sejmu / Wyd. E. Barwiński. - Kraków, 1907.
18. Floria, B. Magnateria litewska a Rosja w czasie drugiego bezkrólewia / B. Floria // Odrodzenie i Reformacja w Polsce. - 1977. - № 22. - S. 143-158.
19. Kempa, T. Urzędnicy i klienci Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotki / T. Kempa // Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia historica. - Poznań, 2003. - T.IX. - S. 193-221.
20. Lulewicz, H. Gniewów o unię ciąg dalszy (Stosunki polsko-litewskie w latach 1569-1588) / H. Lulewicz. -Warszawa, 2002.
21. Lulewicz, H. Sejmiki litewskie przed sejmem 1572 roku. Projekt obsady funkcji poselskich / H. Lulewicz // Litwa w epoce Wazów. Prace ofiarowane Henrykowi Wisnerowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin / Pod red. W.Kriegseisena i ARachuby. - Warszawa, 2006.
22. Rachuba, A. Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569-1763 / A. Rachuba. - Warszawa, 2002.
23. Radaman, A. Rejestr senatorów i posłów na sejmie walnym warszawskim 9 II-21 III 1600 r. / A. Radaman, M. Ferenc // Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pracy Historyczne. - 2004. - Zeszyt 131. - S. 89-107.
24. Ragauskienė, R. Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės kancleris Mikalojus Radvila Rudasis (Apie 1515-1584 m.) / R. Ragauskienė. - Vilnius, 2002.
25. Raudeliūnas, V. Z dziejów Trybunału Wielkiego Księstwa Litewskiego. 1581-1648 / V. Raudeliūnas, H. Wisner // Kwartalnik Historyczny. - 1968. - R. 93, №4. - S. 947-968.
26. Sapiehowie. Materjały historyczno-genealogiczne i majątkowe: W 3 t. - Petersburg, 1890-1894. - T. 1.
27. Sprawy wojenne króla Stefana Batorego. Dyjaryjusze, relacyje,listy i akta z lat 1576-1586 / Zebrał i wydał I. Polkowski. - Kraków, 1887.
28. Volumina Constitutionum. T. II (1550-1609), vol. 1 (1550-1585). - Warszawa, 2005.
29. Volumina Legum. Przedruk źbioru praw staraniem XX. Pijarów w Warszawie od roku 1732 do roku 1782 wydanego: W 8 t. - Petersburg, 1859-1860. - T. 2. - 1859.
30. Wisner, H. Najjaśniejsza Rzeczpospolita. Szkice z czasów Zygmunta III i Władysława IV Wazy / H. Wisner. Wydanie II. - Warszawa, 2001.
31. http://dziedzictwo.polska.pl/katalog/skarb,Zgoda_sejmu_na_wyjazd_Zygmunta_III_Wazy_do_Szwecji_z_dnia_15_VI_1593_roku,gid,182814,cid,1072.htm. Дата доступу: 31.03.2007.
А.С. Габрусевич
КОНЦЕПЦИЯ ГОСУДАРСТВА У ЛЬВА САПЕГИ И
Б. Н. ЧИЧЕРИНА
Заявленная тема доклада может показаться искусственной. Действительно, этих мыслителей разделяют три столетия. Основные взгляды Льва Сапеги на государство сформулированы в 80-х г. XVI в., а основные работы по проблемам государства написаны Б.Н. Чичериным в 80-90-ые г. XIX в.
Вполне оправданы сомнения относительно того, а возможен ли вообще сравнительный анализ наследия Л. Сапеги и Б.Н. Чичерина? Известно, что Лев Сапега не оставил законченной теории государства, в то время как Б.Н. Чичерин еще при жизни признавался крупнейшим государствоведом не только в России но и в Европе, читал курс государственного права царевичу Николаю, сыну императора Александра II.
Эти сомнения еще в 1930 г. развеял заподнобелорусский историк, юрист по образованию, Николай Шкеленок. В своей работе «У трохсотыя ўгодкі сьмерці Вялікага Канцлера Льва Сапегі», оценивая его концепцию государства, М.Шкеленок писал, что в «Посвящении Статута Сигизмунду III» и «Обращении ко всем сословиям великого Княжества Литовского Льва Сапеги» тот «выказаў шмат гэткіх высокіх думак, якія адпавядалі толькі XVIII і XIX стагоддзям» [1, с. 265]. Сам Статут Великого Княжества Литовского 1588 г., редактором и издателем которого был Л. Сапега, русский историк права И.И. Лаппо считал «памятником национального права Великого Княжества Литовского как государства, в нации которого соединились литовский народ и части русского» [2, с. 40].
Однако самое главное состоит в том, что представленная в Статуте концепция государства является органической частью европейской государственной мысли. Как источник он был использован при составлении и разработке Прусской Коректуры (1649), Соборного уложения России (1649), Кодекса Украины «Права, по которым судится Малороссийский народ» (1743). Вполне понятно, что идеи государства, сформулированные в Статуте 1588 г., в той или иной степени были восприняты и осмысленны государствоведческой мыслью России.
Анализ этого памятника дает основание утверждать, что Л. Сапега понимал государство как союз сословий. В статье 1 первого раздела Статута «О персоне нашей государевой» читаем: «Прежде всего мы, государь, обещаем и обязуемся... всех княжат, панов-рад духовных и светских, панов хоруговых, шляхту, города и всех подданных наших, и всех сословий... начиная от высшего чина и звания до низшего, этими правами и артикулами, в этом же статуте ниже писанными и от нас данными, будем судить и действовать» [2, с. 351].
Сказанное выше подтверждается пониманием Л. Сапегой сущности права: «Назначение всех прав на свете, этим все, государства и королевства стоят и в целостности сохранены бывают, где лихие возмездие, а добрые плату получают» [2, с. 349]. Это значит, что правовая система государства хотя и детерминируется сословными факторами, но все сословия имеют определенные права. Право является всеобщим. Отсюда вытекает сапеговская максима, согласно которой каждый гражданин независимо от его социального положения должен знать свои права и обязанности; «Каждый житель заслуживает порицания, который свободой похваляется, а прав уметь и понимать не хочет, которым правом всю свободу свою защищенную имеет» [2, с. 350].
В «Обращении ко всем сословиям Великого княжества Литовского Льва Сапеги» присутствуют в зачатке идеи и ценности, характерные для правового государства. Одной из таких ценностей является равенство всех, в том числе и государя, перед законом: «Не только сосед и совместный наш житель в отечестве, но и сам государь пан наш никакого верховенства над нами употреблять не может, единственно столько, сколько ему право допускает» [2, с. 350]. Таким образом, Лев Сапега в зачаточном виде высказывает идею государства как союза, а также формулирует основы правового государства.
Термин «правовое государство» (Rechtsstaat) прочно утвердился в немецкой литературе в первой трети XIX в. в трудах К.Т. Вилькера и Р. Фон Моля. Считается, что именно Велькер в работе «Конечные основания права, государства и наказания, развитые философско-исторически в соответствии с законами наиболее примечательных прав народа» одним из первых ввел в научный оборот категорию правового государства. Сама идея правовой государственности не являлась новой для середины XIX в. К тому времени она активно разрабатывалась в западных цивилизациях. В разное время ее идейными творцами были Цицерон и Ж. Боден, Дж. Локк и Ш.Л. Монтескье, Ж.Ж. Руссо и Д. Дидро, а также другие представители политико-правовой мысли.
Величайшей заслугой Б.Н. Чичерина является научное обоснование идеи, которая в XX в. не только стала основой для понимания государства, но и получила воплощение в политической практике цивилизованных стран. Это идея союза, совместной деятельности общественных классов и социальных групп с целью полного раскрытия и развития политической свободы.
Анализируя сущность государства, Б.Н. Чичерин подвергает критическому рассмотрению теории предшественников и выделяет два типа государства: Древнее и Новое. Главное отличие Древнего государства от Нового он видел в том, что первое в значительной степени подчиняло себе личность: «Древний гражданин жил для государства. Частная жизнь, обеспеченная рабством, служила ему только средством для исполнения гражданских обязанностей. Этот характер гражданского быта, проистекающий из всего миросозерцания античного мира, в которой личность не получила еще полного своего развития, отразился и на учениях тех великих мыслителей, которые всего сильнее выразили собою античное воззрение» [4, с. 160]. К ярким представителям теорий Древнего государства Б.Н. Чичерин относил Платона, Аристотеля, эпикурейцев, софистов и стоиков. Вместе с тем, он отрицал платоновское понимание государства как единого организма, не принимал и идеи Аристотеля о государстве как самоцели. В то же время Б.Н. Чичерин с симпатией относился к идеям софистов и их последователей о свободе личности, по его мнению, это произошло потому, что «от общего перешли к частному, от идеального к реальному» [4, с. 161].
Совершенно обратным порядком идет мышление Нового времени. Там (в древности) мысль исходила от объекта и затем перешла к субъект. Здесь, напротив, она исходит от субъекта и затем переходит к объекту «Там точкою отправления было государство, как объективный организм, созданный самою природою вещей; только в дальнейшем движении поглощенная им личность предъявляет свои права и постепенно разлагает этот порядок. Здесь, наоборот, точкою отправления является случай, субъективные требования лица, которые постепенно ведут к восстановлению необходимого для удовлетворения их общественного строя и наконец к идее государства как высшего единства общественной жизни» [1, с. 162]. Анализируя в исторической ретроспективе ход политической мысли о государстве, Б.Н. Чичерин заключает, что «конец древнего мышления составляет начало нового, и конец нового представляет возвращение к началу древнего. Там был процесс разложения; здесь, напротив, мы имеем процесс постепенного сложения разошедшихся врозь элементов, но уже в иной форме, нежели прежде, ибо отдельные элементы, получившие полное развитие, приобрели самостоятельность и не могут уже быть поглощены целым, как в древности. Возвращение к первобытной слитности немыслимо, оно может произойти только при величайшем насилии над человеком» [1, с. 162].
В первом томе «Курса государственной науки», который называется «Общее государственное право», Б.Н. Чичерин дает следующее определение государства: «Государство есть союз народа, связанного законом в одно юридическое целое, управляемое верховною властью для общего блага» [3]. Из этого определения вытекают основные существенные свойства государства. Первое - государство есть союз единый, в том смысле, что все общественные классы и социальные группы соединяются здесь в единое юридическое тело, имеющее одну цель - общее благо. Второе - государство есть союз постоянный. Оно образуется не для временных целей, а во имя вечных начал. Третье - как единый постоянный союз государство юридически нераздельно. Четвертое - государство есть союз самостоятельный, поскольку оно обладает верховной властью.
Государство Б.Н. Чичерин понимает исключительно как правовое, а идея правового государства основывается на двух принципах: свобода человека, наиболее полное обеспечение его прав и ограничение правом государственной власти. Правовое государство, согласно Б.Н. Чичерина, подразумевает взаимоуправление государства и гражданского общества, при котором государство не является монополистом власти, а общество и отдельная личность наделяются большими правами нежели само государство. «Государство есть союз, возвышающийся над другими союзами, а не поглощающий их в себе. Поэтому и цель его не совпадает с целью других союзов. Существенное отличие состоит в том, что цель его общая, а не частная» [3]. Однако это не означает, что государству абсолютно чужд частный интерес: «Поскольку благо целого зависит от благосостояния частей, то косвенно целью государства становится содействие частным интересам» [3]. И далее: «Государство управляет совокупными интересами народа; но вся область личной деятельности человека, материальной и духовной, в науке, в искусстве, в промышленности, лежит вне его. Государство может иметь на нее большее или меньшее, во всяком случае косвенное влияние; но самый источник деятельности, производящая сила, а вместе цели и побуждения, заключаются в лице человека, который, как свободное существо, составляет самостоятельное начало жизни и деятельности» [3].
Государство вторично по отношению к личности и обществу. Все свои силы и средства оно черпает из общества. «Органами и орудиями государства могут быть только физические лица, а они берутся из общества... Создавать людей по своей воле государство не в силах, и чем более развивается общественная жизнь, чем более начало свободы водворяется в общественных отношениях, тем более государство принуждено опираться на общественные элементы и употреблять те орудия, которые общество ему дает» [3].
Поскольку государство с юридической точки зрения является бесконтрольным (само устанавливает законы и осуществляет их практическое применение всей силой своей политической власти), есть только одно начало, которое может положить предел его власти, - нравственность. Но нравственность - не только ограничитель политической власти, но и то начало, на котором основана внутренняясила власти, ее авторитет [5, с. 103]. Государство, по словам Б.Н. Чичерина, настолько носит в себе сознание нравственных начал, насколько оно управляется законом, и настолько уклоняется от нравственных требований, насколько в нем предоставляется простор произволу.
Вслед за Гегелем считая государство воплощением нравственного начала, Б.Н. Чичерин подчеркивал этим приоритетное значение государства в жизни народа. Противоположные элементы общежития, право и нравственность, которые в предшествующих союзах выражались в односторонней форме, сводятся в государстве к высшему единству: в юридических установлениях осуществляются общие идеи, господствующие над частными, что и дает им нравственное значение.
Разработка Б.Н. Чичериным теории правовой государственности диктовалась практическими потребностями России его времени. Он сумел создать рационально-прагматическую теорию правовой государственности, которая в первую очередь ориентировалась на решение социально-политических задач, стоявших перед Россией в середине XIX в. При этом его несомненной заслугой явилось выявление и обоснование принципов и механизмов, которые позволили бы стране развиваться эволюционным путем, без радикальной и глобальной модернизации устоев. По существу, Б.Н. Чичериным разработан самобытный, русский вариант движения к правовому государству, учитывавший реалии и традиции российского общества XIX в.
Практическими потребностями были вызваны к жизни и Статуты ВКЛ 1529, 1566, 1588 г. Действовавшие до их принятия юридические обычаи и уставы были противоречивы. Решая проблему совершенствования правовой системы ВКЛ, Статуты, и особенно в редакции 1588 г., создавали правовые механизмы способствующие развитию страны.
Будучи великими мыслителями своего времени Б.Н. Чичерин и Л. Сапега, решая практические задачи, обосновали ряд правовых и государственных принципов, которые являются важной частью европейского и мирового государствоведения.
Список источников и литературы
1. Шкялёнак, М. Беларусь і суседзі: гістарычныя нарысы / М.Шкялёнак. - Беласток, 2003.
2. Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588. Тэксты. Даведнік. Каментарыі. - Мінск, 1989.
3. Чичерин, Б.Н. Курс государственной науки / Б.Н. Чичерин. Том 1: Общее государственное право // http://www.liberalism.ru/book-details-23.html.
4. Чичерин, Б.Н. Собственность и государство / Б.Н. Чичерин. - М., 1883.
5. Чичерин, Б.Н. История политических учений / Б.Н. Чичерин. - М., 1902.
Г.У. Васюк
СУАДНОСІНЫ ПАМІЖ РЭЛІГІЙНЫМ І ПАЛІТЫЧНЫМ ФАКТАРАМІ Ў ДЗЕЙНАСЦІ ЛЬВА ІВАНАВІЧА САПЕГІ
Леў Сапега належыць да ліку самых выдатных асоб беларускай гісторыі. Можна з упэўненасцю сказаць, што па свайму значэнню ён займае другое месца пасля Ф. Скарыны [3, с. 267].
Л. Сапега жыў у час бурных падзей у гісторыі Рэчы Паспалітай. Другая палова XVI ст. была перыядам, калі дасягнула сваёй вяршыні шляхецкая дэмакратыя. З пачатку XVII ст. ужо бачны праявы крызіса ўладных інстытутаў. Як палітык Л. Сапега вызначыўся ў перыяд Лівонскай вайны, пад час выбараў каралёў Стэфана Баторыя і Жыгімонта III, пры абароне інтарэсаў Вялікага Княства Літоўскага ў спрэчках вакол артыкулаў Люблінскай уніі, у перамовах з Маскоўскай дзяржавай, у перыяд Трыццацігадовай вайны са Швецыяй, вайны з Турцыяй і т.д.
У сваёй палітычнай дзейнасці Л. Сапега адным з першых у Беларусі сфармуляваў ідэю прававой дзяржавы, вяршэнства закона. У прадмове да Статута 1588 г. ён пісаў, спасылаючыся на Цыцэрона, што «иж естесьмо невольниками прав для того, абысьмы вольности уживати могли» [9, с. 350].
У гісторыі канфесій час жыцця Льва Сапегі звязаны з развіццём рэфармацыйнага руху, яго паступовым аслабленнем і крызісам. Рэфармацыя прывяла да канчатковага фарміравання асноў рэлігійнай талерантнасці, што было звязана з прыняццем «Акта Варшаўскай канфедэрацыі аб верацярпімасці» 1573 г. Л. Сапега быў таксама сведкам і ўдзельнікам такой важнай падзеі ў жыцці беларускага народа як Брэсцкая царкоўная ўнія.
Адносіны Л. Сапегі да рэлігіі характэрны для чалавека, светапогляд якога фарміраваўся пад уздзеяннем Рэнесансу, Рэфармацыі і каталіцкай рэформы.
Ідэі Рэнесансу сфарміравалі ў Л. Сапегі рэлігійную талерантнасць. Нездарма ў Статут 1588 г., які ён складаў, быў унесены «Акт Варшаўскай канфедэрацыі». У ім усе хрысціянскія веры знаходзіліся пад абаронай закона.
У рэлігійным плане асоба Л. Сапегі - тыповы прыклад прадстаўніка буйнога шляхецкага роду, які з праваслаў'я перайшоў у пратэстантызм, а затым - у каталіцтва. Гэтыя пераходы сведчаць аб тым, што ў Льва Сапегі адсутнічаў рэлігійны фанатызм. У першую чаргу, у хрысціянстве ён бачыў агульначалавечыя каштоўнасці [3, с. 279].
У сямігадовым узросце Л. Сапега быў аддадзены ў Нясвіжскую пратэстанцкую школу пры двары вядомага пратэктара Рэфармацыі ў ВКЛ Мікалая Радзівіла Чорнага [6, с. 7-8]. Радзівілаўская школа была на той час адной з лепшых навучальных устаноў Беларусі.
Дакладна невядома, калі Л. Сапега пакінуў праваслаўе. С.А. Падокшын піша, што гэта адбываецца ў час яго вучобы ў Нясвіжскай пратэстанцкай школе [3, с. 269]. А. П. Грыцкевіч лічыць, што Леў Сапега перайшоў у кальвінізм, калі вучыўся ў Лейпцыгскім універсітэце [8, с. 100]. Але Лейпцыг не з'ўляўся цэнтрам кальвінізму, там дамінавала лютэранства. Таму малаверагодна, што Л. Сапега, знаходзячыся ў лютэранскім асяроддзі, стаў кальвіністам. Зрабіць ён гэта мог у час вучобы ў Нясвіжскай пратэстанцкай школе.
Дакладна таксама невядома, калі Л. Сапега перайшоў у каталіцтва. І. В. Саверчанка і А. П. Грыцкевіч лічаць, што адбылося гэта ў 1586 г. і зроблена было з кар'ерных меркаванняў [6, с. 34; 8, с. 103].
С. А. Падокшын мяркуе, што Л. Сапега стаў католікам у 1588 г. у сувязі з узмацненнем контррэфармацыйнага руху [3, с. 271].
Польскі даследчык Г. Люлевіч, вывучаючы канфесійную структуру сената ВКЛ, даказвае, што ў 1586 г. сенатар Л. Сапега быў католікам. Ён спасылаецца на ліст папскага нунцыя Анібала з Капуі ад 1588 г., дзе сцвярджаецца, што Л. Сапега перайшоў у каталіцтва некалькі гадоў назад [13, с. 429]. Такім чынам, 1586 год - найбольш верагодная дата, калі Леў Сапега стаў католікам.
У сваёй палітычнай кар'еры Леў Сапега не раз сутыкаўся з патрэбаю вырашэння тых ці іншых спраў, звязаных з канфесійнымі праблемамі. Сярод іх можна назваць: перамовы з пратэстантамі, сутыкненне з Жыгімонтам III па пытанню прызначэння на віленскую біскупскую кафедру падданага ВКЛ, Брэсцкая царкоўная унія 1596 г., барацьба паміж праваслаўнымі і уніятамі, справа забойства уніяцкага архіепіскапа Іасафата Кунцэвіча, спробы прымірэння праваслаўных і уніятаў у пачатку праўлення Уладзіслава IV Вазы.
Канфлікт паміж пратэстантамі і ўладамі Рэчы Паспалітай пачаўся ў 1591 г. Яго прычыны ў тым, што дзяржава ў адносінах да пратэстантаў не выконвала «Акта Варшаўскай канфедэрацыі аб верацярпімасці». У снежні 1591 г. Л. Сапега накіраваў на Радамскі з'езд пратэстантаў ліст, у якім заклікаў пратэстанцкую шляхту ўстрымацца ад гвалтоўных дзеянняў, захоўваць спакой у дзяржаве. Разам з літоўскім канцлерам ліст быў падпісаны шэрагам знатных асоб [6, с. 38]. Зварот Л. Сапегі быў прыняты да ўвагі, але поўнасцю пазбегнуць выступленняў пратэстантаў у Рэчы Паспалітай не ўдалося [6, с. 38].
Такім чынам, у канфлікце паміж пратэстантамі і ўладамі Л. Сапега выступіў з пункту гледжання дзяржаўных інтарэсаў. Аналагічна ён дзейнічаў і ў час канфлікту с каралём Жыгімонтам III па пытанню аб прызначэнні на віленскую біскупскую кафедру паляка Бернарда Мацяёўскага. У 1596 г. Сапега не паставіў вялікую дзяржаўную пячатку на каралеўскі акт, і ён не меў законнай сілы, таму што супярэчыў нормам Статута 1588 г. Толькі ў 1600 г. канфлікт паміж каралём і канцлерам скончыўся прызначэннем на віленскае біскупства ўраджэнца ВКЛ Бенядзікта Войны [8, с. 104].
Вялікую ролю адыграў Л. Сапега ў падрыхтоўцы і прыняцці Брэсцкай царкоўнай уніі 1596 г., а затым ва ўмацаванні уніяцкай царквы. Ён падтрымліваў ідэю аб'яднання цэркваў, марыў, што яна прывядзе да кансалідацыі Вялікага Княства Літоўскага. У пісьме да полацкага уніяцкага архіепіскапа І. Кунцэвіча Л. Сапега прызнаваўся, што быў «сам аўтарам той уніі...» [14, с. 159].
Як лічыць І. В. Саверчанка, з 1595 г. Л. Сапега пачынае актыўна спрыяць ажыццяўленню ўніяцкай ідэі [6, с. 43]. 10 верасня 1595 г. канцлер ВКЛ выступіў супраць «Акружнога паслання» К. Астрожскага, у якім прагучаў заклік да праваслаўных выступіць супраць уніі. У пісьмовым «Адказе» на «Акружное пасланне» Л. Сапега піша К. Астрожскаму, што «стаўленне да царкоўнага паяднання - гэта твая ўласная справа. Але як можна лаяць папу, называць яго антыхрыстам і непрыяцелем Сына Божага, абражаць усіх католікаў і святую саборную веру, пагражаць каралю замахам на яго жыццё» [6, с. 46]. Л. Сапега нагадвае К. Астрожскаму, што патрэбна спыніць у Рэчы Паспалітай распаўсюджванне розных папераў без пячаткі канцлера. Гэтыя паперы ўносяць замяшанне ў грамадства [6, с. 46].
Л. Сапега быў непасрэдным удзельнікам Брэсцкага сабора 1596 г., на які ён быў прызначаны каралеўскім камісарам разам з М. К. Радзівілам і Д. Халецкім. Яны павінны былі падтрымліваць парадак у час правядзення сабора. Гэтага патрабавала напружаная сітуацыя, паколькі ў Брэст прыехала шмат шляхты, а К. Астрожскі прывёў з сабой цэлы ўзброены атрад з гарматай [4, с. 68].
Склад каралеўскіх камісараў і прадстаўнікоў ад папы быў узгоднены на сустрэчы Жыгімонта III з папскім паслом кардыналам Гаэтана. Сярод трох паслоў М. К. Радзівіл і Л. Сапега былі католікамі, а Д. Халецкі - праваслаўным. Магчыма, апошні з іх выказваў думкі той часткі праваслаўнай шляхты ВКЛ, якая стаяла за унію. Галоўная роля адводзілася Льву Сапегу і луцкаму каталіцкаму біскупу Б. Мацяёўскаму. Яны павінны былі не дапусціць завяршэння пасяджэння сабора, калі справы на ім прынялі б непажаданы характар. Генерал ордэна езуітаў П. Аркудзій таксама паведамляе, што каралеўскія камісары павінны былі дамагацца арышту і перадачы каралю аднаго з кіраўнікоў Брэсцкага праваслаўнага сабора пратасінкела Нічыпара [1, с. 491].
Л. Сапега вельмі актыўна дзейнічаў па недапушчэнні ў час абрадаў сабора праліцця крыві. Ён выставіў ультыматум К. Астрожскаму. У выніку той адвёў сваіх людзей ад месца саборных пасяджэнняў і абяцаў болей не пагражаць іх удзельнікам зброяй. Але яшчэ не раз канцлер ВКЛ выказваў прэтэнзіі да вядомага праваслаўнага магната за тое, што ім парушаецца заканадаўства, ажыццяўляецца ўмяшанне свецкіх у духоўныя справы [5, с. 147].
На Брэсцкім саборы 1596 г. Л. Сапега выступіў з прамоваю. Яе тэкст знаходзіцца ў палемічным творы П. Скаргі «Апісанне і абарона сабору рускага берасцейскага...». Л. Сапега заклікае праціўнікаў уніі падпарадкавацца законнаму мітрапаліту, падтрымліваць паміж сабой мір [7, ст. 196-216].
Такім чынам, Леў Сапега ў першую чаргу як палітык, клапаціўся, каб прыняцце уніі не прывяло да расколу ў Вялікім княстве Літоўскім. Ён разумеў, што справа уніі - не толькі рэлігійная, але і дзяржаўная, і ў інтарэсах дзяржавы вырашыць яе мірнымі сродкамі.
Фарсіраванае ўвядзенне ўніі выклікала вострую барацьбу паміж яе прыхільнікамі і праціўнікамі. С.А. Падокшын слушна вызначае тры накірункі гэтай барацьбы: канстытуцыйна-прававы, публіцыстычна-палемічны, неканстытуцыйны, супрацьпраўны [4, с. 70].
Барацьба супраць уніі павялічвала выпадкі непавагі да закону. Узнікалі неправавыя дзеянні шырокіх сацыяльных груповак, ішла барацьба «Русі супраць Русі» [4, с. 70]. У такой сітуацыі да Л. Сапегі па канфесійных пытаннях звяртаецца шмат прадстаўнікоў розных рэлігій і кіруючых колаў дзяржавы.
Вялікую актыўнасць праяўляюць уніяты. У «Архіве Сапегаў» знаходзіцца шмат пісьмаў да Л. Сапегі уніяцкага мітрапаліта І. Пацея. Ён просіць у канцлера заступніцтва за унію на сеймах [10, с. 442], дапамогі супраць Віленскага праваслаўнага брацтва. Справа ў тым, што па рашэнню І. Пацея заснаваны Віленскім праваслаўным братствам Траецкі манастыр з усёй маёмасцю быў перададзены ўніятам. Брацтва паспрабавала праз суды абскардзіць дзеянні уніяцкага мітрапаліта. Пасля шэрагу дарэмных зваротаў у розныя судовыя ўстановы віленскія братчыкі перадалі справу ў сеймавы суд. Аднак суд пад ціскам караля, каталіцкага духавенства і Л. Сапегі падтрымаў І. Пацея [2, c. 33].
Л. Сапега дапамагае ўніятам, стараецца прадухіліць канфлікт на рэлігійнай глебе. Аднак не ўсё залежыць ад яго. Прыхільнікі праваслаў'я ў пачатку XVII ст. мелі значную вагу на сеймах Рэчы Паспалітай. На палітыку ў адносінах да праваслаўнай царквы ўплывае канфлікт Рэчы Паспалітай з Маскоўскай дзяржавай. Так, у 1611 г. Л. Сапега піша ліст да праваслаўных віленскіх мешчан. Ён просіць іх не скардзіцца ў Маскву на прыцясненні, паколькі ў Рэчы Паспалітай «вольна Вам быць у Вашай схізме..., прасіць Пана Бога трэба за караля, а не за маскоўскага тырана...» [11, № 380].
Абвастрэнне канфліктаў на рэлігійнай глебе прывяло ў 1623 г. да паўстання ў Віцебску і забойства І. Кунцэвіча. Л. Сапега ў дадзеным канфлікце праявіў сябе як палітык. Шырока вядома яго перапіска з полацкім архіепіскапам. Афіцыйна канцлер быў на баку уніі, але ў пісьмах ён рэзка крытыкаваў І. Кунцэвіча за яе распаўсюджванне пры дапамозе сілавых метадаў, якія могуць выклікаць грамадзянскую вайну.
Пасланы як старшыня следчай камісіі па справе забойства уніяцкага біскупа, Л. Сапега сурова пакараў вінаватых. Як дзяржаўная асоба ён не мог дапусціць падобных рэчаў.
Тым не менш, Л. Сапега застаўся верным ідэалам рэлігійнай талерантнасці. Пад канец свайго жыцця, пасля смерці Жыгімонта III, ён уваходзіць у камісію для разгляду патрабаванняў праваслаўных на канвакацыйным сейме 1632 г. На чале камісіі быў каралевіч Уладзіслаў [12, с. 29]. Камісія падрыхтавала праект дамовы праваслаўных з уніятамі, а потым былі прыняты «Пункты ўспакаення рэлігіі грэцкай». Згодна з імі праваслаўная царква атрымала легальны статус у Рэчы Паспалітай. Дакладна невядома, які ўклад унёс у гэтую дамову Л. Сапега, але можна дапусціць, што ён добра разумеў бесперспектыўнасць забароны праваслаў'я ў Рэчы Паспалітай.
Такім чынам, Л. Сапега ў палітычнай дзейнасці не аднойчы сутыкаўся з неабходнасцю вырашэння канфесійных пытанняў. Як канцлер ВКЛ, адказны за спакой у дзяржаве, ён хацеў іх вырашаць шляхам кампрамісу. Не заўсёды гэта ўдавалася. Канфесійныя пытанні - адны з самых складаных ва ўнутранай палітыцы любой дзяржавы. Тым не менш, досвед Льва Сапегі, яго талерантнасць і вера ў моц закона пры разглядзе спрэчак паміж канфесіямі застаюцца актуальнымі і для нашага часу.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Макарий (Булгаков). История русской церкви / Макарий (Булгаков). - М.: Изд-во Спасо-Преображенского монастыря, 1996. - 559 с.
2. Падокшын, С.А. Іпацій Пацей: Царкоўны дзеяч, мысліцель, пісьменнік на пераломе культурна-гістарычных эпох / С.А. Падокшын. - Мінск: Беларуская навука, 2001. - 118 с.
3. Падокшын, С.А. Леў Сапега / С.А. Падокшын // Беларуская думка ў кантэксце гісторыі і культуры. - Мінск: Беларуская навука, 2003. - С. 266-280.
4. Падокшын, С.А. Унія. Дзяржаўнасць. Культура. (Філасофска-гістарычны аналіз) / С.А. Падокшын. - Мінск: Беларуская навука, 1998. - 111 с.
5. Саверчанка, І.В. Aurea mediocritas. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі: Адраджэнне і ранняе барока / І.В. Саверчанка. - Мінск: Тэхналогія, 1998. - 319 с.
6. Саверчанка, І. В. Канцлер Вялікага Княства: Леў Сапега / І.В. Саверчанка. - Мінск: Навука і тэхніка, 1992. - 63 с.
7. Скарга, П. Описанье и оборона собору русского Берестейского / П. Скарга // Памятники полемической литературы в Западной Руси. - СПб.: Сенатская тип., 1903. - Кн. 3 (Русская историческая библиотека. Т. 19.). - С. 183-326.
8. Славутыя імёны Бацькаўшчыны: зборнік. Вып. 1 / Уклад. У. Гілеп і інш; рэд. кал. А. Грыцкевіч (гал. рэд.) і інш. - Мінск: БФК, 2000. - 384 с.
9. Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588. Тэксты. Даведнік. Каментарыі. - Мінск: БелСЭ імя П. Броўкі, 1989.
10. Arhiwum domu Sapiehów. - Lwów, 1892. - T. I. - 577 s.
11. Arhiwum Sapiehów. T. 2 // Адзел рукапісаў Навуковай бібліятэкі ім. Стэфаніка (г. Львоў). Teka Prochaski. Спр. 380.
12. Dzięgielewski, J. O tolerancję dla zdominowanych. Polityka wyznaniowa Rzeczypospolitej w latach panowania Władysława IV / J. Dzięgielewski. - Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986. - 227 s.
13. Lulewicz, H. Skład wyznaniowy senatorów świeckich Wielkiego Księstwa Litewskiego za panowanie Wazów / H. Lulewicz // Przegląd Historyczny. - 1977. - № 3. - S. 425-444.
14. Żychiewicz, T. Jozafat Kuncewicz / T. Zychiewicz. - Kraków: Wydawnictwo Calvarium, 1986. - 192 s.
K. Kossarzecki
POLITYKA WOJSKOWA PAWŁA SAPIEHY JAKO METODA UMOCNIENIA POZYCJI RODU, NA PRZYKŁADZIE
JEGO DZIAŁAN W LATACH 1655-1665
Śmierć hetmana wielkiego litewskiego Lwa Sapiehy w 1633 r. pozbawiła rodzinę Sapiehów czołowego przywódcy. Pomimo pełnienia w kolejnych dwóch dziesięcioleciach różnych urzędów przez członków tej rodziny w wyraźny sposób przewaga w Wielkim Księstwie Litewskim znalazła się w rękach Radziwiłłów. Oni mieli w tym okresie dzierżyć najważniejsze urzędy (Albrycht Stanisław - kanclerz od 1623 r., Albrycht Władysław - kasztelan trocki a potem wileński, Aleksander Ludwik - marszałek wielki od 1637 r., Krzysztof II - hetman polny od 1615, wojewoda wileński od 1633, hetman wielki od 1635 r., Bogusław - koniuszy od 1646 r., generał gwardii królewskiej od 1650 r., Janusz - hetman polny od 1646, wojewoda wileński od 1653, hetman wielki od 1654r.) [1]. Wśród Sapiehów początkowo urząd podkanclerski trzymał od 1623 r. Paweł Stefan Sapieha, dotychczasowy koniuszy litewski. Po jego śmierci w 1635 r. kolejny Sapieha pieczęć mniejszą litewską dostał dopiero w 1646 r. Był to Kazimierz Leon Sapieha.
Trudno wówczas było przypuszczać by w tym układzie sił miało się coś szybko zmienić. Stało się to możliwe dzięki gwałtownym wypadkom połowy lat pięćdziesiątych w Rzeczpospolitej. Pociągnęły one za sobą z jednej strony załamanie pozycji Radziwiłłów a z drugiej pojawienie się wielkiej szansy dla Sapiehów.
W kilka lat po śmierci w 1640 r. wojewody wileńskiego i hetmana wielkiego litewskiego Krzysztofa Radziwiłła decydujący głos na Litwie przypadł dwóm Radziwiłłom birżańskim - Januszowi i Bogusławowi. Szczególnie silną pozycję zapewniał Radziwiłłom Janusz. W odróżnieniu od swego krewniaka jego stosunki z wybranym w 1648 r. na polski tron Janem Kazimierzem ulegały nieustannemu pogorszeniu. Prowadziło to do kolejnych coraz ostrzejszych zatargów i narastania wrogości. Król nie był w stanie odsunąć potężnego magnata, tym bardziej, że na jego energii i talentach wojskowych spoczywała obrona Litwy przed Kozakami Chmielnickiego. Nie był tego w stanie zorganizować zniedołężniały hetman wielki litewski Janusz Kiszka. Przymuszony okolicznościami król musiał w końcu nadać mu po śmierci Kiszki hetmaństwo wielkie, zastrzegając, że czyni to «cum protestatione» [2]. Kierując się po części emocjami Jan Kazimierz postanowił dołożyć starań w celu osłabienia pozycji Radziwiłła. W tym celu w przeddzień kampanii na Białorusi doprowadził do rozbicia armii litewskiej na dwie dywizje (skrzydła). Jedna (prawego skrzydła) podległa hetmanowi wielkiemu. Druga (lewego skrzydła) oddana została pod dowództwo królewskiego stronnika, świeżo nominowanego hetmanem, podskarbiego wielkiego litewskiego Wincentego Korwina Gosiewskiego. W odróżnieniu od wzorów koronnych dowódca lewego skrzydła nie podlegał władzy hetmana wielkiego. Z miejsca doprowadziło to do ogromnych konfliktów na najwyższym szczeblu dowodzenia wojskiem, tym boleśniejszych dla hetmana wielkiego, gdyż Gosiewski był jednocześnie podskarbim i rozporządzał pieniędzmi, tak potrzebnymi na wojsko obu dywizji. Nie miejsce tu opisywać istotę i przebieg konfliktu [3]. Zaznaczyć należy, że narastał on a wszystkie związane z nim kłopoty miał w spadku przejąć wraz z hetmaństwem Paweł Sapieha.
Pozycja Radziwiłłów miała się załamać wraz «potopem» szwedzkim i moskiewskim. Latem 1655 r. po zajęciu prawie całego Wielkiego Księstwa Litewskiego przez wojska Aleksego Michajłowicza wojewoda wileński poddał 18 sierpnia w Jaszwojniach a dwa miesiące później w Kiejdanach, Litwę Szwedom. Bogusław pozostający na wolnym jeszcze Podlasiu nie ujawniał się ze swoimi prawdziwymi zamiarami, deklarował się raczej jako wierny stronnik Jana Kazimierza, próbując pozyskać sobie wsparcie szlachty podlaskiej. W początku listopada opowiedział się jednak jawnie po stronie szwedzkiej [4]. Jesienią 1655 r. na ziemie Podlasia i wolnych zachodnich krańców województwa brzeskiego-litewskiego spływały z całej Litwy rzesze szlachty, senatorów i wojska, którym udało się umknąć przed Szwedami czy Rosjanami. Centrum tego ośrodka stanowił Brześć. Dominującą pozycję zdobyli w nim Sapiehowie, silnie opozycyjni do Radziwiłłów, którzy w tych rejonach posiadali olbrzymie dobra. Przywódczą rolę odgrywał podkanclerzy litewski Kazimierz Leon Sapieha. Uchodził on za najbogatszego magnata na Litwie, zdolnego do wystawienia kilku tysięcy wojska. U jego boku stał daleki kuzyn, wojewoda witebski, Paweł Jan Sapieha, który dowodził prywatnym wojskiem. W dość znacznej liczbie stało ono w okolicach Brześcia. Sapiehowie nie brali udziału w działaniach zbrojnych 1655 r. Podczas narastającego zamętu i rozpadu państwa starali się nie określać swojej orientacji politycznej. Do angażowania się w nie zniechęcała wyraźna klęska wojsk litewskich a również osoba głównodowodzącego, Janusza Radziwiłła. Wobec całkowitej klęski Litwinów, pod koniec lata Sapiehowie pod Brześciem dysponowali jedyną litewską poważniejszą siłą zbrojną. Nic dziwnego, że szybko u ich boku zgromadziło się wielu ich klientów. Z czasem dołączyły do tego zgrupowania te z oddziałów armii litewskiej, które zbuntowawszy się przeciwko Januszowi Radziwiłłowi, udały się na Podlasie [5].
Szybki wzrost sił wojskowych u boku Sapiehów zwrócił uwagę będącego w coraz gorszej militarnej sytuacji Jana Kazimierza. Wobec zdrady hetmana wielkiego mianował już we wrześniu Pawła Sapiehę regimentarzem i zalecił mu zbierać zewsząd wojsko. Wycofując się przed Szwedami w stronę Krakowa wzywał go jednocześnie na pomoc a w końcu zlecił Sapiehom zadanie ochrony Podlasia przed nacierającą Moskwą. Zdawali oni jednak sobie sprawę z beznadziejnego położenia króla i nie zamierzali się podporządkowywać jego rozkazom. Tym bardziej, że już wcześniej kontakt z nimi nawiązał król szwedzki Karol X Gustaw, starając się ich przeciągnąć na własną stronę. Wszystko to musiało uświadomić Sapiehom wzrost ich wartości dla wojujących stron. Szczególnie uzyskanie tytułu regimentarza było niezwykle cenne w ówczesnej sytuacji, co w celu wzmocnienia swojej pozycji w oczach gromadzącej się szlachty wykorzystano 27 września na zjeździe w siedzibie Sapiehów w Prużanej, niedaleko Brześcia. Przywilej dostarczono nieco wcześniej [6]. Wypada jednak sądzić, że Sapiehowie postanowili dokonać publicznego wręczenia go Pawłowi Sapieże. Miało to podnieść jego prestiż w oczach zgromadzonych, zwłaszcza wobec pretendującego do podobnej roli na Podlasiu Bogusława Radziwiłła a również w oczach zdezorientowanego wojska litewskiego, które miało iść pod komendę wojewody witebskiego. Jeśli chodzi o interes Sapiehów, to przywilej przyszedł w niezwykle dla nich dogodnym momencie. Wojsko litewskie pozbawione było bowiem dowództwa - hetman wielki jako zdrajca został opuszczony przez większość wojska, które po zawiązaniu konfederacji w Wierzbołowie, w końcu trafiło pod komendę Sapiehy. Hetman polny, Gosiewski po sierpniowej bitwie pod Wilnem zmuszony był do wycofania się w kierunku Żmudzi, gdzie został aresztowany przez Janusza Radziwiłła. Posługując się królewskim nadaniem regimentarstwa Paweł Sapieha mógł objąć komendę nad resztkami regularnych wojsk litewskich a także przybywającymi woluntarskimi i nowo tworzonymi jednostkami. Wobec utraty olbrzymich majątków na ziemiach zajętych przez Moskwę, to właśnie władza nad wojskiem litewskim stała się podstawą pozycji Sapiehy.
Pod koniec 1655 r. wobec jawnej już zdrady Radziwiłłów Sapiehowie stali się głównymi reprezentantami wolnej jeszcze Litwy. Królewski przywilej tylko wzmacniał od strony prawnej tę ich pozycję. Wielkim problemem był dalszy los Litwy i całej Rzeczpospolitej. U schyłku 1655 r. nikt nie potrafił dać na to odpowiedzi, choć wydawać się mogło, że decydująca rozgrywka odbędzie się między królem szwedzkim a carem moskiewskim.
Wbrew jesiennym nadziejom Jana Kazimierza Sapiehowie nie zamierzali opowiedzieć się za nim, gdyż jego sprawa wydawała się ostatecznie przegrana. Najbliższym przeciwnikiem była Moskwa, z którą starali się nawiązać kontakt i współpracę. Wobec oszałamiających zwycięstw car jednak nie myślał dyskutować o jakichkolwiek warunkach i żądał bezwarunkowego poddania się [7]. To zaś było nie do przyjęcia dla Sapiehów, którzy na skutek tego zaczynali na nowo rozpatrywać propozycję szwedzką, starając się szachować Szwedów Moskwą a Moskwę Szwedami. Ich decyzję o ostatecznym opowiedzeniu się po stronie Karola X Gustawa przypieczętowała moskiewska podjęta pod koniec listopada próba zbrojnego zmuszenia ugrupowania brzeskiego do uznania władzy Aleksego Michajłowicza i wcześniejsze zapowiedzi dowodzącego wyprawą kniazia Semena A. Urusowa o wycinaniu opornej szlachty [8].
Opowiedzenie się po stronie Szwedów niewiele zmieniło w położeniu Sapiehów, choć liczono po trosze na odbudowę Rzeczpospolitej przy ich pomocy w granicach z 1648 r. i wzmocnienie na Litwie pozycji Sapiehów. Sytuacja zmieniała się jednak bardzo szybko. Na przełomie 1655 i 1656 r. okazało się, że wojska Karola X Gustawa nie dojdą pod Brześć, gdyż skoncentrowały się w Prusach Książęcych. Pomimo obietnic odzyskania utraconych ziem Rzeczpospolitej czynionych przez króla szwedzkiego chcącego pozyskać szlachtę dotarły wieści, że Szwedzi nie mają zamiaru wszczynać wojny z Moskwą o ziemie litewskie. Przez to ugrupowanie brzeskie nadal pozostawało w niepewności co do swojej przyszłości. Było to szczególnie niewygodne dla Pawła Sapiehy, który po śmierci w styczniu 1656 r. Kazimierza Leona stał się głównym reprezentantem rodu. Od grudnia 1655 r. wzmogły się bowiem zbrojne starania księcia Bogusława o opanowanie Podlasia, które wraz z jego dobrami słuckimi miało przy pomocy szwedzkiej stworzyć podstawy jego samodzielnego księstwa. Nic dziwnego, że Sapieha poczuł się zagrożony, zwłaszcza gdy ludzie księcia zaczęli szturmować jego Lachowicze [9]. Jak się okazywało fakt opowiedzenia się po stronie szwedzkiej wcale nie zabezpieczał Sapiehy przed działaniami Bogusława. W razie ich powodzenia na ostatnich wolnych od Moskwy ziemiach Litwy nie byłoby miejsca dla Sapiehów.
W tej sytuacji nowe szanse otwierał powrót do ojczyzny Jana Kazimierza. Regimentarz doskonale zdawał sobie sprawę, że dowodzone przez niego kilkutysięczne wojsko stanowi ogromną wartość dla króla, który zaraz po powrocie zaczął wzywać go do przybycia do swego boku. Sapieha nie zamierzał łatwo dać się pozyskać i przez cały styczeń i początek lutego 1656 r. utrzymywał kontakty z królem szwedzkim. Trudno powiedzieć czy była to wyrafinowana gra w celu uzyskania jak największych profitów od Jana Kazimierza, czy faktycznie nie był pewien losów króla, zwłaszcza gdy Karol X Gustaw ruszał do generalnej z nim rozprawy. W końcu pod wrażeniem sukcesów strony polskiej Sapieha postanowił jasno opowiedzieć się za Janem Kazimierzem. Pierwszym jego dość ostrożnym krokiem, było podjęcie, tak naprawdę w interesie prywatnym, walki na Podlasiu i w Słucczyźnie z wojskami księcia Bogusława Radziwiłła. Przy okazji, korzystając z nadanego sobie regimentarstwa przejmował kolejne oddziały wojska litewskiego, które jeszcze pozostawały pod rozkazami Bogusława. Pod jego komendę powrócił także z Korony pułk pisarza polnego litewskiego Aleksandra Hilarego Połubińskiego [10].
Zwłoka, oglądanie się na króla szwedzkiego i bardzo ograniczone zaangażowanie na Podlasiu bardzo się w końcu opłaciły regimentarzowi. Bardzo potrzebujący pomocy Jan Kazimierz starał się wszelkimi sposobami pozyskać dysponującego realna siłą magnata do zdecydowanego opowiedzenia się po swojej stronie. Ewentualny marsz Litwinów Sapiehy od północy dałby możliwość wzięcia w kleszcze stojącego nad Sanem Karola X Gustawa a przy okazji mógłby wpłynąć na decyzję porzucenia sprawy szwedzkiej przez tych dowódców polskich, którzy jeszcze stali po jej stronie. W dniu 26 lutego 1656 r. król mianował Sapiehę wojewoda wileńskim a 8 marca hetmanem wielkim litewskim. W ten sposób, w tak błyskawicznym tempie Paweł Sapieha osiągnął najwyższe cywilne i wojskowe godności na Litwie. Oczywistym było, że nie stało za tym żadne jego doświadczenie, szczególnie w sprawach wojskowych. Nie był on żadnym dowódcą, nie mógł się na tym polu równać choćby z Januszem Radziwiłłem czy Wincentym Gosiewskim. Awans zawdzięczał niespodziewanemu splotowi wypadków. Nie angażując się jesienią i zimą 1655 i 1656 r. w poważniejsze działania wojenne, zdołał utworzyć w Brześciu prawdziwy ośrodek pozostającej jeszcze wolnej od najeźdźców Litwy. Przez kolejne miesiące, gromadził tam siły zbrojne a dzięki królewskiemu przywilejowi na regimentarstwo mógł poddać pod swoją komendę znaczne regularne siły litewskie. Już wtedy krystalizowała się przy nim grupa oddanych mu oficerów, wśród których wyróżniał się chorąży orszański, Samuel Kmicic. Niewątpliwie dramatyczne odparcie najazdu Urusowa spod Brześcia tylko skonsolidowało tą grupę wokół wodza, który jako jedyny z sukcesem przeciwstawił się Moskwie.
Początek roku 1656 Sapieha mógł zaliczyć do niezmiernie udanych. Z walki o pozycję na Litwie wyeliminował księcia Bogusława, którego pozycja słabła wraz z podnoszeniem się z upadku Rzeczpospolitej. Zostawszy hetmanem wielkim Sapieha uzyskał władzę nad wojskiem litewskim, co w czasie toczonych wojen tym bardziej dawało mu to niezmiernie silną pozycję. Początkowo wiele nawet wskazywało, że nowemu hetmanowi uda się w swoim ręku skupić władzę nad dwoma dywizjami, likwidując tym samym podział dowództwa armii litewskiej. Jan Kazimierz szybko dostrzegł zbyt gwałtowny wzrost pozycji hetmana wraz z tym, że nie zamierza on być powolnym narzędziem w jego ręku. Zbiegło się to z powrotem pod koniec czerwca z niewoli hetmana polnego W. Gosiewskiego. Wówczas król postanowił wrócić do podziału armii na dwa skrzydła i dawne lewe oderwał spod dowództwa Sapiehy i powierzył je hetmanowi polnemu. Spowodowało to ogromny zgrzyt w stosunkach pomiędzy Sapiehą a dworem królewskim. Okazało się, że zapatrywania hetmana w sprawach tego problemu są podobne do tego reprezentowanego przez Janusza Radziwiłła. Szybko też z całą siłą ujawniło się opozycyjne wobec polityki królewskiej stanowisko Sapiehy, zarówno w sprawach wojskowych jak i ogólniej wobec problemów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Niejednokrotnie przekształcała się ona we wrogość, szczególnie gdy Jan Kazimierz postanowił oprzeć się na rodzinie Paców.
Na skutek działań Jana Kazimierza niespodziewanie w 1656 r. wyrósł Sapieże w osobie stronnika królewskiego Gosiewskiego poważny konkurent w armii. Zyskiwał on im bardziej napięte stawały się stosunki wojewody wileńskiego z dworem. Sapieha cieszył się jednak autorytetem wśród znacznej grupy oficerów i senatorów litewskich. Umiał to wykorzystać, a zwłaszcza wojsko, które zaczął wciągać jako narzędzie do swoich rozgrywek z dworem królewskim. Już w sierpniu 1656 na kole wojskowym w Brześciu nakłonił żołnierzy do wysłania deputacji do króla w obronie prerogatyw hetmana wielkiego wobec popierania przez dwór Gosiewskiego. Podobne działania podjął w styczniu 1657 r. W marcu w Bielsku na zwołanym przez niego kole generalnym wojska ostro zaprotestował przeciwko niezależności Gosiewskiego, w czym uzyskał szerokie poparcie zgromadzonych oficerów i szlachty. Jesienią 1657 r. królewska polityka promowania Gosiewskiego doprowadziła już do jawnej wrogości między obu hetmanami. Chociaż Sapieha dopomógł do zatrzymania wojska w służbie, to jednocześnie sam podburzał w nim nastroje przeciwko królowi, obarczając go winą za wszystkie kłopoty żołnierzy. Równocześnie doprowadził do konwokacji litewskiej w Brześciu, gdzie zebrani potępili politykę Jana Kazimierza [11].
Hetman polny w 1657 r. mógł poszczycić się wielkimi osiągnięciami militarnymi w Inflantach, czego nie widać było u Sapiehy. Pozycja Gosiewskiego na Litwie silnie wzrosła po zawarciu 3 listopada 1656 r. w Niemieży rozejmu i sojuszu z Moskwą. Car dostał potwierdzenie tytułu wielkiego księcia litewskiego oraz obietnicę elekcji na króla polskiego na najbliższym sejmie. Zatrzymanie walk z Moskwą i układ z nią aprobowała wielka część szlachty litewskiej, pragnącej spokoju i powrotu do domów. Jednym zaś z największych stronników porozumienia i sojuszu z Kremlem był Gosiewski, który optował za tym rozwiązaniem już we wrześniu 1655 r. [12]. Sapieha również należał do zwolenników wstrzymania działań na froncie z Moskwą, by dzięki temu rozprawić się ze Szwedami. Nie był jednak w tak zażyłych kontaktach z Moskwą, ani nigdy nie czynił jej tak daleko posuniętych obietnic jak hetman polny [13]. Trudno do końca zrozumieć grę Gosiewskiego, ile w niej było woli królewskiej a ile własnych kalkulacji. W każdym razie dla Sapiehy nie była tajemnicą jego silna pozycja na Kremlu. Ogromna większość ziem litewskich pozostawała nadal pod władzą cara i nikt nie mógł przewidzieć pod koniec 1656 i aż po początek 1658 r. jaka będzie ich przyszłość. W razie objęcia tronu polskiego przez Aleksego Michajłowicza czy oderwania Litwy od unii z Koroną i złączenia jej z Moskwą wiele wskazywało na to, że czołową pozycję zajmie na tych ziemiach stronnik Moskwy, Gosiewski, co byłoby klęską dla Sapiehy. Gdy w 1658 r. stosunki pomiędzy Rzeczpospolitą a Moskwą zaczęły się gwałtownie psuć hetman polny silnie zaangażował się w utrzymanie porozumienia. Znosił się z dyplomatą carskim Afanasijem Ordin-Naszczokinem. Gosiewskiemu zależało na uzyskaniu moskiewskiej pomocy w Inflantach. Prosił o nią mając na uwadze także swoje korzyści. Wobec zanikania szans na zdobycie tronu polskiego Rosjanie, znając niechęć Litwinów do wojny z nimi, zaczęli promować ideę oderwania Litwy od Korony. Gosiewski późną wiosną 1658 r. w porozumieniu z panami litewskimi, w tym z Sapieha, wyprawił do Moskwy starostę oszmiańskiego Adama Macieja Sakowicza, który miał zapowiedzieć, że jeśli podczas sejmu Rzeczpospolita nie zgodzi się na warunki carskie w sprawie elekcji, wówczas Litwini zerwą unię z Koroną i wejdą w nią z Moskwą. Hetman polny niewątpliwie zdawał sobie sprawę, że sejm się nie ugnie. Zawczasu więc zabiegał u cara o godność gubernatora zdobytych i przyłączonych do Litwy Inflant, hetmaństwo wielkie litewskie oraz o szereg dóbr i urzędów [14].
Działania Gosiewskiego, który próbował do nich pozyskać jak największe grono elity litewskiej, nie były obce Sapieże. Choć nie był on zwolennikiem wznowienia walk z Moskwą, to jednak zdawać mógł sobie sprawę, że w Litwie związanej z Moskwą główną rolę odgrywać będzie Gosiewski. Podobnie jak jesienią 1655 r. i tym razem Sapieha nie deklarował się do końca jako zwolennik czy przeciwnik radykalnych działań na polu związku z Moskwą. Latem 1658 r., podczas toczącego się sejmu i nawiązywaniu przez Rzeczpospolitą układów z Kozakami a z drugiej strony przez Moskwę ze Szwedami zdawać sobie musiał sprawę z rozpadu sojuszu z Niemieży i nieuchronności starcia z Rosjanami. Pod Wilnem miały się odbyć kolejne rozmowy pomiędzy pełnomocnymi posłami carskimi a komisarzami Rzeczpospolitej. Na skutek deklaracji Gosiewskiego Rosjanie przekonani byli przychylności elity litewskiej do idei związania Litwy z Moskwą. Przygotowując się do podjęcia rozmów posłowie Aleksego Michajłowicza w początku lipca skontaktowali się z Sapiehą, jako czołową postacią na Litwie. Jeśli hetman wielki chciał w oczach Kremla zdyskredytować swego konkurenta, to czasu wybrać nie mógł lepiej. Najpierw sam oświadczył, że nigdy nie zgodzi się na zerwanie unii Litwy z Koroną a następnie potwierdzając, że wie o misji Sakowicza zaznaczył, że projekt osobnej ugody Litwy z Moskwą powstał w bardzo wąskim gronie dziesięciu senatorów i znaczniejszych osób i nie ma większej wartości, a o Gosiewskim a także Krzysztofie Pacu wyrażał się jako o ludziach, którym nie warto ufać. Projekty hetmana polnego nazwał wielkimi pomyłkami. Parę dni później powtórzył to związany z Sapiehą biskup wileński Jan Dowgiałło Zawisza, a potwierdził przejęty przez Rosjan list księcia Bogusława Radziwiłła do Gosiewskiego. Rosjanie raptem spostrzegli, że litewska rzeczywistość przedstawia się zupełnie inaczej niż im to przedstawiał Gosiewski. Szok i oburzenie posłów moskiewskich były tak wielkie, że w późniejszych dniach nie zamierzali się kontaktować z hetmanem polnym, który o to zabiegał [15]. Ich nadzieje na oderwanie Litwy z pomocą elity litewskiej rozsypały się w jednej chwili, a wraz z nią pozycja Gosiewskiego na Kremlu.
Sapieha uzyskał złamanie pozycji Gosiewskiego u Rosjan. Hetman polny niedługo potem musiał na czele swoich wojsk zbrojnie przeciwstawić się agresji moskiewskiej na Żmudzi, dodatkowo tym przekreślając swoją pozycję u Rosjan. Jako wyznaczony z sejmu komisarz do traktowania z posłami carskimi próbował nawiązać z nimi kontakty dyplomatyczne jeszcze podczas wrześniowych i październikowych rozmów, gdy na czele niewielkich wojsk obozował niedaleko Wilna pod Werkami [16]. Po drugiej stronie litewskiej stolicy i rzeki Wilii z wojskami prawego skrzydła stał Sapieha. Kilkakrotnie uprzedzał Gosiewskiego, że w razie ataku moskiewskiego nie będzie w stanie udzielić mu pomocy i nawoływał go do wycofania się. Ostatecznie w dniu 21 października 1658 r. Rosjanie uderzyli na Gosiewskiego i wzięli go do niewoli. Z miejsca pojawiły się, zwłaszcza w kręgu niechętnego Sapieże króla, opinie o umyślnym nie udzieleniu przez hetmana wielkiego pomocy swemu koledze. Sapieha oczywiście ostro temu zaprzeczał. Nie dawało się jednak ukryć, że takie pozbycie się rywala i stronnika królewskiego było bardzo na rękę wojewodzie wileńskiemu, dodatkowo wzmacniało jego pozycję na Litwie i dawało szanse na przejęcie kontroli nad dywizją lewego skrzydła [17].
I tym razem Jan Kazimierz zadbał by uchronić dywizję lewego skrzydła przed zakusami hetmana. Choć zachował odrębność dywizji, to dowództwo nad nią powierzył oboźnemu litewskiemu, Samuelowi Komorowskiemu, co akceptował również Sapieha [18]. Król musiał się liczyć z potężnym magnatem, tym bardziej, gdy wobec wznawianej wojny z Moskwą od niego w wielkim stopniu zależało, czy od lat nieopłaceni żołnierze zechcą pozostać w służbie. Okazywało się jednak, że z czasem Sapieha zdołał zrazić do siebie znaczną część oficerów w swoim skrzydle. Najznaczniejszym z nich był Aleksander Hilary Połubiński, porucznik królewskiej chorągwi husarskiej. Niechęci te starał się wykorzystać król nawet do rozbicia dywizji sapieżyńskiej i wyodrębnienia z niej kolejnej, którą jak podejrzewał sam Sapieha, zamierzał oddać pod dowództwo popieranego przez siebie Połubińskiego [19]. Do ostrego na tym tle starcia króla z Sapiehą doszło w końcu pod koniec obrad sejmu, w maju 1659 r. W wyniku ostrej postawy Sapiehy już wcześniej zirytowanego trudnościami czynionymi mu na sejmie ze zwrotem wydanych przez niego pieniędzy na wojsko, król musiał odmówić swego otwartego poparcia buntującym się oficerom prawego skrzydła. Tym bardziej, że w tym czasie hetman wielki litewski przez oddanego sobie Samuela Kmicica twardo zażądał, by Jan Kazimierz ich nie popierał, grożąc w przeciwnym wypadku buntem swoich wojsk. Przyparty do muru monarcha musiał się na to zgodzić. Królewskie plany osłabienia pozycji hetmana legły w gruzach, rozpaliła się za to jeszcze silniej wzajemna niechęć, zawiedzeni zaś oficerowie musieli powrócić na Litwę i podporządkować się na nowo Sapieże [20]. Nic jednak dziwnego, że zrażony Połubiński nie spełnił na przełomie 1659 i 1660 r. pokładanych w nim przez hetmana nadziei. Wysłany na czele ponad 30 chorągwi do Kurlandii nie doprowadził do przejęcia dywizji lewego skrzydła.
Autorytet Sapiehy doznał wielkiego uszczerbku podczas najazdu moskiewskiego pod wodzą Iwana Chowańskiego na przełomie 1659 i 1660 r. Hetman nie sprawdził się jako wódz, czego wynikiem było straszliwe spustoszenie Podlasia i utrata fortecy w Brześciu Litewskim [21]. Winą za klęskę obarczano na dworze Sapiehę. W odpowiedzi hetman starał się zwołać konwokację litewską w Zabłudowiu, czemu ostro sprzeciwił się król. Jan Kazimierz domyślał się niewątpliwie, że posłuży ona Sapieże do oskarżania dworu o doprowadzenie do katastrofy pozbawionej pomocy Litwy. Hetman doprowadził jednak do wojskowej konfederacji w Drohiczynie, zawiązanej pod laską jego stronnika, Samuela Kmicica, która miała zmusić monarchę do zajęcia się problemami Litwy i żołnierzy. By uchronić się od zarzutów o jej autorstwo sam wcześniej zrzekł się dowództwa nad armią litewską. Jan Kazimierz powierzył je Połubińskiemu, który wraz z innymi oficerami zaczął szybko odrywać chorągwie od konfederacji. Gdy dodatkowo w maju zakończono wojnę ze Szwecją i podjęto przygotowania wraz z dywizją koronną Stefana Czarnieckiego do ofensywy przeciwko Moskwie, Sapieha spostrzegł, że w razie pozostawania w jawnej opozycji i oddaleniu od wojska grozi mu zmarginalizowanie jego znaczenia, choćby przez poprowadzenie jego dywizji przez Połubińskiego. Pogodził się zatem z królem, jako hetman wielki powrócił do dowództwa i dopomógł do rozwiązania konfederacji [22].
Zwycięstwa roku 1660, odparcie Moskwy za Dniepr i Dźwinę pozwoliły Sapieże odzyskać wiele dóbr. Nie przyczyniły się jednak do wzmocnienia jego pozycji politycznej. Nie sprawdził się jako wódz, a zasługi w odniesieniu sukcesów nawet sami Litwini skłonni byli przypisywać Czarnieckiemu. Wydaje się, że na początku 1661 r. Sapieha popełnił poważny błąd opuszczając swoich żołnierzy na Białorusi. Oderwał się tym samym od gnębiących ich problemów. Jego autorytet wśród wojska przepadł wraz z zawiązaniem konfederacji wojsk litewskich we wrześniu 1661 r. Sapieha został odsunięty od dowództwa przez żołnierzy, którzy między innymi go obarczali winą za swoją sytuację.
Prawdziwym zagrożeniem dla pozycji Sapiehy miała się okazać rodzina Paców. Od 1658 r. zaczyna się na Litwie szybki wzrost jej znaczenia. W zamian za poparcie król odwdzięczał się im kolejnymi przywilejami i nadaniami. Podkanclerzy Krzysztof Pac w 1658 r. został kanclerzem litewskim, a jego mało znany krewniak Michał Kazimierz po śmierci Samuela Komorowskiego w październiku 1659 r., ku niezadowoleniu Sapiehy, został regimentarzem dywizji lewego skrzydła. Pacowie nie musieli się wtedy obawiać opozycji na Litwie. Z wielkich rodów krajczy litewski Michał Kazimierz Radziwiłł stał po stronie królewskiej, Bogusław, jako namiestnik Prus Książęcych, raczej nie przebywający w kraju, wobec szlacheckiej opozycji raczej stronił od wyraźniejszego angażowania się w problemy polityczne. Pozostawał wojewoda wileński i hetman wielki Paweł Sapieha. Ten zaś w walce z dworem i stronnictwem pacowskim najskuteczniej mógł oprzeć się na swojej dywizji, i to niecałej, gdyż i w niej była spora grupa oficerów dość często przeciwstawiająca się hetmanowi. Wraz z upadkiem swojego autorytetu w wojsku w 1661 r. Sapieha stracił podstawę swojego politycznego znaczenia. Zdecydowanie przeważyło znaczenie popieranych przez dwór królewski kanclerza Krzysztofa Paca i zdobywającego wpływy w armii Michała Kazimierza [23]. Przeciwstawić się temu nie zdołał ani próbujący w latach 1662-1665 odzyskać wpływy w armii Sapieha, ani książę Bogusław niezbyt chętny do współdziałania z hetmanem wielkim.
Paweł Sapieha rozpoczął budowę swojej pozycji w okresie trudnej sytuacji Jana Kazimierza w połowie lat pięćdziesiątych. Buławę wielką uzyskał dzięki szantażowaniu króla. Trudno było się spodziewać, że będzie to dobrą prognozą w stosunkach z monarchą. Oddanie dywizji lewego skrzydła Gosiewskiemu można było również odczytać jako królewski brak zaufania do Sapiehy, który od tej pory przyjmował otwarcie opozycyjną postawę. W oparciu o nią hetman nie miał szans zbudować podstaw pozycji swego rodu na Litwie. Nie stworzył wokół siebie żadnego programu politycznego, nie zbudował trwałego własnego stronnictwa, nie skupił opinii szlachty i senatorów litewskich. Działał w oparciu o część kadry oficerskiej, co jakiś czas strasząc buntem żołnierzy. Sprzyjał mu w tym czas trudnego położenia Rzeczpospolitej, w którym wybuch w armii mógł bardzo utrudnić sytuację Jana Kazimierza. Sapieha w zasadzie ograniczał się w walce z królem do wyzyskiwania żołnierskiego niezadowolenia i żalów pozbawionych przez zwycięską Moskwę domów i majątków Litwinów. Słabość tych podstaw uwidoczniła się w chwili polepszenia położenia Rzeczpospolitej po zawarciu pokoju ze Szwecją, odparcia wojsk carskich odzyskaniu większości ziem litewskich i załamania się autorytetu Sapiehy w wojsku w momencie konfederacji. Ostatnie lata życia jasno ukazały, że hetman stracił swoją pozycję, a wszelkie jego działania zaczęły sprowadzać się do uzyskania korzyści dla jego synów. O wiele więcej uzyskali Pacowie, którzy w trudnych latach 1658-1660 dochowali wierności królowi i w oparciu o nią budowali pozycję swojego domu na Litwie [24]. Już niedługo miało to przynieść im tam hegemonię, z którą zmagać się miał Jan III Sobieski, przeciwstawiając przeciwko nim Sapiehów, szczególnie w osobach synów Pawła - Kazimierza i Benedykta. Po śmierci Krzysztofa i Michała Kazimierza Paców im miała przypaść hegemonia w Wielkim Księstwie Litewskim.
1. Zob.: Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV-XVIII wieku. Spisy / opr. H. Lulewicz i A. Rachuba. - Kórnik, 1994. - S. 232-235.
2. Zob.: Wasilewski, T. Ostatni Waza na polskim tronie / T. Wasilewski. - Katowice, 1984. - S.142-147.
3. Rachuba, A. Siły zbrojne Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVII wieku / A. Rachuba // Przegląd Wschodni. - T. 3 (1994). - S. 407; Bobiatyński, K. Od Smoleńska do Wilna. Wojna Rzeczpospolitej z Moskwą 1654-1655 / K. Bobiatyński. - Zabrze, 2004. - S. 103-107; K. Żelski do B.Radziwiłła, pod Zawykami 11 XI 1655 // Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej - AGAD). Archiwum Radziwiłłowskie (dalej - AR). Dz. V. Nr 18961. S. 10-11.
4. Wasilewski, T. Zarys dziejów Bogusława Radziwiłła / T. Wasilewski // Radziwiłł, B.Autobiografia. - Warszawa, 1979. - S. 47; Wisner, H. Janusz Radziwiłł 1612-1655 / H. Wisner. - Warszawa, 2000. - S. 193-194.
5. Rachuba, A. Paweł Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierza (IX 1655-II 1656) / A. Rachuba // Acta Baltico-Slavica. - XI (1977). - S. 82-85.
6. Rachuba, A. Sapieha Paweł Jan / A. Rachuba // Polski Słownik Biograficzny (dalej - PSB). - T.XXXV/1. - S. 140.
7. Zaborovskij, L. V. Vielikoe Kniažestvo Litovskoe i Rossija vo vriemia polskogo Potopa / L.V.Zaborovskij. - Moskva, 1994. - S. 49-54, 69-74; Floria, B. N. Missija V. N. Lichareva v Polsze i Litvie (k istorii russkoj wnieszniej polityki vremieni "Potopa») / B. N. Floria // Slavianskie narody: obščnost istorii i kultury / red. B. V. Nosov. - Moskva, 2000. - S. 87.
8. L. V. Zaborovskij, s. 74-75; A. Rachuba. Paweł Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierza..., op. cit., s. 88; tenże: Sapieha Paweł Jan..., op. cit., s. 140; Płosiński, J. Potop szwedzki na Podlasiu 1655-1657 / Płosiński, J. - Zabrze, 2006. - S. 43-70.
9. Zob.: Zeznanie w sprawie zajęcia Nieświeża przez ludzi B. Radziwiłła w 1655 r., z 28 XII 1655 // Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas, Vilnius (dalej - LVIA). Fond 1276. Op. 1. Nr 653. K. 4; 6-6v; Zeznanie księcia M. K. Radziwiłła z 28 XII 1655 // ibidem, k. 7-8; Protestacja księżny Lukrecji Marii Margrabiny Strozzi Radziwiłłowej z 3 X 1656 // AGAD. AR. Dz. XV. T. 9. Plik 2; Anno 1655 die 5 (Decem)bris do Nieswieskiego Zamku weszło żołnierzów według Regestru tego // ibidem, dz. XI, nr 48, s. 81.
10. P. Sapieha do C. P. Brzostowskiego, Bielsk 13 II 1656 // Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie (dalej - BCzart.) 2105. K. 289; P. Sapieha do Bloka, majora regimentu obersztera Jana Berka, Bielsk 15 lutego 1656 // AGAD/ AR. Dz. V. Nr 13868/I; A. Rachuba, Paweł Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierza..., op. cit., s. 89-90, 101-107.
11. Zob. A. Rachuba, Sapieha Paweł Jan..., op. cit., s. 140-142.
12. Stefana Franciszka z Prószcza Medekszy sekretarza Jana Kazimierza, sędziego ziemskiego kowieńskiego, księga pamiętnicza wydarzeń zaszłych na Litwie 1654-1668 // Scriptores Rerum Polonicarum. - T. III / wyd. W. Seredyński. - Kraków, 1875. - S. 14-15.
13. Zob.: Paweł Sapieha do A. H. Połubińskiego, w Minkowiczach 23 lipca 1658 // AGAD. AR. Dz. V. Nr 13868/II. S. 65; Jan Kazimierz do P. Sapiehy, Sieraków 13 VI 1658 // Lvivska Derżavna Naukova Biblioteka im. V. Stefanyka (dalej - LvNB). Fond 103. Nr 1690; Floria, B. N. Russko-svedskie mirnye pieregovory v Valiesare (1658 g.) i Rec Pospolita / B. N. Floria // Slavianovedenie. - № 2 (2005). - S. 45-46; A. Rachuba, Sapieha Paweł Jan, op. cit., s. 142.
14. Floria, Russko-svedskie mirnye..., op. cit., s. 45-51.
15. Ibidem, s. 52-54.
16. Listy W. Gosiewskiego do B. Radziwiłła z pod Kiejdan 8 IX, z obozu pod Żejmami 15 i 27 IX 1658 // AGAD. AR. Dz. V. Nr 4567/II. S. 46, 48-49, 52-55; Gründliche Relation des Treffens, welches am 9. September 1658 bei Kaunen ...// Biblioteka Narodowa w Warszawie. Mf 29615 (wiadomości z Kiejdan 24 IX 1658).
17. Sakowicz do B. Radziwiłła, Montrymiszki 25 X 1658 // tamze, nr 13739, s. 30-31; S. Zubowicz do B. Radziwiłła, Ragneta 29 X 1658 // AGAD. AR. Dz. V. Nr 18818. S. 5-7; F. Morykoni do J. Mierzeńskiego, Kiejdany 23 X 1658 // tamże, nr 10055; K. Pac do B. Radziwiłła, z obozu pod Toruniem 11 XI 1658 // tamże, nr 11208/I, s. 71; NN do B. Radziwiłła, w obozie pod Werkami (19) X 1658 // tamże, papiery nieuporządkowane.
18. Jan Kazimierz do B. Radziwiłła, z obozu Toruniem 13 XI 1658 // AGAD. AR. Dz. II. Nr 1373; tenże do P. Sapiehy, pod Toruniem 30 XII 1658 // LvNB. F. 103. Nr 1697.
19. Z. Słuszka do A. H. Połubińskiego, Drohiczyn 2 VI 1658 // Biblioteka Polska w Paryżu. Rkps. 13. Nr 7. S. 107; P. Sapieha do A. H. Połubińskiego, Rasna 30 V 1658 // AGAD. AR. Dz. V. Nr 13868/II. S. 30.
20. Rachuba, A. Konfederacja Kmicicowska i Związek Braterski wojska litewskiego w latach 1660-1663 / A. Rachuba. - Warszawa, 1989. - S. 16-18.
21. Kossarzecki, K. Kampania roku 1660 na Litwie // K. Kossarzecki. - Zabrze, 2005. - S. 89-103.
22. Jan Kazimierz do P. Sapiehy, Gdańsk 22 IV 1660 // LvNB. F. 103. Nr 1743, też list z 22 V 1660, nr 1744; A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska..., op. cit., s. 61-79.
23. W 1663 r. za zasługi w rozbiciu konfederacji litewskiej i ujęcia zabójców Gosiewskiego otrzymał województwo smoleńskie i buławę polną litewską.
24. W 1667 r. Michał Kazimierz Pac został kasztelanem wileńskim i hetmanem wielkim litewskim. W 1669 r. otrzymał województwo wileńskie. O jego karierze, zob.: Bobiatyński, K. Michał Kazimierz Pac, wojewoda wileński, hetman wielki litewski. Działalność polityczno-wojskowa: rozprawa doktorska pod kierunkiem prof. dr. hab. Mirosława Nagielskiego, obroniona w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. - Warszawa, 2006.
K. Bobiatyński
STRONNICTWO SAPIEŻYŃSKIE W DEFENSYWIE -
LATA 1666-1673
Rozważna i głęboko przemyślana polityka Lwa Sapiehy zapewniła Domowi Sapieżyńskiemu czołową - obok Radziwiłłów - pozycję w Wielkim Księstwie Litewskim. Miejsce to udało się Sapiehom utrzymać w następnych dziesięcioleciach, gdy przywódcami rodowej fakcji byli: najmłodszy syn Lwa - podkanclerzy w. lit. Kazimierz Leon (zm. w 1656 r.), a następnie hetman w. lit. i wojewoda wileński Paweł Jan. Śmierć tego ostatniego (30.XII.1665 r.) była dla Sapiehów bolesnym ciosem. Fakcja sapieżyńska utraciła charyzmatycznego przywódcę - od 10 lat jednego z najbardziej wpływowych polityków i niekwestionowanego lidera litewskiej opozycji. Luki tej nie udało się szybko wypełnić. Co prawda hetman, znany z zapobiegliwości i chciwości, z jaką gromadził dobra, przed śmiercią zadbał o materialne zabezpieczenie potomstwa, ale jego synowie byli zbyt młodzi i niedoświadczeni, aby przejąć po nim schedę polityczną i liczyć się w następnych latach w walce o władzę na Litwie [1].
Paweł Jan pozostawił po sobie czterech synów. Dwóch najstarszych - Kazimierz Jan (od 1663 r. podskarbi nadworny lit.) i Benedykt Paweł (od 1663 r. stolnik lit.) w przyszłości miało odegrać w dziejach państwa polsko-litewskiego ważną rolę, ale na razie - w pierwszych latach po śmierci ojca - spadli do drugiej ligi litewskich polityków [2].
Młodzi Sapiehowie oczywiście nie byli w stanie zapobiec procesowi dekompozycji stronnictwa ojca, który był widoczny szczególnie w pierwszej połowie 1666 r. Śmierć Pawła Jana zamierzali przede wszystkim wykorzystać główni wrogowie zmarłego - Pacowie, od lat tworzący pod kierunkiem kanclerza w. lit. Krzysztofa litewską partię dworską. Ich celem było przejęcie najpierw wakansów po Sapieże, a następnie całkowitej władzy na Litwie.
Działania Paców zakończyły się sukcesem, aczkolwiek nie całkowitym. Nie udało im się bowiem obsadzić urzędu wojewody wileńskiego, na który król, aby zachować równowagę polityczną, nominował Michała Kazimierza Radziwiłła. Natomiast hetman polny lit. Michał Kazimierz Pac otrzymał po długich staraniach w styczniu 1667 r. buławę wielką. Już wcześniej w jego rękach armia litewska stała się orężem do walki z przeciwnikami politycznymi. Ucierpieli na tym przede wszystkim Sapiehowie - wojsko najeżdżało ich dobra, lokowało tam swoje kwatery zimowe, a wielu oficerom zmarłego hetmana wytoczono procesy w trybunale. Do połowy 1667 r. Pac zlikwidował podział armii litewskiej na dwie niezależne dywizje, zwijając szereg chorągwi z sapieżyńskiego prawego skrzydła. Bezwzględna, nie przebierająca w środkach polityka Paców doprowadziła w ciągu zaledwie kilkunastu miesięcy nie tylko do całkowitego wyrugowania wpływów Sapiehów z wojska, ale również do zmiany orientacji politycznej przez niektórych ich politycznych sojuszników, a także do utraty części klienteli sejmikowej. W latach 1666-1667 przed stronnictwem sapieżyńskim stanęło widmo całkowitej zagłady [3].
W tej sytuacji, aby ratować resztę swoich politycznych wpływów, młodym Sapiehom nie pozostało nic innego, jak tylko pogodzenie się z Radziwiłłami. Był to jeden z nielicznych w XVII w. okresów bliskiego współdziałania obu rodów, z reguły rywalizujących ze sobą o hegemonię na Litwie. Współpraca zaczęła się już jesienią 1666 r., kiedy to pod patronatem Bogusława Radziwiłła zawiązał się na Litwie sojusz sił opozycyjnych wobec Paców i dworu [4]. Realna szansa na częściowe odzyskanie utraconej pozycji politycznej pojawiła się przed Sapiehami na początku 1668 r. W wyniku rozpadu partii regalistów, postępującego w drugiej połowie 1667 r., Pacowie przeszli do opozycji, a rolę litewskiej partii dworskiej Jan Kazimierz przeznaczył wiosną 1668 r. Radziwiłłom, co naturalnie podnosiło też znaczenie ich aliantów - w tym Sapiehów [5]. Polityczny sojusz tych rodów został wzmocniony w tym czasie również przez więzy rodzinne - 12.VI.1667 r. K. J. Sapieha poślubił Krystynę - córkę starosty żmudzkiego Jerzego Karola Hlebowicza i Katarzyny Radziwiłłówny, a poza tym jedną z dwóch dziedziczek ogromnej fortuny ojca.
Nadzieje Sapiehów na odzyskanie czołowego miejsca w elitach władzy Wielkiego Księstwa okazały się jednak płonne. Sojusz z dworem trwał tylko kilka miesięcy i nie przyniósł im ani nowych urzędów, ani starostw. 16 IX 1668 Jan Kazimierz abdykował, a nowa elekcja zakończyła się porażką Sapiehów. Nowym królem nie został bowiem popierany przez nich i Radziwiłłów książę neuburski Filip Wilhelm, ale kandydat szlachecki Michał Korybut Wiśniowiecki. Już w pierwszych miesiącach rządów nowego monarchy miejsce u boku tronu znowu zajęli Pacowie, co popchnęło Radziwiłłów i ich adherentów na nowo w szeregi opozycji [6].
Kolejne nieszczęścia dotknęły Sapiehów na przełomie 1669 i 1670 r. 31.XII.1669 r. zmarł ich polityczny patron - Bogusław Radziwiłł, co rozpoczęło proces dekompozycji stronnictwa radziwiłłowsko-sapieżyńskiego. Księcia koniuszego nie był w stanie zastąpić hetman polny i podkanclerzy lit. Michał Kazimierz Radziwiłł, który nie miał ani zdolności, ani charyzmy kuzyna. Już 23.I.1670 r. zakończył życie kolejny prominentny sojuszników Sapiehów - sędziwy Krzysztof Zawisza. Szeregi fakcji, przechodząc na stronę Paców, opuszczali też inni przywódcy - już w 1668 r. uczynił to Aleksander Hilary Połubiński, jego śladem w następnych dwóch latach poszli Mikołaj Stefan Pac i Marcjan Ogiński. Ten ostatni, szwagier K. J. Sapiehy, pokłócił się z nim o spadek po zmarłym w 1669 r. teściu J. K. Hlebowiczu i dał się skusić Pacom w zamian za prestiżowy urząd senatorski - województwo trockie [7].
W wyniku przekształceń na arenie politycznej, w latach 1669-1671 Pacom udało się skupić w swoich rękach niemal wszystkie najważniejsze litewskie urzędy wojskowe, cywilne i kościelne. Dzięki temu praktycznie mogli odtąd sprawować autorytarne rządy na Litwie [8]. Przed i tak bardzo osłabionymi Sapiehami, stawiającymi dopiero pierwsze samodzielne kroki na arenie politycznej, ale posiadającymi ambicje odzyskania pozycji i prestiżu zmarłego ojca, stanęło niezwykle ważne pytanie - czy ryzykować starcie z potężnym przeciwnikiem, które mogło zakończyć się całkowitą polityczną klęską, czy przejść na jego stronę, co groziło dalszą marginalizacją i utratą reszty klienteli, czy też wybrać wariant pośredni. To ostatnie rozwiązanie, oznaczające lawirowanie pomiędzy dworem a opozycją wydawało się najrozsądniejsze i stało się przewodnią myślą polityki Sapiehów w kolejnych latach.
Z jednej strony deklarowali oni oficjalnie swoje poparcie dla polityki króla. Wiśniowiecki nie szczędził ze swojej strony zachęt, podpisując Sapiehom w 1670 r. nominacje na kolejne urzędy. Dzięki temu Kazimierz Jan otrzymał województwo połockie, Benedykt Paweł najpierw został krajczym, a następnie podskarbim nadwornym lit., a Franciszek Stefan koniuszym lit. [9]. Z drugiej strony Sapiehowie nie zaniechali skrytych działań wymierzonych w Paców, zamierzając w ramach swoich skromnych możliwości i w ścisłym sojuszu z M.K.Radziwiłłem walczyć z ich wpływami w wojsku i na sejmikach. Ci nie pozostawali dłużni i często pomiędzy oboma fakcjami dochodziło do spięć - a ich areną były przede wszystkim sejmiki w powiatach, gdzie Sapiehowie od lat posiadali największe wpływy - w Brześciu Litewskim, Wołkowysku, Oszmianie, Lidzie, czy też Słonimiu [10].
Obserwując uważnie wzrost aktywności młodych Sapiehów i próby odbudowania przez nich klienteli politycznej ojca, Pacowie postanowili poskromić ich zapędy. Już jesienią 1670 r. hetman M. K. Pac postanowił odebrać braciom ekonomię szawelską, przekazaną w 1661 r. Pawłowi Janowi Sapieże jako ekwiwalent za ogromne długi (1 mln. zł.), jakie po zakończeniu Potopu był mu winny skarb państwa [11]. Na tym tle do awantur pomiędzy Pacami i Radziwiłłami doszło jeszcze podczas sejmu zwyczajnego pod koniec października 1670 r. [12]. Sprawa ta doprowadziła do zerwania obrad konwokacji wileńskiej 23.III.1671 r., a winowajcą całego zamieszania był poseł kowieński Adam Prozor, uważany powszechnie za człowieka Sapiehów. Choć naraził się on przy tym na represje ze strony Paców, to jego ofiara właściwie poszła na marne. Pacowie nie odstąpili bowiem od swoich żądań i pod ich naciskiem bracia zostali zmuszeni do znaczących ustępstw. 5.V.1671 r. zawarto ugodę, na mocy której Sapiehowie zrzekali się pretensji do 223 tys. zł. przyznanych im na komisji wojskowo-skarbowej w marcu 1669 r. oraz 209 tys. zł. zabezpieczonych na Szawlach, Retowie i Wołpie [13].
Za przykład dystansowania się Sapiehów od oficjalnej polityki Paców może też służyć postawa Kazimierza Jana Sapiehy wobec zawiązania przez stronników dworu 28.VII.1672 r. w Wilnie prokrólewskiej konfederacji. Związek ten był odpowiedzią na knowania malkontentów, mające na celu doprowadzenie do zamachu stanu i detronizacji Wiśniowieckiego. Pomimo że Pacowie szantażem zmusili do podpisania się pod tym aktem również przedstawiciela opozycji, kasztelana żmudzkiego Stanisława Wincentego Ordę, to wojewoda połocki - jako jedyny senator obecny w Wilnie - odmówił swojego akcesu [14]. Karą za to było publiczne oskarżenie Sapiehy, iż jest zdrajcą pozostającym na żołdzie Francji. Hetman Pac rozpędził również zaciągnięty przez niego oddział dragonii, sformowany zresztą nie do walki z dworem, ale do ochrony króla. Doszło do tego w dramatycznych okolicznościach - podczas przemarszu żołnierzy przez Wilno, Pac kazał ich «gwałtem brać, mieczem i szubienicą grożąc, oficerów w sekwestr i więzienie, poodbierawszy im wojenny rynsztunek i wszystką im włość przerewidowawszy, pobrać kazał i publice konfesatę rozkazując im czynić, sam pistoletami do piersi przykładał, aby mu ukazali francuskich pieniędzy i perfidii jakiej na nie dokument» [15].
Jeszcze dalej w swoich sympatiach poszedł młodszy brat Kazimierza Jana - koniuszy lit. Franciszek Stefan. Otwarcie deklarował on w tym czasie swoje sympatie dla obozu malkontentów i 1 VII 1672 r. podpisał w Warszawie akt konfederacji wymierzonej przeciwko królowi [16]. Młody Sapieha nie odgrywał jednak w tym czasie znaczącej roli i jego postawa nie wpłynęła na przebieg walki wewnętrznej na Litwie w drugiej połowie 1672 r.
Terror ze strony armii litewskiej oraz ogromna aktywność klienteli pacowskiej na sejmikach sprawiła, iż w tym gorącym okresie w Wielkim Księstwie praktycznie nie było żadnych wystąpień wspierających opozycję. Pacowie całkowicie podporządkowali sobie i zdominowali scenę polityczną, a ich adwersarze - w tym i Sapiehowie - chcąc nie chcąc zostali w końcu jesienią 1672 r. zmuszeni do opowiedzenia się po stronie dworu. Dowodem tego było przede wszystkim poparcie przez Kazimierza Jana i Benedykta Pawła konfederacji, zawiązanej w obronie Wiśniowieckiego przez wojsko litewskie 22.XI.1672 r. w Kobryniu. Akt ten podpisała zresztą pod naciskiem Paców cała litewska elita polityczna, w tym szwagier przywódcy malkontentów Jana Sobieskiego - M. K. Radziwiłł, który jeszcze niedawno należał do gorących zwolenników detronizacji monarchy [17].
Ogólna pacyfikacja stosunków wewnętrznych w Rzeczypospolitej, jaka miała miejsce w pierwszych miesiącach 1673 r. podczas zjazdu warszawskiego, sprawiła, że również Sapiehowie całkowicie odstąpili w tym czasie od swojej wcześniejszej linii politycznej. Bracia złożyli swój akces do konfederacji gołąbskiej, a w lutym i marcu wojewoda połocki aktywnie włączył się w mediację pomiędzy regalistami, a łowickim obozem malkontentów, uczestnicząc w kolejnych turach rozmów jako jeden z przedstawicieli senatu. Wydaje się też, że cała trójka braci Sapiehów (oprócz Kazimierza Jana, w Warszawie byli też Franciszek Stefan i Benedykt Paweł) wytrwale wspierała Paców w realizacji ich głównego postulatu politycznego w tym czasie - przyznania Litwie prawa do organizowania na swoim terytorium obrad co trzeciego sejmu. Wobec konieczności mobilizacji wszystkich sił Rzeczypospolitej do walki z Turcją Koroniarze zmuszeni zostali do zaakceptowania tego dezyderatu, co dla elit politycznych Wielkiego Księstwa - zarówno Paców, jak również Radziwiłłów i Sapiehów, było ogromnym prestiżowym sukcesem [18]. Również w trakcie kampanii przeciwko Turkom w 1673 roku, zakończonej zwycięstwem chocimskim (11.XI.1673), Sapiehowie wzorowo współpracowali z Pacami, a jeden z braci - Franciszek Stefan - odniósł nawet ciężką ranę.
Dopiero śmierć Wiśniowieckiego (10.XI.1673) oraz rejterada hetmana Paca z pola walki z większością armii litewskiej niedługo po bitwie pod Chocimiem spowodowały, iż Sapiehowie mogli na nowo zamanifestować swoją polityczną niezależność. Bracia nie podążyli śladem M. K. Paca w drogę powrotną na Litwę, ale razem ze swoimi chorągwiami przyłączyli się do M. K. Radziwiłła i pozostali w Mołdawii u boku Sobieskiego. Postawa części dowódców litewskich mogła być pretekstem do odtworzenia dawnego podziału armii litewskiej na dwie dywizje, przy czym dywizja lewego skrzydła hetmana polnego zapewne wyłamałaby się spod komendy Paca. Burzliwy okres interregnum odsunął jednak te sprawy na plan dalszy. Pacowie, Radziwiłłowie i Sapiehowie skupili się głównie na rozgrywkach wokół wyboru nowego władcy, który miał zadecydować o przyszłym układzie sił wewnątrz Wielkiego Księstwa [19].
Elekcja przyniosła stronnikom Francji, do których w pierwszej połowie 1674 r. niewątpliwie należy zaliczyć Sapiehów, spektakularny sukces, jakim była elekcja Jana Sobieskiego. Sapiehowie - a wśród nich marszałek sejmu elekcyjnego Benedykt Paweł - walnie się do tego przyczynili, słusznie mając nadzieję, iż u boku nowego monarchy dane im będzie odbudować swoje wpływy polityczne sprzed 1666 r. Już od 1676 r., wraz z objęciem urzędu podskarbiego w. lit. przez Benedykta Pawła Sapiehę, rodzina ta zastąpiła Radziwiłłów na czele nowego stronnictwa dworskiego. Po śmierci M. K. Paca w 1682 r. bardzo szybko przejęła po fakcji pacowskiej ster rządów na Litwie, skupiając niebawem w swoich rękach pełnię władzy politycznej i wojskowej.
Lata 1666-1673 były dla stronnictwa sapieżyńskiego jednym z najcięższych okresów w II połowie XVII wieku. Fakcja ta znalazła się po śmierci Pawła Jana Sapiehy w 1665 r. w głębokiej defensywie, bardzo szybko tracąc niemal wszystkie wpływy w armii i na sejmikach. Całkowitej dekompozycji stronnictwa zapobiegła rozważna polityka młodego pokolenia Sapiehów po elekcji Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Zdając sobie sprawę z ograniczonych możliwości politycznych i finansowych, Sapiehowie starali się nie ryzykować, poza kilkoma odosobnionymi incydentami, otwartej konfrontacji z wszechwładnym rodem Paców. Prowadzili politykę umiarkowaną, rozważną i ugodową. Z jednej strony popierali działania dworu, z drugiej utrzymywali potajemne, przyjazne kontakty z malkontentami. Polityka taka okazała się słuszna, gdyż przyniosła czołowym przedstawicielom rodu awans w hierarchii urzędniczej i nowe nadania majątkowe. Po przeczekaniu najcięższego okresu, już w 1674 r. Sapiehowie mogli przystąpić do ofensywy, znajdując sojusznika w nowym monarsze Janie III Sobieskim. Przy jego wydatnej pomocy szybko odbudowali swoją polityczną potęgę, a następnie objęli ster władzy na Litwie, zdobywając wkrótce znacznie szerszy zakres władzy, niż Pacowie [20].
1. Na temat działalności politycznej P.J. Sapiehy zob.: Rachuba, A. Sapieha Paweł Jan / A. Rachuba // Polski Słownik Biograficzny. - T. XXXV. - Wrocław etc., 1994. - S. 138-148; Rachuba, A. Poczet hetmanów Rzeczypospolitej. Hetmani litewscy / A. Rachuba / pod red. M. Nagielskiego. - Warszawa, 2006. - S. 148-159.
2. Pozostałymi synami P.J. Sapiehy byli Franciszek Stefan i Leon Bazyli.
3. Szerzej na ten temat: Bobiatyński, K. Michał Kazimierz Pac, wojewoda wileński, hetman wielki litewski. Działalność polityczno-wojskowa / K. Bobiatyński:, praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Mirosława Nagielskiego w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. - Warszawa, 2006. - S. 145-149, 160-166.
4. Rachuba, A. Radziwiłłowie wobec rokoszu Lubomirskiego / A. Rachuba // Miscellanea Historico-Archivistica. - T. III. - 1989. - S. 99-103.
5. Codello, A. Rywalizacja Paców i Radziwiłłów w latach 1666-1669 / A. Codello // Kwartalnik Historyczny. - T. LXXI. - 1964, z. 4. - S. 916-921; Jaroszuk, J. Działalność polityczna Michała Kazimierza Radziwiłła w latach 1666-1669 / J. Jaroszuk // Z nieznanej przeszłości Bielska i Białej / wstęp J. Skowronek, opr. T. Wasilewski i T. Krawczak. - Biała Podlaska 1990. - S. 170-177.
6. Bobiatyński, K. Dz. cyt., s. 214; Codello, A. Hegemonia Paców na Litwie i ich wpływy w Rzeczypospolitej 1669-1674 / A. Codello // Studia Historyczne. - R. XIII. - 1970, z. 1. - S. 25-26.
7. Szerzej na temat tych spraw: Bobiatyński, K. Dz. cyt., s. 220-223. Wydarzeniem, które również przyczyniło się do znacznego osłabienia pozycji Sapiehów, była śmierć 22.V.1671 biskupa wileńskiego Aleksandra Sapiehy, którego następcą (aż do 1682 r. tylko jako biskup nominat) został Mikołaj Stefan Pac.
8. Codello, A. Hegemonia Paców..., s. 29-41.
9. Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV-XVIII wieku / opr. H.Lulewicz i A. Rachuba. - Kórnik 1994. - S. 56, 60, 162, 237-238; zob. też biogramy Sapiehów pióra A. Rachuby: Polski Słownik Biograficzny. - T. XXXIV. - 1992/1993. - S. 583-591, 602-604; T.XXXV. - 1994. - S. 37-48, 76.
10. Na temat taktyki stosowanej przez przeciwników Paców na sejmikach: przede wszystkim zob. listy klienta Radziwiłłów Mikołaja Władysława Przezdzieckiego (aktywnego głównie na sejmiku oszmiańskim): Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Radziwiłłów, dział V, nr 12545.
11. Rachuba, A. Konfederacja Kmicicowska i Związek Braterski wojska litewskiego w latach 1660-1663 / A. Rachuba. - Warszawa, 1989. - S. 93. Z tej sumy na Szawlach zabezpieczono 800 tys. zł., a na Wołpie i Retowie 200 tys. zł.
12. Bobiatyński, K. Dz. cyt., s. 228-229; zob. też: Diariusz sejmu zwyczajnego 1670 roku / opr. K.Przyboś i M. Ferenc. - Kraków, 2005. - S. 107.
13. Bobiatyński, K. Dz. cyt., s. 229-231; Rachuba, A. Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569-1763 / A. Rachuba. - Warszawa, 2002. - S. 277-278; zob. też dokumenty wystawione przez obie strony 5.V.1671 w Wilnie: Nacyjanalny gistaryczny archiŭ Biełarusi w Mińsku, fond 1703, op. 1, nr 3, k. 15-18v. Ponieważ w swoim testamencie P.J. Sapieha zrzekł się pretensji na sumę 200 tys. zł., to obecnie długi wobec jego synów zostały ograniczone do 610 tys. zł.
14. Bobiatyński, K. Dz. cyt., s. 247.
15. K. J. Sapieha do M. K. Radziwiłła, Białowieża 1.IX.1672 // Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Radziwiłłów, dział V, nr 13847, s. 27-29; zob. też list A. Tyzenhauza do M.K.Radziwiłła, Bialewicze 2.VIII.1672 // Tamże, nr 16710, s. 118-119.
16. Rachuba, A. Sapieha Franciszek Stefan / A. Rachuba // Polski Słownik Biograficzny. - T.XXXIV. - 1992/1993. - S. 603.
17. Bobiatyński, K. Dz. cyt., s. 248-254; A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie..., s. 317-318.
18. Bobiatyński, K. Dz. cyt., s. 256-260; Wierzbicki, A. O zgodę w Rzeczypospolitej. Zjazd warszawski i sejm pacyfikacyjny 1673 roku // A. Wierzbicki. - Lublin, 2005. - S. 147, 173, 202, 209.
19. Bobiatyński, K. Dz. cyt., s. 271-273; Codello, A. Litwa wobec wojny z Turcją 1672-1676 r. / A.Codello // Studia i Materiały do Historii Wojskowości. - T. XIV. - 1968, cz. I. - S. 141-142; Woliński, J. Po Chocimie 1673-1674 / J. Woliński // Woliński, J. Z dziejów wojen polsko-tureckich / J.Woliński. - Warszawa 1983. - S. 60-65.
20. Szerzej na ten temat: Rachuba, A. Hegemonia Sapiehów na Litwie jako przejaw skrajnej dominacji magnaterii w życiu kraju / A. Rachuba // Władza i prestiż. Magnateria w Rzeczypospolitej w XVII-XVIII wieku / pod red. J. Urwanowicza. - Białystok, 2003.
А.У. Любы
СІМВОЛІКА ЎЛАДЫ Ў ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ
ПРЫ ЯГЕЛОНАХ
Тэрміны «сімволіка улады» і «сімвалы ўлады» дастаткова шырокія. Яны ахопліваюць усю сферу сімвалічнага апісання ўлады вышэйшага ўзроўня на тэрыторыі дзяржавы: ад геральдычнай сімволікі да вялікай ці малой пячаткі, а таксама ад інаўгурацыйных элементаў (каранацыя, перадача правоў на ўладу) да цырыманіялу прыняцця пасольскіх місій.
Хацелася б засяродзіць увагу на моманце «легалізацыі» ўлады манарха Вялікага княства Літоўскага ва ўмовах двухбаковых адносін паміж princeps supremus Уладзіславам-Ягайлам і magnus dux - яго намеснікамі ў дзяржаве - Скіргайлам (з 1386 г.), Вітаўтам (з 1392 г.), Свідрыгайлам (з 1430 г.), Жыгімонтам Кейстутавічам (з 1432 г.).
Перыяд кіравання Ягелонаў як Польскім каралеўствам, так і ВКЛ ахоплівае прамежак без малога ў два стагоддзі. За такі немалы час склаўся свой уласны набор «сімвалаў», акрэсліўся тып адносін паміж двума самастойнымі суб'ектамі міжнароднай палітыкі. Больш таго, перыяд 20-40-х гг. XV ст. характарызуецца спробай увядзення новых «сімвалаў» легалізацыі ўлады вялікага князя і новых спосабаў выяўлення адносін паміж Польшчай і ВКЛ.
Пытанне сімвалаў улады толькі ўскосна закраналіся ў гістарычнай літаратуры [1; 2; 3]. У польскай і расійскай гістарыяграфіі сімвалам улады было прысвечана больш увагі, што звязана, відавочна, з фарміраваннем нацыянальнай дзяржаўнасці і ролі ў гэтым працэсе гістарычнай традыцыі. «Місія» Польскай кароны і Расійскай цэнтралізаванай дзяржавы былі прааналізаваны іх даследчыкамі яшчэ ў канцы ХІХ - першай палове ХХ ст.
Працэсы, якія праходзілі на беларускіх і літоўскіх землях у Сярэднявеччы і ранні Новы час, былі залічаны расійскай і польскай навукай да кампіляцыйных, цалкам запазычаных ад заходніх суседзяў. У кампаратыўным даследаванні М.Е.Бычковай была праведзена спроба пераарыентацыі традыцыі ўспрымання працэсу з выключнага запазычання на дасягненні ўласнай палітычнай культуры ВКЛ. Хоць не адмаўляліся ўплыў і вядучая роля польскага ўзору [3, c.105-106]. Аўтар паставіла перад навукоўцамі больш пытанняў, чым дала адказаў. Але гістарыяграфія не адгукнулася на яе заклік (прыклад - двухтомнае энцыклапедычнае выданне «Вялікае княства Літоўскае») [4].
Пытанні, звязаныя са складаннем «набору» і «зместу» сімволікі ўлады ў дзяржаве, у гэтым артыкуле мы пакінем па-за разглядам. Адзначым толькі, што такія рэгаліі як карона і меч з'яўляліся галоўнымі атрыбутамі каранацыйнага цырыманіялу, які праводзіўся над вялікімі князямі ў кафедральным саборы Вільні. Падобныя акты адбываліся ў 1492 г. над каралевічам Аляксандрам, 1506 г. - Жыгімонтам Старым, 1529 г. - Жыгімонтам Аўгустам (верагодна, над Вітаўтам і Казімірам). Праводзілі іх два каранатары - біскуп віленскі і маршалак гаспадарскі, якія ўскладалі карону і ўручалі меч, як сімвалы сюзэрэнітэту і ўлады манарха [5, c. 124].
Можна сцвярджаць, што ў канцы XV-XVI ст. мелася дастаткова аформленая цырымонія. Легалізацыя (законнасць) улады манарха таксама была выразна акрэслена. Яе элементамі з'яўляліся: воля вялікага князя; выбар знаці (згода палітычнай эліты); права спадчыны (наяўнасць законнага спадчынніка ці пераемніка). Падобныя элементы ўзгадваюцца ў лісце princeps supremus Ягайлы да магістра Тэўтонскага ордэна ў 1432 г. [5, c.108] Але відавочна, што схема працавала толькі ва ўмовах адноснай стабільнасці палітычнага клімату ў дзяржаве.
Можна сцвярджаць, што фарміраванне сімволікі ўлады, яе інаўгурацыйнай і легалізацыйнай частак, было завершана па польскаму ўзору і пад польскім уплывам да сярэдзіны XVI ст. І не ў малой ступені такая практыка дазваляла ўяўляць манарха абедзвюх дзяржаваў «легітымным». Але ці быў шлях безальтэрнатыўным?
Засяродзім увагу на тым, як фарміравалася сама легалізацыйная сімволіка ад узыходжання Ягайлы на польскі трон і да выбрання каралевіча Казіміра каралём Польшчы; што яна ўтрымлівала ў сваёй зместавай частцы і які ўзор вестэрнізацыі палягаў у аснове працэсаў.
У 1386 г. вялікі князь Ягайла стаў польскім каралём, а ў сваёй дзяржаве ўсталёўваў уладу намесніка Скіргайлы - свайго роднага брата. У сваю чаргу, князь выдаў на карысць польскага караля і каралевы Ядзвігі грамату, у адпаведнасці з якой яго ўлада у дзяржаве абмяжоўвалася воляй сюзерэна (польскага караля) ці «жыватом» самога намесніка.
Падобныя акты адбыліся ў 1392 і 1432 гг., калі да ўлады прыйшлі Вітаўт і Жыгімонт Кейстутавічы. У акце Жыгімонта дадаюцца пункты, якія спрабуюць развесці кампетэнцыю princeps supremus i magmus dux. Акт складаўся цалкам ў адпаведнасці з заключанымі дагаворамі 1413 і 1432гг., калі ўдзел у выбарах вялікага князя павінны прымаць некалькі бакоў (кароль, прадстаўнікі феадалаў Польшчы і ВКЛ), і натуральна, што пры гэтым улічваліся інтарэсы ўсіх палітычных груп.
Такім чынам, улада magnus dux была цалкам абмежавана сістэмай васальна-сюзерэнных адносін, якія выяўляліся ў залежнасці намесніка ад Ягайлы і каралевы Ядвігі. Сімвалам ўлады з'яўлялася грамата і асоба, якая замяняла Ягайлу ў час яго адсутнасці ў ВКЛ. Такая сістэма не задавальняла палітычную эліту дзяржавы, што прыводзіла да антыўрадавых выступленняў (Андрэй Альгердавіч, Вітаўт). Улада павінна была шукаць іншае выйсце.
У 1392 г. па спецыяльнай дамове з Ягайлам на княжацкі пасад у Вільні ўзыходзіць Вітаўт. З аднаго боку, яго паўнамоцтвы гарантаваліся актам прысягі, з іншага, была праведзена яго адмысловая каранацыя. Паўнамоцтвы паміж princeps supremus і magnus dux вызначаліся ўмовамі уній (Віленска-Радамскімі актамі 1401 г., Гарадзельскім актам 1413 г.). Галоўны акцэнт у працэдуры легалізацыі манарха - выбар кандыдата знаццю і манархам саюзнай дзяржавы.
Але такі падыход не дазваляў, пры адсутнасці спадчынніка, захаваць уладу за літоўскай дынастыяй. Пры адсутнасці спадчыннікаў мужчынскага полу ў Вітаўта, толькі за дзецьмі Ягайлы захоўвалася магчымасць атрымаць у спадчыну ўладу ў абедзвюх дзяржавах. Але інтарэсы «польскіх паноў і прэлатаў» не дазвалялі гарантаваць вынік.
Менавіта таму ў 1430 г. Ягайла прадпрыняў спробу змяніць умовы Гарадзельскай уніі 1413 г. і ўвесці новы элемент - каранацыйны пярсцёнак, адпаведнік «консульскаму пярсцёнку» Свяшчэннай Рымскай імперыі. У адпаведнасці з заходнім узорам, улада перадавалася кандыдату з рук выбаршчыкаў, што падкрэслівала падначаленае становішча новага манарха. Свідрыгайла не прыносіў прысягі польскаму каралю і princeps supremus, яго кандыдатура не зацвярджалася сеймам у Польскім каралеўстве - ён быў абавязаны ўладай толькі брату Ягайлу.
Для ўручэння пярсцёнка была праведзена адпаведная цырымонія. З Троцкага замка Ягайла з дапамогай свайго сакратара перадае рэгалію Свідрыгайле, які чакае яе ў Вільні. Але пасля фармальнасцяў перадачы ўлады «рускія і літоўскія паны» змяняюць статус вялікага князя з падпарадкаванага на незалежны [6]. У сваю чаргу, польская шляхта выступае за ваенны канфлікт з ВКЛ і распачынае акцыі па захопу Падолля і Валыні (т.зв. Луцкая вайна). Калі пасля вераснёўскага перавароту 1432 г. Вільня, Трокі і Падляшша былі ўзяты пад кантроль Жыгімонта Кейстутавіча, princeps supremus вымушаны быў вярнуцца да старой практыкі легалізацыі - прысяжнай граматы на вернасць каралю і Польшчы.
Акрамя выпадку са «спецыяльным пярсцёнкам» у 1430 г., нельга не прыгадаць спробу ўвядзення ў ВКЛ каралеўскай кароны. Уключэнне асобных элементаў у змест цырыманіялу ВКЛ адбывалася для змены статуса самога гаспадара і дзяржавы. У 1429 г. была праведзена падрыхтоўка для пераўтварэння ВКЛ у Rerum Lithuaniae. Мэтай такой змены было ўраўнаванне ВКЛ і Польскага каралеўства ў міжнародным статусе (іншая справа - хто быў зацікаўлены ў змене статуса дзяржавы).
Крыніцай запазычвання ідэі і самой працэдуры была Свяшчэнная Рымская імперыя. Некаторыя элементы каранацыйнага сцэнарыя былі ўзяты з заходнеславянскай практыкі. І Чэхія, і Польшча пасля перарывання мясцовай дынастыі вымушаны былі перайсці да новай формулы персаніфікацыі дзяржавы. Сама ідэя Кароны - дзяржавы, пазбаўленай залежнасці ад пэўнай асобы-гаспадара, - была ўніверсальная ва ўмовах патэнцыйнай смерці Вітаўта і адсутнасці ў яго спадчыннікаў мужчынскага полу. З іншага боку, ўвядзенне кароны дакладна вызначала разрыў з польскім уплывам на выбар манарха для ВКЛ.
У 1430-1433 гг. пытанне кароны ў перамовах з Імперыяй падымалася неаднаразова, але так і не было даведзена да лагічнага заканчэння. Падобны праект не знайшоў увасаблення і ў 1439 г. пры ўдзеле імператара Альбрэхта ІІ і вялікага князя Жыгімонта.
У 1440 г. князем у ВКЛ быў прызначаны сын Ягайлы - каралевіч Казімір. Ён быў прызначаны ў якасці непасрэднага намесніка караля Уладзіслава ІІІ Варненчыка. Але без згоды прадстаўнікоў Польшчы ён быў каранаваны вялікім князем літоўскім. У якасці рэгалій былі вакарыстаны рэчы з вітаўтавай каранацыі 1392 г. Так гэтым актам скасоўваліся ўсе ўнійныя дамовы паміж дзвюма дзяржавамі.
Такім чынам, за невялікі перыяд часу ад 80-х гг. XIV ст. да 40-х гг. XV ст. працэс вестэрнізацыі сімволікі ўлады у ВКЛ, і ў першую чаргу яе цырыманіяльнага боку, прайшоў значны шлях змен і апрабацыі новых праектаў. Новаўвядзенні, якія не адпавядалі папярэдняй традыцыі (XIV ст.), не далі станоўчага выніку для рэфарматараў (Ягайла, Вітаўт), але дазволілі акрэсліць асноўныя складовыя элементы самой сімволікі ўлады для ўсёй эпохі Ягелонаў у дзяржаве.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Kosman, M. «Podniesienie» ksężąt litewskich / M. Kosman // Acta Baltico-Slavica. - 1976. - T. 10.
2. Morelowski, M. Korona i helm zmalezione w Sandomierzu a sprawa korony Witolda i grobowców dynastycznych w Wilnie / M. Morelowski // Ateneum Wilenśkie. - 1930. - Z. 3-4.
3. Бычкова, М.Е. Русское государство и Великое княжество Литовское с конца 15 века до 1569 г. Опыт сравнительно-исторического изучения политического строя / М.Е. Бычкова. - М., 1996.
4. Вялікае княства Літоўскае: энцыклапедыя: у 2 т. - Мінск, 2006.
5. Łowmiański, H. Z zagadneń spornych społeczeństwa litewskiego w wiekach średnich / H. Łowmiański // Przegląd historyczny. - 1950. - T. XL. - S. 96-127.
6. Długosz, J. Roczniki czyli Kroniki Sławnego Królestwa Polskiego / J. Długosz. - Ksęga XI (1413-1430). - Warszawa, 1985.
А.К. Шымак
ПАЛІТЫКА РЫМСКАЙ КУРЫІ Ў ЧАС INTER REGNUM
У РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ (1572-1576 гг.)
Пасля смерці 7 ліпеня 1572 г. Жыгімонта II Аўгуста ў Рэчы Паспалітай пачаўся перыяд Inter Regnum (бескаралеўе). За тым, як разгортваліся падзеі, уважліва сачылі ў Маскве, Стамбуле, Рыме і іншых сталіцах.
Пасля таго, як стала відавочнай хвароба Жыгімонта II Аўгуста, спыненне адной з наймацнейшых дынастый Еўропы было толькі пытаннем часу. Рымская курыя была гатова пайсці на рашучыя меры, каб зыходзячы са сваіх інтарэсаў, паўплываць на сітуацыю. Ужо ў 1566 г. у інструкцыі легату Джуліо Руджыеры, які накіроўваўся ў Рэч Паспалітую, было загадана сачыць за тым, як разгортваюцца падзеі [3, с. 15]. У 1571 г. у Рэч Паспалітую прыбыў спецыяльны пасланнік ад папы Джавані Камендоне - раней той жа легат Руджыеры раіў мець у Польшчы пастаяннага нунцыя. У 1563 г. на гэту пасаду быў прызначаны Камендоне - чалавек высокаадукаваны, выдатны дыпламат, які неаднаразова накіроўваўся курыяй у Венецыю, Германію, Нідэрланды, Англію, Партугалію. Паводле яго біёграфа і асабістага сакратара Грацыяні, Камендоне «быў недасягальны для ліслівасці і для звычайных спакусаў, нават для золата, якому тады пакланяўся ўвесь свет» [2, с. 199-200]. У якасці легата з асаблівымі паўнамоцтвамі (a latere) Камендоне з'яўляўся даверанай асобай папы і валодаў надзвычайнымі паўнамоцтвамі. Яго прыезд быў выкліканы тым, што Вінцэнта даль Порціка, на той час - нунцый у Польшчы, не быў здольны ва ўмовах элекцыйнай барацьбы, якая мела адбыцца, хутка і эфектыўна рэагаваць на сітуацыю. Камендоне выконваў паўнамоцтвы легата a latere да 1573 г.
Сумесна з даль Порціка і Камендоне безупынна паведамляў у курыю пра падзеі ў Рэчы Паспалітай нунцый у Вене Джавані Дальфін. Час ад часу ў Кракаве знаходзіўся ў якасці афіцыйнага папскага прадстаўніка Антоніа Марыя Грацыяні, сакратар Камендоне. Гэтыя папскія дыпламаты накіроўвалі свае лісты ў Рым, дзе сакратар Джаванні Маца дзі Канобіа рыхтаваў іх для прагляду папы.
На чале Рэчы Паспалітай у час Inter Regnum станавіўся прымас - гнезненскі арцыбіскуп. У гэты час ім быў Якуб Уханьскі. Аднак гэта кандыдатура не выклікала ў Рыме ў поўнай меры даверу. Уханьскі не заўсёды быў уважлівы да ўказанняў з Рыма. Ён выступаў за стварэнне нацыянальнага касцёла і за дыялог з пратэстантамі. У такіх умовах было неабходна, каб апостальскі нунцый сумесна з гнезненскім арцыбіскупам не толькі стаяў на чале Каталіцкай Царквы ў Рэчы Паспалітай, але і мог паўплываць на палітычныя падзеі ў дзяржаве [7].
Паведамленне аб смерці Жыгімонта II Аўгуста дасягнула Рыма 27 ліпеня 1572 г. Галоўным клопатам курыі было тое, каб трон Рэчы Паспалітай заняў «добры» католік. Такога кандыдата Рым шукаў сярод Габсбургаў. Нямецкі гісторык Альмут Буэс, спасылаючыся на матэрыялы Ватыканскага Таемнага архіва, адзначыў, што яшчэ перад смерцю Жыгімонта II Аўгуста Камендоне меў загад садзейнічаць у будучым выбранню сына імператара Максіміліяна II Эрнэста [5, с. 120]. Але выбар габсбургскай кандыдатуры не быў канчатковым. У хуткім часе паміж Рымскай курыяй і імператарам з'явіліся рознагалоссі. 6 жніўня 1572 г. Камендоне першы раз паведаміў у Рым пра магчымую кандыдатуру з Францыі. Яшчэ напярэдадні гэтага ліста Камендоне, нунцый у Парыжы Антоніа Марыя Сальваці атрымаў ад дзяржсакратара Рымскай курыі распараджэнне схіляць французскага караля да хадайніцтва аб дапамозе папы ў прасоўванні на прастол Рэчы Паспалітай французскага кандыдата. Відавочна, што такія хадайніцтвы мелі месца, бо ўжо праз месяц Камендоне было загадана пачаць дзейнічаць у падтрымку кандыдатуры Генрыха Валуа, брата французскага караля Карла IX [5, с.121].
Аднак нягледзячы на тое, што магчымасці і Максіміліяна II, і Генрыха Валуа былі амаль што роўнымі, калі браць у разлік агульны расклад еўрапейскай дыпламатыі, у Рыме не жадалі садзейнічаць Габсбургам. Схіляючыся ў бок Генрыха Валуа, было адзначана, што імператар замарудзіў працэс стварэння антыасманскай лігі. У пачатку 1572 г. Камендоне атрымаў новую інструкцыю з Рыма, згодна якой з гэтага часу ён павінен быў падтрымліваць толькі французскага кандыдата [5, с. 122].
Інфармацыю аб супрацоўніцтве папы Грыгорыя XIII і Генрыха Валуа захаваць у тайне не атрымалася. Нунцый Дальфін паведаміў у сваім лісце ад 21 лістапада 1572 г., што пры імператарскім двары распаўсюджваюцца чуткі аб дапамозе Камендоне ў прасоўванні кандыдатуры Генрыха Валуа. У Рыме імкнуліся не сапсаваць адносіны з імператарам, і ў час перагавораў з яго прадстаўнікамі аказваліся знакі прыхільнасці і падтрымкі. Усе мерапрыемствы, якія праводзіў Камендоне, у Рыме растлумачылі як асабістыя дзеянні нунцыя, якія супярэчаць афіцыйнай палітыцы курыі. У Парыж была накіравана парада надалей прытрымлівацца сакрэтнасці [4, № 119, с. 373].
На элекцыйным сойме 1573 г. Камендоне не ўзгадаў габсбургскага кандыдата ніводным словам. Ён звярнуўся да шляхты з заклікам абраць каралём католіка, які б паважаў правы духавенства, што заўсёды стаяла на варце шляхецкіх прывілеяў. Былі пераказаныя словы папы Грыгорыя XIII, каб, прымаючы рашэнне, не адыходзілі ад звычаяў продкаў [7, с. 41-48].
Навіна аб выбранні Генрыха Валуа дасягнула Рыма 26 мая 1573 г. Рэакцыя папства сведчыла пра тое, што там усе задаволены. А пры двары французскага караля падкрэслівалі выключную ролю нунцыя. Але нягледзячы на тое, што папскі легат у Парыжы рассылаў свае віншаванні, абставіны сакрэтнасці захоўваліся. Рым не жадаў згаджацца з тым, што аказваў падтрымку Генрыху Валуа [4, № 192, с. 534; № 193, с. 534].
30 студзеня 1573 г. у Кракаў прыехаў новы нунцый. Ім стаў біскуп Вінцэнта Лаурэа. Ён быў прызначаны на гэту пасаду яшчэ 25 мая 1572 г., але з-за смерці Жыгімонта II Аўгуста яго ад'езд затрымаўся. На шляху ў Рэч Паспалітую Лаурэа сустракаўся з Камендоне [2, №1, с. 1-3]. У Рыме былі ўпэўнены, што пытанне аб лёсе трона Рэчы Паспалітай вырашана паспяхова і канчаткова. Але сітуацыя ў хуткім часе рэзка змянілася. Пасля апавяшчэння аб смерці французскага караля Карла IX Генрых Валуа 18 чэрвеня пакінуў межы Рэчы Паспалітай. Нунцый у Вене адразу паведаміў пра незвычайнае ажыўленне пры імператарскім двары ў сувязі з ад'ездам суперніка. Рэч Паспалітая зноў апынулася ў няпэўным становішчы. Рэакцыя Рыма была імгненнай. 30 чэрвеня 1574 г. папа Грыгорый XIII накіраваў новыя распараджэнні для Лаурэа і загадаў свайму прадстаўніку ні ў якім разе не пакідаць краіну [1, № 18, с. 61-63]. У гэты ж час былі праведзены перамовы з імператарам Максіміліянам II [6, с. 128].
У пачатку 1575 г. абвастрыліся супярэчнасці паміж нунцыем у Вене Дальфіна, які падтрымліваў габсбургскую кандыдатуру, і Лаурэа, які адмаўляўся без афіцыйнага звальнення з трону Генрыха Валуа весці перагаворы аб новым манарху [2, № 41, с. 137-139; № 42, с. 140-148]. Курыя падтрымлівала ўсе дзеянні Лаурэа.
У час другога Inter Regnum без увагі курыі не магла застацца вялікая папулярнасць сярод выбаршчыкаў Рэчы Паспалітай маскоўскага цара Івана IV. 3 жніўня 1574 г. Лаурэа пісаў, што ў Вялікім княстве Літоўскім вельмі спадзяюцца на выбранне Івана IV. Нунцый адзначыў, што гэта было б магчыма толькі пры ўмове прыняцця ім каталіцтва і падпарадкавання папе. На думку Лаурэа, ваенныя поспехі Івана IV непазбежна прывядуць да далучэння да Расійскай дзяржавы калі не ўсёй Рэчы Паспалітай, то, ва ўсялякім выпадку, Вялікага княства Літоўскага. Таму такога павароту падзей было б лепшым пазбегнуць шляхам выбрання маскоўскага цара, у якога, у такім выпадку, вызваляюцца сродкі на вядзенне вайны супраць Асманскай імперыі [1, № 20, с. 69-76].
Нягледзячы на пералічаныя перавагі маскоўскага цара, настрой гэтага ліста Лаурэа быў дастаткова скептычным. Найбольш падыходзячым кандыдатам у вачах курыі быў Габсбург, на яго вернасць каталіцтву можна было разлічваць. Праз год Лаурэа адзначыў, што за Івана IV выступае ўжо ўся шляхта - як польская, так і літоўская. 10 кастрычніка 1575 г. у сваім паведамленні з Варшавы нунцый раіў сакратару Рымскай курыі ўзяць пад увагу той факт, што для папы і ўсёй Каталіцкай Царквы было б вялікай перамогай выбранне Івана IV. Ён быў перакананы, што пры пасрэдніцтве Уханьскага і паслоў з Масквы гэта пытанне можна вырашыць. Цару можна паабяцаць акрамя кароны Рэчы Паспалітай яшчэ тытул Цараградскага імператара з правам перавагі, а Уханьскаму для правядзення каранацыі даць тытул Цараградскага патрыярха [1, № 71, с. 253-263].
Надзеі Івана IV у час Inter Regnum, можна сказаць, былі мімалётнымі. Нягледзячы на высокі рэйтынг у Вялікім княстве Літоўскім, шансаў заняць трон Рэчы Паспалітай у яго не аказалася. Хоць нунцый рэгулярна і паведамляў у Рым аб узрастаючай папулярнасці Івана IV, курыя не надавала вялікага значэння кандыдатуры з Масквы. У дакументах Лаурэа такі праект сустракаецца толькі аднойчы. У размове з гнезненскім арцыбіскупам, які ў якасці магчымых кандыдатаў прапаноўваў і шведскага караля, і маскоўскага цара, нунцый пажартаваў, што паміж імі яшчэ не хапае турка, бо ерэтык і схізматык ужо ёсць [1, № 78, с. 281-283].
У снежні 1575 г. пытанне аб лёсе трона Рэчы Паспалітай здавалася ўжо вырашаным, Лаўрэа спадзяваўся пакінуць Кракаў. Але шляхта выбрала Ганну Ягелонку сумесна з яе будучым мужам Стэфанам Баторыем [1, № 84, с. 313-316]. Паведамленне аб шлюбе і каранацыі Стэфана Баторыя выклікала ў курыі няўпэўненасць. У Рыме спадзяваліся, што нунцый, які актыўна садзейнічаў выбранню Максімільяна II, не будзе вымушаны пакінуць Рэч Паспалітую. Але надзеі не здзейсніліся: Лаурэа, скампраметаваны сваімі ж дзеяннямі, у чэрвені 1576 г. ад'ехаў у Брэслаў.
Дыпламатычная гульня разгарэлася з новымі сіламі ў пачатку лета 1576 г. Курыя была гатовая пайсці насустрач Баторыю і падтрымаць яго, калі толькі ён аб гэтым папросіць. Да чутак аб тым, што папа перайшоў на бок Баторыя, у Вене аднесліся як да дэзінфармацыі [6, с. 132].
Са смерцю Максімільяна II пытанне вырашылася само сабой. Папа Грыгорай XIII прызнаў Баторыя як паўнамоцнага караля Рэчы Паспалітай і загадаў Лаурэа з гонарам і павагай (con honore et dignita) вяртацца ў Рэч Паспалітую. Вінцэнта Лаурэа - адзіны нунцый, які пасля выканання сваіх дыпламатычных функцый у Рэчы Паспалітай быў удастоены пасады кардынала.
Дыпламатычная барацьба, якая разгарнулася ў час Inter Regnum, сведчыла аб тым, што палітычныя змены, якія маглі адбыцца ў Рэчы Паспалітай, закраналі інтарэсы розных еўрапейскіх дзяржаў. Рымская курыя праз сваіх пастаянных прадстаўнікоў не толькі сачыла за элекцыйнай барацьбой, але і ўплывала на яе ход. З 1572 па 1576 гг. у Рыме распрацоўваліся розныя праекты будучага палітычнага развіцця Усходняй Еўропы, нязменнымі элементамі якіх былі каталіцкае веравызнанне, падпарадкаванне Апостальскаму Прастолу, антытурэцкая ліга.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Вержбовский, Ф.Ф. Викентий Лаурео, Мондовский епископ, папский нунций в Польше, 1574-1578, и его неизданные донесения кардиналу Комскому, статс-секретарю папы Григория XIII, разъясняющие политику Римской курии в течение вышеуказанных лет, по отношению к Польше, Франции, Австрии и России, собранные в Ватиканском архиве / Ф.Ф. Вержбовский. - Варшава: Тип. О.Бергера, 1887. - 757 с.
2. Трачевский, А. Польское безкоролевье по прекращении династии Ягеллонов / А. Трачевский. - М.: Тип. Грачева и комп., 1869. - 112 с.
3. Acta nuntiaturae Polonae. - T. VI (1) - Roma: Institutum Historicum Polonicum, 1991. - 467 s.
4. Acta nuntiaturae Gallicae. - T. 12. - Paris, 1975.
5. Bues Almut. Die päpstliche Politik gegenüber Polen-Litauen zur Zeit der ersten Interregnum / Almut Bues // Kurie und Politik: Stand und Perspektiven der Nuntiaturberichtforschung / hrsg. von A. Koller. - Tübingen: Niemeyer, 1998. - S. 116-135.
6. Orzelski, S. Bezkrólewia ksiąg ośmioro czyli dzieje Polski od zgonu Zygmunta Augusta. R.1572 aż do r. 1576 / przełożył z rękopismu cezarskiej publicznej biblioteki, przypisami i życiorysem uzupełnił W. Spasowicz / S. Orzelski. - Petersburg i Mohilew: Nakładem B.M. Wolffa, 1856. - 336 s.
7. Wierzbowski, T. Jakób Uchański, arcybiskup gneznienski, 1502-1581 / T. Wierzbowski. - Warszawa: Druk K. Kowalskiego, 1895. - 854 s.