Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
ІІІ. ЗНЕШНЯЯ ПАЛІТЫКА, ДЫПЛАМАТЫЯ... 111
Конан У.М. ІДЭЯ «САЮЗНАЙ ДЗЯРЖАВЫ» Ў XVI - ПАЧАТКУ XVII СТ.: ГЕАПАЛІТЫЧНЫ ПРАЕКТ ЛЬВА САПЕГІ... 111
Czwołek A. LEW SAPIEHA, DYPLOMATA W SLUŻBIE ZYGMUNTA III... 123
Лашкевіч С.А. ДЫПЛАМАТЫЯ ЛЬВА САПЕГІ Ў 1590-1600гг... 139
Якубаў В.У. САПЕГІ Ў БАРАЦЬБЕ ЖЫГІМОНТА ВАЗЫ ЗА ШВЕДСКУЮ КАРОНУ (1594-1611 гг.)... 143
Кісялёў А.В. ЛЕЎ САПЕГА - ВЯЛІКІ ГЕТМАН ЛІТОЎСКІ... 154
Каляга А.У. «ДЫЯРЫУШ МАСКОЎСКАЙ ВАЙНЫ 1633 г.» ЯК ГІСТАРЫЧНАЯ КРЫНІЦА... 162
Стралец М.В., Коршак М.А. ДЫПЛАМАТЫЯ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ АБОДВУХ НАРОДАЎ: НЕКАТОРЫЯ АСПЕКТЫ... 174
Казакоў А.У. КНЯЗЬ А.М. КУРБСКІ І ЯГО НАШЧАДКІ Ў ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ... 179
ІІІ. ЗНЕШНЯЯ ПАЛІТЫКА, ДЫПЛАМАТЫЯ
У.М. Конан
ІДЭЯ «САЮЗНАЙ ДЗЯРЖАВЫ» Ў XVI - ПАЧАТКУ XVII СТ.:
ГЕАПАЛІТЫЧНЫ ПРАЕКТ ЛЬВА САПЕГІ
Гісторыя народаў на рэгіянальным і сусветным узроўнях - гэта часта аповяд пра войны з перапынкамі для пасляваеннага аднаўлення і падрыхтоўкі да новай вайны. Паводле Бібліі, вайна была ля пачатку Быцця, калі старшы сын нашых праайцоў Каін забіў па зайздрасці малодшага брата Авеля (Бц. 4:1-11). На ранніх этапах гісторыі войны былі формай выжывання аднаго племені за кошт другога. Але і цывілізацыі часта вырашалі свае спрэчкі, эканамічныя і сацыяльныя праблемы метадамі вайны, найболей паміж суседнімі дзяржавамі.
На этапах старажытнасці і Сярэдневякоўя ўзніклі вялікія імперыі, у рамках якіх хацелі пазбавіцца прыроднага стану bellum omnium contra omnes (Т. Гоббс), каб забяспечыць прымусовы і хоць бы адносны мір. Але імперыі карысталіся метадамі падаўлення і асіміляцыі заваяваных народаў. Мабыць, таму яны заканамерна распадаліся. І тады спрацоўвала дыялектыка перахода пана ў раба і - наадварот - раба ў пана. Закон гісторыі, на які звярнуў увагу Г. Гегель у сваёй "Філасофіі права". У эпоху Рымскай імперыі ўзнікла сістэма "саюзніцтва" - гэта калі імперыя, заваяваўшы суседнія народы, звязвала іх з сабою "саюзнай дамовай", часовай і не стабільнай.
Але спрадвеку Бог надзяліў сваіх выбраннікаў пачуццём праўды і сумлення. Пасля прыняцця хрысціянства ўзнік рух да салідарнасці паміж народамі. Хоць дзяржавы заставаліся па сваёй сутнасці язычніцкімі, эгаістычнымі структурамі.
Вялікае Княства Літоўскае ўзнікла на мяжы хрысціянства і язычніцтва. Спакваля набываў дамінаванне унітарны (уніяцкі) шлях - утварэнне саюзнай дзяржавы на аснове дагаворнага права, пры захаванні суверэннасці аб'яднаных народаў, іх рэлігіі і этнічнай культуры.
Паняцце "унія" (познелацінскае unio - адзінства, яднанне) хрысціянскага паходжання. Зямная, недасканалая, але ўсё ж здзяйсненне запавету Нябеснага Настаўніка сваім вучням - першым хрысціянам: "Ойча святы, у імя Тваё, захавай тых, якіх мне даў, каб былі яны адно, як Мы адно" (Ян 17:11, 21-22 ). Уніяцкая ідэя была ля вытокаў ВКЛ на ўсіх этапах яго гістарычнага лёсу. Княства стала агульнай калыскай узгадавання беларускага, літоўскага, украінскага і іншых этнасаў, іх этнічнай культуры. Лакальныя канфлікты былі заўсёды. Але гэтае хрысціянскае адзінства зберагала іх ад ўзаемнага знішчэння і асіміляцыі. А таксама ад міжэтнічных ваенных канфліктаў. Бо гарантам іх гістарычнага выжывання была агульная Айчына - магутная дзяржава Альгерда, Вітаўта і іх спадкаемцаў. Больш за гэта, яна стала фактарам стабільнасці для Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, геапалітычным заслонам ад экспансіі з боку германскіх народаў (рыцарскія ордэны) і татара-мангольскай Залатой Арды, якая ў сярэдзіне ХІІІ ст. захапіла ўсходнія і паўднёвыя рэгіёны Русі (цяперашняй цэнтральнай Расіі і часткі Украіны), пакінула свой фарпост - Крымскае ханства.
Геапалітычная напруга і лакальныя канфлікты ўзнікалі паміж ВКЛ і Каралеўствам Польскім. На Захадзе ўзмацнялася пагроза для абедзвюх дзяржаў з боку Тэўтонскага і Лівонскага ордэнаў. Пазней на Усходзе аналагічная напруга ўзмацнялася ў выніку прэтэнзіі Маскоўскага княства на сярэдневяковую Беларусь і Украіну. Крэўская унія 1385 г. паміж ВКЛ і Каралеўствам Польскім на аснове суверэннасці абодвух народаў забяспечыла іх перамогу над Тэўтонскім ордэнам у Грунвальдскай бітве (у беларускіх летапісах - Дубровенская бітва, 15 ліпеня 1410 г.).
Але ўзнікла небяспека з Усходу і Поўдня - з боку вызваленай ад татара-мангольскага палону Маскоўскай дзяржавы і з боку Крымскага ханства. У войнах Масквы з ВКЛ 1500-1503 гг., 1507-1508 гг., 1512-1522 гг., 1534-1537 гг. маскоўскія князі Іван ІІІ і Васіль ІІІ, якія абвясцілі імперскую ідэалогію "Масква - трэці Рым", імкнуліся заваяваць беларускія і ўкраінскія рэгіёны ВКЛ, спасылаючыся на адзінства веры і агульную "древнюю Русь". Толькі дзякуючы бліскучых перамогаў у бітве пад Оршай (1514 г.) над маскоўскім войскам, пазней - перамозе пад Крычавам (1536 г.), а раней - перамозе над крымскімі татарамі пад Клецкам (1506 г.) удалося вярнуць страчаныя раней беларускія рэгіёны (Гомельскі і інш. паветы) і адбіць напады крымчакоў.
Пагроза адзінству ВКЛ узмацнілася ў шматгадовай Лівонскай вайне (1558-1583 гг.) Маскоўскага царства з Інфлянцкім рыцарскім ордэнам і ВКЛ за прыморскія тэрыторыі сучасных Латвіі і Эстоніі. На першым этапе вайны Іван IV заняў Полаччыну, разрабаваў Полацк і вывез вялікі палон (1563 г.). ВКЛ аказалася пад пагрозай акружэння з боку Маскоўскага царства, Швецыі і Крымскага ханства - васала Турцыі. У гэтых умовах па ініцыятыве палявога сойма беларускай шляхты пад Віцебскам пачалася падрыхтоўка да Люблінскай уніі (1569 г.), паводле якой ВКЛ і Польскае Каралеўства аб'ядналіся ў федэратыўную Рэч Паспалітую. У выніку новай уніі была выйграна Лівонская вайна, вызвалена Полаччына, а Інфлянцкія землі далучаны да Рэчы Паспалітай.
Якраз тады Леў Сапега на пасадзе падканцлера ВКЛ выканаў важнае дыпламатычнае даручэнне: узначаліў пасольства ў Маскву, дзе пасля смерці Івана IV было заключана перамір'е з новым царом Фёдарам Іванавічам. Да гэтай гістарычнай падзеі ВКЛ мела за сабой амаль два стагоддзі стварэння і падтрымкі дзяржаўнай уніі - аб'яднання эканамічных і ваенных сіл "саюзнай дзяржавы" на ўмовах захавання суверэнітэту яе стваральнікаў. Празорлівы палітык, патрыёт, дыпламат, адзін з аўтараў і рэдактар Статута Вялікага Княства Літоўскага 1588 г. Леў Сапега быў нашым першым "хрысціянскім дэмакратам", рыцарам яднання народаў Цэнтральна-Усходняй Еўропы, змагаром за адзінства хрысціянскай рэлігіі. Гэтым пафасам яднання на аснове хрысціянскага брацтва тлумачыцца яго падтрымка Брэсцкай царкоўнай уніі 1596 г. На Брэсцкім царкоўным саборы Л. Сапега быў каралеўскім камісарам. Падобна свайму папярэдніку, беларускаму асветніку і ўсходнеславянскаму першадрукару Францішку Скарыне, ён у сваіх праектах дзяржаўнага і рэлігійнага яднання і аказаўся, умоўна кажучы, хрысціянскім рамантыкам. У скарыназнаўстве была абгрунтавана гіпотэза, паводле якой пасля выдання ў Вільні зборніка "Апостал" з каментарыямі (1525 г.) Ф. Скарына пабываў у Маскве, каб пашыраць там кнігі Святога Пісання [1]. Наш асветнік быў сярод першых беларускіх місіянераў на абшарах Русі. Тады яго місія, як мяркуюць, закончылася выгнаннем асветніка і часовым спыненнем кнігадрукарскай справы ў ВКЛ.
Ідэя канфедэрацыі Маскоўскага царства і Рэчы Паспалітай ўзнікла на другім этапе Інфлянцкай (Лівонскай, 1558-1583 гг.) вайны пасля смерці апошняга прадстаўніка Ягелонскай дынастыі па мужчынскай лініі караля і вялікага князя Жыгімонта ІІ (7 ліпеня 1572 г.). Гэта была прэлюдыя або дыпламатычны манеўр гетмана польнага Крыштафа Радзівіла па мянушцы Пярун (1547-1603 гг.), які ахоўваў паўночна-ўсходнюю мяжу дзяржавы, быў прыхільнікам большай самастойнасці ВКЛ. Дальні прыцэл гетмана меў на ўвазе аслабіць дамінаванне Польшчы ў федэрацыі, а з другога боку, звязаць рукі Масквы абавязкам "саюзнай дзяржавы". Але мэта цара Івана IV была процілеглай: ён хацеў заключыць сепаратны саюз з ВКЛ, інакш кажучы, падкласці міну пад федэратыўную Рэч Паспалітую.
Пасля кароткага прабывання на пасадзе караля Генрыха Валуа (1574 г.), які не хацеў узяць шлюб з Ганнай Ягелонкай і ўцёк у сваю Францыю, каралём і вялікім князем быў выбраны таленавіты палкаводзец Стэфан Баторый. Пад яго кіраўніцтвам Рэч Паспалітая выйграла Інфлянцкую вайну. Цар Іван IV не вытрываў няўдачы і памёр (18 сакавіка 1584 г.).
Пасля нечаканай смерці Стэфана Баторыя ў Гародні (12 снежня 1586 г.) Леў Сапега зрабіў "ход канём" у сваім геапалітычным праекце: прапанаваў выбраць вялікі князем літоўскім і каралём польскім маскоўскага цара Фёдара - сына Івана IV (1587 г.). Канцлера Сапегу падтрымаў гетман Радзівіл Крыштаф Пярун - цесць Сапегі , які ў трэцім шлюбе меў за жонку Гальшку-Лізевету - дачку гетмана. Праект Сапегі і Радзівіла падтрымала паны-Рада ВКЛ. Пасля сустрэчы ў Маскве з Фёдарам Л. Сапега не без іроніі казаў пра яго: "Вялікі князь малы ростам, гаворыць ціха і надта марудна. Розуму ў яго, здаецца, небагата, а іншыя кажуць - зусім няма".
Калі б геапалітычны праект Сапегі рэалізаваўся, і не Польшча тады, не Масква, а ВКЛ і Беларусь аказаліся цэнтрам самай вялікай у Еўропе "саюзнай дзяржавы". Тым больш, што маскоўскі двор, асабліва не да канца пабітая Іванам Жахлівым апазіцыя, пагаджаліся на чыста намінальную ўладу цара ў Рэчы Паспалітай. Маскоўскі пасол казаў: "Толькі выберыце сабе ў гаспадары нашага цара, будзеце пад яго царскаю рукою, а ўсім кіруйце самі ў Кароне Польскай і ў Вялікім Княстве па сваіх правах". Перамагла партыя Замойскага на элекцыйным сойме 1587 г.: каралём польскім і вялікім князем літоўскім быў выбраны шведскі каралевіч Жыгімонт Ваза - ўнук па матчынай лініі Жыгімонта Старога [2].
Пасля няўдачы свайго геапалітычнага праекта Л. Сапега і Крыштаф Радзівіл "адыграліся" на выдатнай падзеі 1588 г.: быў зацверджаны насуперак польскай партыі Статут ВКЛ, які на канстытуцыйным узроўні пацвердзіў суверэнітэт ВКЛ. У Статут (раздзел ІІІ, артыкул 12) уключана пастанова "Около недаванья чужоземцом достоеньств и врядов всяких, и приходнем з инших паньствах и оселости не давати". Забаранялася даваць іншаземцам ва ўладаннях ВКЛ маёнткі і землі, урадавыя, земскія, царкоўныя і прыдворныя пасады, "а только Литве, Руси, Жомойти, родичом старожитным и уроженцом Великого Князства Литовского и иных земель, тому Великому Князству належачых паньствах". Новы Статут захаваў раздзелы папярэдняй яго рэдакцыі пра дзяржаўны статус беларускай мовы (раздзел IV, артыкул 1). На гэтай мове выдадзены ў друкарні Мамонічаў тэкст Статута [3].
Супраць экспансіі "саюзных дзяржаў" уключаны асобны артыкул: "Мы, господар, обецуем розмножати Великое Князство Литовское, и што бы разобрано и отышло, зась ку нему привернуть. Теж добра паньства того Великого Князства Литовского не уменшым, и то, што будеть через неприятелей розобрано и ку иншому паньству от того паньства нашего коли кольвек упрошоно, то засе ку власности того Великого Князства привести, привлащити и границы направити обецуем" (раздзел ІІІ, артыкул 4).
У агульнаеўрапейскі геапалітычным аспекце няўдача праекта Льва Сапегі і Крыштафа Радзівіла азначалі, што ў блізкай і далёкай перспектыве захаваецца і будзе ўзмацняцца палярызацыя ва Усходняй Еўропе дзвюх грамадска-палітычных сістэм і дзвюх культурна-гістарычных тыпаў. Дальнабачныя палітыкі (сярод іх быў Л.Сапега) прадбачылі, што арэнай гэтай канфрантацыі стане ВКЛ і найперш памежная з Расіяй Беларусь. Палітычная інтуіцыя падказвала ім, што ваенная перавага ў перспектыве хутчэй за ўсё акажацца на баку унітарнай і дэспатычнай Расіі.
Да канца свайго жыцця Л. Сапега рабіў усё, каб у той ці іншай форме рэалізаваць свой праект, а ў выпадку няўдачы аслабіць Маскоўскае царства дыпламатычнымі і ваеннымі сродкамі, прымусіць яго да геапалітычнага адступлення - адмовы ад імперскай ідэі "Масква - трэці Рым".
Напярэдадні вайны Рэчы Паспалітай са Швецыяй (1600-1621 гг.) Л. Сапега ўзначаліў пасольства ў Маскву. Пасля смерці маскоўскага цара Фёдара Іванавіча (1598 г.) Л. Сапега спрабаваў выставіць кандыдатуру Жыгімонта ІІІ Вазы на маскоўскі трон. Але Барыс Гадуноў перамог баярскую апазіцыю і арганізаваў сваё абранне царом, дасціпна ўвасобленае Аляксандрам Пушкіным у драме "Барс Гадуноў". Тады Л. Сапега прапанаваў праект шлюбу караля Жыгімонта Вазы (ён аўдавеў у пачатку 1589 г.) з царэўнай Ксеніяй Гадуновай, каб у перспектыве заключыць дзяржаўную унію Рэчы Паспалітай з Маскоўскім царствам. Але гэтае царства прэтэндавала на "ўсю Русь", баялася уніі і Рэчы Паспалітай [4].
У пачатку вайны Рэчы Паспалітай са Швецыяй (1600-1629 гг.) Л. Сапега ўзначаліў пасольства ў Маскву (1600-1601 гг.) і ў выніку цяжкіх перамоў заключыў перамір'е на 20 гадоў, якое ратавала краіну ад вайны на два франты. У пачатку ХVII ст. ён стараўся выкарыстаць на карысць свайго геапалітычнага праекта "смутное время" ў Расіі, асабліва пасля няўдачы Ілжэдзмітрыя І, разгрому войска Васілія Шуйскага і стварэння ўраду баярскай апазіцыі ("сямібаяршчына"), якая па прапанове Л. Сапегі абвясціла каралевіча Уладзіслава царом Расіі. Яму прысягнулі прадстаўнікі Масквы і іншых гарадоў.
Прайшлі два гады нерашучасці, якія былі на карысць апалчэння Дзмітрыя Пажарскага. Новы паход на Маскву 1612 г. з удзелам Л. Сапегі не меў вынікаў, бо адносна невялікі атрад быў разлічаны толькі на падтрымку баярскай апазіцыі - прыхільнікаў намінальнага цара Уладзіслава. Асноўныя ваенныя сілы краіны тады змагаліся са Швецыяй за дамінаванне на Балтыйскім моры (1600-1629 гг.). Гэта вайна закончылася на карысць Швецыі. У вайне Рэчы Паспалітай з Расіяй (1609-1618 гг.) да ВКЛ была далучана Смаленшчына, да Польшчы - ноўгарад-северскія і чарнігаўскія землі Украіны. Страчаныя раней беларускія рэгіёны ВКЛ былі вернуты Княству. Спроба маскоўскага цара Міхаіла Раманава адваяваць Смаленшчыну ў вайне 1632-1634 гг. закончылася для яго няўдачай. Але паводле Палянаўскага міра (чарговай "вечнай дамовы") Уладзіслаў, цяпер ужо кароль і вялікі князь, адмовіўся ад прэтэнзіі на маскоўскі трон, атрымаўшы кантрыбуцыю ў суме 200 тыс. рублёў. На гэтым этапе скончылася спроба рэалізацыі геапалітычнага праекта Л. Сапегі стварэння "саюзнай дзяржавы" ў форме канфедэрацыі Рэчы Паспалітай і Маскоўскага царства. Наступствы няўдачы гэтага смелага, але з пазіцыі сучаснага вопыту рамантычнага праекту былі трагічнымі: найперш для Беларусі, а ў канечным выглядзе для ўсёй федэратыўнай краіны.
У вайне Расіі з Рэччу Паспалітай 1654-1667 гг. адбылася дэмаграфічная катастрофа ў Беларусі. Колькасць насельніцтва скарацілася больш чым у два разы, у шмат якіх гарадах і мястэчках - на 70-90% [5]. Пазней (у канцы ХVII-ХІХ стст.) яны засяляліся іншымі, больш дынамічнымі, раней этнічнымі меншасцямі і эмігрантамі. У ХІХ-пачатку ХХ ст. беларусы складалі толькі 10-20 % гарадскога і местачковага насельніцтва , якое так і не інтэгравалася ў кантэкст беларускай ментальнасці, нашай роднае мовы. Нарэшце, у 1772-1795 гг. Рэч Паспалітая была падзелена тады яшчэ маладымі імперыямі - Расійскай, Аўстрыйскай, Прускай.
"Historia est magistra vitae", - гаварылі старажытныя рымляне. На жаль, у мінуўшчыны - дрэнныя вучні. Унія Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага - гэта правобраз сучасных рэальных (Еўрасаюз) і патэнцыйных саюзаў дзяржаў, якія яднаюцца на аснове агульных эканамічных, сацыяльна-палітычных, духоўных каштоўнасцяў і для вырашэння глабальных праблем. Яе дасягненні і няўдачы варта даследаваць і ацаніць, каб выкарыстаць пазітывы і пазбегнуць негатыўных наступстваў.
Няўдача геапалітычнага праекта Льва Сапегі, падтрыманага Крыштафам Радзівілам Перуном, іншымі беларуска-літвінскімі лідэрамі, заняпад ВКЛ у канцы XVII ст., урэшце, раздзел Рэчы Паспалітай - таксама павучальная гістарычная драма, асабліва для сучасных спадкаемцаў гэтай дзяржавы. На жаль, голубам міру заўсёды было цяжка ўстаяць перад драпежнікамі вайны, а роўным чынам - іконе дабра перад сякерай зла. Толькі ў другой палове ХХ ст. ЗаходняяЕўропа ўзяла на сябе ініцыятыву тварэння агульнаеўрапейскай уніі - ад Парыжскага пагаднення 1954 г. да сённяшніх паэтапных уключэнняў дзяржаў Цэнтральна-Усходняй Еўропы. Глабальны вынік гэтай уніі - свабодная ад ваенных канфліктаў Еўропа за апошнія 60 гадоў. Тая Еўропа, дзе за першую палову ХХ ст. адбыліся дзве сусветныя вайны.
Выдатны прававед і правідзец Л. Сапега быў апалагетам прававой дзяржавы і свабоды людской асобы - тых каштоўнасцяў, на якіх трымаецца хрысціянская цывілізацыя. У пісьме да караля Жыгімонта ІІ, прыкладзеным да Статута ВКЛ 1588 г. як прадмова, ён пісаў пра адзінства свабоды і права. І развіваў гэтую думку ў "Звароце да ўсіх станаў Вялікага Княства Літоўскага": "Нашая вольнасць, якую мы хвалім сярод іншых народаў хрысціянскіх, у тым, што маем гаспадара, які пануе не паводле волі сваёй, а паводле права нашага... І таму, маючы такі скарб у руках нашых, каторы нельга купіць ні за якую суму, належыць кожнаму прыстойнаму чалавеку ведаць пра яго... Сорамна народу не ведаць сваіх законаў, асабліва нам, бо не на чужой якой мове, а на сваёй уласнай маем пісанае права. І кожнага моманту пры патрэбе даць адпор усялякай крыўдзе, мусім ведаць права". І далей - пра вяршэнства права над уладай: "Калі чалавеку прыстойнаму нічога няма даражэй за тое, каб у Айчыне сваёй бяспечна жыць, не баючыся, каб яго добрай славы не зганьбілі, целу ды здароўю не прычынілі шкоды, каб не маглі пакрыўдзіць яго маёмасці, - тады толькі праву, а не чаму іншаму павінен быць адданы" [6].
Свой геапалітычны праект дзяржаўнай уніі дзвюх вялікіх краін Еўропы Л. Сапега хацеў падрыхтаваць рэлігійным збліжэннем - царкоўнай уніяй, заключанай у Брэсце ў 1596 г. Пра гэта сведчыць яго красамоўны ліст да полацкага уніяцкага архіепіскапа Іасафата Кунцэвіча ад 12 сакавіка 1622 г. Канцлер ВКЛ пацвердзіў, што ён быў "аўтарам" гэтай уніі, але заўсёды выступаў толькі за паступовае збліжэнне каталіцтва і праваслаўя на грунце хрысціянскай згоды. Ён прадбачыў Віцебскае паўстанне 12 лістапада 1623 г. , хацеў папярэдзіць Кунцэвіча дасціпнымі парадамі ("спяшайся паволі"; "рабіць зло - гэта шукаць уласнай гібелі"; "да таго, што мы не можам змяніць, трэба адносіцца цярпліва і не ганьбіць"). Раіў уніяцкаму біскупу кіравацца ў сваёй дзейнасці шматцярплівай хрысціянскай любоўю. Аднак жа Л. Сапега заставаўся палітычным рамантыкам, калі падазраваў, быццам бы царкоўная унія ў ВКЛ "адштурхнула народ маскоўскі ад Яго Высокасці каралевіча (Уладзіслава - У. К.)" і, такім чынам, быццам бы з'явілася не апошнім фактарам няўдача уніі Рэчы Паспалітай і Масквы. У менталітэце беларусаў парадаксальна сумяшчаецца цвярозы прагматызм, сялянскі рэалізм і спрадвечны для іх эліты рамантызм. Леў Сапега таксама быў дэмакратычным прагматыкам і адначасова палітычным рамантыкам. Наш прагматызм - ад хрысціянскага vitaізма, паводле якога жыццё вышэй дзяржаўных, а тым больш імперскіх амбіцый. А наш спрадвечны рамантызм - ад незавершанасці, праблематычнасці беларускай ідэі як выяўлення нашага нацыянальнага лёсу. Наш паэт і філосаф Ігнат Канчэўскі (1896-1923 гг.) у філасофскім эсэ "Адвечным шляхам: Даследзіны беларускага светапогляду" (1921 г.) пісаў пра гістарычную драму беларускай нацыі, якая апынулася паміж двума "місіянерскімі" тыпамі дзяржаўнасці і культуры ўсходняга і заходняга, арыентаваных у першым, усходнім варыянце на абагаўленне соцыуму (імперскай дзяржавы і грамадскай агульнасці), а ў заходнім варыянце - на абсалютызацыю асабовага пачатку, асабістай карысці.
Трагічная няўдача геапалітычнага праекта Льва Сапегі якраз у яго гераічных намаганнях згарманізаваць гэтыя полюсы праз канфедэратыўную унію Рэчы Паспалітай-парламенцкай манархіі з расійскай самадзяржаўнай манархіяй. Але як казаў яшчэ адзін філосаф і паэт Ф. Ніцшэ: "Паважаць сваю вялікую няўдачу - ў гэтым заключаецца мая ўзнёслая мараль". Тым больш, што гэта яднанне застаецца для нас і сёння нявырашанай глабальнай праблемай.
Першая беларуская біяграфія Л. Сапегі апублікавана літаратуразнаўцам Іванам Саверчанкам у 1992 г. [8]. Газета «Наша слова» апублікавала нарыс прафесара Анатоля Грыцкевіча пры яго жыццё і дзяржаўную дзейнасць [4]. Першы этап гэтай дзейнасці (да выбару на караля і вялікага князя Жыгімонта ІІІ Вазы і подпісу ім Статута ВКЛ 1588 г.) у мастацкім асвятленні раскрыты ў гістарычнай драме Алеся Петрашкевіча "Рупнасць дзяржаўцы". Трагедыя пяра гэтага драматурга "Час усё адкрые" прысвечаны мастацкай інтэрпрэтацыі вайны 1654-1667 гг. [9].
Спіс крыніц і літаратуры
1. Брага, С. Доктар Скарына ў Маскве / С. Брага. - Мн.: Навука і тэхніка, 1993. - 47 с.
2. Беларусіка: Беларусь у Вялікім Княстве Літоўскім. - Мн., 1992. - С. 95-104.
3. Статут Вялікага княства Літоўскага 1588. Тэксты. Даведнік. Каментарыі. - Мн.: БелСЭ, 1989. - С. 118-119.
4. Грыцкевіч, А. Леў Сапега: Да 450-годдзя з дня нараджэння / А. Грыцкевіч // Наша слова. - 2007. - 21 і 28 сакавіка.
5. Сагановіч, Г. Невядомая вайна: 1654-1667 / Г. Сагановіч. - Мн.: Навука і тэхніка, 1995. - С. 130-134; Дзесяць вякоў беларускай гісторыі: 862-1918: Падзеі. Даты. Ілюстрацыі. - Вільня, 1999. - С. 138-143.
6. Статут Вялікага княства Літоўскага 1588. Тэксты. Даведнік. Каментарыі. - Мн.: БелСЭ, 1989. - С. 42-48. Гл.: Леў Сапега. Лісты / Пераклад на сучасную беларускую мову І. Саверчанкі // Спадчына. - 1998. - № 2. - С. 3-9.
7. Памятники философской мысли Белоруссии XVII - первой половины XVIII в. - Мн.: Наука и техника, 19991. - С. 76-80.
8. Саверчанка, І.В. Канцлер Вялікага Княства Літоўскага / І.В. Саверчанка. - Мн.: Навука і тэхніка, 1992. - 63 с.
9. Петрашкевіч, А. Здрапежаная зямля; Гістарычныя п'есы / А. Петрашкевіч. - Мн.: УП "Тэхнапрынт", 2003. - С. 135-206.
С.М. Салей
ПЕРШАЕ ПАСОЛЬСТВА ЛЬВА САПЕГІ Ў МАСКВУ (1584г.)
У ГІСТАРЫЯГРАФІІ І КРЫНІЦАХ: ДА ПЫТАННЯ ДЭКАНСТРУКЦЫІ МІТАЎ
Пасля заканчэння Інфлянцкай вайны ў Рэчы Паспалітай і Маскоўскай дзяржавы застаўся нявырашанымі шэраг тэрытарыяльных пытанняў, а таксама пытанне абмену палоннымі. Для іх вырашэння ў пачатку лютага 1584г. кароль польскі і вялікі князь літоўскі Стэфан Баторый накіраваў да маскоўскага цара Івана Грознага пасольства на чале з вялікім пісарам ВКЛ Львом Сапегай.
Гэта выправа магла застацца адной з шэраговых у кантэксце дыпламатычных адносін Вялікага княства Літоўскага з Маскоўскай дзяржавай, каб не адна акалічнасць, якая прыцягнула шчыльную ўвагу да пасольства і рэляцый будучага канцлера, гетмана і ваяводы віленскага як у Рэчы Паспалітай, так і за яе межамі, - нечаканая смерць Івана Грознага, да якога накіроўвалася пасольства.
Гістарыяграфічная традыцыя апісання пасольства 1584 г. і яго вынікаў налічвае ўжо больш за 350 гадоў, і, здавалася б, што ўсе яго акалічнасці павінны быць высветлены. Аднак калі параўнаць асноўныя тэзы даследчыкаў адносна кантэкста, мэты і вынікаў гэтага пасольства, то мы сутыкаемся не проста з рознагалоссем у іх працах, а нават з супярэчнасцямі ў выкладзеных тэзах. Частка гэтых супярэчнасцяў носіць характар мітаў, нават скажэння агульнапрынятых гістарычных фактаў, і вельмі дзіўна, што яны і сёння працягваюць з'яўляцца ў працах паважаных даследчыкаў з абшараў колішняга Вялікага княства Літоўскага [6, с. 6; 8,с. 13-17; 11, с. 258-259; 21, с. 43-44]. У прыватнасці, размова ідзе пра наступныя міталагізаваныя тэзы:
Міт 1. Пасольства 1584 г. выпраўлялася ў Маскву ў неспрыяльных для Рэчы Паспалітай знешнепалітычных умовах і мела на мэце тэрміновае заключэнне мірнай дамовы. Некаторыя аўтары нават пішуць пра тое, што Рэч Паспалітая знаходзілася ў стане вайны з Маскоўскай дзяржавай, запамятаваўшы, што яшчэ ў 1582 г. паміж дзяржавамі было падпісана 10-гадовае перамір'е. Для выканання гэтай адказнай місіі Баторый не знайшоў лепшай кандыдатуры, чым Леў Сапега.
Міт 2. Незвычайны дыпламатычны талент Сапегі дазволіў яму заключыць з новым маскоўскім царом Фёдарам мірную дамову на 10 гадоў, тым самым была дасягнута асноўная мэта пасольства.
Міт 3. Акрамя заключэння вельмі патрэбнай мірнай дамовы, Сапега дамогся «нечуванага поспеху» - «сэнсацыйнага» вызвалення без выкупу 900 палонных, што пад час Інфлянцкай вайны ваявалі на баку Рэчы Паспалітай.
Міт 4. Удалыя перамовы прынеслі Сапегу «славу выдатнага дыпламата», і дзякуючы пералічаным вышэй заслугам ён атрымаў пасаду падканцлера ВКЛ.
Аналіз наяўнага комплексу крыніц па пасольству Сапегі ў Маскву ў 1584 г. дазваляе нам крытычна паставіцца да вышэйпазначаных тэзаў і разглядаць іх менавіта ў якасці гістарыяграфічных мітаў. Іх неабгрунтаванасць паказваюць нават падставовыя і лёгкадаступныя крыніцы па гісторыі міжнародных адносін ВКЛ/Рэчы Паспалітай з Маскоўскай дзяржавай, у прыватнасці, падрыхтаваны М.Бантыш-Каменскім на падставе матэрыялаў маскоўскіх пасольскіх кніг і надрукаваны ў 1862 г. агляд дыпламатычных адносін паміж краінамі [2, с. 1-4]. Падрабязнае апісанне пасольства Сапегі і ўсіх яго акалічнасцяў можна знайсці ў матэрыялах Пасольскага прыказа, якія захоўваюцца ў Расійскім дзяржаўным архіве старажытных актаў у Маскве [7,арк. 1-37, 208 адв.-355 адв.]. Вытрымкі з падставовых дакументаў гэтага пасольства друкаваліся яшчэ ў канцы XVIII-XIX стст. М.Новікавым і С.Салаў'ёвым [3, с. 118-122; 9, с. 196-198].
На жаль, у дайшоўшых да нас пасольскіх кнігах Літоўскай метрыкі адсутнічаюць дакументы за 1584 г. Аднак асобныя падзеі і пасольскія дакументы мы можам рэканструяваць паводле цытат, змешчаных у запісках курляндскага герцагскага гафрата Лаўрэнція Мілера, якія яшчэ ў 1585 г. былі надрукаваны на нямецкай мове, а ў XIX ст. - перакладзены і выдадзены на польскай і рускай мовах [4; 24; 26].
Асобным комплексам крыніц, што дазваляе высветліць дадатковыя акалічнасці пасольства Сапегі 1584 г., з'яўляюцца эпісталярныя крыніцы. Асаблівую каштоўнасць маюць дайшоўшыя да нас лісты-рэляцыі Сапегі, большасць з якіх была надрукавана яшчэ у XIX ст. [1с. 2-3; 4, с. 182; 18, с. 119-120; 29, с. 584-585]. Адзін з неапублікаваных лістоў Сапегі да Баторыя рыхтуецца да друку аўтарам артыкула сумесна з Г.Паўлоўскай [13, арк. 1-1адв.] [1].
Вялікую каштоўнасць для вызначэння запатрабаванасці рэляцый Сапегі ў палітычным дыскурсе таго часу мае ліставанне, назапашанае ў архівах кароннага канцлера Яна Замойскага і папскага нунцыя Альберта Балан'еці, а таксама тагачасная соймавая дакументацыя [14; 17; 23, с. 403, 414].
Працы даследчыкаў, якія карысталіся хоць бы часткай гэтых крыніц, пазбаўлены большасці пазначаных вышэй мітаў. Найбольшую навуковую вартасць да вывучэння пасольства Сапегі ў Маскву 1584г. маюць артыкулы польскіх даследчыкаў К.Тышкоўскага і А.Чволэка [15; 30]. Без скажэнняў падаюць інфармацыю з маскоўскіх пасольскіх кніг расійскія гісторыкі М.Карамзін, С.Салаўёў, Б.Флора і інш. [5, с. 214-215; 9, с. 196-198; 10,с. 121-123].
Аналіз азначаных крыніц і навуковай літаратуры дазваляе даказаць памылковасць мітаў, пра якія ішла гаворка вышэй, у прыватнасці:
1. Афіцыйнай мэтай пасольства Стэфана Баторыя да Івана Грознага ў 1584г. было вырашэнне спрэчных пытанняў, якія датычылі размежавання тэрыторый у Веліжскім, Вялікалуцкім і Тарапецкім паветах, а таксама пытанне абмену палоннымі. Гэтыя пытанні заставаліся невырашанымі яшчэ з часоў заключэння ў 1582г. Ям-Запольскага перамір'я. У сувязі з тым, што пасольства насіла другарадны характар, на яго чале ў рангу малодшага пасла быў пастаўлены 26-гадовы вялікі пісар ВКЛ Леў Сапега, для якога гэта быў першы досведсамастойнай дыпламатычнай дзейнасці на агульнадзяржаўным узроўні [2]. Праўдападобна, што Сапега, акрамя вырашэння гэтых афіцыйных спраў, атрымаў яшчэ і тайнае даручэнне ад гаспадара і яго бліжэйшых дарадцаў - выведаць магчымыя перспектывы больш актыўных дзеянняў Рэчы Паспалітай на Усходзе [2, с.1; 7, арк. 1-37; 16, с. 111-113; 18, с. 114-119].
2. Пасля смерці Івана Грознага і распачатай у Маскве смуты склалася спрыяльная сітуацыя для актыўных дзеянняў Стэфана Баторыя на ўсходнім кірунку. Згодна з традыцыяй, якая існавала ў дыпламатычных адносінах паміж ВКЛ/Рэччу Паспалітай і Маскоўскай дзяржавай у XVI ст., усе міжнародныя дамовы заключаліся выключна ад імя гаспадароў і гублялі сваю моц са смерцю аднаго з манархаў. Таму пасольства Сапегі, якое выпраўлялася да канкрэтнага манарха ў час, калі з ім дзейнічала перамір'е, апынулася ў сітуацыі, калі не было перад кім прадстаўляць пасольства. Але існавала тэрміновая неабходнасць працягнуць перамір'е, бо ў адваротным выпадку любы з бакоў мог распачаць ваенныя дзеянні. Ведаючы пра наступальныя планы Баторыя, Сапега не спяшаўся весці перамовы пра заключэнне міра альбо перамір'я з новым маскоўскім царом, абвясціўшы, што ён не мае для гэтага паўнамоцтваў. У сувязі з тым, што маскоўскі бок быў зацікаўлены ў аднаўленні перамір'я са Стэфанам Баторыем на як мага больш працяглы час, 1 мая [3] Сапегу было дазволена паслаць ганца да свайго гаспадара за новай інструкцыяй, а самому застацца ў Маскве. Скарыстаўшы гэтую магчымасць, пасол стаў займацца актыўнай працай па збору і перадачы на радзіму інфармацыі пра сітуацыю ў Маскоўскай дзяржаве ў кантэксце планаў Баторыя. Да нас дайшлі рэляцыі Сапегі каралю і радным панам ВКЛ ад 24красавіка, 20 мая і 10 ліпеня [1, с. 2-3; 4, с. 182; 18, с. 119-120; 29, 584-585]. Згодна з атрыманай 27 чэрвеня ад Баторыя інструкцыяй, 24 ліпеня Сапега заключыў перамір'е з новым маскоўскім царом Фёдарам толькі на 10 месяцаў, нягледзячы на жаданне маскоўскага боку на заключэнне больш працяглага міра. Гэта было абумоўлена жаданнем Баторыя не мець аніякіх перашкод у выпадку прыняцця рашэння пра пачатак ваенных дзеянняў з Масквой, калі гэта будзе ўхвалена на бліжэйшым сойме Рэчы Паспалітай [2,с. 2-4; 5, 214-215; 7, арк. 208 адв.-355 адв.; 9, с. 196-198; 10, с. 121-123; 30, с. 122-134].
3. Пытанне вызвалення маскоўскім бокам без выкупу 900 палонных было вырашана яшчэ да пачатку перамоваў з удзелам Сапегі. Яго першая аўдыенцыя ў Фёдара, на якой ён выказаў патрабаванне Баторыя вызваліць палонных без выкупу, мела месца толькі 2 ліпеня, а рашэнне пра вызваленне палонных было прынята падчас вянчання Фёдара 10 чэрвеня, пра што паведамілі як Сапегу на той аўдыенцыі, так і непасрэдна Баторыю праз пасланніка Данілу Істлен'ева, пасланага ў Рэч Паспалітую 7 ліпеня [2, с. 3-5; 27, с. 407-408].
4. Стэфан Баторый быў задаволены тым, як Сапега выканаў сваю першую дыпламатычную місію, і адзначыў яго заслугі прызначэннем на пасаду падканцлера ВКЛ. Аднак, у першую чаргу, так ацэнены былі не яго «міталагізаваныя» заслугі заключэння перамір'я і вызвалення палонных, а яго дзейнасць па збору ў Маскоўскай дзяржаве і дастаўцы на радзіму стратэгічнай інфармацыі. У сваёй інструкцыі, пасланай Сапегу ў пачатку чэрвеня, Баторый пісаў: «Ты доносишь намъ то, что мы милостиво узнаёмъ и уверены, что ты и впредь такъ поступать будешь, именно прилежно будешь узнавать все то, что намъ необходимо знать» [4, с. 182].
Пасля таго, як мы «вызвалілі» пасольства Сапегі 1584г. ад некаторых мітаў, варта прааналізаваць хто, калі і з якой мэтай увёў гэтыя міты ў гістарыяграфію.
Упершыню пра пасольства Сапегі яшчэ ў 1645г. напісаў езуіт Ян Рывоцкі ў сваёй працы «Вобраз вялікага героя ... гаспадара Льва Сапегі ...», выдадзенай на лацінскай мове ў Антверпене [28, с. 24-27]. Рывоцкі быў вядомым панегірыстам, і гэты выпадак не быў выключэннем. Напісаны на замову Сапегаў, гэты твор ухваляў і міталагізаваў найбольш вядомага прадстаўніка гэтага роду [19, с. 593-595]. Нягледзячы на тое, што Сапега памёр за 12 гадоў да выхаду ў свет гэтай кнігі, пэўныя факты яго жыцця і дзейнасці былі сфальсіфікаваны аўтарам, які выконваў заказ. Асабліва гэта датычыла апісання пачатку кар'еры Льва, у тым ліку і яго першага пасольства ў Маскву ў 1584г., якое было прадстаўлена як вялікі дыпламатычны поспех Сапегі. Менавіта Рывоцкі ўвёў у гістарыяграфію міты, прааналізаваныя вышэй.
У канцы XVIII ст. за напісанне біяграфіі Льва Сапегі ўзяўся ураджэнец ВКЛ езуіт Казімір Кагнавіцкі. Асноўнай крыніцай аўтара быў твор Рывоцкага, таму ў падрыхтаваным ім на польскай мове «Жыцці Сапегі» міты, створаныя ў сярэдзіне XVII ст., не толькі замацаваліся, але і значна пашырыліся, бо твор Кагнавіцкага карыстаўся вялікай папулярнасцю і перавыдаваўся ў 1805, 1830, 1837 і 1855гг. [20, с. 16-20; 25, с. 260-261]. Напэўна, гэта спрычынілася да таго, што шмат хто з пазнейшых і сучасных аўтараў (у пераважнай большасці - беларусаў), якія пісалі пра Сапегу, некрытычна падышлі да інфармацыі, пададзенай у «бестселеры» Кагнавіцкага, і працягваюць дубліраваць створаныя панегірыстамі міты, замест таго, каб пераправерыць пададзеныя факты па больш надзейных крыніцах.
Прыклад набліжэння да «дэміталагізацыі» гісторыі першага пасольства Сапегі ў Маскву бачыцца паказальным і вартым пераймання айчыннымі даследчыкамі «сапегіяны». Перш за ўсё, трэба адмовіцца ад «глабальнага» падыходу і засяродзіцца на вывучэнні асобных сюжэтаў, выяўленні і публікацыі адпаведных крыніц, і ўжо на гэтым падмурку распачаць рэканструкцыю і інтэрпрэтацыю падзей. Падобная праграма дзеянняў па дакладнай рэканструкцыі пасольства 1584г. запланавана аўтарам дадзенага артыкула сумесна з калегамі. У якасці першых крокаў запланаваны ўвод у навуковы зварот асобных архіўных і рарытэтных дакументаў.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Акты исторические, относящиеся к истории России: В 2 т. / Изд. А.И. Тургеневым. - Т. 2. - СПб.: Тип. Эдуарда Праца, 1842.
2. Бантыш-Каменский, Н. М. Переписка между Россиею и Польшей по 1700 год, составленная по дипломатическим документам / Н.М. Бантыш-Каменский. - Ч. 2. - М.: Унив. типогр., 1862.
3. Древняя Российская Вивлиофика, содержащая в себе собрание древностей Российских до истории, географии и генеологии касающихся / Изд. Н. Новиковым. Изд. 2-е. - Т. ХII. - М.: Тип. Комп. Типографическ., 1789.
4. Записки курляндского герцогского гофрата Лаврентия Миллера о временах Стефана Батория. // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края: В 4 т. - Рига: Тип. А.И. Липниского, 1878-1886. - Т. 4. - 1886.
5. Карамзин, Н. М. История государства Российского / Н.М. Карамзин. В 3-х книгах. - Кн. 3. (Т. IX-XII). - Калуга: Изд-во «Золотая аллея», 1993.
6. Праневіч, Г. Леў Сапега. Жыццё дзеля айчыны (Кароткі біяграфічны нарыс) / Г. Праневіч. - Віцебск, 2003.
7. Российский государственный архив древних актов.- Ф.79. Сношения России с Польшей. - Д. 15 (1584-1586).
8. Саверчанка, І. Канцлер Вялікага Княства: Леў Сапега / І. Саверчанка. -- Мінск: Навука і тэхніка, 1992.
9. Соловьев, С. М. История России с древнейших времен / С.М. Соловьев // Сочинения: В 18 кн. / Отв. ред. И. Д. Ковальченко, С. С. Дмитриев. - Кн. 4. - Т. 7-8. - М.: Мысль, 1989.
10. Флоря, Б. Н. Русско-польские отношения и политическое развитие Восточной Европы во второй половине XVI - начале XVII в. / Б.Н. Флоря. - М.:Наука, 1978.
11. Шкялёнак, М. У трохсотныя ўгодкі сьмерці Вялікага Канцлера Льва Сапегі / М. Шкялёнак // Беларусь і суседзі. Гістарычныя нарысы. - Беласток: Беларускае гістарычнае таварыства, 2003. - С. 256-291.
12. Archiwum Domu Radziwiłłów. Listy ks. M.K. Radziwiłła Sierotki - Jana Zamoyskiego - Lwa Sapiehy. - Kraków: Nakł. A. Radziwiłła, 1885.
13. Archiwum Główne Aktów Dawnych w Warszawie. - Archiwum Radziwiłłów. - Dz. II. - Teka2. - Nr. 134.
14. Archiwum Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana wielkiego Koronnego / Nakł.: M.Zamoyskiego. - T. 3: 1582-1584 / Wyd. J. Siemieński. - Warszawa: P.Laskauer, 1913.
15. Czwołek, A. Ku wojnie czy unii? Polityka Rzeczypospolitej wobec Moskwy w latach 1584-1586. / A. Czwołek // Czasy Nowożytne. - Tom X(XI). - 2001. - S. 65-91.
16. Czwołek, A. Z działności służb wywiadowczych Wielkiego Księstwa Litewskiego na przełomie XVI I XVII w. Zarys problematyki / A. Czwołek // Czasy Nowożytne. Tom XIII. - 2002. - S. 97-124.
17. Dyaryusze sejmowe roku 1585. W dodatkach: Ulamki dyaryusza sejmowego roku 1582, akta sejmikowe i inne akta odnoszące si do sejmu 1585 r. / Wyd. A. Czyczynski. - Kraków: Nakt. Akademii Umiejetnosci, 1901.
18. Dyplomaci w dawnych czasach. Relacji staropolskie z XVI-XVIII st. Oprac. A. Przybas i R.Zelewski. - Kraków, 1959.
19. Grzebeń, L. Rywocki Jan / L. Grzebeń // Polski Słownik Biograficzny. - Wrocław etc.: Wydawnictwo PAN, 1992. - T. 33/4. - S.593-595.
20. Kognowicki, K. Żywot Lwa Sapiehy / K. Kognowicki. - Sanok: Naklad i Druk Karola Pollaka, 1855.
21. Lazutka, S. Leonas Sapiega (Gyvenimas, valstybinė veikla, politinės ir filosofinės pažiūros) / S.Lazutka. - Vilnius: Margi Raštai, 1998.
22. Lulewicz, H. Sapieha Lew / H. Lulewicz // Polski Słownik Biograficzny. - Wrocław etc.: Wydawnictwo PAN, 1994. - T. 35/1. - S.84-104.
23. Monumenta Poloniae Vaticana. Series Nuntiaturae Poloniae: Alberti Bolognetti Nuntii Apostolici in Polonia. Epistolarum et Actorum. Pars III Fasc. I (M. Jan. - Jun. 1584). T. VII. / Ed. E. Kuntze. - Krakόw: Nakładem Polskiej Akademii Umiejęntności. - 1938-1948.
24. Mueller, L. Polonische, Liflaendische, Moscowiterische, Schwedische und andere Historien / L.Mueller. - Frankfurt am Main: Martin Lechler, 1585.
25. Natoński, B. Kognowicki Kazimierz / B. Natoński // Polski Słownik Biograficzny. - Wrocław etc.: Wydawnictwo PAN, 1967-1968. - T. 13. - S. 260-261.
26. Pamiętniki Millerowe do Panowania Stefana Batorego. - Poznań, 1840.
27. Polkowski, I. Sprawy wojenne krola Stefana Batorego. Dyaryjusze, relacyje, listy i akta z lat 1576-1586 / I. Polkowski. - Kraków: Druk. Uniw. Jagiellonskiego, 1887.
28. Rywocii, J. Idea magni herois sive illustrissimus dominus D. Leo Sapieha palatinus vilnensis, supremus dux exercitum Magni Ducatus Lituaniae / J. Rywocii. - Antverpiae, 1645.
29. Theiner, A. Annales Ecclesiastici / A. Theiner. T. 3. - Romae: Typ. Tiberina, 1856.
30. Tyszkowski, K. Poselstwo Lwa Sapiehy do Moskwy w 1584 r. / K. Tyszkowski // Przewodnik Naukowy i Literacki. - № 49 (1921). - S. 122-134.
[1] Выказваю падзяку Міхалу Страшэвічу за дапамогу ў выўленні дадзенага ліста.
[2] Верагодна, што ў сваю бытнасць гродскім пісарам у Оршы, якая знаходзілася на пасольскім шляху з ВКЛ у Маскву, Сапега меў дачыненне да пытаняў функцыянавання пасольскай службы на мясцовым узроўні [22, с. 84].
[3] У артыкуле даты падаюцца паводле грыгарыянскага календара.
[4] Тут і далей «Пруская вайна» цытуецца ў перакладзе Ж. Некрашэвіч-Кароткай.
[5] Тут і далей «Радзівіліяда» цытуецца ў перакладзе Ж. Некрашэвіч-Кароткай.
[6] Нумары ўрыўкаў пазначаныя паводле выдання: Эпісталяцыя Сьвятога Язафата / уклад. М. Баўтовіч. - Полацак, 2006
[7] Слово «русский» употребляется здесь как форма прилагательного к слову «русь» (в том числе и в этнонимическом смысле) без ассоциаций с его значениями в русском литературном языке советского и постсоветского времени.
[8] Згодна традыцый класічнай філалогіі пры цытаванні помнікаў класічнай паэзіі ўказваецца не старонка кнігі, а нумар паэтычнага радка. Рымская лічба пазначае раздзел паэмы, арабская - нумар радка.
[9] Любопытны параллели в биографиях трех государственных деятелей и мыслителей, указанных в заглавии, - Л. Сапеги, Ж. Бодена и Г. Гроция. Л. Сапега - государственный муж, дипломат, обладавший прогрессивным гуманистическим юридическим мировоззрением. И за плечами Ж. Бодена десятилетия политической, дипломатической и юридической деятельности. Г. Гроций - юрист, политический деятель и дипломат - около 10 лет был шведским посланником при французском дворе. Сложная религиозно-политическая ситуация последней трети XVI в. - первой трети XVII в. оказала заметное влияние не только на вехи биографии Л. Сапеги. Известна веротерпимость Ж. Бодена, который вследствие этого был намечен жертвой Варфоломеевской ночи, и только случайность спасла его от гибели. В дальнейшем он последовательно отстаивал свои убеждения, за что и разошелся с Генрихом III, ближайшим советником которого был некоторое время. Но в последние годы Ж. Боден неожиданно примкнул к непримиримым католикам-лигистам. После смерти мыслителя было обнаружено и распространялось в рукописи его сочинение (его основная сюжетная линия - беседа приверженцев семи религий), характеризующее Ж Бодена как настоящего атеистa [9, c. 247-248]. Г. Гроций, приняв участие в религиозно-политических спорах, в 1618 г. был осужден на пожизненное заключение. Только спустя примерно два года ему удалось бежать с помощью своей жены; по преданию, он был вынесен в ящике с книгами. Труд «О праве войны и мира» уже в 1627 г. был внесен в папский список запрещенных книг и находился в нем до 1900 г. Как отмечают, дипломатическая деятельность Г. Гроция не была успешна, отчасти вследствие враждебного отношения к нему кардиналов Ришелье и Мазарини [2, c. 8].
[10] В выступлениях на конференции рассматривались сходные проблемы - можно ли считать Л. Сапегу панславистом, представителем романтизма в литературе до возникновения данных направлений.
A. Czwołek
LEW SAPIEHA, DYPLOMATA W SLUŻBIE ZYGMUNTA III
Lew Sapieha, kanclerz litewski, wojewoda wileński, a także późniejszy hetman wielki litewski niewątpliwie należał do grona największych polityków i dyplomatów królewskich swoich czasów. Urodzony 4.IV.1557 r. w Ostrowie od najmłodszych lat zdobywał doświadczenie na scenie politycznej. Dzięki staraniom swojego ojca Iwana Sapiehy, podstarościego orszańskiego prawdopodobnie został przyjęty na dwór wpływowego na dworze królewskim Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła «Czarnego», kanclerza litewskiego i wojewody wileńskiego. Po śmierci Mikołaja Krzysztofa «Czarnego» w 1565 r. Lew Sapieha prawdopodobnie trafił na dwór Mikołaja Radziwiłła «Rudego», jednego z najbardziej gorliwych kalwinistów litewskich [1].
Dzięki znajomością ojca, a także zapewne protekcji Mikołaja Radziwiłła «Rudego» rozpoczął swoją karierę urzędniczą prawdopodobnie w kancelarii grodzkiej orszańskiej [2]. Gdyby faktycznie byłoby to prawdą, Lew Sapieha nie mógł trafić lepiej. Orsza w drugiej połowie XVI w., po utracie przez Wielkie Księstwo Litewskie Smoleńska w 1514 r., należała do jednej z najważniejszych twierdz na pograniczu litewsko-moskiewskim [3]. Z Orszą są związane początki kariery dyplomatycznej Lwa Sapiehy. W kancelarii orszańskiej redagowano odpowiedzi nie tylko na listy przygranicznych wojewodów moskiewskich, ale także podejmowano poselstwa moskiewskie, które wyruszały z Moskwy na dwór królewski. Lew Sapieha, jako pisarz ruski w kancelarii litewskiej w Orszy miał możliwość zapoznania się ze specyfiką dyplomacji moskiewskiej, dzięki czemu zdobył pierwsze praktyczne doświadczenia, które wykorzystał później w swoim dorosłym życiu, jako jeden z największych ekspertów od spraw wschodnich.
Następne doświadczenia dyplomatyczne zdobył Lew Sapieha niewątpliwie w czasach Stefana Batorego. Dzięki protekcji Radziwiłłów został przyjęty na dwór królewski prawdopodobnie w 1579 r., w czasie pobytu Stefana Batorego w Wilnie. W czasie wojen Rzeczypospolitej z Państwem Moskiewskim o panowanie nad Inflantami w latach 1579-1582, Lew Sapieha pracował w kancelarii królewskiej, gdzie uczestniczył w redagowaniu instrukcji i brulionów korespondencji dyplomatycznej. Król doceniając starania na tym polu młodego magnata litewskiego, wynagrodził go najpierw w styczniu 1580 r. urzędem sekretarza królewskiego, a rok później pisarstwem litewskim [4]. W czasie sejmu w 1582 r., Lew Sapieha dał się poznać niewątpliwie jako regalista. Dzięki swojej lojalnej postawie wobec Stefana Batorego, a szczególnie wobec Zygmunta III zrobił oszałamiającą karierę polityczną i dyplomatyczną.
Bardzo ważnym etapem w życiu Lwa Sapiehy było poselstwo do Moskwy w 1584 r. Sama misja miała drugorzędne znaczenie, natomiast wypadki rozgrywające się w Moskwie, przyczyniły się niewątpliwie do ukształtowania u Lwa Sapiehy koncepcji wschodniej polityki Rzeczypospolitej, której celem była unia, czy wręcz inkorporacja Państwa Moskiewskiego. Koncepcji tej Lew Sapieha pozostał wierny do końca swoich dni. Nigdy nie stanowiła ona zwartej i przemyślanej całości. Była marzeniem, które bardzo często rozbijało się o twarde realia epoki. Poselstwo do Moskwy w 1584 r. niewątpliwie wykształciło u Lwa Sapiehy błędne mniemanie o słabości wschodniego sąsiada Rzeczypospolitej [5].
Na usprawiedliwienie Lwa Sapiehy można jedynie dodać, iż wielu spośród najwybitniejszych polityków jego czasów nie rozumiało realiów moskiewskich, włączając w to kolejnych monarchów Rzeczypospolitej.
Doniesienia Lwa Sapiehy o sytuacji w Państwie Moskiewskim po śmierci Iwana Groźnego niewątpliwie padły na podatny grunt na dworze królewskim. Stefan Batory pod koniec swojego życia próbował zachęcić społeczeństwo szlacheckiej Rzeczypospolitej do podboju Państwa Moskiewskiego, a gdy te plany rozbiły się o niechęć szlachty, zaczął realizować plany unii z Moskwą. Lew Sapieha, obecny na dworze królewskim, był podporą dla planów królewskich. Chociaż do wytrawnego dyplomaty było droga dla niego jeszcze daleka, zdobył olbrzymie zaufanie królewskie. W 1585 r., Stefan Batory doceniając jego zasługi na polu polityki zagranicznej, szczególnie wobec Moskwy, mianował go podkanclerzem litewskim. Nominacje na tak zaszczytny urząd otrzymał w wieku 28 lat, co było niewątpliwie dla niego olbrzymim awansem społecznym. Od tej chwili należał do najściślejszego grona polityków królewskich, którzy kształtowali politykę wschodnią Rzeczypospolitej. Nieudane poselstwo Michała Haraburdy do Moskwy w 1585 r., niepowodzenie rokowań z posłami moskiewskimi w Grodnie w 1586 r. w sprawie unii, a także rychła śmierć Stefana Batorego w grudniu 1586 r. były tylko chwilową przerwą w dalszym kształtowaniu się Lwa Sapiehy, jako znawcy spraw moskiewskich [6]. Idea inkorporacji, czy też unii z Państwem Moskiewskim odżyła ponownie w pierwszych latach panowania Zygmunta III.
Lew Sapieha w czasie bezkrólewia po śmierci Stefana Batorego początkowo opowiedział się za kandydaturą moskiewską na tron polski [7]. Nadal próbował urzeczywistnić idee unii Rzeczypospolitej z Państwem Moskiewskim. W czasie elekcji Lew Sapieha brał udział w negocjacjach z poselstwem moskiewskim Stiepana W. Godunowa, namiestnika wielkopermskiego i diaka Wasyla J. Szczełkałowa. Poruszano w czasie nich także wątek unii pomiędzy obydwoma państwami. Wobec sztywnego stanowiska strony moskiewskiej, udało się jedynie przedłużyć rozejm o kolejne 15 lat na warunkach status quo [8].
Niepowodzenia rozmów z posłami moskiewskimi skłoniły Lwa Sapiehę do przejścia do obozu zwolenników kandydatury na tron polski królewicza szwedzkiego Zygmunta Wazy. Zwycięska elekcja Zygmunta Wazy wzmocniła pozycje Lwa Sapiehy na Litwie. Chociaż pomiędzy nowym monarchą a magnatem litewskim na początku było wiele zadrażnień i nieporozumień, z latami nawiązała się między nimi nić przyjaźni. Zygmunt III dość szybko zaufał ambitnemu litewskiemu politykowi, a wokół jego osoby rozpoczął tworzenie na Litwie własnego stronnictwa królewskiego, które mogło stanowić przeciwwagę dla wpływów Radziwiłłów w Wielkim Księstwie Litewskim.
Jedną z pierwszych misji dyplomatycznych, jaką zlecił Zygmunt III Lwu Sapieże do wykonania, miały być negocjacje z wysłannikami Rudolfa II, cesarza niemieckiego w kwestii uwolnienia arcyksięcia Maksymiliana, który był w czasie ostatniego bezkrólewia jednym z kandydatów do tronu polskiego. Niestety, po przegranej bitwie pod Byczyną z Janem Zamoyskim, hetmanem wielkim koronnym, który opowiedział się za kandydaturą księcia szwedzkiego, arcyksiążę Maksymilian dostał się do niewoli polskiej. Lew Sapieha prawdopodobnie z powodu problemów finansowych nie uczestniczył w rokowaniach z posłami habsburskimi [9]. Jego podpis widniał jednak pod pismem Zygmunta III akceptującym warunki traktatu będzimsko-bytomskiego, który kończył przynajmniej chwilowo spór z Habsburgami [10]. W czasie sejmu w 1589 r. Lew Sapieha otrzymał z rąk królewskich nominacje na urząd kanclerza litewskiego, co wyraźnie wzmocniło jego pozycje na dworze królewskim.
W polu zainteresowania Lwa Sapiehy znajdowały się nie tylko sprawy moskiewskie. W 1595 r. został wyznaczony przez Zygmunta III na członka komisji senatorsko-poselskiej, która negocjowała z posłami cesarskimi warunki przyszłej ligi antytureckiej. Nie znamy szczegółowo zakresu działalności Lwa Sapiehy w komisji. Jego rola musiała być dość znacząca, ponieważ był jednym z senatorów, którzy przygotowywali postulaty strony królewskiej, które później zostały przedstawione posłom Rudolfa II [11]. Uczestniczył niejednokrotnie w przyjmowaniu gońców tatarskich w Rzeczypospolitej, jak to miało chociaż miejsce w 1597 r. [12].
Lew Sapieha był jednym ze współautorów projektów unijnych z Państwem Moskiewskim w czasach Zygmunta III. Nim jednak Zygmunt III zlecił mu trudną do wykonania misję dyplomatyczną i wysłał go w 1600 r. do Moskwy, prawie 10 lat wcześniej Lew Sapieha próbował po raz pierwszy zrealizować koncepcje unii pomiędzy Rzeczpospolitą a Państwem Moskiewskim, która później została tylko rozwinięta przez niego dla potrzeb poselstwa do Moskwy w 1600 r. Instrukcja dla posłów królewskich z 1589 r., w której po raz pierwszy w pełni przedstawił zwartą koncepcję unii ze wschodnim sąsiadem, była świadectwem dojrzałości politycznej. Zaproponowane tam rozwiązania przez kolejne lata stanowiły punkt wyjścia dla kolejnych poselstw królewskich, które podejmowały w swoich negocjacjach ze stroną moskiewską wątek unijny [13].
W 1598 r. umarł wielki książę moskiewski Fiodor Iwanowicz. Po jego śmierci rozegrały się zaciekłe walki wśród bojarów o tron carski [14]. Zgon ostatniego prawnego następcy Iwana Groźnego przyśpieszył decyzję królewską o wysłaniu do Moskwy Lwa Sapiehy. Misja jaką zlecił Zygmunt III Lwu Sapieże była niezwykle trudna do zrealizowania. W pierwszej kolejność kanclerz litewski miał doprowadzić do zawarcia kolejnego rozejmu z Moskwą, a w sprzyjających warunkach zaproponować unię pomiędzy obydwoma państwami [15]. Sytuacją międzynarodowa, w jakiej znalazła się Rzeczpospolita w przededniu poselstwa kanclerza litewskiego do Moskwy, wyraźnie utrudniła mu zadanie. Zagrożenie kresów południowo-wschodnich kraju przez wojska Michała Walecznego, a także sukcesy Karola Sudermańskiego w Inflantach, i pojawiające się plotki o możliwości sojuszu wspomnianych władców z Borysem Godunowem, który został nowym władcą moskiewskim nakładały na Lwa Sapiehę olbrzymią odpowiedzialność. W czasie swojego poselstwa do Moskwy, przy zmieniającej się konstelacji politycznej, musiał wykazać się niesamowitym kunsztem dyplomatycznym, aby zminimalizować możliwość sojuszu szwedzko-moskiewskiego i mołdawsko-moskiewskiego, skierowanego swoim ostrzem przeciwko Rzeczypospolitej [16].
Poselstwo królewskie w osobach Lwa Sapiehy, kanclerza litewskiego, Stanisława Warszyckiego, kasztelana warszawskiego, oraz Eliasza Pielgrzymowskiego, pisarza litewskiego wyruszyło do Moskwy pod koniec 1600 r. W Moskwie czekali przeszło sześć tygodni, nim po raz pierwszy zostali zaproszeni na audiencje do księcia moskiewskiego. Gdy rozpoczęły się rokowania, przez wiele dni nie udawało się ustalić wspólnego stanowiska. Dopiero, gdy fiaskiem zakończyły się rokowania bojarów moskiewskich z poselstwem szwedzkim, które przybyło do Moskwy, aby zapobiec możliwości sojuszu polsko-moskiewskiego, a także widmo klęski które zajrzało w oczy Michałowi Walecznemu, gdy broń podnieśli wobec niego Siedmiogrodzianie przy pomocy oddziałów cesarskich, skłoniły stronę moskiewską do bardziej owocnych rokowań z poselstwem polsko-litewskim [17].
Poselstwa Lwa Sapiehy zakończyło się sukcesem. Kanclerz litewski wykazał olbrzymie doświadczenie dyplomatyczne. W trudnej sytuacji międzynarodowej dla Rzeczypospolitej potrafił oddalić widmo sojuszu moskiewsko-mołdawskiego i szwedzko-moskiewskiego. Podpisano rozejm na kolejne 20 lat. Cele priorytetowe poselstwa zostały zrealizowane w całości. Także sporną kwestię używania przez księcia moskiewskiego tytułu cara astrachańskiego i kazańskiego udało się rozwiązać polubownie. Wspomniane tytułu wielkiego księcia moskiewskiego znalazły się jedynie w moskiewskiej wersji traktatu rozejmowego. Koncepcje unii pomiędzy Rzeczpospolitą a Moskwą, szczególnie lansowane przez polityków litewskich, tej miary co Lew Sapieha i Krzysztof Radziwiłł «Piorun» nie mogły trafić na podatny grunt w Moskwie. Z perspektywy czasu można dostrzec to, czego nie mogli dojrzeć XVII-wieczni politycy. Unia personalna, pokojowa nie była możliwa wobec różnic dzielących szlachecką Rzeczpospolitą, szczycącą się swoją demokracją od autorytarnej Moskwy. Nie można było pogodzić dwóch odrębnych organizmów, które miały osobny ustrój, wyznanie oraz historię.
W 1602 r. Lew Sapieha uczestniczył w rozmowach z poselstwem moskiewskim. Michał Glebowicz Sałtykow-Morozow, namiestnik suzdalski; Wasyl Timofewicz Pleszczejew, dworianin oraz diak dumny Afanasij Własiew zostali wysłani do Rzeczypospolitej w celu zaprzysiężenia przez Zygmunta III zawartego przez Lwa Sapiehę w ubiegłym roku rozejmu. Lew Sapieha w czasie rokowań z nimi pełnił kluczową rolę wśród senatorów królewskich uczestniczących w rozmowach. Jego znajomość realiów moskiewskich niewątpliwie przyczyniła się do zakończenia pertraktacji. Znajomość arkanów dyplomatycznych pozwoliła kanclerzowi litewskiemu na takie pokierowanie tokiem negocjacji, aby posłowie moskiewscy nie mieli możliwości zmienienia wcześniej ustalonych warunków w Moskwie. Lew Sapieha jeszcze raz powrócił do wątku unii pomiędzy obydwoma państwami, niestety, jak można było spodziewać się, odniósł tutaj jednak niepowodzenie. Będąc jednak gorącym orędownikiem unii, nadal pozostał wierny swoim przekonaniom, odkładając rozmowy w sprawie unii na bardziej sposobniejszą chwilę [18].
W drugiej połowie 1603 r. zaczęła dojrzewać intryga, która miała brzemienne skutki w przyszłości. W 1601 r. w Kijowie pojawił się przyszły samozwańczy car moskiewski Dymitr. Pierwotnie miał przebywać w monastyrze peczerskim w Kijowie, a dopiero później pojawił się w otoczeniu Konstantego Wasyla Ostrogskiego, wojewody kijowskiego [19]. Dzięki poparciu kresowej magnaterii i zainteresowaniu Zygmunta III podbojem Moskwy szansę Dymitra Samozwańca na tron moskiewski szybko rosły. Lew Sapieha został jednym z najbliższych powierników planów królewskich. W 1604 r. uczestniczył w rozmowach z Smirnojem Otriepiewem, stryjem Griszki Otriepiewa. Tego ostatniego strona moskiewska uważała za domniemanego carewicza Dymitra. Po nich na pewien czas zdystansował się od jawnego popierania kandydatury domniemanego Dymitra na tron moskiewski. Lew Sapieha cały jednak czas był wyznaczany przez Zygmunta III do prowadzenia oficjalnych i pozakulisowych rozmów z kolejnymi poselstwami moskiewskimi, wysyłanymi przez Borysa Godunowa, których celem było odwiedzenie Rzeczpospolitej i króla od zaangażowania się w popieranie wątpliwych praw dynastycznych Dymitra do tronu moskiewskiego. I tak Lew Sapieha uczestniczył m.in. na sejmie w 1605 r. w wysłuchaniu gońca moskiewskiego Postnika Ogarewa [20].
Pod koniec 1605 r. do Krakowa przybyło poselstwo od nowego cara moskiewskiego. Po dość niespodziewanej śmierci Borysa Godunowa w 1604 r. został nim Dymitr Samozwaniec, dzięki poparciu magnaterii polskiej i zbieraniny różnego typu elementu awanturniczego, nie tylko z ziem Rzeczypospolitej. Poselstwu Dymitra Samozwańca przewodniczył Afanasij Własiew, który przyjechał wyjednać zgodę królewską na ślub Maryny Mniszech, córki Jerzego Mniszcha, wojewody sandomierskiego z jego władcą. Miał także zaproponować królowi polskiemu przystąpienie do ligi antytureckiej. Pertraktacje w imieniu Zygmunta III z posłem moskiewskim prowadził Lew Sapieha i zakończyły się połowicznym sukcesem. Dymitr Samozwaniec uzyskał zgodę królewską na zaślubiny z córką wojewody sandomierskiego, natomiast decyzja w sprawie uczestnictwa Rzeczypospolitej w lidze antytureckiej została zawieszona w czasie [21]. W krótkim okresie rządów Dymitra Samozwańca w Moskwie do Rzeczypospolitej zostało wysłanych przynajmniej kilku, bądź nawet kilkunastu gońców moskiewskich. Nad ich pobytem w kraju czuwał z polecenia królewskiego Lew Sapieha [22]. Gdy w 1606 r. na dwór królewski przybył Iwan Biezobrazow, goniec moskiewski, który w tajemnicy zaproponował królewiczowi Władysławowi tron moskiewski w imieniu Szujskich i Galicynów, Lew Sapieha należał do nielicznego grona polityków, którzy zostali dopuszczeni do tajemnicy. Zygmunt III, darzył olbrzymim zaufaniem kanclerza litewskiego, i wprowadził go w niuanse swojej polityki wobec Moskwy, a także powierzył mu nadzór nad tajnymi negocjacjami z gońcem moskiewskim. W imieniu Lwa Sapiehy nieoficjalne rozmowy z gońcem moskiewskim prowadził Aleksander Korwin Gosiewski, starosta wieliski, wtedy jeszcze stronnik i mąż zaufania kanclerza litewskiego [23]. Zygmunt III oficjalnie nie wypowiedział się w sprawie kandydatury królewicza Władysława na tron moskiewski, ale nie odrzucił także kategorycznie przedstawionej propozycji. Rokosz sandomierski niewątpliwie zmusił chwilowo Zygmunta III do rezygnacji z bardziej aktywnej polityki zagranicznej wobec Moskwy. Lew Sapieha nie uczestniczył w wysłuchaniu poselstwa moskiewskiego w osobach Grzegorza Wołkońskiego i diaka Andrzeja Iwanowa, które przybyło do Krakowa na początku 1607 r. Tak jak i poprzednio, padła nieoficjalna propozycja objęcia przez królewicza Władysława tronu moskiewskiego. Zygmunt III na bieżąco zdał relacje kanclerzowi litewskiemu z postępu negocjacji [24].
Po dość niespodziewanej śmierci Dymitra I Samozwańca i pojawieniu się Dymitra II, Zygmunt III po zakończeniu rokoszu zdecydował się na bardziej energiczne kroki wobec Moskwy. W czasie oblężenia Smoleńska przez wojska królewskie w latach 1609-1611 Zygmunt III zlecił Lwu Sapieże prowadzenie negocjacji nie tylko z obrońcami twierdzy, ale także z poselstwem moskiewskim, który przybyło do obozu królewskiego z Moskwy z propozycją osadzenia na tronie królewskim królewicza Władysława. Rola Lwa Sapiehy była niezmiernie trudna. Musiał wykorzystać całą dotychczas zdobytą wiedzę, aby zakończyć rokowania powodzeniem. Udało mu się wypracować szczególnie korzystną dla Rzeczypospolitej umowę, na mocy której królewicz Władysław miał zostać wybrany nowym władcom moskiewskim [25]. Nikt z jego poprzedników, ani następców nie zbliżył się tak blisko do realizacji projektu unii z Moskwą. Sam Lew Sapieha, chociaż był jednym z sygnatariuszy zawartego porozumienia, był daleki od entuzjazmu. Słusznie uważał, że dopóki w rękach królewskich nie ma Smoleńska, ani Moskwy, rzeczywiste szansę na wypełnienie umowy są dość iluzoryczne [26].
Całą sytuację komplikował dodatkowo fakt wycofania przez Zygmunta III wcześniejszej zgody na koronacje królewicza Władysława na władcę moskiewskiego. Od pewnego czasu było coraz wyraźniej widać o chęci króla panowania nie tylko na tronie Rzeczpospolitej, Królestwa Szwecji, a także i Moskwy.
Lew Sapieha w okresie «wielkiej smuty» pełnił rolę realizatora planów królewskich wobec Państwa Moskiewskiego i odpowiadał za wiele tajnych przedsięwzięć, które nie zawsze musiały być zgodne z interesem Rzeczypospolitej, ale które wpasowywały się w linię polityki królewskiej. Sytuacja w Państwie Moskiewskim zmieniała się jak w kalejdoskiopie. Zwycięstwo pod Kłuszynem Stanisława Żółkiewskiego w 1610 r. nad połączonymi siłami moskiewsko-szwedzkimi wytworzyło nową sytuacje. Siły odśrodkowe w Moskwie przyczyniły się do obalenia z tronu Wasyla Szujskiego. Wynegocjonowana przez Stanisława Żółkiewskiego w sierpniu 1610 r. nowa umowa z bojarami moskiewskimi wychodziła o wiele dalej niż ta zawarta przez Zygmunta III pod Smoleńskiem. Królewicz Władysław miał zostać carem moskiewskim, kwestia jego konwersji na prawosławie pozostała otwarta, wojska królewskie miały wycofać się spod Smoleńska, a Zygmunt III miał zwrócić wcześniej zdobyte w czasie wojny terytoria [27]. Wcześniejsza umowa z bojarami spod Smoleńska wypracowana dzięki także staraniom Lwa Sapiehy pozostała martwą literą. Jan Hrydzicz, pisarz ruski w kancelarii litewskiej, który towarzyszył wojskom Stanisława Żółkiewskiego zachęcał Lwa Sapiehę, aby przybył pod Moskwę i wynegocjował dzięki swojemu kunsztowi dyplomatycznemu lepsze warunki umowy z bojarami moskiewskimi [28]. Lew Sapieha wolał jednak pozostać pod Smoleńskiem, gdzie prowadził negocjacje z załogom twierdzy, aby poddała się królowi polskiemu [29].
Już niedługo, bo w październiku 1610 r. pod Smoleńsk przybyło liczne poselstwo moskiewskie, w skład którego wchodziło aż 80 posłów oraz paręset osób orszaku. Na czele poselstwa stali: metropolita Filaret, kniaź Wasyl Golicyn, okolniczy Daniel Mezecki, dumny dworanin Wasyl Sukin. Przybyli oni negocjować szczegółowe warunki elekcji królewicza Władysława na tron moskiewski [30]. Lew Sapieha brał udział w prawie we wszystkich pertraktacjach z posłami moskiewskimi. Jego rola jako wytrawnego dyplomaty i znawcy stosunków moskiewskich była bardzo duża. Poglądy Lwa Sapiehy na temat elekcji królewicza Władysława na tron moskiewski wyraźnie ewoluowały. Obecnie był zwolennikiem panowania w Moskwie Zygmunta III, przynajmniej do czasu gdy królewicz Władysław osiągnie pełnoletność. Także wielu senatorów królewskich, a także sam Zygmunt III, zajęli podobne stanowisko w dalszych rokowaniach z posłami moskiewskimi. Wobec rozbieżnych celów obydwóch stron rokowania były bardzo ciężkie i nie rokowały szans na porozumienie. Lew Sapieha posunął się nawet do prób przekupstwa posłów moskiewskich, aby wymóc na nich zmianę stanowiska [31]. Gdy zdał sobie sprawę z bezcelowości dalszych negocjacji z posłami moskiewskimi, wbrew przyjętemu protokołowi dyplomatycznemu, był jednym z inicjatorów bezprawnego aresztowania posłów moskiewskich, co też i uczyniono [32]. Miał to być środek nacisku na stronę moskiewską, aby zmusić ją do zakończenia rokowań po myśli królewskiej. Kolejne powstania przeciwko dalszemu pobytowi wojsk królewskich w Państwie Moskiewskim wzniecane przez bojarów, oraz ludność, oddaliły szansę królewicza Władysława na tron moskiewski. Jedynym sukcesem wojsk królewskich, kończącym okres «wielkiej smuty» w Państwie Moskiewskim było zdobycie w czerwcu 1611 r. Smoleńska [33].
Szansę na realizacje koncepcji unii pomiędzy obydwoma państwami zostały zaprzepaszczone. Chociaż Lew Sapieha jeszcze wielokrotnie powracał do nich za swojego życia, nigdy nie był tak blisko ich urzeczywistnienia jak w czasie oblężenia Smoleńska w latach 1609-1611.
Po kapitulacji Smoleńska rozpoczął się gorący okres wojen Rzeczypospolitej z Państwem Moskiewskim. Lew Sapieha bez wątpienia odegrał w tych wydarzenia pierwszoplanową rolę. Zygmunt III wielokrotnie musiał się odwoływać do pomocy Lwa Sapiehy w trudnych i niekiedy bezowocnych negocjacjach ze stroną moskiewską. Niekorzystnego dla Rzeczpospolitej rezultatu wojny nie mógł zmienić nawet triumfalny przemarsz uwięzionego przez Zygmunta III Wasyla Szusjkiego i jego rodziny ulicami Warszawy w 1611 r. [34]. W grudniu 1611 r. Lew Sapieha ponownie uczestniczył w rokowaniach z posłami moskiewskimi, którzy przybyli na dwór królewski w Warszawie, aby przekonać Zygmunta III do wyrażenia zgody na objęcie przez królewicza Władysława tronu moskiewskiego. Poselstwo moskiewskie w Warszawie reprezentowali Michał Sałtykow, kniaź Jerzy Trubecki, oraz Wasyl Janow. Czwarty z posłów kniaź Michał Nagoj zmarł w czasie podróży. Lew Sapieha w czasie rozmów z posłami moskiewskimi reprezentował interesy królewicza Władysława. Chociaż Zygmunt III nadal nie był skłonny wysłać swego syna do Moskwy, Lew Sapieha i inni senatorowie przekonali króla, aby nie zrywał z tego powodu rokowań. Kanclerz litewski był zapewne jednym z senatorów, który próbował zmienić stanowisko Zygmunta III wobec elekcji królewicza Władysława na tron moskiewski, co poniekąd udało mu się już w czasie pobytu wspomnianego poselstwa moskiewskiego w Warszawie [35].
Lew Sapieha przez najbliższe lata w czasie rokowań z kolejnymi poselstwami moskiewskimi był w dość ciężkim położeniu. Musiał tak prowadzić rokowania, aby Zygmunt III nie zniechęcił się ponownie do elekcji swego najstarszego syna na tron moskiewskim, a z drugiej strony musiał dołożyć wszelkich możliwych starań, aby bojarowie moskiewscy nie zrezygnowali z kandydatury królewicza Władysława zbyt szybko. Zygmunt III, zaczął lansować wariant wspólnej wyprawy z królewiczem Władysławem do Moskwy, jednak termin jej rozpoczęcia był odkładany przez króla wielokrotnie. Pod koniec 1612 r. wyprawa doszła do skutku. Zygmuntowi III, oraz królewiczowi Władysławowi towarzyszył Lew Sapieha, który dzięki swojemu olbrzymiemu doświadczeniu dyplomatycznemu miał wspierać króla i jego najstarszego syna wiedzą w czasie negocjacji ze stroną moskiewską. Raczej niewielkie były szansę na zbrojne opanowanie przez wojska królewskie tronu moskiewskiego dla królewicza Władysława. W czasie pobytu pod Wiaźmą dotarła wiadomość do obozu królewskiego o kapitulacji załogi polsko-litewskiej na Kremlu, która stacjonowała tam od 1610 r. Zygmunt III po tym fakcie postanowił zaniechać dalszej wyprawy i rozpoczął drogę powrotną. Lew Sapieha nie miał tym razem możliwości uczestniczyć w rokowaniach z posłami moskiewskimi. Jego poglądy w kwestii polityki wschodniej Rzeczypospolitej nadal ewoluowały. U Lwa Sapiehy wykształciły się szersze koncepcje związane z osadzeniem królewicza Władysława na tronie moskiewskim. Uważał, że jego panowanie w Moskwie pomogłoby Wazom odzyskać utracony tron szwedzki. Stał się także zwolennikiem dochowania umów z 1610 r. zawartych przez Stanisława Żółkiewskiego z bojarami moskiewskimi [36].
Lew Sapieha nie uczestniczył w 1613 r. w rozmowach z Denisem Oładinem, gońcem moskiewskim, który przybył do Warszawy, w celu uwolnienia przetrzymywanych w niewoli jeńców moskiewskich, szczególnie metropolity Filareta, którego syn Michał Romanow został nowowybranym carem moskiewskim, co w dalszej perspektywie przekreśliło tak naprawdę szansę królewicza Władysława na tron moskiewski. Odpowiedź pisemną na poselstwo Denisa Oładina przygotował i tak nieobecny w Warszawie Lew Sapieha [37]. O znaczeniu i roli Lwa Sapiehy na dworze królewskich świadczył niewątpliwie fakt, że czekano na jego osobiste przybycia do stolicy, aby rozpocząć dalsze rokowania ze stroną moskiewską [38].
Zygmunt III ostatecznie zgodził się na pośrednictwo w sporze polsko-moskiewskim cesarza Macieja II, którego reprezentował przybyły pod koniec 1613 r. poseł Jakub Henckel von Donnersmarck. Celem jego misji dyplomatycznej było zakończenie wojny pomiędzy obydwoma państwami. Król Zygmunt III zleciał Lwu Sapieże dość trudną i delikatną misję dyplomatyczną do wykonania. Kanclerz litewski w czasie pobytu gońca cesarskiego w Rzeczypospolitej, miał go przekonać do słuszności argumentów strony królewskiej w sporze polsko- moskiewskim. Gdy von Donnersmarck wyruszył ku granicom moskiewskim Lew Sapieha przydał mu do towarzystwa, a także dyskretnej opieki Jana Hrydzicza, pisarza ruskiego w kancelarii litewskiej. Sam nie był zbytnio zadowolony z pośrednictwa cesarskiego. Jak wytrawny dyplomata zdawał sobie doskonale sprawę, że wyjście z propozycjami pokojowymi, w chwili wyraźniej ofensywy armii moskiewskiej mogło być potraktowane jako oznaka słabości [39]. Goniec cesarski nie został wpuszczony na terytorium moskiewskie i jego misja zakończyła się niepowodzeniem, z czego poniekąd był zadowolony Lew Sapieha [40].
W październiku 1614 r. doczekała się realizacji podjęta wcześniej przez Lwa Sapiehę, inicjatywa nawiązania ponownie stosunków z Moskwą, które były w zawieszeniu od czasu nieudanej misji Donnersmarcka i Hrydzicza. Lew Sapieha wyraźnie był zwolennikiem zawarcia pokoju z Moskwą, ale na warunkach korzystnych dla Rzeczypospolitej. Jego stanowisko było bardziej realne niż królewskie, dlatego prawa królewicza Władysława do tronu moskiewskiego traktował bardziej jako kartę przetargową niż rzeczywisty cel [41]. Na granicy litewsko-moskiewskiej co rusz pojawiali się nowi gońcy moskiewscy, ich jednak misje nie przybliżały momentu długo oczekiwanego dla Rzeczypospolitej pokoju.
Pewne szansę na uregulowanie stosunków Rzeczpospolitej z Państwem Moskiewskim dawała misja Fiodora Żeliabuskiego i Semena Matczina, gońców moskiewskich, którzy przybyli do Polski na początku 1615 r. W czasie ich audiencji na dworze królewskim uczestniczył Lew Sapieha, który wyraźnie próbował podważyć prawa Michała Romanowa do tronu moskiewskiego. W czasie rozmów z gońcami moskiewskimi Lew Sapieha pełnił pierwszoplanową rolę na tle innych senatorów królewskich. Zygmunt III zlecił mu reprezentowanie własnej osoby i praw swego najstarszego syna do tronu moskiewskiego. Oznaką wielkiego zaufania królewskiego do osoby Lwa Sapiehy, była zgoda na poufne rozmowy gońców moskiewskich z nadal przetrzymywanym na dworze królewskim patriarchą Filaretem w pomieszczeniach dworu warszawskiego kanclerza litewskiego. Lew Sapieha, który uczestniczył w spotkaniu wyraźnie polemizował ze stanowiskiem strony moskiewskiej i bronił polityki królewskiej. Dzięki olbrzymiej wiedzy i zręczności dyplomatycznej dość łatwo było mu zbijać argumenty strony moskiewskiej, a nawet oskarżać ich o konszachty i próby nawiązania sojuszu z Turcją, skierowanego swoim ostrzem przeciwko Rzeczypospolitej. Lew Sapieha wygłosił także mowę pożegnalną, w której mocno skrytykował stanowisko moskiewskie [42].
Na sejmie w 1615 r., w czasie którego odbywały się rozmowy ze wspomnianymi posłami moskiewskimi, zostali wyznaczeni komisarze królewscy do rokowań ze stroną moskiewską na temat przyszłego rozejmu. Wśród nich zabrakło Lwa Sapiehy, który zredagował instrukcje królewską dla komisarzy. Fakt ten wzbudził zrozumiałe zdziwienie. Kanclerz litewski coraz bardziej był zmęczony ciągłym zaangażowaniem go przez Zygmunta III w negocjacje ze stroną moskiewską i mogło to przyczynić się do jego odmownej odpowiedzi i rezygnacji z reprezentowania Rzeczypospolitej w negocjacjach z Moskwą. Lew Sapieha wiedział doskonale, że jeżeli dojdzie do rokowań, będą one przewlekłe i małoowocne, a rezultat niepewny, co też mogło mieć wpływ na jego decyzje. Lew Sapieha nadal cieszył się olbrzymim zaufaniem królewskim. Gdy kanclerz litewski zaproponował wysłanie kolejnego gońca do Moskwy, król pozostawił mu zupełnie wolną rękę. Zygmunt III zaaprobował także misterną grę, którą zaczął prowadzić Lew Sapieha wobec przetrzymywanego w Rzeczypospolitej Wasyla Golicyna i patriarchy Filareta. Tego pierwszego próbował przeciągnąć na stronę królewską, a wobec patriarchy Filareta zaostrzył warunki jego uwięzienia i dalszej politycznej izolacji. W ten sposób chciał zniechęcić patriarchę Filareta do dalszego blokowania rokowań polsko-moskiewskich.
Lew Sapieha chociaż nie uczestniczył w rokowaniach pod Smoleńskiem na przełomie 1615 r. i 1616 r. , pilnie jednak śledził kolejne tury rokowań komisarzy królewskich z posłami moskiewskimi. Jako mediator pod Smoleńskiem w rozmowach uczestniczył poseł cesarski Jan Heidelius. Rokowania zakończyły się niestety niepowodzeniem. Po fiasku rokowań oddziały moskiewskie nadal blokowały Smoleńsk. Lew Sapieha na sejmie 1616 r. był już wyraźnym zwolennikiem działań wojennych przeciw Moskwie i zaniechania bezowocnych pertraktacji ze stroną moskiewską. Na czele wyprawy wojennej miał stanąć królewicz Władysław. Zygmunt III i królewicz Władysław wyraźnie liczyli na uczestnictwo Lwa Sapiehy w nowoorganizowanej wyprawie. Lew Sapieha, dzięki swojemu olbrzymiemu doświadczeniu dyplomatycznemu, miał pomóc królewiczowi Władysławowi w uzyskaniu dawno mu obiecanego tronu moskiewskiego. Lew Sapieha, tak jak w 1615 r. odniósł się niechętnie do swego osobistego udziału w wyprawie, ale nie mogąc odmówić królowi zdecydował się wyruszyć wraz z królewiczem Władysławem pod Moskwę [43]. Początkowe sukcesy wyprawy królewicza Władysław dość szybko przekształciły się w pasmo niepowodzeń. Siły królewicza były zbyt słaby, aby z powodzeniem blokować Moskwę, tym samym fakt zdobycia stolicy nie mógł służyć jako karta przetargowa w rokowaniach z posłami moskiewskimi. Pomiędzy królewiczem Władysławem, a Lwem Sapiehą doszło do dużej rozbieżności celów wyprawy, co było powodem ostrych polemik pomiędzy nimi. O ile najstarszy syn Zygmunta III marzył o zdobyciu tronu moskiewskiego, kanclerz litewski plany te traktował jako nierealne w obecnej sytuacji, i wołał się skoncentrować na bardziej realnym celu, jakim było zakończenie wojny z Moskwą i zawarcie długoletniego rozejmu. Działania wojenne traktował jako wygodny środek nacisku na stronę moskiewską, aby zmusić ją do większych ustępstw.
Wśród komisarzy królewskich Lew Sapieha miał największe doświadczenie dyplomatyczne i bardzo często jego zdanie przeważało w czasie narad. Po długich i przewlekłych rokowaniach zawarto 11 XII 1618 r. bardzo korzystny dla Rzeczypospolitej rozejm w Deulinie. Chociaż nie chronił on praw królewicza Władysława do tronu moskiewskiego, niewątpliwie przyczynił się do zakończenia długoletniej wojny, oraz uzyskania szeregu ważnych nabytków terytorialnych dla Rzeczypospolitej. Rozejm deuliński był bez wątpienia sukcesem staropolskiej dyplomacji, a tym samego Lwa Sapiehy, który odegrał pierwszoplanową rolę w jego zawarciu. Chociaż spotkał się on z ostrą krytyką Zygmunta III i królewicza Władysława, w punkcie pomijającym prawa najstarszego syna króla do tronu moskiewskiego, został on przyjęty przez szlachtę z zadowoleniem. Lew Sapieha, wbrew niekiedy niepochlebnym opiniom o nim, potrafił być samodzielnym dyplomatą, z własnym zdaniem i realną oceną możliwości, a nie chęci. W tekście traktatu rozejmowego udało się także kanclerzowi litewskiemu wymusić na stronie moskiewskiej, rezygnację z popierania wrogów Rzeczypospolitej, szczególnie Szwecji, która prowadziła coraz bardziej ekspansywną politykę w basenie Morza Bałtyckiego [44].
Po zawarciu pokoju deulińskiego aktywność dyplomatyczna Lwa Sapiehy wyraźnie zmalała, mimo to w 1619 r. prowadził negocjacje ze stroną moskiewską dotyczące wymiany jeńców. Wobec oporu Zygmunta III pertraktacje zostały wstrzymane. W dobie zagrożenia Rzeczpospolitej przez Turcję w latach 1620 i 1621 r. Zygmunt III powierzył Lwu Sapieże odpowiedzialne zadanie utrzymanie jak najbardziej przyjaznych stosunków z Moskwą. Lew Sapieha, w dużym stopniu samodzielnie, czuwał nad stroną dyplomatyczną stosunków z Moskwą, czemu służyło prowadzenie obszernej korespondencji dyplomatycznej, oraz wysyłanie licznych gońców. Podjął także próbę upomnienia się o prawa królewicza Władysława do tronu moskiewskiego. W czasie zagrożenia tureckiego Lew Sapieha umiejętnie potrafił zneutralizować niebezpieczeństwo moskiewskie, chociaż były podejmowane przez Turcję próby zachęcenia Moskwy do rozpoczęcia wojny z Rzeczpospolitą [45]. Także w samej stolicy moskiewskiej podejmowano dyskusję na temat zaatakowania Rzeczypospolitej. Władca moskiewski wysłał nawet gońca Hrehorego Borniakowa do Polski, z listem, w którym żądał kategorycznie zaprzestania używania przez królewicza tytułu władcy moskiewskiego. Lew Sapieha, w gronie senatorów królewskich przyjął gońca moskiewskiego. Jego legacja nie wywołała pożądanego przez cara skutku, do czego niewątpliwie przyczyniło się zakończenie przez Rzeczpospolitą wojny z Imperium Osmańskim. Nadal pozostała otwarta kwestia roszczeń królewicza Władysława do tronu moskiewskiego [46].
W ostatnich latach życia Lwa Sapiehy, Zygmunt III często odwoływał się do doświadczenia dyplomatycznego kanclerza litewskiego w rozgrywce ze Szwedami o Inflanty w latach 1621-1622 r. a także i później. W 1624 r. Lew Sapieha będąc w Wilnie, z polecenia królewskiego czuwał nad przygotowaniami do rozpoczęcia rokowań ze Szwedami. Chociaż osobiście nie brał udziału w negocjacjach ze Szwedami, odegrał znaczącą rolę. Dzięki osobistemu wpływowi kanclerza litewskiego rokowania potoczył się dość szybko, a rozejm został przedłużony do kwietnia 1624 r. Zygmunt III nie był zbyt zadowolony z rezultatu rokowań, wolał zgodnie ze swoimi interesami dynastycznymi doprowadzić do wybuchu wojny ze Szwecją, ale na przeszkodzie planom królewskim stanął nie tylko Lew Sapieha, który doprowadził do przedłużenia rozejmu, ale także znaczna część elit politycznych Wielkiego Księstwa Litewskiego [47].
W 1624 r. Lew Sapieha został wojewodą wileńskim, a rok później już hetmanem wielkim litewskim. Była to nagroda za wcześniejsze zasługi dla dobra Rzeczypospolitej. Wojna w Inflantach w latach 1625-1629 r. stawiała przed Lwem Sapiehą nowe wyzwania. Wodzem jednak było o wiele słabszym niż dyplomatą. W czasie wojny ze Szwecją gwiazda Lwa Sapiehy na dworze królewskim wyraźnie osłabła. Konflikty wśród dowódców litewskich w czasie prowadzonych działań wojennych wyraźnie odcisnęły piętno na przebiegu wojny. Oddziałom litewskim nie udawało się przechylić szali zwycięstwa w Inflantach na stronę Zygmunta III. Chociaż lądowanie Szwedów na polskim wybrzeżu w 1626 r. uczyniło z frontu inflanckiego drugorzędny teatr wojenny, działania prowadzone przez Lwa Sapiehę były prowadzone mało energicznie i defensywnie. Zawarcie przez Lwa Sapiehę, bez zgody królewskiej rozejmu ze Szwedami w 1627 r. w Baldenmojzie zaciążyło na dalszych stosunkach kanclerza litewskiego z królem, który wyraźnie zaczął w coraz mniejszym stopniu polegać na jego zdaniu [48].
W schyłkowym okresie życia Lew Sapieha jego aktywność na polu dyplomatycznym nadal była spora, był jednym z zwolenników zbrojnego rozprawienia się na nowo pojawiającym się niebezpieczeństwem moskiewskim. Na sejmie w 1632 r. został wyznaczony jednym z komisarzy, którzy mieli rozpocząć pertraktacje z Moskwą, a w czasie bezkrólewia po śmierci Zygmunta III, wziął na siebie ciężar prowadzenia rokowań z stroną moskiewską. Po wyborze królewicza Władysława na króla polskiego, zmarł dość niespodziewanie 7.VII.1633 r., pozostając do końca aktywnym politykiem i dyplomatą [49].
Lew Sapieha był niewątpliwie jednym z największych polityków i dyplomatów swoich czasów. Działalności dyplomatycznej poświęcił większą część swego życia. Zasłynął jako jeden z architektów i realizatorów koncepcji unijnych z Państwem Moskiewskim. Nikt nie miał takiej wiedzy i doświadczenia, jak on w sprawach moskiewskich. W czasach Zygmunta III uczestniczył w większości audiencji posłów moskiewskich na dworze królewskim. Jego opinia w sprawach moskiewskich wielokrotnie stanowiła wytyczną dla króla w sprawach polityki zagranicznej. Jako dyplomata potrafił zachować dość daleko idącą samodzielność od polityki królewskiej, jak mieliśmy tego przykład chociażby podczas rokowań pod Moskwą w 1618 r., czy także w czasie negocjacji ze Szwedami w 1627 r. Wielkim sukcesem zakończyło się poselstwo Lwa Sapiehy do Moskwy w 1600 r., gdy udało mu się zawrzeć długoletni rozejm z Państwem Moskiewskim, a także zneutralizować możliwość sojuszu moskiewsko- szwedzkiego i moskiewsko- mołdawskiego. Nieprzychylnie przyjęty przez Zygmunta III rozejm deuliński, okazał się wielkim sukcesem Rzeczypospolitej, także na forum międzynarodowym. Zygmunt III darzył olbrzymim zaufaniem Lwa Sapiehę, który niekiedy miał możliwość prowadzenia negocjacji ze stroną moskiewską nawet bez aprobaty królewskiej. Lew Sapieha wielokrotnie na forum publicznym zabierał głos w sprawach międzynarodowych i był wykorzystywany przez króla także w innych misjach zagranicznych, niż tylko związanymi z polityką Rzeczypospolitej wobec Moskwy. Dość szybko został jednak zapomniany wśród potomnych, a jego koncepcje polityki wschodniej nie zostały nigdy urzeczywistnione. Wraz ze śmiercią Lwa Sapiehy zamykał się pewien okres w dziejach Rzeczypospolitej, aktywnej i okraszonej sukcesami polityki zagranicznej wobec Moskwy. Ostatnim jej epizodem była udana wyprawa króla Władysława IV pod Smoleńsk w latach 1632-1634. Od tego czasu coraz wyraźniej zarysowywała się przewaga strony moskiewskiej, chociaż oręż polsko-litewski miał szansę jeszcze niejednokrotnie odnieść zwycięstwo nad wojskami moskiewskimi.
1. Lulewicz, H. Lew Sapieha h. Lis (1557-1633)/ H. Lulewicz // Polski Słownik Biograficzny. - Warszawa- Kraków, 1994. - T. XXXV. - S. 84.
2. Ibidem.
3. Zob. szerzej: Czwołek, A. Z działalności służb wywiadowczych Wielkiego Księstwa Litewskiego na przełomie XVI i XVII w. Zarys problematyki / A. Czwołek // Czasy Nowożytne. - T.XIII. - 2002. - S. 102-104.
4. Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV-XVIII wieku. Spisy / opr. H. Lulewicz, A. Rachuba. - Kórnik, 1996. - S.134.
5. Szerzej na temat poselstwa Lwa Sapiehy do Moskwy zob.: Lew Sapieha, pisarz litewski do Krzysztofa Radziwiłła, hetmana polnego litewskiego, 26 IV 1584 r., z Moskwy // Archiwum domu Radziwiłłów ( Listy ks. M. K. Radziwiłła Sierotki, Jana Zamoyskiego, Lwa Sapiehy) (dalej ADR) / wyd. A. Sokołowski // Scriptores Rerum Polonicarum. - T. 8. - Kraków, 1885. - S. 174; Dyplomaci w dawnych czasach. Relacje staropolskie z XVI-XVIII stulecia / opr. A. Przyboś, R. Żelewski. - Kraków, 1959. - S. 119; Skrynnikow, R. Borys Godunow / R. Skrynnikow. - Warszawa, 1992. - S. 9; tenże: Политическая борьба в начале правления Бориса Годунова // История CCCP. - 1975. - № 2. - S.48-68; Czerska, D. Borys Godunow / D. Czerska. - Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, 1988. - S. 10; Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie ( dalej: AGAD). Archiwum Radziwiłłowskie, (dalej: AR). II. Nr 134. K. 1-2 Lew Sapieha, pisarz litewski do Stefana Batorego, 20 V 1584 r., z Moskwy; Lew Sapieha do Alberto Bolognettego, nuncjusza apostolskiego, 10 VII 1584 // Historica Russiae monumenta ex antiquis exterarum gentium archivis et bibliothecis / ed. A.I.Turgeniew. - Petropoli, 1842. - T. 2. - S. 2-3.
6. Czwołek, A. Ku wojnie czy unii? Polityka Rzeczypospolitej wobec Moskwy w latach 1584-1586 / A. Czwołek // Czasy Nowożytne. - 2001. - T. X; Wojciech Baranowski, podkanclerzy koronny do Andrzeja Opalińskiego, marszałka wielkiego koronnego, 18 VI 1586 r., z Grodna / Dwa listy Wojciecha Baranowskiego, podkanclerza koronnego do Andrzeja Opalińskiego, marszałka wielkiego koronnego / opr. A. Czwołek // Almanach Historyczny. - 2002. - T. 4. - S. 145-148.
7. Lew Sapieha, podkanclerzy litewski do Krzysztofa Radziwiłła, wojewody wileńskiego, 22 IX 1587 r., z Warszawy // Archiwum Domu Sapiehów (dalej: ADS). - T. 1: Listy z lat 1575-1606 / opr. A. Prochaska. - Lwów, 1892. - S. 22.
8. Lulewicz, H. Gniewów o unię ciąg dalszy. Stosunki polsko-litewskie w latach 1569-1588 / H.Lulewicz. - Warszawa, 2002. - S. 378-379.
9. Kempa, T. Mikołaj Krzysztof Radziwiłł (1549-1616), wojewoda wileński / T. Kempa. - Warszawa 2000. - S. 274; Relacje nuncjuszy apostolskich i innych osób o Polsce od 1548-1690 / wyd. E. Raczyński. - Berlin- Poznań, 1864. - T. 2. - S. 25.
10. Sigismundus III rex Poloniae universis de acceptione conditionum pacis cum imperatore, 10 IV 1589 r., w Warszawie // Elementa ad fontium editiones. - Rzym, 1970. - T. XXVI. - S. 315-318.
11. Jarmiński, L. Bez użycia siły. Działalność polityczna protestantów w Rzeczypospolitej u schyłku XVI wieku / L. Jarmiński.- Warszawa, 1992. - S. 155-156; Akta komisyi krakowskiej w sierpniu 1596 r. odbytej // Diariusze sejmowe r. 1597 / wyd. E. Barwiński // Scriptores Rerum Polonicarum. - T. 20. - Kraków, 1907. - S. 240-322; Wisner, H. Rzeczpospolita i Habsburgowie.Czasy Zygmunta II / H.Wisner I. -Sobótka. - Z. 4. - 1993. - S. 480-481; Rzońca, J. Rzeczpospolita wobec propozycji przystąpienia do ligi antytureckiej u schyłku XVI wieku / J. Rzońca // Sprawozdania Opolskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Wydział I, Seria A. - № 21. - 1988. - S. 21-22; Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Kórniku. 310. K. 33-45, Diarium commissionis; zob. też: Lietuovos Mokslų Akademijos Biblioteka. F. 18-162. K. 12-12v., Marcin Szyszkowski, do Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, wojewody trockiego, 5 XII 1596 r., z Krakowa.
12. Diariusze sejmowe r. 1597, s. 101 i n; s. 164 ; 478 i n.; L. Jarmiński, Bez użycia siły, s. 181-182.
13. Zob.: Rossijskij Gosudarstvennyj Archiv Drevnich Aktow w Moskwie, Metryka Litewska (dalej: ML). F. 389. Nr 594. K. 109-112v; ML. F. 389. Nr 594. K. 84-89 v.
14. Andrzej Sapieha, starosta orszański do Krzysztofa Radziwiłła, wojewody wileńskiego, 4 II 1598 r., z Orszy // ADS, s. 176; AGAD, AR IV, kop. 292, k.123, Krzysztof Radziwiłł, wojewoda wileński do Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, wojewody trockiego, 1 I 1599 r., z Kojdanowa.
15. Sbornik imperatorskogo russkogo istoriczeskogo obszczestwa (dalej: SIRIO) / wyd. S.A.Biełokurow. - T. 137. - Moskwa, 1912. - S. 740-745.
16. Lew Sapieha, kanclerz litewski do Krzysztofa Radziwiłła, hetmana wielkiego litewskiego, 2 VII 1600 r., Międzyrzecza // ADS, s. 245; Stanisław Karnkowski, arcybiskup gnieźnieński do Lwa Sapiehy, kanclerza litewskiego, 10 VII 1600, z Łowicza // ADS, s. 247.
17. Elijas Pilgrimovijus, Didžioji Leono Sapiegos pasiuntinybė į Maskvą, parengė J. Kiaupienė //Historiae Lituaniae Fontes Minores. - T. IV. - Vilniu, 2002; Tyszkowski, K. Poselstwo Lwa Sapiehy w Moskwie w 1600 r. / K. Tyszkowski. - Lwów, 1927; Brückner, A. Źródła do dziejów literatury i oświaty polskiej. Wiersze historyczne / A. Brückner // Biblioteka Warszawska. - 1896. - T. 1. - S. 264-265; AGAD. Archiwum Zamoyskich (dalej: AZ). 238. K.1-2, Lew Sapieha, kanclerz litewski do Jana Zamoyskiego, kanclerza koronnego, 16 III 1601 r., z Możajska; Biblioteka Czartoryskich w Krakowie (dalej: BCz). 350. K. 282-285; Lew Sapieha, kanclerz litewski, Stanisław Warszycki, kasztelan warszawski, Eliasz Pielgrzymowski, pisarz litewski do Zygmunta III, 16 III 1601 r., z Możajska; BCz. 1577. K. 293-295; BCz. 1585. K. 575-577.
18. Matwijowski, K. Epizod z dziejów stosunków polsko- moskiewskich na początku XVII w. / K.Matwijowski // Ludzie, kontakty, kultura XVI-XVIII w. Prace ofiarowane Profesor Marii Boguckiej / pod red. J. Koweckiego i J. Tazbira. - Warszawa, 1997. - S. 230-236; Rossijskaja Nacjonalnaja Biblioteka w Petersburgu (dalej: RBN w Petersburgu), Avtografy Dubrovskogo, (dalej: Avt. Dub.). 152. K. 67-71; SIRIO. - T. 137. - S.105 i n.
19. Hirschberg, A. Dymitr Samozwaniec / A. Hirschberg. - Lwów, 1898. - S.20. Strzelecki. Sejm z r. 1605 / Strzelecki. - Kraków, 1921. - S. 159-161; A. Hirschberg, Dymitr Samozwaniec, s. 92; AGAD. Archiwum Publiczne Potockich. 31. T .II. K. 974-976.
20. Czerska, D. Dymitr Samozwaniec / D. Czerska. - Wrocław, 1995. - S. 123-125.
21. Żółkiewski, S. Początek i progres wojny moskiewskiej / S. Żółkiewski. - Kraków, 1998. - S. 50; Centralnij Derżawnij Istoricznij Archiw Ukraini w Kijowie (dalej: CDIAU). F. 48. Op. 1. Nr 423. K. 1, Jarosz Wołłowicz, podskarbi ziemski litewski do Lwa Sapiehy, kanclerza litewskiego, 8 I 1606 r., z Pohancy.
22. Żółkiewski, S. Początek i progres wojny moskiewskiej, s. 49-50.
23. Ibidem, s. 50.
24. Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności/ Polskiej Akademii Nauk, (dalej: BPAU/ PAN w Krakowie). 363. K. 23, Zygmunt III do Lwa Sapiehy, kanclerza litewskiego, 12 II 1607 r., z Krakowa; BPAU/ PAN w Krakowie. 8395. K. 6, Franciszek Simonetta, nuncjusz apostolski do Scypiona Borghese, kardynała stanu, 30 XII 1606 r., z Krakowa.
25. Polak, W. O Kreml i Smoleńszczyznę. Polityka Rzeczypospolitej wobec Moskwy w latach 1607-1612 / W. Polak // Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu. - Rocznik 87, z. 1. - Toruń, 1995. - S. 127-129; Diariusz drogi Króla Jmci Zygmunta III od szczęsliwego wyjazdu z Wilna pod Smoleńsk w roku 1609 a die 18 Augusta i fortunnego powodzenia przez lat dwie do wzięcia zamku Smoleńska w roku 1611 / opr. J. Byliński. - Wrocław, 1999. - S. 120; Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu, (dalej: BR). 25. J. 4v-5v, Respons Je Kro Mci na Poselstwo moskiewskie przez JM.P. Kanclerza Litewskiego dany 14 II 1610 r.; BPAU/ PAN w Krakowie. 8396. K. 33, Franciszek Simonetta, nuncjusz apostolski do Scypiona Borghese, kardynała stanu, 5 III 1610 r., z Wilna.
26. Lew Sapieha, kanclerz litewski do żony Halszki Sapieżanki, 27 II 1610, z obozu pod Smoleńskiem / A. Prochaska, (z listów litewskiego kanclerza r. 1609-1611 // Kwartalnik Litewski. - 1911. - Nr 3. - S. 65.
27. W. Polak, O Kreml i Smoleńszczyznę, s.165-167.
28. Riksarkivet Stockholm, Skokloster Samlingen, E- 8604, [b.p] Jan Hrydzicz do Lwa Sapiehy, kanclerza litewskiego, 5 VIII 1610 r., w obozie pod stolicą.
29. Diariusz drogi Króla JMci Zygmunta III, s.184 i n.
30. BPAU/ PAN w Krakowie. 8396. K. 101, Franciszek Simonetta, nuncjusz apostolski do Scypiona Borghese, kardynała stanu, 30 X 1610 r., z Wilna.
31. Sołowiew, S. M. Istorija Rossii s drewnejszich wremen / S. M. Sołowiew. - Kn. 4, t. 8. - S. 813-815.
32. Sobieski, W. Żółkiewski na Kremlu / W. Sobieski. - Warszawa- Lublin-Łódź- Poznań-Kraków, 1920. - S.193.
33. Lew Sapieha, kanclerz litewski do żony Halszki Sapieżanki, 13 VI 1611 r., z obozu pod Smoleńskiem // Prochaska, A. Wyprawa na Smoleńsk, s. 77.
34. Polak, W. O Kreml i Smoleńszczyznę, s. 383-385.
35. Byliński, J. Sejm z 1611 r. / J. Byliński. - Wrocław, 1970. - S. 212; Hirschberg, A. Maryna Mniszchówna / A. Hirschberg. - Lwów, 927. - S. 308; Polak, W. O Kreml i Smoleńszczyźnę, s. 289-291; Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie. D-52. Wacław Kobierzycki, kanonik warmiński do Szymona Rudnickiego, biskupa warmińskiego, 28 XII 1611r., z Warszawy; BCz. 1637. K. 263-264, Zygmunt III do Szymona Rudnickiego, biskupa warmińskiego, 5 III 1612 r., z Warszawy; BPAU/ PAN w Krakowie. 8396. K. 220, Franciszek Simonetta, nuncjusz apostolski do Scypiona Borghese, kardynała stanu , 22 XII 1611 r., z Warszawy.
36. Byliński, J. Dwa sejmy z roku 1613 / J. Byliński // Acta Uniwersitatis Wratislaviensis. Prawo. - CXVII. - Wrocław, 1994. - S. 67-69; Tyszkowski, K. Wojna o Smoleńsk 1613-1615 / K.Tyszkowski. - Lwów, 1932. - S. 58-59; BCz. 352. K. 538-539; Lubawskij, M. Kancler Litowskij Lew Sapiega o sobytiach Smutnowo Wriemieni / M. Lubawskij. - Moskwa, 1901. - S. 11-16.
37. Polak, W. Misja gońca moskiewskiego Denisa Oładina w Rzeczypospolitej w 1613 roku / W.Polak // Almanach Historyczny. - T. 2. - 2000. - S. 88-91; BPAU/ PAN w Krakowie. 358. K. 106, Zygmunt III do Jana Karola Chodkiewicza, hetmana wielkiego litewskiego, 22 V 1613 r., z Warszawy.
38. CDAIU. F. 48. Op.1. Nr 522. K. 1v, ks. Eustachy Wołłowicz, referendarz litewski do Lwa Sapiehy, kanclerz litewskiego, 8 VI 1613 r., z Warszawy.
39. BR. 77. K. 185-185v., Lew Sapieha, kanclerz litewski do Jana Karola Chodkiewicza, hetmana wielkiego litewskiego, 29 III 1614 r., z Słonimia; BPAU/ PAN w Krakowie. 354. K. 207-208.
40. Polak, W. Nieudana misja gońca cesarskiego Jakuba Henckla von Donnersmarck i gońca senatu Rzeczypospolitej Jana Hrydzicza do Moskwy w 1613/ 1614 r. / W. Polak // Czasy Nowożytne. - T.VIII. - 2000. - S. 168-170; Tyszkowski, K. Wojna o Smoleńsk, s. 120-123.
41. SIRIO. T. 142. - Moskwa, 1913. - S. 465-468.
42. Ibidem, s. 560-566; Polak, W. Misja posłów moskiewskich Fiodora Żeliabuskiego i Semena Matczina w Polsce w 1615 r. / Polak, W. // Czasy Nowożytne. - T. XVI. - 2004. - S. 37 i n.; BCz, 351. K. 420-421, Puncta Condici Moskiewskich Bojar przez gońca ich albo posłannika Fedora Żelabuskiego 22 February na seym w roku 1615 odprawowany(...); BJ.102. K. 439 -40.; A. Darowski, Malborski jeniec / A. Darowski // Szkice historyczn. - Seria III. - Petersburg, 1897. - S. 145-146.
43. Lew Sapieha, kanclerz litewski do Krzysztofa Radziwiłła, hetmana polnego litewskiego, 25 XI 1616 r., z Różanej // ADR. - S. 259.
44. Na temat rozejmu szerzej zob.: BCz. TN 110. K. 963 -69, Diariusz Jakuba Sobieskiego; ibidem; k. 795-811v., Przymierze z Moskwą od roku 1619 dnia 3 miesiąca stycznia na lat 14, aż do roku 1633 lipca 3 dnia., 11 XII 1618 r., derewna Dewulne; BPAU / PAN w Krakowie. 1051. K. 269v-287, Traktaty moskiewskie z komisarzamy Koronnemi in Anno 1618 11 Decembris skończone; Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego, Zbiór Steinwehra. Akc 1949/ 439. K. 79-82v; Naruszewicz, A. Historya J. K. Chodkiewicza / A. Naruszewicz. - T. 2. - Lipsk, 1837. - S. 134-136; Kobierzycki, S. Historia Władysława, królewicza polskiego i szwedzkiego / S. Kobierzycki, wyd. J. Byliński, W. Kaczorowski, tł. M. Krajewsk. - Wrocław, 2005. - S. 266-273.
45. Pietrzak, J. W przygaszonym blasku wiktorii chocimskiej. Sejm w 1623 r. / J. Pietrzak. - Wrocław, 1987. - S. 27-28.
46. M. S. Sołowiew, op.cit., kn. 5, t. 9. - S.204-205; J. Pietrzak, W przygaszonym blasku wiktorii chcocimskiej, s. 28-29; BCz. 350. K. 478-488, Odpowiedź senatorów dana gońcowi moskiewskiemu 9 I 1622 r., z Warszawy; Ibidem, k. 480-492, List senatorów królewskich do bojarów moskiewskich, 18 V 1622 r., z Warszawy; BCz. 1577. K. 347-353; BCz. 113. K. 17-30.
47. Dorobisz, J. Rokowania polsko-szwedzkie z lat 1623-1624 / J. Dorobisz // Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Powstańców Śląskich w Opolu. Historia. - XXX. - 1994. - S. 88-99; AGAD. AR.V. 17961, cz. II. K. 45 , Eustachy Wołłowicz, biskup wileński do Krzysztofa Radziwiłła, hetmana polnego litewskiego, 30 V 1624 r., z Werek; Lew Sapieha, wojewoda wileński do Krzysztofa Radziwiłła, hetmana polnego litewskiego, 6 V 1624 r., z Wilna // ADR, s..273.
48. Wisner, H. Spór o rozejm litewsko- szwedzki w Baldenmojzie z 1627 roku / H. Wisner // Zapiski Historyczne. - T. LXVI, z.1. - R. 2001. - S.30 i n.; BJ. 203. K. 203 v., Senatorowie litewscy do Jana Wężyka, nominata gnieźnieńskiego , I 1627 r., z Wilna; BPAN w Kórniku. 201. K. 296-297; Senatorowie litewscy do Stanisława Łubieńskiego, podkanclerzego koronnego. Podpisy pod listem złożyli: Eustachy Wołłowicz, biskup wileński, Lew Sapieha, wojewoda wileński; Mikołaj Kiszka, wojewoda mścisławski; Jan Skumin Tyszkiewicz, wojewoda trocki oraz Krzysztof Naruszewicz, podskarbi ziemski litewski.
49. Radziwiłł, A.S. Pamiętnik o dziejach w Polsce / A.S. Radziwiłł / przeł. i opr. A. Przyboś i R.Żelewski. - T. 1. - Warszawa, 1980. - S. 310 i n.
С.А. Лашкевіч
ДЫПЛАМАТЫЯ ЛЬВА САПЕГІ Ў 1590-1600гг.
Перыяд актывізацыі знешнепалітычнай дзейнасці ВКЛ пачаўся з 1589г., калі каронны канцлер ЯнЗамойскі выступіў з праектам заваявання Смаленска, Северскіх зямель і заключэння уніі паміж Рэччу Паспалітай і Маскоўскай дзяржавай [7, с.4]. Сілавы варыянт развіцця знешняй палітыкі Рэчы Паспалітай не мог не ўстрывожыць магнатаў і шляхту ВКЛ - яны не жадалі новай вайны. Сярод іх было шмат прыхільнікаў мірнага аб'яднання дзвюх дзяржаў у федэрацыю. Аб'яднанне з Масквой прываблівала іх магчымасцю зменшыць уплыў Польшчы на справы ў Княстве і аднавіць яго былы суверэнітэт, што існаваў да Люблінскай уніі. Немалаважным было і засцерагчы ўсходнія межы Княства ад пагрозы з усходу.
Прыхільнікам праекта мірнага аб'яднання з Масквой з'яўляўся канцлер Вялікага княства Літоўскага Л.І.Сапега [1, с.79]. Дасведчаны дыпламат, ён быў прыхільнікам незалежнасці Княства ад Кароны, выступаў за ўзгадненне іх пазіцый на міжнароднай арэне, імкнуўся не ўцягваць Княства ў міжнародныя канфлікты, дзе інтарэсы Польшчы дамінавалі. Сапега зрабіў стаўку на вырашэнне адносін паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай шляхам заключэння уніі. Распрацоўка праекта дагавора сведчыла пра вялікі аўтарытэт канцлера і яго выключную ролю ва ўзаемаадносінах Княства з Маскоўскай дзяржавай [4, с.19-20].
Пасольства з праектам уніі было адпраўлена ў Маскву ў 1590г. Дакумент быў замацаваны пячаткай і подпісам Л.Сапегі. Праект прадугледжваў заключэнне паміж Рэччу Паспалітай і Маскоўскай дзяржавай ваенна-палітычнага саюза і ўзаемнай дапамозе ў выпадку канфлікту аднаго з бакоў з трэцяй дзяржавай. У першую чаргу, гаворка ішла аб абароне ад Крымскага ханства. Адзін з пунктаў праекта прадугледжваў арганізацыю сумеснай абароны паўднёвых межаў Рэчы Паспалітай і Маскоўскай дзяржавы.
У праекце 1590г. былі артыкулы, якія вызначалі свабоду гандлю для купцоў Маскоўскай дзяржавы і Рэчы Паспалітай на ўсёй тэрыторыі будучага дзяржаўнага аб'яднання. Дазвалялася набываць зямельныя ўгоддзі паляку і літвіну ў Расіі, а рускаму дваранству - ў Польшчы і ў Вялікім Княстве.
У 1591г. дзяржавы заключылі 12-гадовае перамір'е. У 1591-1597гг. пытанне міждзяржаўнага саюза адышло на другі план у сувязі са зменай міжнароднай сітуацыі. Унутрыпалітычныя супярэчнасці ў Маскоўскай дзяржаве, узмоцненыя набліжэннем смерці бяздзетнага цара Фёдара, заўважылі палітыкі ВКЛ і імкнулася выкарыстаць іх у сваіх інтарэсах - з'явілася магчымасць дыктаваць Маскве, а гэта, у сваю чаргу, вяртала Княству страчаныя знешнепалітычныя паўнамоцтвы [10, с.175].
Учэрвені1597г. ЖыгімонтIII звярнуўся да канцлера ВКЛ Л.Сапегі з просьбай падрыхтаваць інструкцыі паслам Рэчы Паспалітай, якія паедуць у Маскву на перамовы. Гэты факт сведчыць, што кароль імкнуўся заключыць такое пагадненне з Масквой, якое б адпавядала інтарэсам Княства. Закончыўшы працу над праектам мірнага пагаднення, Л.Сапега накіраваў яго на экспертызу К.Радзівілу. Дакумент аб'яднання дзяржаў дапрацоўвалі Л.Сапега, К.Радзівіл і Я.Замойскі. Праект уніі Рэчы Паспалітай і Маскоўскай дзяржавы, распрацаваны сенатарамі ВКЛ, прадугледжваў узыходжанне ЖыгімонтаIII праз шлюб з дачкой Б.Гадунова на трон у Маскве [3, с.331], якая, такім чынам, становіцца саюзніцай Рэчы Паспалітай.
Пасольства ў Маскву было накіравана 12сакавіка1597г., але, даехаўшы да Оршы, даведалася пра абранне 27лютага1597г. на маскоўскі трон Б.Гадунова [6, с.106]. Гэта парушала планы ВКЛ, і паслы былі вымушаны вярнуцца назад для кансультацый з сенатарамі Рэчы Паспалітай [2, с.144].
З улікам новых абставін у пачатку 1598г. быў дапрацаваны праект уніі 1597г., які зараз зводзіўся да ўтварэння федэрацыі на землях Рэчы Паспалітай і Маскоўскай дзяржавы. Федэратыўны саюз меў антытурэцкую накіраванасць.
У1600г. у Рэчы Паспалітай быў распрацаваны яшчэ адзін варыянт федэрацыі, у тым жа годзе ў Маскву накіравалася вялікае пасольства на чале з Л.Сапегам, якое налічвала з аховай і слугамі каля 1000 чалавек [2, с.151]. У пасольства таксама ўвайшлі пісар ГальяшПельгрымоўскі, аршанскі земскі суддзя АндрэйВарапай, віцебскі ваявода ЯнСапега.
Праект аб'яднання Рэчы Паспалітай і Маскоўскай дзяржавы ахопліваў шырокае кола праблем, якія ўмоўна можна падзяліць на пытанні кіравання дзяржавай, знешнепалітычныя, ваенна-палітычныя пытанні і праблемы абароны федэрацыі. Важнае месца ў міжнародным дакуменце адводзілася гандлёва-эканамічным пытанням, праблеме роўнасці правоў польска-літвінскай шляхты і рускіх баяр, свабодзе веравызнання і праблеме выдачы злачынцаў. Праект складаўся з 24артыкулаў [5, с.52].
Згодна з артыкуламі, якія рэгулявалі пытанні кіравання федэрацыяй, на чале новай дзяржавы павінны былі стаяць два каралі: адзін ад Маскоўскай дзяржавы, другі ад Рэчы Паспалітай. Адпаведна, пры каранацыі маскоўскі прадстаўнік уручае карону манарху Рэчы Паспалітай, а польска-літвінскі - прадстаўніку маскоўскай дынастыі. Кароль у Рэчы Паспалітай выбіраецца са згоды маскоўскага цара.
У сферы знешняй палітыкі прадугледжвалася, што бакі не павінны заключаць дагавораў з іншымі дзяржавамі, не дамовіўшыся папярэдне аб гэтым са сваім саюзнікам [9, с.250-251]. Для ажыццяўлення знешнепалітычнай лініі і вырашэння праблем належала стварыць пры дварах абодвух гаспадароў пастаянныя дыпламатычныя прадстаўніцтвы. Адпраўляць паслоў у іншыя дзяржавы можна было толькі са згоды федэрацыі і ад імя цара і караля.
Узгодненая знешнепалітычная дзейнасць Маскоўскай дзяржавы і Рэчы Паспалітай магла прынесці абедзвюм дзяржавам істотныя выгады. У праекце вызначаўся парадак, паводле якога павінны былі размяркоўвацца паміж саюзнікамі заваяваныя землі. Яны адыходзілі да той дзяржавы, якая мела раней на іх права, або дзяліліся напалам [9, с.250-251]. У дадзеным пагадненні вызначаўся статус спрэчных тэрыторый Рэчы Паспалітай і Маскоўскай дзяржавы: Смаленскага і Северскага княстваў з крэпасцямі, якія павінны былі адысці да Рэчы Паспалітай, што поўнасцю адпавядала інтарэсам шляхты Вялікага Княства.
Ваенна-палітычныя артыкулы дагавора рэгулявалі пытанні наступальнага і абарончага характару. Адной з галоўных была праблема сумеснай абароны паўднёвых межаў Рэчы Паспалітай і Маскоўскай дзяржавы ад нападаў татараў [1, с.77]. Сродкі на арганізацыю абароны абедзве дзяржавы збіраліся захоўваць у Кіеве, які ператвараўся ў цэнтр усёй абарончай сістэмы новаўтворанай дзяржавы. Уся палітычная адказнасць за паўднёвыя межы будучай дзяржавы ўскладалася на гетманаў ВКЛ.
Дагавор 1600г. утрымліваў артыкулы, якія датычылі балтыйскай праблемы. У вайне за Прыбалтыку, якая ў 1600г. пачалася паміж Швецыяй і Рэччу Паспалітай, набыло актуальнасць пытанне аб саюзніках, адным з якіх для Рэчы Паспалітай магла стаць Маскоўская дзяржава. Паводле праекта, Нарва і Івангорад ператвараліся ў агульны порт абедзвюх дзяржаў, а пошліны ад гандлю накіроўваліся на агульную абарону [9, с.252].
Прадугледжвалася стварэнне агульнага флоту на Балтыйскім і Чорным марах. Базай гэтага флоту на Балтыйскім моры вызначаўся агульны порт у Нарве - Івангорад, а на Украіне - раён дняпроўскіх парогаў. Маскоўскі цар павінен быў даць неабходныя для будаўніцтва караблёў матэрыялы. Што ж датычыцца набору маракоў для службы на караблях, то Рэч Паспалітая поўнасцю брала на сябе гэтыя абавязкі [9, с.252-253].
Да гандлёва-эканамічнага блоку дагавора адышлі пытанні, накіраваныя на ажыўленне гандлёва-эканамічных адносін паміж краінамі. Купцы абедзвюх дзяржаў атрымлівалі права свабодна перамяшчацца па «федэрацыі» і выбіраць месцы для гандлю. Памер пошлін пры перасячэнні мяжы павінен быць фіксаваны і не павышацца, уводзілася аднолькавая грашовая адзінка для дзвюх дзяржаў, што спрыяла павелічэнню гандлю [9, с.253-254].
Праект 1600г. прадугледжваў ураўненне ў правах шляхты і баяр абедзвюх дзяржаў. Дазвалялася свабода перамяшчэння і навучання на тэрыторыі федэрацыі. Жыхарам Рэчы Паспалітай і Маскоўскай дзяржавы давалася магчымасць браць шлюб, ісці на службу ў войска і пры двары, а таксама вольна пакідаць гэтую службу і выязжаць на радзіму. І, нарэшце, самае істотнае - права набываць маёмасць [8, с.482-483].
Вялікае значэнне пры падрыхтоўцы праекта дагавора надавалася пытанням свабоды веравызнання. Цар павінен дазволіць будаваць касцёлы на тэрыторыі Масквы польска-літвінскім паслам і выхадцам з Рэчы Паспалітай, якія знаходзяцца на яго службе. Адпаведнымі правамі надзяляліся праваслаўныя Маскоўскай дзяржавы [8, с.483]. Л.Сапега імкнуўся выкарыстаць гэта палажэнне для пашырэння ў Маскоўскай дзяржаве ўплыву польска-літвінскай, каталіцкай у сваёй большасці, шляхты.
Апошні блок пытанняў дагавора 1600г. рэгуляваў праблему выдачы і пакарання злачынцаў. Паводле праекта, Рэч Паспалітая і Маскоўская дзяржава павінны былі выдаваць адзін аднаму злодзеяў, уцекачоў, падпальшчыкаў і разбойнікаў [8, с.483]. Дадзеныя палажэнні поўнасцю адпавядалі ўнутранаму заканадаўству Княства другой паловы XVIст., а дакладней - артыкулам Статута ВКЛ 1588г., і падкрэслівалі важнасць гэтай праблемы для Вільні. З другога боку, прапанаваныя артыкулы аб выдачы злачынцаў яшчэ раз нагадвалі пра выключную ролю прадстаўнікоў ВКЛ у складанні праекта 1600г.
Урад Б.Гадунова адхіліў федэратыўны праект канцлера Вялікага княства Літоўскага. Адзінае, чаго змог дамагчыся Л.Сапега падчас гэтага пасольства, - дык заключэння пасля візіту маскоўскага пасольства да Жыгімонта III у 1601г. 22-гадовага перамір'я з Масквой [10, с.178].
Спіс літаратуры
1. Lepszy, K. Miejsce i rola Polski w polityce międzynarodowej w II połowie XVIwieku (1573-1606) / K. Lepszy // VIII Powszechny zjazd historyków polskich w Krakowie 14-17 września 1958. Referaty i dyskusja. - Warszawa, 1960.
2. Rzonca, J. Rzeczpospolita Polska w latach 1596-1599. Wybrane zagadnienia polityki wewnętrznej i zagranicznej / J. Rzonca. - Opole, 1990. - 206s.
3. Wójcik, Z. Historia powszechna XVI-XVIIwieku / Z. Wójcik. -Warszawa, 1991. - 656s.
4. Закшэўскі, А.Б. Юрыдычна-адміністрацыйны рэгіяналізм у I Рэчы Паспалітай / А.Б. Закшэўскі // Беларусіка = Albaruthenica. - Кн.3: Нацыянальныя і рэлігійныя культуры, іх узаемадзеянне. / Рэд. А.Мальдзіс і інш. - Мінск: Навука і тэхніка, 1994. - С. 16-23.
5. Саверчанка, І.В. Канцлер Вялікага Княства: Леў Сапега / І.В. Саверчанка. - Мінск: Навука і тэхніка, 1992. - 63с.
6. Славутыя імёны Бацькаўшчыны: Зборнік. Вып.1. / Уклад. У.Гілеп і інш; Рэдкал.: А.Грыцкевіч (гал. рэд.) і інш. - Мінск: БФК, 2000. - 384с.
7. Снапковский, В. Федеративные проекты объединения Речи Посполитой и Московского государства в конце XVI-начале XVIIст. / В. Снапковский, С. Лашкевич // Беларусь - Польша: путь к сотрудничеству: Материалы междунар. научной конф., Минск, 11 ноября 2004г. / Редкол.: А.Шарапо, С.Тэцлав, В.Шадурский и др. - Минск: БГУ, 2005. - С. 4-9.
8. Соловьев, С.М. История России с древнейших времен. 1584-1613 / С.М. Соловьев. - Кн.IV. - М.: ООО «Изд-во АСТ»; Харьков: «Фолио», 2001. - 960с.
9. Флоря, Б.Н. Русско-польские отношения и политическое развитие Восточной Европы во второй половине ХVІ-начале ХVІІвв. / Б.Н. Флоря. - М., 1978. - 300с.
10. Яснавельможны пан Леў Сапега. Міталягізаваная біяграфія. - Гомель, 2001. - 200с.
В.У. Якубаў
САПЕГІ Ў БАРАЦЬБЕ ЖЫГІМОНТА ВАЗЫ ЗА ШВЕДСКУЮ КАРОНУ (1594-1611 гг.)
Пры вывучэнні сацыяльна-палітычнай гісторыі ВКЛ на мяжы XVI-XVII стст. адным з найбольш цікавых аспектаў з'яўляецца ўзрастанне магутнасці роду Сапегаў, звязанае з актывізацыяй іх удзелу ў барацьбе Жыгімонта Вазы з узначаленай Карлам Судэрманландскім лютэранскай апазіцыяй у Швецыі, што пацягнула за сабой вайну Швецыі і Рэчы Паспалітай ў Інфлянтах (1600-1611 г.).
На працягу XVI ст. шлюбная стратэгія, эканамічная і палітычная дзейнасць Сапегаў вывела іх у лік найбольш уплывовых родаў ВКЛ. Найбольш удала складвалася кар'ера старэйшага сына драгічынскага старосты Івана (Яна) Сапегі і Ганны Друцкай-Сакалінскай - Льва Іванавіча Сапегі. Пачаўшы кар'еру пісарам (1581 г.), ён заняў пасаду падканцлера, з 1587 г. выконваў абавязкі канцлера ВКЛ [24, с. 238]. Карыстаўся нязменнай «ласкай» у караля, стаў адным з найбольш заможных і ўплывовых феадалаў гэтай дзяржавы. Яго сваякі ў гэты час таксама паспяхова ўздымаліся па іерархічнай лесвіцы ВКЛ: Мікалай Сапега - падкаморы гродзенскі, кухмістр (1598 г.); Андрэй Паўлавіч - мінскі кашталян, полацкі ваявода (1597-1613 гг.); Павел Стэфан Багданавіч - канюшы ВКЛ (1593 г.), староста ашмянскі (1602 г.); Александр Дажбог (Тэадат) - пакаёвы вялікага князя, падкаморы віцебскі (з 1606 г.), староста аршанскі (1610 г.) [24, с. 236]; Андрэй Багданавіч - староста гомельскі [19, с. 269] і рагачоўскі, кашталян віцебскі (1602 г.) [28]; Ян Станіслаў - пакаёвы (1605 г.), староста слонімскі [24, с. 237]; Ян Пётр - староста ўсвяцкі. Раскрыццё прычыны ўдалай кар'еры прадстаўнікоў роду Сапегаў у часы княжання Жыгімонта Вазы (1588-1632 гг.) і яе ўзаемасувязь з барацьбой за карону Швецыі і землі Інфлянтаў з'яўляецца мэтай дадзенага артыкулу.
17 лістапада 1592 г. памер Юхан (Ян) ІІІ Ваза, кароль Швецыі. Аб смерці бацькі Жыгімонт Ваза, абраны кароль польскі і вялікі князь літоўскі, даведаўся ў пачатку студзеня 1593 г. Паўстала праблема пераняцця спадчыннай шведскай кароны. Аднак для выезду манарха з краіны патрабавалася згода сойма. Тады кароль актывізаваў свае намаганні па абгрунтаванні перад грамадствам ВКЛ і Польшчы неабходнасці паездкі для атрымання спадчынай кароны. З мэтай павелічэння кола сваіх палітычных прыхільнікаў Жыгімонт Ваза звярнуўся за падтрымкай да Мікалая Крыштафа і Юрыя Радзівілаў [2]. Пасланнікам да іх выступіў Мікалай Сапега [6]. Паездка М. Сапегі была ўдалай. Радзівілы аказалі каралю падтрымку, што дапамагло атрымаць згоду варшаўскага вальнага сойма (4 мая -6 чэрвеня 1593 г.) на выезд для каранацыі ў Швецыю. Восенню 1593 г. падрыхтоўка да падарожжа караля праз мора была завершана. Увесь гэты час Леў Сапега знаходзіўся пры двары і падрабязна інфармаваў аб падзеях гетмана ВКЛ і віленскага ваяводу Крыштафа Радзівіла «Перуна». Кароль прыбыў у Гданьск 16 снежня 1593 г. і адтуль адплыў у Швецыю. 19 лютага (1 сакавіка па грыгарыянскім календары) 1594г. лютэранскі арцыбіскуп Абрахам Ангерманус каранаваў каталіка Жыгімонта Вазу з яго жонкай Ганнай Габсбург, і яны прынеслі каранацыйную прысягу Швецыі[7]. Толькі 4 жніўня 1594 г. кароль вярнуўся ў Рэч Паспалітую. Такім чынам, юрыдычна ВКЛ, Польшча і Швецыя злучыліся пад уладай аднаго манарха.
Аднак заручыўшыся падтрымкай сялянства і дробнай шляхты, герцаг Карл Судэрманландскі, дзядзька Жыгімонта Вазы, узяў курс на ўзурпацыю ўлады ў Швецыі. Без згоды шведскіх сенатараў 29 лістапад 1595 г. ён склікаў рыксдаг (сойм) у Сёдэркопінгу (Söderkëping), на якім абвясціў сябе «нішчыцелем рэшткаў каталіцызму і выканаўцам вышэйшай улады ў адсутнасць караля». На сойме, які прыняў характар канфедэрацыі [18, с. 180], было пастаноўлена, што «з мэтай пазбягання папскіх інтрыг» усе каталікі павінны пакінуць Швецыю ў шасцітыднёвы тэрмін [33, с. 26]. Грамадская падтрымка дазволіла Карлу атрымаць ад рыксдага прызнанне яго выконваючым абавязкі кіраўніка дзяржавы ў адсутнасць законнага караля і абяцанне станаў нічога не вырашаць без яго згоды.
На гэтыя падзеі законны кароль адрэагаваў адпраўкай у Стакгольм дыпламатычнай місіі, у склад якой увайшлі мінскі ваявода Мікалай Сапега, эльблонгскі кашталян Станіслаў Дзялыньскі і кракаўскі падкаморы Станіслаў Цікоўскі. Яны мелі вярыцельныя граматы, датаваныя 7 мая 1596 г., але атрымалі ў Карла аўдыенцыю толькі 6 снежня 1596 г. на пасяджэнні рыксрода (сената). Сітуацыя ў Швецыі, сабатаж перамоваў стаў прычынай жорсткай рэакцыі спадчынніка трона. Жыгімонт Ваза праз сваіх паслоў абвясціў усе рашэнні Карла і яго прыхільнікаў незаконнымі, ультыматыўна запатрабаваў іх скасавання. Па выніках перамоваў бакі дамовіліся спыніць ціск на прыхільнікаў караля [15, с. 40]. У Швецыі відавочным стаў палітычны крызіс. Пачалася дыпламатычная, фінансавая, ваенная падрыхтоўка да ўзброенага вырашэння дынастычных спрэчак.
Сведчаннем прыхільнасці з боку Жыгімонта Вазы можна разглядаць размяшчэнне на варшаўскім двары Льва Сапегі нунцыя Гаэтана, які ўдзельнічаў у пасольстве ад іспанскага караля Філіпа ІІ і папы ў Рэч Паспалітую [11]. Перамовы скончыліся паспяхова. Рымскі папа Клімент VIIІ прыняў удзел у фінансаванні экспедыцыі ў Швецыю (1598 г.). Габсбургі прызналі законнасць валодання Жыгімонтам Вазай каронамі Рэчы Паспалітай і Швецыі. Хоць прадстаўнікі роду Сапегаў не прынялі персанальнага ўдзелу ў выправе, але як грамадзяне ВКЛ далучыліся да яе фінансавання. Леў Сапега ўвайшоў у кола 16 сенатараў ВКЛ і Польшчы, якім было даручана кіраванне ў краіне ў адсутнасць караля [21].
Экспедыцыя Жыгімонта Вазы ў Швецыю ў 1598 г. на чале арміі, складзенай з наймітаў, скончылася няўдачай. Карл Судэрманландскі разграміў яго прыхільнікаў у Швецыі, а ў 1599 г. захапіў спадчыннае ўладанне - Фінляндыю і прад'явіў прэтэнзіі на землі Эстляндыі, правы на якія аспрэчвала Рэч Паспалітая. Восенню 1599 г. Эстляндыя была выведзена са складу дамена шведскага караля і перападпарадкавана рыксдагу, а адміністрацыя замешчана прыхільнікамі Карла Судэрманландскага. Шведская Эстляндыя межавала з Інфлянтамі, якія пад уладай ВКЛ і Польскай Кароны фактычна з'яўляліся іх унутранай калоніяй. Дынастычная барацьба ў Швецыі прымусіла цэнтральныя ўлады Рэчы Паспалітай звярнуць ўвагу на праблемы правінцыі.
У 1598 г. Л. Сапега і Д. Сулікоўскі былі прызначаны генеральнымі камісарамі для рэвізіі ў Інфлянтах [23, с. 13]. На працягу года камісары займаліся апісаннем маёмасці, стану ўладанняў і трыманняў шляхты, правяралі дакументацыю, інфармавалі сенат і караля аб сітуацыі ў правінцыі і рэгіёне. Вясной 1599 г. Л. Сапега данёс каралю аб крытычнай сітуацыі ў Інфлянтах і Эстляндыі. Ён папярэджваў аб магчымасці пераходу туды войскаў Карла Судэрманландскага з Фінляндыі; адзначаў, што эстляндская шляхта была на мяжы грамадзянскай вайны. Канцлер ВКЛ разам з кіраўніцтвам правінцыі прапанаваў нанесці прэвентыўны ўдар па ворагах караля на тэрыторыі Шведскага каралеўства. Як мінімум, гэта дазволіла б вярнуць уладу Жыгімонта Вазы над Фінляндыяй, як максімум - перанесці вайну назад у Скандынавію [8]. Аднак план не быў прыняты каралём.
6 сакавіка 1600 г. у сенаце Рэчы Паспалітай Л. Сапега зачытаў справаздачу інфлянцкай камісіі [17, с. 43]. У ёй падрабязна апісаў сітуацыю і настроі ў правінцыі, агучыў просьбы шляхты і рыжскага бюргерства да цэнтральных уладаў. Падчас сойма адбылася сустрэча Жыгімонта Вазы, Е. Фарэнсбаха, Л. Сапегі і К. Радзівіла «Пяруна», на якой быў нарэшце прыняты план атакі на Эстонію, Фінляндыю, а затым і Швецыю сіламі найманага войска і інфлянцкай земскай службы на чале з Е. Фарэнсбахам. Пад уплывам канцлераў, літоўскага і кароннага, 25 сакавіка 1600 г. Жыгімонт Ваза адмовіўся ад свайго спадчыннага права на Эстонію на карысць Рэчы Паспалітай [10]. Такім чынам, канфлікт з катэгорыі дынастычнага перайшоў у шэраг міждзяржаўных. Карл Судэрманландскі пачаў вайну першым. Яго войскі ўварваліся ў Інфлянты.
У 1600-1601 гг. войска ВКЛ і інфлянцкая земская служба (2500 жаўнераў) стрымлівалі наступ 14-тысячнай шведскай арміі ў Інфлянтах. Шлях войска Рэчы Паспалітай у 1601-1603 гг. на тэатр баявых дзеянняў пралягаў праз землі Літвы і Беларусі. Польскія жаўнеры і запарожскія казакі рабавалі мясцовых жыхароў, што выклікала скаргі шляхты ВКЛ і афіцыйныя пратэсты Л. Сапегі, які знаходзіўся разам з вялікакняжацкай канцылярыяй у Інфлянтах.
Вялікі канцлер ВКЛ вёў актыўны пошук сярод магнацкіх родаў княства фінансавання вайны 1600-1611 гг. у Інфлянтах і выдаткоўваў ўласныя сродкі на патрэбы войска. 20 лютага 1602 г. ён паабяцаў гетману ВКЛ Крыштафу Радзівілу Пяруну сабраць неабходныя 3000 злотых, якія планаваў атрымаць або з праданага ў Гданьску збожжа або за сваё сталовае срэбра. Князь А. Галаўчынскі нават прапанаваў канцлеру пад залог магілёўскіх вёсак (трыманне Л. Сапегі з 1598 г.) 205 000 злотых «на ратаванне Айчыны» [2, с. 231]. Больш таго, Л. Сапега ўтрымліваў у Інфлянтах за свой кошт харугву, за якую запазычанасць яму дзяржаўнага скарбу ВКЛ за 1603-1604 гг. складала 1360 злотых [32]. Нягледзячы на доўг, канцлер ВКЛ загадаў свайму рыжскаму фактару Мальхеру Шпенгаўзу, каб той забяспечыў мясцовы замак у патрэбнай колькасці харчаваннем і дапамагаў у абароне горада ад шведаў [2, с. 233].
У жніўні 1604 г. Л.Сапега задзейнічаў ўвесь свой палітычны аўтарытэт для вырашэння праблем, якія стваралі для грамадства ВКЛ зімовыя пастоі сканфедэраваных жаўнераў. Ён быў галоўным камісарам па разлічэнню з «мінскай» канфедэрацыяй войска ВКЛ. Жаўнеры адмовіліся ад падпарадкавання ваенным уладам, самавольна занялі шэраг каралеўскіх эканомій ВКЛ, забіраючы ў іх прыбыткі, часта рабавалі цывільнае насельніцтва. Свае дзеянні яны апраўдвалі затрымкай жалавання і неабходнасцю кампенсаваць страты, панесеныя на дзяржаўнай вайне. Паводле рэестру, складзенага польным пісарам Т. Ляцкім, сума скарбовага доўгу войску складала 53 500 злотых. Прычым, каб паскорыць прыняцце сваіх умоў, мінскія канфедэраты пагражалі канцлеру заняць магілёўскую эканомію і іншыя староствы ВКЛ. Аднак гэта мала паўплывала на канцлера. Хоць спачатку пад ціскам палітычнай сітуацыі Л. Сапега быў вымушаны пагадзіцца з выстаўленым канфедэратамі рахункам, аднак скараціў яго да 30 900 злотых. Пасля асноўнага разліку ў Вільні, усё роўна дзяржава засталася вінаватай войску каля 10 000 злотых [3, с. 427]. За палітычную дзейнасць і пазыкі на дзяржаўныя патрэбы Л. Сапега атрымаў Парнаўскае староства [29]. Паводле соймавай канстытуцыі 1613 г., за вырашэнне праблемы канфедэрацый войска ВКЛ і разлічэнне з імі канцлеру была падаравана арэнда мытаў ВКЛ [19, с. 263].
Іншыя прадстаўнікі роду Сапегаў вызначыліся ў час вайны асабістай мужнасцю: утрымлівалі за свой кошт і вадзілі ў бой вялікія аддзелы кавалерыі. 10 лютага 1605 г. Андрэй Паўлавіч Сапега атрымаў Аршанскае староства за тое, што «кроў непрыяцельскую значна разліваў, на целе сваім немалыя шрамы насіў» [30].
Падчас вайны са Швецыяй 1600-1611 гг. вызначыўся ваеннымі заслугамі Ян Пётр Сапега. Паводле сведчанняў сучаснікаў, ён «найбольшую ласку і любоў сярод рыцарства заўсёды меў» [1]. Яшчэ да пачатку вайны ў Інфлянтах Я.П. Сапега завяршыў фармаванне аддзела кавалерыі ў сотню гусар і 50 казакоў, з якімі потым далучыўся да сілаў гетмана ВКЛ К. Радзівіла Перуна [14,с. 25]. Баявыя дзеянні пачаліся ў верасні 1600 г. У чэрвені 1601 г. аддзел Я.П. Сапегі змагаўся з атрадамі латышскіх сялян, якія заміналі перамяшчэнню войска ВКЛ па правінцыі. Ён удзельнічаў у большасці бітваў 1600-1605 гг.
Я.П. Сапега хутка атрымаў прызнанне з боку вайсковага кіраўніцтва. Сведчаннем таму - атрыманне ім паловы абозу пасля здабыцця Дэрпту (1603 г.) [25, с. 149] і даручэнне кіраваць правым крылом войска ВКЛ і 200-асабовай гусарскай харугвай, аплочанай Сапегамі, у бітве пад Кірхгольмам (28 верасня 1605 г.) [20, с. 266]. Я.П. Сапега ўвайшоў у склад дэлегацыі, якая 16 кастрычніка 1605 г. прывезла каралю вестку аб Кірхгольмскай перамозе і безвынікова спрабавала атрымаць гарантыі выплаты жолду (аплаты за службу). Каб заручыцца падтрымкай Я.П. Сапегі ва ўмовах нарастання ўнутрыпалітычнага крызісу (рокаш Я. Радзівіла-М. Зэбжыдоўскага) і ў знак прызнання яго заслуг, 10 красавіка 1606г. кароль аддаў Я. П. Сапегу ў трыманне горад і замак Усвяты з усімі прылягаючымі воласцямі[31].
Аднак спроба была запаздалай. У кастрычніку 1605 г., не атрымаўшы даўно абяцанага жалавання, большасць войска ў Інфлянтах адмовілася ад падпарадкавання гетману ВКЛ Я.К. Хадкевічу і з'ехала з тэатру баявых дзеянняў ў Брэсцкую, Кобрынскую эканоміі, ваколіцы Камянца і Пінска. Утварылася Брэсцкая канфедэрацыя. Харугва Я.П.Сапегі была ў яе складзе. Антыкаралеўскія настроі ў яе шэрагах былі настолькі моцнымі, што канфедэраты спрабавалі атрымаць дазвол генеральнага кола на сваё далучэнне да ракашан пад Сандамірам [1]. Паколькі гэта стварала вялікую рызыку для існавання і мэтаў канфедэрацыі, іх просьба была катэгарычна адхілена.
На гэты раз бескантрольныя канфіскацыі пашырыліся не толькі на ВКЛ, але на Падляшша і Мазовію. Жаўнеры Сапегі разрабавалі каштоўнасці Гасеўскіх ў Віцебску [5]. Развіццю канфлікту паміж Я.П. Сапегай і цэнтральнымі ўладамі дзяржавы спрыяла тое, што вялікі гетман ВКЛ Я.К. Хадкевіч адмовіўся прызначаць ім жолд, паколькі тыя пакінулі тэатр баявых дзеянняў без яго дазволу. Не ўлічваўся факт, што аддзел ад'ехаў з-пад Дэрпта са згоды свайго ротмістра, які тады афіцыйна замяшчаў Я.К. Хадкевіча на пасадзе адміністратара і галоўнакамандуючага ў Інфлянтах, па прычыне голаду і немагчымасці забяспечыць жаўнераў харчаваннем[4]. Вясной 1608 г. з брэсцкімі канфедэратамі часткова разлічыліся. Нягледзячы на гэта, у 1607-1608 гг. Я.П. Сапега сфармаваў з былых удзельнікаў Брэсцкай канфедэрацыі і валанцёраў войска для Ілжэдзмітрыя, якое выйшла ў межы Маскоўскай дзяржавы і не падначальвалася гетману ВКЛ[22, с. 92].
Акрамя зацікаўленасці ў кар'ерным росце, Сапегі мелі эканамічныя і сямейныя інтарэсы ва Усходняй Прыбалтыцы. Дзве сястры Л. Сапегі былі замужам за інфлянцкімі ўраднікамі: Тэадора - за М. Ленэкам, старастам навагродскім і кірхольмскім, кашталянам дэрпцкім, Марыяна - за М. Курчом, старастам фелінскім, ваяводай дэрпцім, а трэцяя, Ганна - за М. Францкевічам, полацкім падкаморыем[19, с. 257]. Іх мужы фармавалі і персанальна вадзілі аддзелы кавалерыі і пяхоты ў бой падчас вайны са Швецыяй ў Інфлянтах.
Маёнткі ў ВКЛ, якія належалі Л. Сапегу, прадавалі ў Рызе попел і набывалі там соль, селядцы, пабытовыя (крамавыя) тавары, жалезныя паўфабрыкаты і сыравіну для вытворчасці [16, с. 28]. Яго сваякі былі ўласнікамі вялікіх гандлёвых караванаў у 10-30 стругоў, якія рэгулярна сплаўляліся з вярхоўяў Дзвіны (у 1595 г. - 313 ластоў попелу адной партыяй) [26, с. 89].
Лакалізацыя ўладанняў і пасадаў прадстаўнікоў роду Сапегаў на беларускіх і інфлянцкіх тэрыторыях (Магілёў, Полацк, Віцебск, Орша, Парнава), звязаных з еўрапейскім гандлем праз Рыгу, стварала іх прыватную зацікаўленасць у поспеху палітыкі Жыгімонта Вазы на поўначы Еўропы. Таму Сапегі былі натуральнымі, вернымі і вельмі карыснымі для караля хаўруснікамі. Прадстаўнікі гэтага роду, часта выкарыстоўваючы прыватныя сродкі, выконвалі абавязкі дыпламатаў, дзяржаўных ўраднікаў, ваяроў. Вынікам актыўнага ўдзелу ў барацьбе за шведскую карону і вайне ў Інфлянтах стала значнае паляпшэнне эканамічных і палітычных пазіцый прадстаўнікоў роду Сапегаў у ВКЛ.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Archiwum domu Radziwiłłów / wyd. Sokołowski. - Kraków: Drukarnia W. Anczyca i Spółki, 1885. - 296 s.
2. Archiwum domu Sapiehów. - Lwów: Drukarnia zakładu narodowego im. Ossolińskich, 1892. - Т. 1: Listy z lat 1575-1606. - 577 s.
3. Młodzianowski Maksym do Kszysztofa Radziwiłła. Brześć 24. 07.1606 // Archiwum Główny Akt Dawnych (AGAD). Archiwum Radziwiłłów. Dział V. № 9836.
4. Poselstwo do JKM od żolnierzy w Brześciu Litewskim będących roku 1607 // Biblioteka Czartoryskich w Krakowie. Rkp. 341. № 131.
5. Regestr spisania rzeczy które nam żołnierze pobrali w Witebsku w schowaniu naszym u p. Woyny y u p. Gierlińskiego. Od p. Gosiewskiej p. Olędzkiemu półkowniku z innymi w wojsku nieboszczyka p. J. Sapiehi do Mińsku 1609 // Biblioteka Czartoryskich w Krakowie. Rkp. 102. № 117. S. 823.
6. Zygmunt III do Mikolaja Krzysztofa Radziwiłła. Warszawa, styczień 1593 // Biblioteka Czartoryskich w Krakowie. Rkp. 95. № 40.
7. Przysięga króla Zygmunta III na koronacji w Szwecji // Biblioteka Czartoryskich w Krakowie. Rkp. 95. №73.
8. Leo Sapieha do Zygmunta III w Wiedniu. Niedzielia po kwetnej niedzielie 1599 // Biblioteka Czartoryskich w Krakowie. Rkp. 97. № 134.
9. Zygmunt III do Lwa Sapiehi. Kraków 5.06.1602 // Biblioteka Czartoryskich w Krakowie. Rkp. 99. № 19.
10. Incorporatio Estonia regno Polonia jacta ano dei 1600 Regno Polonia Magno Duci Lithuania remuiscerando et reconporando appellattii fuipemux Varsoviae 25.03.1600 // Biblioteka Czartoryskich w Krakowie. Rkp. 98. № 12.
11. Zygmunt III do Lwa Sapiehi. Sokolów 28.01.1597 // Biblioteka Czartoryskich w Krakowie. Rkp. 97.
12. Zygmunt III do Mikolaja Krzysztofa Radziwiłła. Warszawa, 29.10.1592 // Biblioteka Czartoryskich w Krakowie. Rkp. 95. № 32.
13. Leo Sapieha do J.K. Chodkiewicza. Wilno, 29.08.1604// Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu. Rkp. 77.
14. Herbst, S. Wojna inflancka 1600-1602 / S. Нerbst - Warszawa: Drukarnia Dziełowa, 1938 - T. XIX, z. 2. - 194 s.
15. Historia Dyplomacji Polskiej /pod red. Z. Wójcika. - Warszawa: Panstwowe wydawnictwo naukowe, 1982 - T. 2. - 775 s.
16. Inglot, S. Sprawy gospodarcze Lwa Sapehy / S. Inglot. - Lwów: Naklad Wydаwnictwa Polskiego, 1939. - 129 s.
17. Janiszewska-Mincer, B. Rzeczpospolita Polska w latach 1600-1603 / B. Janiszewska-Mincer. -Bydgoszcz: Polskie Wydawnictwo Naukowe, 1984. - 143 s.
18. Kersten, A. Historia Szwecji / A. Kersten. - Wrocław: Zakład narodowy im. Ossolińskich, 1973. - S. 176-184.
19. Niesiecki, K. Herbarz polski : w IX t. / K. Niesiecki / wyd. przez J.N. Bobrowicza. - Lipsk: Nakładem i drukiem Breitkopfa i Haertela, 1841. - T. VIII: R - S. - 652 s.
20. Podhorodecki, L. Sławni hetmani Rzeczy Pospolitej / L. Podhorodecki. - Warszawa: Moda, 1994. - 560 s.
21. Rzonca, J. Sejmy 1597 i 1598 roku wobiec swiedskich płanów Zygmunta III Wazy / J. Rzonca // Zeszyty naukowe Wyższej szkoły pedagogicznej im. Powstańców Sląskich w Opolu. - T . XXVI. - 1988. - 185 s.
22. Urwanowicz, J. Wojskowe «sejmiki» koła w wojsku Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku / J. Urwanowicz. - Białystok: Dział wydawnictw filii UW w Bialymstoku, 1996. - 265 s.
23. Urzędnicy inflanscy XVI-XVII wieku. Spisy / opracowali K. Mikulski, А. Rachuba. - Kórnik: Biblioteka Kórnicka, 1994. - 292 s.
24. Urżędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI-XVII w. Spisy / opracowali H. Lulewicz, А. Rachuba; pod red. A. Gąsiorowskiego. - Kórnik: Biblioteka Kórnicka, 1994. - 255 s.
25. Kojalowicz, W. Herbarz Rycerstwa W. X. Litewskiego tak zwany Compendium / W. Kojalowicz. - Kraków: W drukarni "Czasu», 1897. - 527 s.
26. Дорошенко, В.В. Торговля и купечество Риги в XVII в. / В. Дорошенко. - Рига: Зинатне, 1985. - 350 с.
27. Нацынальны гістарычны архіў Беларусі (НГАБ). Фонд 389. - КМФ. - 18, 85, арк. 253 аб.
28. НГАБ. КМФ. - 18, ч. VIII, арк. 313 аб.
29. НГАБ. КМФ. - 18. Спр. 82. Арк. 15-16.
30. НГАБ. КМФ. - 18. Спр. 85. Арк. 422.
31. НГАБ. КМФ. - 18. Спр. 85. Арк. 303.
32. НГАБ. КМФ. - 18. Спр. 85. Арк. 275 аб.
33. Форстен, Г.В. Балтийский вопрос в XVI-XVII столетиях (1544-1648): в 2 т. / Г.В Форстен.- СПб.; Тип. В.С. Балашева и К., 1894. - Т. 2. - 632 с.
О.И. Лазоркина
ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ Л.И. САПЕГИ В ПЕРИОД ВОЙНЫ
РЕЧИ ПОСПОЛИТОЙ СО ШВЕЦИЕЙ 1600-1629 гг.
Сближение Речи Посполитой со Швецией началось после избрания в 1587 г. шведского королевича Сигизмунда Вазы королем польским и великим князем литовским. Сигизмунд III подписал предварительное соглашение с представителями польско-литвинской знати о присоединении к Речи Посполитой северной Эстляндии (современная территория Эстонии). Это позволило бы в будущем контролировать основные торговые пути в Балтийском регионе. Перспективы такого союза были очевидны для обоих государств. Однако уже в 90-х гг. XVI в. отношения между Речью Посполитой и Швецией обострились. Религиозные противоречия в Швеции привели к гражданской войне. В результате противостояния протестантов и католиков к власти пришла протестантская партия во главе с Карлом Судерманландским. Шведский риксдаг низложил наследного короля Сигизмунда III.
На сейме Речи Посполитой 1598 г. была утверждена комиссия для рассмотрения вопроса об административном устройстве Инфлянт [8, с. 377]. Лев Сапега принимал участие в ее работе. В письме от 18 марта 1599 г. к великому гетману ВКЛ Криштофу Радзивиллу Перуну канцлер дал оценку состояния дел в Инфлянтах: «...Комиссия затянулась и выехать в Варшаву к Пасхе я не смог. Рад был бы прервать ее, однако, это трудно и небезопасно. Население в Инфлянтах настолько готово к бунту, что в случае если бы Карл оккупировал Финляндию и Эстляндию (что может произойти в самое ближайшее время, если этому не воспрепятствовать), возможно, все население поддержит его. Об этом они посмели заявить открыто. Теперь я понимаю, насколько важна эта комиссия, и вынужден завершить ее» [2. с. 224].
Весной 1600 г. началась подготовка к отправке войска Речи Посполитой в Инфлянты. Сапега пытался убедить Сигизмунда III назначить польным гетманом ВКЛ великого гетмана ВКЛ Януша Радзивилла, сына Криштофа Радзивилла Перуна. Король решительно отказал канцлеру ввиду молодого возраста Януша и отсутствия у него необходимого опыта. Осенью Радзивилл сообщил о приближении шведских войск во главе с Карлом Судерманландским и возможности осады Парнавы. В письме от 15 сентября к гетману Сапега согласился с его опасениями относительно Парнавы: «...Уже почти год, как я писал его королевскому величеству, что Парнава - лакомый кусок для Карла. Его величество всегда меня уверял, что нет повода для беспокойства. Однако я приказал отремонтировать крепостные орудия и запастись всем необходимым. Предусмотреть все я не в состоянии, так как даже эти приготовления обошлись мне дорого, а доходов из Парнавы я так и не получил» [2, с. 227].
В декабре 1601 г. Сапега сопровождал короля Сигизмунда III в Вольмар. Принимать участие в инфлянтских делах у канцлера возможности не было. Король приказал как можно быстрее выехать на встречу с московскими послами. В феврале 1602 г. Сапега в письме к великому гетману просил его, не откладывая, выехать на виленский съезд, на котором будут решаться вопросы финансирования военных кампаний. Он также сообщал: «...По свидетельству слуги парнавского каштеляна, бежавшего из шведского плена, Карл уехал из Парнавы, многие солдаты тяжело больны. Среди них растет недовольство, и они часто пьют за здоровье Его Королевского Величества Сигизмунда III» [2, с. 230].
Криштоф Радзивилл Перун умер в 1603 г. В дальнейшем Лев Сапега поддерживал тесные контакты с его сыном Криштофом II. Войско в Инфлянтах возглавил Ян Кароль Ходкевич. После его знаменитой победы под Кирхгольмом в 1605 г. военные действия временно приостановились. Однако уже в 1608 г., нарушив условия перемирия, шведы захватили несколько крепостей в Инфлянтах. Несмотря на все трудности, военную кампанию удалось провести успешно. Перемирие Речи Посполитой со Швецией, неоднократно подтверждавшееся, продлилось до 1617 г. Возглавил войско польный гетман Криштоф II Радзивилл. Лев Сапега не только интересовался состоянием дел в Инфлянтах, но и оказывал ему посильную помощь.
В июле 1617 г. канцлер писал ему: «...Получил Ваше письмо, в котором вы сообщаете об опасном положении в Инфлянтах. Это же подтверждают рижане и пан подскарбий Иероним Волович. Отправляю Вам универсалы в поветы, Упитский и Вилькомирский, чтобы поступали в Ваше распоряжение. Универсал в Жмудскую землю отправлен пану подскарбию. Пан подчаший направит к Вам 200 солдат пехоты в случае необходимости. Рассчитывать нам следует только на себя, надеяться на помощь панов коронных нет возможности. Потому что и они вынуждены отражать нападения турок и татар. Отправляю также универсалы к рейтарским ротам в Гродно, шляхте курляндской и семигальской, чтобы выступали к Вам» [3, с. 259 - 260].
Финансировать военную компанию Речь Посполитая была не в состоянии. Король дал поручение польному гетману заключить перемирие. В 1620 г. истекал его срок. Однако о продлении соглашения вспомнили слишком поздно. В марте 1621 г. шведский король выступил к Риге. Радзивил, не имея ни пехоты, ни артиллерии, вступить в сражение не смог, силы были слишком неравны. В 1622 г. начались длительные переговоры представителей Речи Посполитой и Швеции. Отчеты о них гетман отправлял к королю через Сапегу. Отношения Радзивилла с Сигизмундом III были напряженными. Канцлер в письмах к нему неоднократно обещал приложить все усилия, чтобы изменить позицию короля. Кроме того, Сапега надеялся со временем добиться получения булавы великого гетмана для себя за заслуги перед Речью Посполитой.
В сентябре 1622 г. Криштоф II Радзивилл, так и не получив четких инструкций и военной помощи от монарха, подписал перемирие со шведами. В Варшаве подписанный договор вызвал гнев короля. Он обвинил гетмана в том, что тот сыграл на руку шведам, предоставил им необходимую передышку. Кроме того, Речь Посполитая теряла Ригу и часть Инфлянт по Двине.
Перемирие со Швецией удалось продлить до лета 1625 г. Густав Адольф настаивал на заключении мирного договора. Основным условием являлся отказ короля Речи Посполитой от прав на шведский престол. Сигизмунд III решительно отверг это предложение [6, с. 321-324].
Швеция возобновила военные действия. Густав Адольф разделил войска и направил их в Курляндию, Пруссию и восточную Эстляндию, а сам двинулся к границам ВКЛ. Теперь Княжество вынуждено было оборонять уже собственную территорию. Речь Посполитая оказалась застигнутой врасплох маневром шведского короля. В Княжестве свирепствовала эпидемия. Самые населенные города, такие как Вильно, Гродно, Брест, Новогрудок, Минск, Слуцк были заражены чумой. Собрать многочисленное войско не представлялось возможным. Сигизмунд III решил, что только такой авторитетный человек как Лев Сапега в состоянии собрать необходимые силы и возглавить армию.
В письме к Сапеге король писал: «...В такое время, когда неприятель наш Густав открыто войну против нас и государства нашего готовит, мы решили, что должность эту может занять человек достойный, поэтому по желанию и воле нашей Вам ее предложили. Веру Вашу, доброжелательность к Нам и любовь к отчизне со времени коронации Нашей всегда в Вас видели» [5, с. 301].
Булаву великого гетмана Льву Сапеге по поручению Сигизмунда III лично доставил подканцлер ВКЛ Александр Гонсевский. Несмотря на пожилой возраст - Сапеге было 68 лет,- он вынужден был принять предложение короля. Вскоре гетман с войском двинулся навстречу Густаву Адольфу. В ходе военной компании 1625 г. удалось отвоевать несколько крепостей. При попытке шведов переправиться через р. Авикшту, Сапега, стоявший с войском на противоположном берегу, издалека заметил шведского короля. Он приказал выстрелить из полевой пушки, в результате лошадь под Густавом Адольфом была убита, а сам король едва не погиб [5, с. 144].
Несмотря на отдельные успехи, войско ВКЛ понесло значительные потери. Пополнения от короля так и не поступили, как и деньги на выплату жалованья. Солдаты бунтовали, и гетман вынужден был расплачиваться с ними собственными средствами. На сейме 1626 г. было принято решение о возмещении великому гетману его расходов в Инфлянтской компании. В 1631 г. сумма, предназначенная для Сапеги, составляла 777 818 злотых.
В 1626 г. французский монарх и некоторые немецкие князья-протестанты пытались втянуть шведского короля в войну против австрийского дома Габсбургов. Участие Швеции могло серьезно изменить расстановку сил в Тридцатилетней войне. Густав Адольф намеревался принять это предложение. Шведские представители начали активно искать пути сближения с Речью Посполитой для заключения перемирия. Лев Сапега советовал Сигизмунду III воспользоваться этой возможностью. После долгих раздумий король дал согласие на переговоры. Чтобы склонить шведов подписать соглашение на наиболее выгодных для Речи Посполитой условиях, он поручил австрийским послам сообщить о возможном прибытии испанского флота на Балтику. С его помощью Сигизмунд III надеялся разгромить шведов в Балтийском море. Пришедший в ярость Густав Адольф прервал переговоры и вновь вторгся в Инфлянты. Войско Речи Посполитой во главе с Сапегой не смогло противостоять превосходившей по численности шведской армии. Шведам удалось захватить важный стратегический пункт Княжества - замок Биржи.
В этих условиях группа магнатов ВКЛ начали готовить сепаратный мир со Швецией. Мстиславский воевода Ян Тышкевич вел переписку со шведским правительством. Возможно, Лев Сапега лично встречался со шведским королем Густавом Адольфом, инкогнито прибывшим в захваченный замок Биржи [1, с. 70-74]. В Вильне собрался сеймик, на котором присутствовала группа сенаторов ВКЛ. Сапега был абсолютно уверен в невозможности ведения войны со Швецией и, ввиду отсутствия у него специальных полномочий, с помощью сенаторов надеялся придать соглашению хотя бы относительно законный характер. В работе сеймика приняли участие виленский бискуп Евстафий Волович, мстиславский воевода Николай Кишка, троцкий воевода Ян Тышкевич, подскарбий Криштоф Нарушевич. Было принято постановление о заключении перемирия со Швецией. С согласия присутствующих сенаторов перемирие поручалось подписать великому гетману Льву Сапеге. 19 января 1627 г. назначенные им полномочные представители -- полковник Николай Корф, новогородский староста Вальтер Плетемберг, дорпатский подкоморий Гедеон Раецкий -- подписали в Балденмойже перемирие от имени гетмана. Швецию представляли генералы Де ла Гарди и Густав Горн. Согласно договору, шведы возвращали ВКЛ замок Биржи в обмен на Лаудан; гарантировалась свобода балтийской торговли, предусматривался обмен пленными [7, с. 23-36].
В Польше подписание сепаратного соглашения встретили с негодованием. Сапегу обвинили в превышении полномочий и нарушении условий Люблинской унии. В ответ великий гетман направил к королю заметки о перемирии, заключенном им со шведами: «...В 1625 г., когда неприятель захватил многие замки в Инфлянтах и осадил Биржи, Ваше Величество передал мне полномочия великого гетмана. Не имея возможности получить деньги из казны Вашего Величества и Речи Посполитой, я на собственные средства сформировал войско. Пан смоленский воевода Гонсевский сообщает мне, что войско Вашего величества понесло значительные потери, часть солдат больны, в казне денег нет, а без них нанимать новое войско невозможно, как и оставаться на долгую зиму в голодном крае. Если я не сообщал Вашему Величеству об условиях соглашения, то только в связи с тем, что Вы находились слишком далеко, а ожидание инструкций от Вас нанесло бы огромный урон Речи Посполитой. Мы всегда придерживались условий Унии. Когда турки наступали на Корону, мы, имея такого сильного противника как Швеция, шесть тысяч войска литовского направили против них, и деньгами из казны литовской коронное войско спаали, сейчас, когда неприятель в Пруссию вторгся, по повелению Вашего Королевского Величества почти половину войска литовского к Вам в Пруссию отправили» [5, с. 154-158].
В 1629 г. в конфликт вмешалась европейская дипломатия. Франция и германские княжества добивались участия Швеции в Тридцатилетней войне. Под их нажимом в Альтмарке (Новый Тарг) было подписано перемирие на 6 лет. В итоге в руках шведов оставались прусские порты и часть Инфлянт до Западной Двины. Швеция окончательно закрепилась на Балтике, взяв под свой контроль всю балтийскую торговлю Речи Посполитой.
Потеря контроля над балтийской торговлей нанесла огромный урон экономике ВКЛ. Густав Адольф только за счет одних пошлин, взимаемых с продажи литовского зерна, содержал шведское войско, воевавшее против Речи Посполитой. Ежегодно от налогов на торговлю из портовых городов Прибалтики, в том числе и Риги, Швеция получала 800 000 талеров, или половину бюджета королевства [4].
Список источников и литературы
1. Катлярчук, А. Шведы ў гісторыі і культуры беларусаў / А. Катлярчук. - Мінск, 2002.
2. Archiwum Radziwiłłów. Listy do ks. Krzysztofa Radziwiłła, Hetmana W. Lit. - T. 8. - Kraków, 1885.
3. Archiwum Radziwiłłów. Listy do ks. Krzysztofa Radziwiłła młodszego. - T. 8. - Kraków, 1885.
4. Bloch, T. Baltyk jako okno na swiat w polityce polskiej na przestrzeni dziejów / T. Bloch // Nowy Przegląd Wszechpolski [Electronic resource]. - 2003. - № 3. - Mode of access: http:// www. npw.pl. - Date of access: 20.04.2006.
5. Kognowicki, K. Żywot Lwa Sapiehy / K. Kognowicki. - Sanok, 1856.
6. Księcia K. Radziwiłła, hetmana polnego WKL, sprawy wojenne i polityczne 1621-1632. - Paris: Druk. L. Martinet, 1859.
7. Wisner, H. Spor o rozejm litewsko-szwedzki w Baldenmojżie z 1627 r. / H. Wisner // Zapiski historyczne. - T. LXVI. - 2001. - S. 23-36/
8. Volumina Legum. - Petersburg: Druk J.Ohryzki, 1859. - T. 2.
А.В. Кісялёў
ЛЕЎ САПЕГА - ВЯЛІКІ ГЕТМАН ЛІТОЎСКІ
Не аднойчы Льву Сапегу даводзілася браць у рукі зброю, каб на вайсковым полі бараніць Айчыну ад ворагаў. Пераемнік неўтаймаванага Карла Судэрманскага Густаў Адольф выношваў планы заваёвы Лівоніі, а таксама праект саюза пратэстанцкіх краін - Швецыі, Францыі, Вялікабрытаніі і Галандыі супраць Рэчы Паспалітай, Іспаніі і Рыма. У 1617 г. шведскі кароль заключыў мір з Масквой, будучы задаволеным нязначнымі вынікамі: атрыманнем некалькіх гарадкоў. Шукаць міру Густава прымусіла боязь перад Жыгімонтам ІІІ Вазай, які не прызнаваў яго за шведскага караля. Жыгімонт слаў у Швецыю граматы і падымаў супраць Густава Адольфа народ. Дынастычную барацьбу шведскі кароль выдаваў перад рыксдагам за святую вайну за пратэстанцкую веру супраць каталіцызму. Злы чалавек Жыгімонт, якім кіруюць д'ябальскія езуіты, жадае вынішчыць пратэстантаў і падначаліць Швецыю папскаму ярму. Густаў прасіў рыксдаг падтрымаць яго супраць Жыгімонта і папістаў. Грошы для вайны ён атрымаў. Увесь пафас абаронцы Швецыі прыкрываў простую мэту - заваяваць Лівонію. Вясной 1617 года шведскае войска на чале з каралём высадзілася ў Лівоніі.
Жыгімонт ІІІ не надаў гэтаму належнай увагі і спадзяваўся з часам расправіцца са стрыечным братам Густавам Адольфам. Пакуль жа ён займаўся больш важнымі справамі: выправіў па царскі вянец у Маскву каралевіча Уладзіслава. Для Лівоніі ў Жыгімонта не хапала ні войска, ні грошай, ні часу. Затое Густаў ставіўся да яе не так лёгкадумна: папаўняў войска, знаходзіў грошы, шукаў саюзнікаў. Завёў сяброўства з Галандыяй, выдаючы сябе за абаронцу пратэстантызму. Пратэстанцкія краіны дапамагалі шведскаму каралю. Чарговы ўдар па інтарэсам Рэчы Паспалітай Густаў Адольф нанёс, калі яе войска стаяла супраць турэцкіх полчышч, абараняючы Еўропу ад мусульманскага нашэсця.
Летам 1621 г. шведскі флот - больш за сто караблёў - прыстаў да берагоў Лівоніі. 1 жніўня 17-тысячнае шведскае войска пачало аблогу Рыгі. Толькі ВКЛ прыйшло на дапамогу рыжанам, але ў польнага гетмана Крыштафа Радзівіла яўна не хапала войска - ўсяго адна тысяча чалавек. Таму ён вымушаны быў адступіць ад Рыгі. Праз 1,5 месяцы шведы здабылі горад. Рэч Паспалітая пазбавілася свайго важнейшага порта на Балтыйскім моры. Асабліва адчувальнай была гэта страта для ВКЛ.
Вясной 1622 г. Радзівіл на чале трохтысячнага ліцвінскага аддзела вымусіў капітуляваць шведскі гарнізон у Мітаве. Смаленскі ваявода Гасеўскі разбіў шведаў каля Кокенгаўзена. Занепакоены гэтым, Густаў летам 1622 г. прапанаваў Радзівілу заключыць сепаратную дамову паміж Швецыяй і ВКЛ. Ад такой прапановы гетман адмовіўся. Але вось перамір'е ад імя Рэчы Паспалітай заключыў, чым выклікаў нараканні Жыгімонта Вазы, - маўляў, учыніў перамір'е без каралеўскіх паўнамоцтваў. Перамовы аб міры закончыліся безвынікова з-за прэтэнзій Жыгімонта на шведскую карону, пагадзіліся на перамір'е. Але яно трымалася яно нядоўга.
Вайна аднавілася ў 1625 г. Густаў Адольф падзяліў войска на часткі і выправіў іх на Курляндыю, Прусію і Ўсходнюю Эстонію, а сам рушыў да межаў Літвы. Перад шведскім войскам скарылася некалькі гарадкоў. Пацярпеў паражэнне атрад Івана Сапегі, сына Льва. Маладому Сапегу ледзь удалося выратавацца ўцёкамі. Шведы перайшлі літоўскую мяжу і падступілі да радзівілаўскага замка Біржы. Абаронцы пратрымаліся пяць дзён і 20 жніўня запрасілі літасці. Замак разам з арсеналам у 70 гармат дастаўся пераможцам. Уся Лівонія і Курляндыя апынуліся пад шведам. Толькі Дынабург заставаўся вольным.
У той сітуацыі Жыгімонту ІІІ, як ён не хацеў узвышэння Льва Сапегі, нічога не заставалася, як назначыць яго вялікім гетманам літоўскім. Да пасады віленскага ваяводы (Сапега атрымаў яе ў 1621 г.) дадалося і гетманства. Такім чынам, Леў Сапега стаў самым уплывовым і значным дыгнітарыем Вялікага княства. Праўда, яшчэ ў 1623 г. ён добраахвотна склаў з сябе абавязкі канцлера. Выпадак беспрэцэдэнтны, калі вяльможа пры жыцці адмаўляўся ад такой пасады. Прычынай зыходу магло стаць расчараванне палітыкай Жыгімонта. Паддаючыся патрабаванням папы рымскага мячом пакараць віцебскіх паўстанцаў супраць царкоўнай уніі, Жыгімонт, у сваю чаргу, патрабаваў жорсткай расправы і ад Сапегі, які ўзначальваў судовую камісію. Не выключана, што Сапега чыніў суд насуперак сваім перакананням. Людзей каралі за спробу абараніць сваю веру і годнасць. Расправа над паўстанцамі была жорсткай (20 чалавек пакаралі смерцю), але сваю нязгоду з Жыгімонтам Сапега выказаў зыходам з канцлерскай пасады - не жадаў надалей станавіцца закладнікам палітычных патрабаванняў вышэйшай улады.
Але Жыгімонту зноў спатрэбіўся Леў Сапега. Пасля смерці вялікага гетмана Яна Караля Хадкевіча не было ў ВКЛ вопытнага і таленавітага палкаводца. Сапега прасіў Жыгімонта назначыць вялікім гетманам Крыштафа Радзівіла, але сенатары абвінавацілі таго ў страце Лівоніі. Да таго ж Жыгімонт не хацеў давяраць гетманскую булаву кальвіністу. Не праславіўся подзвігамі на ратным полі і Леў Сапега, але менавіта яму 25 ліпеня 1625 г. вялікі князь перадаў уладу над войскам ВКЛ. Радзівіл у сваіх лістах да Л. Сапегі дакараў яго: маўляў, на зло яму прыняў гетманства. «Не трэба думаць пра мяне, што вам на злосць гэтак учыніў, ніколі і нікому на зло нічога не чыніў», - адказаў на гэта Л. Сапега.
Жыгімонт, відаць, разлічваў, што паважаны і ўплывовы ў Літве дыгнітар здолее ўласным прыкладам павесці за сабой шляхту. Сам Сапега новае прызначэнне прыняў як святы абавязак перад Айчынай: «Калі маім слабым сілам даручана пахіленую сцяну падпіраць і неасцярожна ўчынены пажар гасіць прыходзіцца, дык гадам і здароўю дзеля Айчыны не дам адпачынку». Так у немаладым веку (у 68 гадоў) Сапега ўзначаліў войска ВКЛ. Нягледзячы на шматлікія цяжкасці гетман рабіў усё магчымае, каб спыніць рух шведаў на ВКЛ. Пад Дынабург ён паслаў нанятых за свой кошт сотню пехацінцаў і некалькі соцень казакаў на чале з Аляксандрам Гасеўскім. Падмога падышла своечасова, і гарнізон адбіў шведскі штурм. Густаў Адольф адразу прыняў меры, каб спыніць пераможны рух ліцвінскага войска. Ён планаваў пераправіцца цераз Дзвіну і ўдарыць па Літве. Сапега разгадаў гэты манеўр.
Паход шведскага войска на ВКЛ праваліўся. Але і Сапега вымушаны быў спыніць далейшы паход - загінула шмат воінаў, шмат было параненых, хворых. Абяцанае папаўненне кароль так і не прыслаў, грошай на жалаванне не даваў. Таму Л. Сапега вывеў войска з Лівоніі. Як і яго папярэднік Хадкевіч, Л. Сапега прыняў на сябе ўвесь цяжар вайны са Швецыяй. Жыгімонт ІІІ палахліва тады адседжваўся ў Варшаве. Польшча хавалася за спіну Вялікага княства, а ліцвіны хацелі міру. Ваяры дакаралі гетмана, што не можа выпрасіць у караля жалавання для іх. Таму гетман расплачваўся з войскам уласнымі грашыма. Ён звяртаўся да караля, што калі не дасць новага войска, дык «нязносны цяжар з рук маіх зняць і мяне з яго вызваліць». Але кароль баяўся, што з яго зыходам разваліцца і абарона Літвы.
У 1626 г. Л. Сапега зноў сабраў на свае сродкі войска і адправіў яго на чале з Аляксандрам Гасеўскім на вызваленне Лівоніі. У баях са шведамі ліцвінскае войска несла вялікія страты. «Чым далей, тым больш пан Бог за нашы грахі адымае фартуну», - зрабіў Сапега несуцяшальную выснову. Каб захаваць войска і не дазволіць шведам ісці на ВКЛ, Сапега дазволіў Гасеўскаму заключыць перамір'е. Паводле яго, шведы вярталі Літве Біржы, а ўзамен атрымлівалі Лаўдан. Нядобразычліўцы абвінавачвалі гетмана, што зрабіў гэта без каралеўскага ведама і парушыў артыкул уніі, не браў згоды на перамір'е ў каронных паноў.
Некалькі разоў шведы грамілі польскае войска ў Прусіі, падступалі да Гданьска. Сапега паслаў на дапамогу палякам ліцвінскія аддзелы, што і ўратавала іх ад поўнага разгрому. Урэшце, 26 верасня 1629 г. у Альтмарку паміж Рэччу Паспалітай і Швецыяй было заключана перамір'е. Швецыі дасталася ўся Лівонія да Дзвіны, берагавая частка Прусіі з партамі. Прыкрая параза з-за пустога жадання Жыгімонта менавацца каралём шведаў, вандалаў і готаў. А што Леў Сапега? Ён паказаў, як ахвяруюць дзеля Айчыны. Не алтар абароны ВКЛ ад ворага ён паклаў у тую вайну большую частку свайго капіталу - 77 тысяч злотых і 40 тысяч фларэнаў. За гэтыя грошы гетман і трымаў войска, якое і спыніла шведаў ад нашэсця на ВКЛ і выратавала Польшчу.
Г.М. Сагановіч
ІДЭЯ МІРУ І ВАЙНЫ Ў ПАСТУЛАТАХ ШЛЯХТЫ ВКЛ 1630-х ГАДОЎ (ПАВОДЛЕ ІНСТРУКЦЫЙ ШЛЯХЕЦКІХ СОЙМІКАЎ)
«Войны могуць не цалкам пачынацца ў галовах людзей, але можна сказаць, што там яны бяруць пачатак болей, чым дзе. Ідэя вайны, або месца вайны ў тым, што французы называюць mentalité, сама па сабе з'ява грандыёзнай гістарычнай важнасці - як яна пашыраецца ў асобныя эпохі і ў асобных грамадствах, як артыкулюецца, як афарбоўваецца і звязваецца. Толькі шляхам такой матрыцы ўяўленняў пра Бога і чалавека, прыроду і грамадства можна прыйсці да поўнага разумення прычын і ходу войнаў, якія адбываліся...» [14, с. 8]. Гэтая працяглая цытата з працы вядомага знаўцы ваеннай гісторыі Еўропы ранняга Новага часу вызначае такую даследчыцкую ўстаноўку, пры якой асаблівую каштоўнасць набываюць крыніцы, што характарызуюць т.зв. «карціну свету». Пры падобным падыходзе асабліва важным корпусам крыніц можна лічыць інструкцыі павятовых соймікаў, якія выдавалі паслам на вальны сойм Рэчы Паспалітай. Гэтыя дакументы адлюстроўвалі агульнае меркаванне шляхты канкрэтных паветаў і ваяводстваў адносна ўсіх актуальных пытанняў, што мусілі вырашацца на агульнадзяржаўным парламенцкім форуме, асабліва стаўленне да вайны і міру. Увазе чытачоў прапануюцца папярэднія вынікі аналізу 12 такіх інструкцый, якія выдавалі паслам розных паветаў ВКЛ у першыя восем гадоў панавання Ўладыслава ІV.
Аналіз выяўленых дакументаў паказвае, што іх найбольш агульным месцам было патрабаванне пацвердзіць мірныя дагаворы Рэчы Паспалітай з усімі суседнімі дзяржавамі. Тыповай можна лічыць пазіцыю рыцарства Віцебскага ваяводства, якое ў 1632 г. даручала сваім паслам, «каб мір з усімі суседзямі стараліся захаваць» [4]. У 1635 г. некалькі соймікаў ВКЛ прасіла паслоў схіліць караля, каб той дзеля міру са Швецыяй адрокся ад сваіх праў на шведскую карону [12, с. 138]. А трокская шляхта дзякавала Ўладыславу ІV за тое, што клопатамі яго «і час забяспечвае пажаданым мірам нас і мілую Айчыну», ды што кароль заўжды мае «пільнае вока на пастаронніх і блізкіх непрыяцеляў» [8].
Як дзяржавы-непрыяцелі, з якімі неабходна было захоўваць мір, у аналізаваных інструкцыях фігуруюць Масква, Швецыя і Турцыя. Маскоўскую дзяржаву віцебская шляхта ў 1632 г. называе «непрыяцелем спадчынным», які не хоча трымаць прымірэння паводле прынятых пактаў [4]. Для полацкіх абывацеляў «народ маскоўскі мала варты даверу (lubricie fidei)» [7]. І сапраўды, восенню 1632 г. царскія войскі парушылі мір, атакаваўшы межы ВКЛ і пачаўшы вайну за Смаленск. У 1633 г. мсціслаўская шляхта характарызавала Маскву таксама як «непрыяцеля малавернага», які «агнём і мечам хоча нас вынішчыць» [9]. Швецыя, з якой з 1600 г. вялася цяжкая вайна за Інфлянты, перапыненая шасцігадовым Альтмарцкім перамір'ем (1629), заставалася грозным непрыяцелем, і з набліжэннем канца замірэння павятовае рыцарства хвалявалася, даручаючы сваім пасланцам «аб міру швецкім прасіць яго каралеўскую мосць» [8].
Пагроза далёкай асманскай Порты, якая ўвасабляла «непрыяцеля Святога Крыжа» [11, с.30], шляхту ВКЛ хвалявала значна менш. Звычайна лічылася, што абарона паўднёва-усходняй мяжы Рэчы Паспалітай павінна быць справай Кароны Польскай. Тым не менш соймікі ВКЛ часам выказваліся і наконт гэтай праблемы. Так, наваградская шляхта ў 1634 г. прасіла ўстрымаць запарожскіх казакоў ад паходаў па лупы ў турэцкія ўладанні, бо тыя маглі справакаваць вайну, небяспечную для Рэчы Паспалітай [5].
Захаванне так жаданага міру ў інструкцыях звязвалася з забеспячэннем дзяржаўных межаў. Утрыманне ў належным стане памежных замкаў шляхта лічыла адным з галоўных шляхоў гарантавання бяспекі сваёй дзяржавы, таму часта патрабавала іх рамонту, забеспячэння ваенным рыштункам і залогамі. Гэта быў яе пастаянны клопат. Нават Пінскі павет, хоць не межаваў з Маскоўскім царствам, у 1632 г. выказваў асаблівую занепакоенасць імі: «Абарона межаў усім нам чыніць бяспеку...»[6]. Пінская шляхта хвалявалася, што ў выпадку якой патрэбы войска не зможа хутка сабрацца, і выказвала гатоўнасць мець у сваім павеце генеральны попіс. Ашмянскі павет у 1634 г. прапанаваў, каб памежныя старасты пачалі стала рэзідаваць у сваіх замках, аддаючы на іх рамонт частку сваіх даходаў [1]. Наваградская шляхта тады ж ставіла пытанне аб прычынах здачы памежных замкаў, такіх як Дарагабуж і Невель (5). Рэстаўрацыі і ўмацавання памежных замкаў не пераставалі дамагацца Віцебскае і Полацкае ваяводствы [4; 7].
Наогул, дзяржаўным межам у пастулатах шляхты аддавалася ні з чым непараўнальная ўвага. Соймікавыя інструкцыі пастаянна патрабавалі хутчэй давесці да памыснага канца працу камісій па вызначэнні новых дзяржаўных межаў ці ўдакладненні старых [3; 5]. Паслы трокскага сойміка, напрыклад, у 1634 г. мелі на тым жа сойме «без усялякай страты межам ВКЛ» завяршыць працу Берасцейскай камісіі, якая вызначала мяжу ВКЛ з Люблінскім і Падляшскім ваяводствамі [8]. А полацкая шляхта пасля вайны 1632-1634 гг. сваю бяспеку наўпрост звязвала з адмежаваннем ад Маскоўскай дзяржавы. У адрозненне ад іншых земляў, якія «ад Масквы даўно адгранічаныя», «наш край Полацкі ў пастаяннай небяспецы», - пісала яна ў інструкцыі на сойм 1638 г. і наракала, што працы камісіі па адмежаванню Невеля, Себежа і Усвят усё яшчэ не завершаны [7]. Устрывожаны ўжо тым, што жыхары памежных земляў Расіі церпяць крыўды ад падданых ВКЛ на Невельскім тракце, палачане прасілі пільнаваць, каб не дайшло да новага канфлікту паміж дзяржавамі, і каб «экспедыцыя святой справядлівасці не ўцякала на абодва бакі».
Другім па важнасці ў выяўленых інструкцыях выступае мір у межах сваёй дзяржавы, або грамадзянскі мір. Згодна з пастулатамі шляхты, грамадзянскі мір тоесны «супольнаму дабру». Такая ідэя выразна выказана Львом Сапегам у лісце да полацкага архіепіскапа Іасафата Кунцэвіча ад 12 сакавіка 1622 г., у якім адназначна сцвярджаецца, што любыя ўчынкі, якія «не адпавядаюць міру і карысці Рэчы Паспалітай, смела могуць быць залічаны да злачынства...» [11, с. 46-47]. Ён жа пісаў пра важнасць грамадзянскага міру як гарантыі ваеннага поспеху дзяржавы, працытаваўшы вядомае выказванне Цыцэрона: «Дарэмна змагаецца войска ў полі, калі няма згоды ў Айчыне» [11, с.64]. І ў пасольскіх інструкцыях унутраны мір неаднакроць прыроўніваўся да знешняй бяспекі краю. Шляхта Берасцейскага ваяводства праз сваіх паслоў на Варшаўскую канвакацыю ў 1632 г. нагадвала пра патрэбу «Рэчы Паспалітай наперад мір і бяспеку як ад замежных (postronnych), так і ад унутраных (domowych) непрыяцеляў умацоўваць» [2]. Інструкцыя заклікала абывацеляў, «каб справядлівасць і святую згоду між сабой захавалі», а таксама каб «дзеля міру і справядлівасці і асабліва абароны Рэчы Паспалітай як ад чужых, так і ад унутраных непрыяцеляў [былі] рэасумаваны ўсе каптуры і канфедэрацыі...».
Пасля заключэння царкоўнай уніі самай актуальнай была патрэба захаваць рэлігійную згоду, і гэта падкрэслівалася літаральна ва ўсіх даследаваных інструкцыях. Пры чым, калі ваенная пагроза не была вострай, то праблема рэлігійнага міру магла ставіцца на першае месца. Так, у 1632 г. шляхта Віцебскага ваяводства другім пунктам інструкцыі выставіла мір inter dissidentes Relіgione, просячы, каб у адпаведнасці з даўнімі канстытуцыямі і канфедэрацыяй «кожны ў сумленні сваім вольна жывучы пана Бога хваліў», і каб на сойме была прыдумана як працэдура супраць кожнага бяспраўя, так і парадак яе выканання [4]. «Захаванне міру inter Dissidentes de Religione» выразна патрабавалася і ў берасцейскай інструкцыі на той жа сойм, хоць далёка не на першым месцы [2]. Такой жа была пазіцыя пінскай шляхты («каб усе рэлігіі хрысціянскага абраду былі супакоеныя паводле даўніх Confederatii Inter Dissidentes» [6], з якой не разыходзіліся і пастулаты абывацеляў Лідскага павета [17, с. 161]. Паказальна, што ў слонімскай інструкцыі паслам на элекцыйны сойм у Варшаву (1632 г.) спачатку фармулявалася патрабаванне ўсталяваць унутраны мір у Рэчы Паспалітай (Religia Grecka Uniaci zeby przy swoich prawach zostawali), і толькі потым - пацвердзіць пакты з суседнімі дзяржавамі [10].
Патрабаванне забяспечыць рэлігійны мір настойліва паўтаралася ў інструкцыях і ў наступныя гады. Трокскі соймік у 1634 г. дамагаўся ад сойма «поўнага супакаення рэлігіі грэцкай» [8], шляхта Наваградскага ваяводства, заклапочаная канфліктам паміж уніятамі і праваслаўнымі, ад сойма да сойма даручыла паслам прасіць караля «грунтоўнага ў той рэлігіі супакаення» [5]. Ва ўнісон ім гучалі патрабаванні абывацеляў Полацкага ваяводства [7]. А соймік Вількамірскага павета ў 1639 г. не толькі прасіў, «каб на мір сярод разнаверцаў не наступалі», але і патрабаваў на будучыню «more malorum забягаць, каб кожны пры сваёй свабодзе заставаўся, і абвараваць, каб грэкі дызуніты былі захаваны circa jura et Priui legra sua» [3].
У параўнанні з мірам супрацьлеглая яму ідэя вайны ў выяўленых інструкцыях амаль не артыкулюецца, што цалкам пацвярджае даўно выказаны даследчыкамі тэзіс пра глыбока пацыфістычныя настроі шляхты ВКЛ і Рэчы Паспалітай у цэлым [12]. Яе рыцарства традыцыйна акцэптавала вайну абарончую, а не захопніцкую. Да пэўнай змены дактрыны вайны ў Рэчы Паспалітай дайшло толькі пры Стэфане Баторыі, калі ў 1578 г. у адносінах з Маскоўскай дзяржавай пераважыла ідэя bellum offensivum - упершыню пасля 1535 г. Хоць на сойме па-ранейшаму дамінавала абарончая рыторыка, шляхта падтрымлівала наступальныя дзеянні караля. Асабліва рашуча на вайну быў настроены палітычны народ ВКЛ, які спадзяваўся ваеннай сатысфакцыі і вяртання страчаных земляў. Перад паходам на Полацк улёткі з каралеўскай друкарні абвяшчалі пра пачатак вайны справядлівай, патрэбнай для абароны Рэчы Паспалітай і ўзнаўлення яе межаў. Паходу 1580 г. на Вялікія Лукі надавалася нават рэлігійная афарбоўка - як кампаніі супраць схізматыкаў [13, с. 264-266]. У гэтым не было нечага незвычайнага, калі ўлічваць, што ў ХVІ ст. у хрысціянскай Еўропе назіралася вяртанне сярэднявечных уяўленняў пра militia christiana [16, с. 37], згодна з якімі вайна хрысціян з паганскім светам ці схізматыкамі матывавалася службай Богу. Цікава, што ў ВКЛ вайну супраць Маскоўскай дзяржавы тады падтрымлівалі і пратэстанты, і праваслаўныя. Аднак як толькі маскоўская пагроза была адхілена, а землі вернуты, сярод шляхты ВКЛ зноў запанавалі пацыфісцкія настроі.
Прыкладна такое ж стаўленне да вайны адлюстравана ў аналізаваных соймікавых інструкцыях 1630-х гадоў, у якіх ідэя bellum offensivum практычна адсутнічае. Невыразна яе выказала толькі шляхта Берасцейскага ваяводства ў чэрвені 1632 г., калі даручыла паслам на канвакацыі нагадаць пра перамогі Стэфана Баторыя, які «узяўся вярнуць тое, што калісь Масквіцін быў апанаваў..., Полацк, Вяліж, Езярышча, Усвят, Сушу, Казьяны, Сітна, Сокал і шмат іншых замкаў, забраных Масквой, а таксама Інфлянцкую зямлю з маскоўскіх рук вярнуў», аднак шведскі кароль адбіў сабе Інфлянты, вось таму - «напомніць пра тое будучаму каралю яго мосці, каго нам пан Бог выбраць дазволіць, каб тыя правінцыі з рук непрыяцельскіх сваім sumptem вярнуў і даўгі Рэчы Паспалітай выплаціў» [2]. У 1634 г. соймік Трокскага павета даручаў паслам «аб міру швецкім прасіць яго каралеўскую мосць, каб ... трактатамі, а калі іначай быць не магло б, тады вайною...» [8], і гэта тыповы прыклад акцэптавання справядлівай вайны: шляхта легітымізавала вайну як сродак вяртання да ранейшых межаў і ўзнаўлення міру, парушанага суседняй дзяржавай. Падобным чынам трактавалася вайна і ў адносінах з Маскоўскім царствам. Пасля таго, як царскія ваяводы ў 1632 г. распачалі наступальныя ваенныя дзеянні, соймікі ВКЛ дэманстравалі рашучасць і ўхвалялі большыя падаткі на вайну, чым шляхта Кароны [12, с. 135], але як толькі Смаленская кампанія прынесла Ўладыславу ІV перамогу і небяспека з Усходу была прадухілена, шляхта паспяшалася з просьбамі трымаць мір з Маскоўскім царствам. Прыкладам, Трокскі павет у 1634 г. даручаў паслам «старацца з пільнасцю..., каб тая розніца з імі (з Масквой - Г.С.) супакоена была» [8].
Такім чынам, хоць шляхта ВКЛ прызнавала права на вайну абарончую, або вайну дзеля вяртання ранейшых земляў, яе ідэалам заставаўся мір. Мір разумеўся як найвышэйшае дабро людзей, а кароль прадстаўляўся яго носьбітам, і шляхта прасіла манарха стала бараніць гэтую каштоўнасць. Як ужо справядліва падкрэслівалася Я. Дзенгелеўскім, дыхатамія міру і вайны трактавалася шляхтай не толькі ў залежнасці ад яе прыватных інтарэсаў, але і па шкале маральных катэгорыяў [12, с. 133, 140]. У той час глыбокім пацыфізмам характарызаваліся погляды не толькі шляхты, вымушанай браць удзел ва ўсё больш маштабных ваенных канфліктах. Пасля знішчальных войнаў першай трэці ХVІІ ст. праблема захавання міру хвалявала ўсё шырэйшыя колы грамадства. У прыватнасці, пра неабходнасць берагчы мір, самакаштоўнасць якога даказвалася таксама са спасылкамі на Цыцэрона ды іншых антычных класікаў, пісаў і віленскі архімандрыт Аляксей Дубовіч, і аўтары аказіянальных твораў, друкаваных у Гданьску [15, с.180].
Спіс крыніц і літаратуры
1. Інструкцыя Ашмянскага павета 1634 // Бібліятэка Нацыянальнага музея ў Кракаве. Cпр.160. Арк.113.
2. Інструкцыя Берасцейскага ваяводства, 4.06.1632 // Расійская нацыянальная бібліятэка. Аддзел рукапісаў (далей - РНБ АР). Фонд 971 (АД). Cпр. 127. Арк. 6.
3. Інструкцыя Вількамірскага павета, 27.08.1639 // РНБ АР. Ф. 971 (АД). Спр. 133. Арк. 50.
4. Інструкцыя Віцебскага ваяводства, 3.06.1632 // РНБ АР. Ф. 971. Спр. 132. Арк. 2.
5. Інструкцыя Наваградскага ваяводства 14.12.1634 // РНБ АР. Ф. 971 (АД). Спр. 21/2. Арк. 222.
6. Інструкцыя Пінскага павета 1632 // РНБ АР. Ф. 971 (АД). Спр. 127. Арк. 43.
7. Інструкцыя Полацкага ваяводства, 1638 // РНБ АР. Ф. 971 (АД). Спр. 124. Арк. 40.
8. Інструкцыя Троцкага павета 14.12.1634 // РНБ АР. Ф. 971 (АД). Спр. 133. Арк. 26.
9. Ліст шляхты Мсціслаўскага ваяводства да Крыштапа ІІ Радзівіла, 31.01.1633 // Archiwóm Główny Akt Dawnych w Warszawie. Archiwum Radziwiłłów. Dz. II. Nr. 1097.
10. Пункты інструкцыі Слонімскай, 1632 // РНБ АР. Ф. 971 (АД). Спр. 127. Арк. 44.
11. Эпісталярыя Сьвятога Язафата: Збор дакумэнтаў / Уклад. М.Баўтовіч. - Полацк, 2006.
12. Dzięgielewski, J. Pokój i wojna w opinii szlachty Rzeczypospolitej czasów Władysława IV / J. Dzięgielewski // Kultura, polityka, dyplomacja. Studia ofiarowane Profesorowi Jaremie Maciszewskiemu w 60 rocznicę Jego urodzin. - Warszawa, 1990. - S.131-140.
13. Grala, H. Vom bellum defensivum zum bellum externum. Die Auffassung des polnisch-litauischen Adels von den Gründen des Livländisches Krieges 1558-1582 / H. Grala // Die Wahrnehmung und Darstellung von Kriegen im Mittelalter und in der Frühen Neuzeit. Hg. von H.Brunner. - Wiesbaden, 2000. - S. 264-266.
14. Halle, J.R. War and Society in renaissance Europe 1450-1620 / J.R. Halle. - New York, 1985.
15. Kotarski, E. «Fried ist der beste Schatz, der jedem Land' wohlhut» / E. Kotarski // Munera litteraria Richardo von Weizsäcker. - Wrocław-Warszawa-Kraków, 1993.
16. Wang, A. Der «Miles Christianus» im 16. und 17. Jh. Und seine mittelalterliche Tradition. Bern / A. Wang. - Franfurt am Main, 1975.
17. Wisner, H. Rozróźnieni w wierze. Szkice z dziejów Rzeczypospolitej schyłku XVI I połowy XVII w. / H. Wisner. - Warszawa, 1982.
А.У. Каляга
«ДЫЯРЫУШ МАСКОЎСКАЙ ВАЙНЫ 1633 г.» ЯК ГІСТАРЫЧНАЯ КРЫНІЦА
Сярод дакументаў фонду Слізняў, якія захоўваюцца ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі ў г. Гродна, можна знайсці шэраг унікальных крыніц. Да іх ліку адносіцца невялікі рукапісны твор пад назвай «Дыярыуш Маскоўскай вайны 1633 г.», які ўключаны ў склад зборніка соймавых матэрыялаў XVII ст. Напісаны жывым сведкам падзей, «Дыярыуш» расказвае аб рашаючых бітвах паміж маскоўскім і польска-літоўскім войскам у ходзе Смаленскай вайны 1632-1634 гг.
Гэты ваенны канфлікт з'яўляўся спробай Маскоўскай дзяржавы вярнуць землі, страчаныя ў гады Смуты, у першую чаргу, Смаленск. Момант для вайны быў выбраны ўдала: Рэч Паспалітая перажывала чарговае бескаралеўе пасля смерці ў красавіку 1632 г. Жыгімонта ІІІ Вазы.
Вайна, па словах расійскага гісторыка С.М. Салаўёва, «пачалася шчасліва» для маскоўскага боку [2, с. 156]. Большасць памежных крэпасцей была ўзята з ходу. У снежні 1632 г. маскоўская армія падышла да Смаленска і ўзяла горад у аблогу. Але аблога адной з лепшых ва Усходняй Еўропе крэпасцей зацягнулася. У выніку Маскоўская дзяржава, аслабленая яшчэ з часоў Смуты, не здолела ў поўнай меры забяспечыць армію ваяводы Шэіна, частку якой састаўлялі набраныя ў еўрапейскіх краінах найміты. Да гэтага часу ў Рэчы Паспалітай быў выбраны новы кароль - Уладзіслаў IV, які хутка сабраў армію, паставіўшы перад ёй задачу - дэблакіраваць Смаленск.
Менавіта са з'яўлення караля ў ваенным лагеры пад Смаленскам пачынаецца апісанне падзей у «Дыярыушы». Аўтар адзначае, што 4 верасня (дарэчы, храналогія твора патрабуе ўдакладнення) «кароль Яго Міласць ужо ноччу спыніўся над Глушыцай у літоўскім лагеры». Прыезд Уладзіслава быў абстаўлены дастаткова сціпла: хаця і з ваеннай музыкай, але «без страляніны, якая часта здараецца ў такіх выпадках» [1, арк. 37].
Настрой аўтара сведчыць аб тым, што ад караля чакалі рашучых дзеянняў. І сапраўды, толькі тры дні спатрэбіліся Уладзіславу для падрыхтоўкі ўдара па маскоўскаму войску. Інфармацыя, якая ішла ад шпегаў, абнадзейвала. Так, паведамлялася, што Шэін не дачакаўся падыходу часткі сіл, таму што рускім прыходзілася ваяваць яшчэ і супраць крымскіх татар, якія пустошылі іх землі на поўдні. Больш таго, адзін з перабежчыкаў сцвярджаў, нібыта 14 падышоўшых рэйтарскіх харугваў праціўніка «небаяздольныя і рэдка хто з іх умее трымаць пісталет у руцэ, таму дзве або тры нашы харугвы могуць з імі справіцца» [1, арк. 37].
Памылковасць часткі гэтых звестак дорага каштавала польска-літоўскаму войску, якое 7 верасня, наступаючы двума калонамі, паспрабавала авалодаць умацаваннямі праціўніка. Аўтар «Дыярыуша» з горыччу паведамляе, што «непрыяцель вялікую шкоду нанёс агнём з гармат і ручных стрэльбаў» [1, арк. 37 адв.]. І ўсё ж такі атака, якая была «аплачана вялікай крывёю», дазволіла аб'яднанаму войску забяспечыць свабодныя зносіны са Смаленскам на ўсю бліжэйшую ноч.
З асобай радасцю піша аўтар аб сустрэчы караля з абаронцамі горада. Па яго словах, кіраўнік абароны пан Станіслаў Ваяводскі са слязьмі на вачах казаў, што «ў гэту хвіліну гатовы памерці, убачыўшы нарэшце свайго караля» [1, арк. 38].
Дастаткова падрабязна разглядаюцца ў «Дыярыушы» прычыны часовага адступлення польска-літоўскага войска з раней занятых пазіцый у ваенны лагер над р. Глушыцай. Аўтар піша, што гэта здарылася, бо «не было чаго есці і піць і сабе, і коням», акрамя таго, адчуваўся недахоп пораху і кнотаў для пяхотных мушкетаў [1, арк. 38 адв.].
Становішча змянілася пасля прыходу пад Смаленск запарожскіх казакаў, якіх налічвалася, па словах аўтара, кала 15 тысяч чалавек [1, арк. 39 адв.]. У выніку рускае войска пацярпела ў канцы верасня два адчувальныя паражэнні. Спачатку рускія адступілі з Пакроўскай гары, а потым былі вымушаны пакінуць добра ўмацаваны астрожак Празароўскага.
Але не толькі баявыя дзеянні адлюстраваны ў «Дыярыушы». Тут можна знайсці і апісанне ваенных будняў, пры гэтым аўтар звяртае аднолькавую ўвагу на становішча, якое склалася як ва ўласнай, так і ў непрыяцельскай арміі.
Найбольш востра ў польска-літоўскім войску стаяла пытанне з грашовымі выплатамі вайскоўцам. Яшчэ напярэдадні першага наступлення кароннае войска, якому «другая чвэрць выплат надышла», заявіла аб жаданні атрымаць грошы. Намаганнямі польнага гетмана, які прасіў быць «цярплівымі да прывозу грошай», і караля напружанне ўдалося зняць. Праўда, Уладзіславу прыйшлося паабяцаць кароннаму рыцарству 10 000 злотых, наёмнай пяхоце - 7000 і асобна - грошы тым, хто быў паранены ў папярэдніх бітвах [1, арк. 37 адв.].
Для рускага войска асаблівую небяспеку стваралі найміты-перабежчыкі. Гэта былі немцы, французы, італьянцы. Сваё нежаданне служыць пад началам рускіх ваявод яны тлумачылі несвоечасовай выплатай жалавання, адсутнасцю належнага харчавання, прымусам да нясення варты («патрабавалі служыць і днём і ноччу») [1, арк. 39 адв.]. Па словах аўтара, нізкая дысцыпліна была і сярод наймітаў, што служылі ў польска-літоўскім войску.
На жаль, нам не вядомы аўтар створанай у «Дыярыушы» шырокай панарамы падзей заключнага этапу Смаленскай вайны (апісанне даведзена да 1 кастрычніка 1633 г.). Форма твора сведчыць аб тым, што стваральнік «Дыярыуша» жадаў максімальна поўна зафіксаваць убачанае. Толькі зрэдку ён дае волю ўласным пачуццям. Так, у адным з эпізодаў ён адкрыта заяўляе, што «мы ўсе імкнемся да міру, але і наша вярнуць жадаем» [1, арк. 38 адв.]. Прыведзеныя словы сведчаць аб высокай годнасці і патрыятызме асобы, якая іх напісала.
Больш дэталёвае вывучэнне гэтай крыніцы магчыма шляхам супастаўлення яе зместу са зместам двух іншых «Дыярыушаў», якія былі выдадзены ў 1895 і 2006 гадах [4, с. 3].
Спіс крыніц і літаратуры
1. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродна. - Ф. 1663. - Воп. 1. - Спр. 410.
2. Соловьёв, С.М. Сочинения / С.М. Соловьев. - Т. 9-10. - М., 1990.
3. Diariusz kampanii smoleńskiej Władysława IV, 1633-1634. - Warszawa, 2006.
4. Moskarzewski, J. Dyariusz wojny moskiewskiej 1633 r. / J. Moskarzewski. - Warszawa, 1895.
M. Straszewicz
PO WIELKIM KANCLERZE. OSOBA LWA SAPIEHY I JEGO KONCEPCJE WSCHODNIEJ POLITYKI RZECZYPOSPOLITEJ
W ROKOWANIACH POLSKO-MOSKIEWSKICH
W LATACH 1634-1647
Biografiści Lwa Sapiehy podobnie jak i historycy Wielkiego Księstwa Litewskiego doby pierwszych królów elekcyjnych nie mają wątpliwości, co do ogromnego znaczenia tej postaci w wielu sferach życia politycznego i religijnego. Jako podkanclerzy a potem kanclerz wielki litewski, wreszcie w ostatnich latach życia hetman wielki litewski, brał on aktywny udział w niemal wszystkich ważniejszych inicjatywach politycznych swego czasu. O ile jego działalność na polu polityki wewnętrznej, a zwłaszcza wyznaniowej, bywa oceniana różnie, to jego wizerunek jako dyplomaty i kierownika polityki zagranicznej jest w historiografii jednoznacznie pozytywny. O jego wkładzie w wypracowywanie polityki zagranicznej na odcinku moskiewskim pisano już niejednokrotnie. Warto zatem przyjrzeć się na ile sama postać Lwa Sapiehy jako dyplomaty pojawiała się w rokowaniach dyplomatycznych po jego śmierci i w jakim stopniu wypracowane przy jego znaczącym udziale koncepcje polityki wobec państwa moskiewskiego były potem realizowane lub rozwijane.
Ramy chronologiczne referatu wyznacza z jednej strony pierwsza po śmierci Lwa Sapiehy polsko-litewsko-moskiewska batalia dyplomatyczna o kształt wiecznego pokoju w Polanowie, z drugiej szczytowy moment zbliżenia stosunków między Rzecząpospolitą a Moskwą w końcu panowania WładysławaIV.
Chwila uwagi należy się bazie źródłowej. Zasadniczy materiał stanowią materiały poselskie obu stron, dzięki którym prześledzić można nie tylko rozwijanie koncepcji politycznych litewskiego kanclerza, ale i wspominanie jego osoby w kontekście ówczesnych problemów dyplomatycznych. Ślady roli jaką odgrywał Lew Sapieha, odnaleźć można także w korespondencji.
Podczas rokowań polanowskich, kończących nieudaną dla Moskwy wojnę smoleńską, wątek sapieżyński pojawiał się szczątkowo w pierwszej fazie rokowań, kiedy strony przedstawiały swoją wykładnię historii konfliktu. Poselstwo Lwa Sapiehy w 1600-1601 roku było jednym z tych wydarzeń, do których najczęściej odwoływała się strona moskiewska, aby uzasadnić swoje pojmowanie wojny sprawiedliwej. Zerwanie podpisanego wówczas rozejmu z pomocą Dymitra Samozwańca i prywatnych oddziałów magnackich wspartych przez Rzeczpospolitą, stanowiło zdaniem moskiewskich przedstawicieli w Polanowie jeden z kluczowych momentów wiodących do wojny smoleńskiej i wskazujących na odpowiedzialność państwa polsko-litewskiego za eskalację działań zbrojnych [1, s. 190-193].
Szerzej o zmarłym wojewodzie wileńskim natomiast przypomniano sobie wkrótce po podpisaniu traktatu. Przede wszystkim to w jego spuściźnie prowadzono usilne poszukiwania oryginału aktu elekcji królewicza Władysława Zygmunta Wazy na tron moskiewski w 1610. 27 czerwca 1634 roku Władysław IV pisał do jego syna Kazimierza Leona Sapiehy, aby na tę okoliczność przeszukał archiwum po ojcu i wypytał jego poddanych. W tymże zasobie miała się też znaleźć instrukcja sekretna z 1630 od stanów koronnych dla posłów do Moskwy do traktowania o pokój [3, 347, k. 92]. Monity te wynikały z rozpowszechnionego w Rzeczypospolitej traktowania przez kanclerzy archiwum państwowego jako własnego. Tym nie mniej są świadectwem, że to właśnie Lew Sapieha, a nie inni ministrowie (podkanclerzy lub podskarbi, którzy także mogli być depozytariuszami materiałów dyplomatycznych) był uważany przez Władysława IV za osobę urzędowo i politycznie zainteresowaną w przechowywaniu powyższych dokumentów. Ani aktu elekcyjnego ani instrukcji najwyraźniej nie znaleziono, skoro jeszcze w grudniu król ponaglał zarówno marszałka nadwornego litewskiego jak i jego brata Jana Stanisława Sapiehę, aby wzmogli poszukiwania [3, 347, k. 79; 16, s. 41-42]. Najprawdopodobniej okazały się one bezskuteczne, bowiem poszukiwane materiały nie figurują w spisie dokumentów sapieżyńskich z końca lat 30-tych [3, 354, k. 393-400].
Sprawa tylko pozornie nie ma związku z rokowaniami dyplomatycznymi. Jeszcze w 1646 roku, w okresie najdalej idących rozmów w sprawie zacieśnienia sojuszu antytatarskiego problem nie odnalezionego dyplomu elekcyjnego psuł atmosferę rokowań i rodził nieufność między obiema stronami. Warto w tym kontekście także wspomnieć późniejsze zabiegi Władysława IV o uzyskanie od spadkobierców Lwa Sapiehy dokumentacji dotyczącej okresu smuty na potrzeby przygotowywanej na dworze oficjalnej historiografii [3, 348, k. 3; 2, Dz. II, 1218].
Znacznie silniej postać zmarłego kanclerza litewskiego pojawiła się podczas rokowań w ratyfikacyjnych w Moskwie w 1635 roku. Do misji tej, nie tyle mając na uwadze talenty dyplomatyczne i znajomość Moskwy, co ze względu na majątek ale i pamięć o Lwie, Władysław IV desygnował wspomnianego Kazimierza Leona Sapiehę. Zresztą tenże, wychowany już absolutnie w duchu kultury zachodniej, mając dostęp do ojcowskiego archiwum, miał możliwość szybkiego uzupełnienia wiedzy o wschodnim sąsiedzie [14, s. 247]. Jeszcze zanim posłowie Rzeczypospolitej Aleksander Piaseczyński, Kazimierz Leon Sapieha i Piotr Wiażewicz dotarli do Stolicy, w trakcie wstępnych dyplomatycznych narzekań na niewystarczający korm, litewski przedstawiciel przypomniał poselstwo swego ojca, przedstawiając je jako wzorcowe dochowanie przez Moskwę gościnności [10, s. 98]. W kilka dni później analogicznym przykładem posłużył się wysłany do przywitania poselstwa Grigorij Gorichwostow, narzekając, że posłowie nie chcą wyjść mu naprzeciw z karety. Odezwał się personalnie do marszałka nadwornego litewskiego wypominając mu, że: «batiuszko twoj Lew Iwanowicz Sapieha (...) wiedał wsiakije dieła i preżnije obyczaje i nie tak z nami postupował kak wy» [10, s. 106]. Podczas tych wstępnych dyplomatycznych «harców» jeszcze kilkakrotnie poselstwo Lwa Sapiehy stawiane było za wzór protokołu np.: w kwestii zsiadania z koni przed cerkwią Błagowieszczeńską na Kremlu, zdejmowania czapki podczas audiencji itp. [10, s. 124-125, 129]. Najwyraźniej zatem poselstwo z 1600-1601 roku jawiło się zwłaszcza w administracji moskiewskiej, jako niezwykle znaczące dla ugruntowania praktyki dyplomatycznej w kontaktach obu państw. Warto nadmienić, że obie strony nieco mitologizowały sytuację sprzed 35 lat, bowiem Lew Sapieha borykał się, a i skutecznie posługiwał się dokładnie tymi samymi wybiegami.
Niewątpliwie jednak przywoływanie pamięci Lwa Sapiehy miało związek z wiezionym przez wielkich posłów projektem politycznym. Przywoływał on koncepcje bliższego związku obu państw, wypracowywane w początkowej formie podczas pierwszych bezkrólewi, a które dojrzałą formę osiągnęły przy wydatnym udziale Lwa Sapiehy. W omawianym okresie koncepcje unijne pojawiły się już podczas rokowań polanowskich. Niemal na pewno w rozporządzeniu Jakuba Zadzika i pozostałych komisarzy była instrukcja dla poselstwa z 1600-1601 r. Wskazuje na to ogromne podobieństwo projektu unii Rzeczypospolitej i Moskwy przedstawionego wiosną 1634 r. podczas rozmów pokojowych do planów zjednoczeniowych z początku wieku [20, s. 182; 22, s. 52]. Komisarze Rzeczypospolitej już na trzeciej sesji, 4 maja 1634 r. [1, k. 197], początkowo ze względów czysto sondażowych wysunęli projekt stanowiący niemal literalne przeniesienie warunków unii Rzeczypospolitej i Moskwy z przełomu wieków. Intencją pomysłodawców na tym etapie było ściślejsze obwarowanie negocjowanego właśnie wiecznego pokoju. Zaakcentowano przy tym potencjalne korzyści dla obu stron na arenie międzynarodowej: «Budiem straszny i niepobiedimy wsiakim i poganym obszczim niedrugom naszim» [8, ks. 43, k. 241]. Z kolei na nieoficjalnej sesji, 20 maja, niespodziewanie, zważywszy na zalecenia instrukcji, z podobnym życzeniem wystąpił drugi z wielkich posłów moskiewskich Aleksiej Lwow [1, k. 212v].
Poważniejsze obrady na temat projektów unii odbyły się jednak wówczas, gdy ustalono już wszystkie sporne kwestie i przed obiema delegacjami stało już tylko zadanie odpowiedniego zredagowania warunków traktatu. Komisarze zarysowali daleko idące plany unii obu państw ze wspólną monetą, wspólną podwójną koroną, prawem swobodnego przepływu i osiedlania się mieszkańców, możliwością zawierania małżeństw i nabywania majątków, a także międzypaństwowej wymiany w dziedzinie edukacji. Innym wątkiem podjętym przez komisarzy na tym zjeździe była kwestia udziału mieszkańców państwa moskiewskiego w ceremonii potwierdzenia traktatu. Dla silniejszej sankcji, obok zwyczajowej ratyfikacji przez władców, krzyż całować mieli także przedstawiciele Dumy Bojarskiej, patriarchatu oraz po dwóch urzędników z pogranicznych miast. Komisarze tłumaczyli to żądanie potrzebą związania przysięgą nie tylko dynastii panującej, lecz także «wsiej ziemli», której przedstawicielstwem był sobór ziemski [8, ks. 43, k. 539]. Mimo definitywnej odmowy moskiewskich posłów komisarze zaoferowali się, że w imieniu Rzeczypospolitej przysięgę złożą prymas oraz urzędnicy pograniczni [8, ks. 43, k. 552v-553]. Strona moskiewska całkowicie zignorowała to jednostronne zobowiązanie komisarzy, co wskazuje na nieświadomość roli stanów Rzeczypospolitej ze strony dyplomatów moskiewskich. Dodajmy, nieświadomość w ciągu najbliższych kilkunastu lat skutecznie nadrobioną. Ta część programu zresztą najbliższa pierwowzorowi z 1600 roku została niemal w całości odrzucona, aczkolwiek nie od razu i niezbyt konsekwentnie, bowiem te punkty weszły ostatecznie do «protokołu rozbieżności» mającego stanowić podstawę negocjacji ratyfikacyjnych.
Od wszelkich planów sojuszu zaczepnego posłowie moskiewscy się uchylili, żądając sprecyzowania ewentualnego wroga. Wówczas komisarze zaproponowali zapis o nie działaniu na szkodę drugiej strony, a nawet pomaganiu sobie w wypadku ataku. Propozycja pozornie ewoluowała więc w kierunku sojuszu odpornego. Pozornie, bowiem gdyby jednak udało się wspólnymi siłami odebrać nieprzyjaciołom jakieś terytoria, to podlegać miały podziałowi według dawnych praw do tych ziem. Zastrzegano jednak przynależność Inflant do Rzeczypospolitej [8, ks. 43, k. 499v]. Te dalekosiężne plany rozbiły się jednak o ostrożną, acz zdecydowaną odmowę posłów moskiewskich. Inna sprawa, że propozycje komisarzy dotyczące militarnego współdziałania obu państw, trąciły czasem absurdem, jak w wypadku żądania wystawienia przez Moskwę floty na Bałtyku lub utrzymywania przez cara Kozaków Zaporoskich [8, ks. 43, k. 241; 22, s. 48] To żądanie wypływało być może z istniejącej choć nie akceptowanej dotychczas w Rzeczypospolitej praktyki wynagradzania przez cara Kozaków, którzy przejęli zagarnięty przez Tatarów jasyr: «wymawiają się przy tym, że nie w żaden zły sposób od Moskwicina podatek pewny Czarne nazywany, który im z dawna za odjęcie plonu z rąk pogańskich dawane beło, proszą aby im tego JKM zabronić nie raczył», [Punkta poselstwa Kozaków Zaporoskich: 7, 140, nlb.]. Równie daleko w kompetencje carskie wkraczała propozycja komisarzy, aby car utrzymywał na granicy tatarskiej stały oddział wojska do obrony. O dziwo, nie spotkała się z odmową, a została odesłana do decyzji cara. Nie zrażając się odmową, po długich dyskusjach komisarze wymogli na swych adwersarzach pozostawienie kwestii sojuszu do decyzji cara. Przyjęte zaś zostało żądanie, by o zawarciu pokoju władcy poinformowali listownie ościennych monarchów [8,ks.43, k. 511v, 544].
Postawienie daleko idących postulatów unijnych w tych warunkach trudno uznać za wybieg taktyczny. Natomiast całkiem prawdopodobne jest to, że komisarze chcieli wykorzystać zaskoczenie posłów moskiewskich i przepchnąć choć część programu unijnego. Strona moskiewska, wyraźnie nieprzygotowana na powyższe warunki, początkowo skłonna była część z nich uwzględnić. Z czasem jednak (i z pojawieniem się w obozie poselskim w Wiaźmie dopełniających instrukcji carskich) przeważyło stanowisko wyczekujące i postanowiono odesłać owe unijne koncepcje do dalszych negocjacji podczas ratyfikacji traktatu.
Niewątpliwie natomiast do własnych celów zamierzał ów projekt unijny wykorzystać Władysław IV, który wyraźnie starał się powiązać ów projekt ze swoimi planami dynastycznymi. Obok oficjalnej instrukcji poselskiej, wypracowywanej zresztą na raty przez kilka osób (m.in. Aleksandra Gosiewskiego, niegdysiejszego bliskiego współpracownika i członka poselstwa Lwa Sapiehy do Moskwy), król przesłał Aleksandrowi Piaseczyńskiemu wyraźny rozkaz, aby dążyć przede wszystkim do osiągnięcia jakiegoś współdziałania cara przeciw Szwecji [13, s. 46; 16, s. 34; 20, s. 49]. Warto wreszcie zauważyć zmasowaną akcję propagandową dworu związaną ze zwycięstwem smoleńskim i pokojem Polanowskim, a akcentującą wbrew stanowi faktycznemu, perspektywę sojuszu obu państw. Po kraju zaczęły zaś krążyć pisemka zawierające ekscerpty, streszczenia czy też po prostu wyliczenia w punktach najważniejszych warunków pokoju, nie zawsze zbieżne z rzeczywistymi ustaleniami komisarzy. Przykładowo, w zamieszczonym w diariuszu Moskorzewskiego streszczeniu pt. «Kondycyje pokoju wiecznego z Moskwą zawarte w dniu 13 czerwca roku 1634» zapomnienie przeszłych krzywd prowadzić miało nie tylko do dobrosąsiedzkich stosunków, określanych jako przyjaźń i braterstwo, lecz także do sojuszu wyrażanego w słowach «nieprzyjaciela jeden drugiego za nieprzyjaciela mieć i poczytać» [12, s. 132; «Copia pokoju z Moskwą zawartego d.13 junii anno 1634 za dzielnością i męstwem KJM Władysława IV»: 7, 140, nlb.] Jeszcze większe błędy zawiera łaciński przekład tychże punktów, w którym przeczytać można o całkowitej swobodzie handlu, a także «aeternum contra res SRM hostes nemine excepto foedus et auxilia, et militum scribendor potestas» [«Condiciones pacis perpetua...»: 7, 75, nlb.], co, jak wiadomo, nie mogło mieć miejsca ze względu na sprzeciw Moskwy. Król rozsyłał także uniwersały informujące o zawarciu pokoju. W tym ujęciu jego korzyści wypływały jednak z odzyskania na wieczność zamków oraz, już na wyrost, z możliwości wyzyskania pomocy moskiewskiej przeciw Szwecji [7, 86, nlb.].
Ani programu unijnego, ani sojuszu militarnego nie udało się wówczas zawrzeć. Posłom moskiewskim Aleksiejowi Lwowowi i Stiepanowi Projestiewowi nakazano podjąć jakiekolwiek rokowania na temat unijnego programu dopiero po ratyfikacji traktatu i oddaniu przez Rzeczpospolitą dyplomu elekcyjnego z 1610 roku. Zaś w tajnej instrukcji posłowie ci otrzymali wyraźny i stanowczy rozkaz przekazania odmowy na owe przedłożenia unijne [8, ks. 49, k. 85v-86, 100-100v]. Już podczas rokowań tak w Moskwie jak i w warszawie Moskwa konsekwentnie odmawiała zacieśnienia związków z Rzecząpospolitą, wyrażając bądź brak zainteresowania (ubytoczno, nie za czto), bądź wynajdując przeszkody obiektywne w postaci różnic religijnych w wypadku przepływu ludności lub różnic gospodarczo-prawnych w wypadku wspólnej monety. Odpowiedzi wypracowane na te ostatnie punkty jednak wskazują na to, że program unijny doczekał się w Moskwie solidnej analizy. Interesujące, że najobszerniej uzasadniono carską odmowę w kwestii ujednolicenia monety. Tłumaczono, że wartość waluty w Moskwie podlega fluktuacji w zależności od jakości złota, uniemożliwiającej ustalenie sztywnego kursu: «nie w odnoj cenie wremieniem zołotyje jefimki bywajut dieszewy a innym wremieniem dorogi i w pieriod odnoj ceny ustawit nie moczno». Ponadto operację taką utrudniały różnice w kursach walut po obu stronach granicy. Jako przykład podawano, że w Polsce złotego można nabyć za 1 rubel, 21 ałtyn, 4 diengi (tj. prawie 55 ałtyn), a w Moskwie kupowano złotego po 30 ałtyn, co stanowiło niecałego rubla obrachunkowego (1 rubl to około 33 ałtyny lub 200 dieng.) [21, s. 12-126]. Oznaczało to, że przebicie powodowane popytem na pieniądz jest dwukrotnie wyższe. Istotniejszym problemem był system skupu i sprzedaży jefimków przez skarb carski. W Rzeczyspospolitej, zdaniem moskiewskiej administracji, płacono za jefimki równowartość 30 ałtyn, zaś w Moskwie skarb skupywał jefimki po 16 ałtyn [8, ks. 49, k. 106]. Nie dodano jednak w instrukcji, że car uzyskiwał dodatkowe dochody, przebijając jefimki na drobną monetę o nominalnej wartości ponad 21 ałtyn [18, s. 230-231]. Zrównanie wartości monety pozbawiłoby moskiewski skarb istotnej części dochodu. Wreszcie poważną przeszkodą w takiej operacji były różnice kruszcu stosowanego w drobnej monecie w państwie polsko-litewskim (miedziane grosze i szelągi) i w Moskwie (srebrne diengi, kopiejki i moskowki) [8, ks. 49, k. 105-108; 20, S. 181].
Zastanawiający jest opór Moskwy w kwestii swobody handlu na terenie całego państwa. W tajnej instrukcji Lwowowi i Projestiewowi kazano argumentować, że zaczną przyjeżdżać katoliccy kupcy i przywozić katolickich uczitieliej a ci co teraz przyjeżdząją innoziemcy to Kalwini i Luteranie «a u rimlan s nimi za tu wieru rozn i niesojedininije i ich rimskije wiery kupcom buduczi w mokwoskom gosudarstwie potomuż z Liutory i s Kalwincy budiet ssora i biez brani mież imi za wieru nie budiet a nie dast tog boże cztob takimi dieły i niewiedomymi prijezżymi kupieckimi ludmi mież WGG kotoraja ssora i niedrużba ucziniłasia» [8, ks. 49, k. 169v]. Ten argument noszący znamiona pretekstu nie przekreślał jednak dalszych rokowań w tej sprawie. Car sugerował możliwość zmiany swego stanowiska w wypadku spolegliwości strony polsko-litewskiej w kwestiach granicznych [8, ks. 50, k. 36v].
Nic zatem dziwnego, że posłowie Rzeczypospolitej nie mogli uzyskać na swoje postulaty zadowalającej odpowiedzi. W efekcie rokowania polanowskie i ratyfikacyjne zakończyły się układem znacznie mniej korzystnym i ograniczającym współpracę obu państw nawet w takich kwestiach jak swoboda handlu i wymiana jeńców. Mimo całkowicie jednoznacznie negatywnego stanowiska Moskwy jeszcze w 1636 roku poselstwo Janusza Oborskiego i Jana Kunowskiego miało w instrukcji jawnej zaznaczone zadanie: «żeby za okazją przymówić się i wyrozumieć, co za przyczyna, iż car ich na to, co komisarze oboi czasu wiecznych traktatów odłożyli na zsyłkę samych hosudarów naszych nie pozwolił, ponieważ te punkta zciągały się i należą do umowienia wiecznego i doskonałego pokoju» [9, k. 344v]. Nie zapomniano więc o myśli zbliżenia obu państw, nawet w momencie, gdy znad moskiewskiej granicy przychodziły niepokojące doniesienia. W materiałach tego poselstwa nie ma wzmianek, by sprawa programu unijnego miała jakikolwiek wpływ na przebieg misji.
Wraz z fiaskiem planów unijnych w 1635 roku zapomniano na kilka lat o Lwie Sapieże podczas rozmów polsko-litewsko-moskiewskich. Jego postać znów pojawiła się w rokowaniach w połowie lat 40-tych w zupełnie innym kontekście. Kontekście, który wskazywałby na elementy agresywnej polityki Władysława IV wobec Moskwy. Poselstwo Aleksieja Michajłowicza Lwowa-Jarosławskiego, Grigorija Gawriłowicza Puszkina i Michajła Wołoszeninowa w 1644 roku wystąpiło z interpelacją w sprawie przebywania w Brześciu Litewskim rzekomego samozwańca Jana Faustyna Łuby. Lwow i jego towarzysze oświadczyli, że był on protegowanym samego Lwa Sapiehy i otrzymywał ze skarbu wynagrodzenie [8, ks. 67, k. 678v]. Przybyły w nastepnym roku do Moskwy poseł Rzeczypospolitej kasztelan bracławski Gabriel Stempkowski przedłożył asekurację szlachty drohickiej, dopełniającą biografię Łuby o niewolę moskiewską w wyniku pokonania oddziału polskiego pod Białą [8, ks. 68, k.710]. Z wyjaśnień Stempkowskiego wywnioskować można, że Łuba był wspólnym «wynalazkiem» Aleksandra Gosiewskiego i Lwa Sapiehy w celu podkopania pozycji świeżo obranego Michała Fiedorowicza [8, ks. 68, k. 517v-518].
Źródłem informacji był prawosławny mnich z klasztoru Świętego Symeona w Brześciu, Afanasij Filipowicz. Podczas tajnego spotkania z wielkim posłem moskiewskim Aleksiejem Michajłowiczem Lwowem poinformował on o specjalnych znakach na karku samozwańca, które dowodzić miały jego prawowitości. Filipowicz był doskonale zorientowany w sprawie, bowiem w przeszłości (do 1627 r.) przez siedem lat był opiekunem («inspektorem») pretendenta z ramienia Lwa Sapiehy [11, s. 126, 140-141; 17, s. 13]. Nie znalazłem jak dotąd innego potwierdzenia pozostawania Afanasija Filipowicza w kręgu Sapiehy poza słowami samego mnicha. Nie sposób więc jednoznacznie odpowiedzieć twierdząco na pytanie o wiarygodność jego relacji. Podejrzenie carskich posłów nie było pozbawione podstaw, bowiem z wyrzutem o szykowanie wojny w imieniu jakowegoś «carzyka» pisał jeszcze w 1622 do Lwa Sapiehy Eustachy Wołłowicz, biskup wileński [4, k. 1]. Warto także zauważyć, że spotkanie z moskiewskim dyplomatą i donos na Łubę doprowadziły do uwięzienia Filipowicza pod zarzutem zdrady [19, s. 349; 24, s. 220-221]. Mnich przez jakiś czas traktowany był jako zakładnik za przebywającego w Moskwie Jana Faustyna Łubę. Wydaje się zatem, że dyplomaci moskiewscy potwierdziwszy informację z kilku źródeł (agenci Jan Jermolicz, Miklosz Djurki) nie byli dalecy od prawdy, podejrzewając antymoskiewską intrygę. Jeszcze w 1643 r. Jermolicz przekazał nawet bezpośrednio na wrogie zamiary Władysława IV «a dierżit jewo Władysław Korol w biereżenije na prokorm dana jemu dierewnia i kormowyje diengi i płatje jemu dajet [...] dla niekakije pricziny Protów moskowskomu gosudarstwu»[8, 1643, d. 4, k. 138]. Wrogie zamiary Władysława IV potwierdzał inny agent moskiewski Miklasz Djurki: «I na to ninie wsiego moskowskogo gosudarstwa zdorowie wisit i cztob osteregat' w kancelarii Korola Jewo Miłosti takowa pisma kak pany senatary pridumajut Korolowi jewo miłostki posłat' li swoich posłow Ili ticho wojnu zaczat' kak i dawno pridumali w tajnoj dumie» [8, 1643, d. 4, k. 143; 15, s. 157-158]. Do Moskwy zresztą co jakiś czas docierały słuchy o tym, że król wybiera się z wojskiem na Moskwę [8, ks. 62, k. 165v]. Niewątpliwie jednak w momencie podjęcia kwestii samozwańców na forum dyplomatycznym w 1644 roku, ich użycie nie było już na poważnie rozpatrywanym przez Władysława IV scenariuszem politycznym. Król obrał już wówczas kurs na bezwarunkowe zbliżenie z państwem moskiewskim, czego wyrazem były Znamienne natomiast jest, że sprawa samozwańców w latach 40-tych nadal rozpatrywana jest jako "dziecko» Lwa Sapiehy. Przypomnieć warto przy tym, że pierwszym domniemanym świadectwem polskiego okresu w życiu pierwszego Dymitra Samozwańca miało być jego uczestnictwo w orszaku Lwa Sapiehy w 1600 roku [23, s. 1]. Kanclerz wielokrotnie usiłował potem zdystansować się od dymitriad. Jego dementi i wówczas i po latach okazało się mało skuteczne.
Nawiasem mówiąc, nazwisko Sapiehy i jego misja pojawia się podczas poselstwa Stempkowskiego raz jeszcze. Kiedy odmówiono mu stołu carskiego, motywując to żałobą po Michale Fiodorowiczu, kasztelan bracławski zwrócił uwagę na fakt, że Lew Sapieha w 1584 roku mimo analogicznej sytuacji został dopuszczony do carskiego stołu. Bojarzy doprecyzowali informację, że Sapieha otrzymał ucztę do swojej gospody. Interpelacja Stempkowskiego dała jednak tę korzyść, że obiecano mu nagrodę «swysz Preżnich Jego Korolewskogo Wieliczestwa wielikich posłow Aleksandra Piesoczynskogo s towariszczi» [8, ks. 68, k. 756v, 759-760].
Na poselstwach z lat 1644-1646 kończy się wzmiankowanie osoby Lwa Sapiehy jako aktora w przeszłych rokowaniach polsko-litewsko-moskiewskich. Lata te są też szczytowym momentem współpracy obu państw, skoncentrowanej już nie na koncepcjach unii, a na sojuszu militarnym skierowanym przeciwko Turcji lub Chanatowi Krymskiemu. Nie ma żadnych danych pozwalających ściślej związać koncepcje współdziałania wysuwane na przemian przez obie strony wstępnie już od 1637 roku a ze zwiększonym nasileniem w latach 1644-1647 bezpośrednio z projektami wypracowywanymi niegdyś w środowisku Lwa Sapiehy. Świadczy o tym już choćby fakt, że powstawały jako "prywatna» inicjatywa Władysława IV i były wykonywane na ogół przez koroniarzy (G. Stempkowski, A. Kisiel, przewaga senatorów koronnych podczas rokowań 1644 i 1646). Rokowania zakończone podpisaniem przez Adama Kisiela we wrześniu 1647 roku sojuszu odpornego przeciw Krymowi noszącego zresztą bardziej potencjalny, niż realny charakter wynikały z zupełnie innych przesłanek. Wiązały się zresztą z reorientacją polityki na kurs mniejszych lub większych ustępstw wobec Moskwy w kwestiach granicznych, tytularnych. Dodajmy ustępstw bardzo często krytykowanych przez środowisko wyrosłe w szkole Sapiehy. Jednym z elementów tej krytyki były stale napływające z pogranicza, głównie od Aleksandra Gosiewskiego i jego współpracowników, Jana Kunowskiego i Jana Milewskiego alarmujące nowiny o moskiewskich zakusach na Smoleńsk. Znamy takie doniesienia z lat 1635-1638, 1640-1642, 1645 i 1648 roku [2, dz. II, 1187; 2, dz. IV, 181; 5, k. 185-185v; 6, s. 185]. Wywoływały one czasem alarmy, czasem przechodziły bez większego echa, jednak przyczyniały się do tworzenia poczucia stałego zagrożenia ze strony Moskwy. Byłyby więc one naturalnym podłożem do utrzymywania «w gotowości» ewentualnych samozwańców.
Podsumowując w okresie panowania Władysława IV, a bezpośrednio po śmierci Lwa Sapiehy jego postać i koncepcje kilkakrotnie przewijają się przez dokumentację rokowań dyplomatycznych. Co ciekawe pojawiają się one i w kontekście pokojowym, wręcz zbliżeniowym, jak i w ujęciu wskazującym na historyczne antagonizmy miedzy Rzecząpospolitą a Moskwą. Z czasem jednak pamięć o działalności kanclerza zanikła, a i jego projektów polityki wschodniej już w zmienionych warunkach politycznych nie wysuwano. Koncepcje unii personalnej wysuwane przez carów w 1656-1658, 1668-1669, czy 1686 roku nawiązywały tyleż do pierwszych projektów Iwana Groźnego, co do chwiejnej postawy szlachty i magnaterii Wielkiego Księstwa Litewskiego w dobie potopu.
1. Archiwum Główne Akt Dawnych. Libri Legationum 32.
2. Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Radziwiłłów.
3. Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie.
4. Biblioteka im. Stefanyka we Lwowie. F. 103. Nr 292. [Za udostępnienie odpisu tego źródła dziękuję dr. Arkadiuszowi Czwołkowi z UMK w Toruniu].
5. Biblioteka Zakładu im. Ossolińskich we Wrocławiu. Sygn. 2280.
6. Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego. Sygn. 49.
7. Riksarchivet, Stockholm. Extranea Polen. Sygn. 140.
8. Rossijskij Gosudarstwiennyj Archiw Drewnich Aktow w Moskwie. F. 79 (snoszenija s Polszej).Op. 1.
9. Rossijskij Gosudarstwiennyj Archiw Drewnich Aktow w Moskwie. F. 389 (litowskaja metrika). Op. 1, cz. 2. Sygn. 597.
10. Archeograficzeskij Sbornik Dokumentow, otnosjaszczichsia k istorii siewiero-zapadnoj Rusi, izdawajemyj pri uprawlenii Wilenskogo uczebnogo okruga. - T. 4. - Wilno, 1867.
11. Korszunow, A.F. Afanasij Filipowicz. Żizn i Tworczestwo / A.F. Korszunow. - Miensk, 1965.
12. Moskorzowski, J. Diariusz wojny moskiewskiej z r. 1633 // J. Moskorzowski // Biblioteka Ordynacji Krasińskich. - T. 13. - Warszawa, 1895.
13. Władysława IV ...listy i inne pisma urzędowe / wyd. A. Grabowski. - Kraków 1845.
14. Darowski, A., Misja dyplomatyczna w XVII wieku / A. Darowski // Szkice historyczne. Serja I. - S. Petersburg, 1898.
15. Fłorja, B.N. Miklosz Djurki - pierwyj russkij agent w Warszawie / B.N. Fłorja // Wengry i ich sosiedi po Centralnoj Jewropie w Srednije wieka i Nowoje wriemja (Pamjati Władimira Pawłowicza Szuszarina) / red. M.A. Wasiliew, P.W. Łukin. - Moskwa, 2004. - S. 154-161.
16. Godziszewski, W. Polska a Moskwa za Władysława IV / W. Godziszewski. - Kraków, 1925.
17. Kraushar, A. Samozwaniec Jan Faustyn Łuba / A. Kraushar. - Warszawa, 1892.
18. Pogradskaja, Je. M. Tamożennaja politika russkogo gosudarstwa po otnoszeniju k kupieczestwu stran jugowostocznoj Jewropy, wchodiwszich w sostaw Ottomanskoj imperii (XVII w.) /Je. M. Pogradskaja // Karpato-Dunajskije ziemli w srednije wieka. - Kiszyniów, 1978. - S. 229-247.
19. Rachuba, A. Osiński Samuel h. Radwan / A. Rachuba // PSB. - T. 24. - S. 349-350.
20. Sołowiew, S.M. Istorija Rossii s drewniejszych wremien / S.M. Sołowiew. - T. 5. - Moskwa, 1965.
21. Spasskij, I. G. Russkaja monetnaja sistema / I. G. Spasskij. - Leningrad, 1970.
22. Straszewicz, M. Koncepcje unii Rzeczypospolitej i Moskwy w I poł. XVII w. / M. Straszewicz // Europa unii i federacji. Idea jedności narodów i państw od średniowiecza do czasów współczesnych / red. K. Ślusarek. - Kraków, 2004. S. 39-64.
23. Tyszkowski, K. Poselstwo Lwa Sapiehy w 1600 roku / K. Tyszkowski // Archiwum Towarzystwa Naukowego we Lwowie. - Dział II. - T. IV, z. 1. - Lwów, 1927.
24. Viise, M. Ruthenian Orthodoxy and the Roman State: Afanasij Filipowicz's Diariusz / M. Viise // Krakowsko-wileńskie studia slawistyczne. - T. 3. - 2001. - S. 215-259.
М.В. Стралец, М.А.Коршак
ДЫПЛАМАТЫЯ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ АБОДВУХ НАРОДАЎ: НЕКАТОРЫЯ АСПЕКТЫ
У межах Рэчы Паспалітай Вялікае княства Літоўскае і Каралеўства Польскае захоўвалі адносную дзяржаўна-палітычную самастойнасць: мелі ўласныя дзяржаўныя, мытныя межы, урад, войска, заканадаўства, грашовую сістэму. Аўтаномны статус ВКЛ узмацніўся з прыняццем Статута 1588 г. Праўда, хоць уплывовыя колы Польшчы праводзілі курс на паглынанне суверэнітэту ВКЛ. У юрыдычна замацаванай жорсткай залежнасці ад караля польскага і вялікага князя літоўскага знаходзіліся Інфлянты.
З заключэннем Люблінскай уніі 1569 г. у Старым Свеце ўзнік яшчэ адзін цэнтр сілы, што, зразумела, паўплывала на геапалітычную сітуацыю ў Еўропе. Для афіцыйных Масквы, Стакгольма, Бахчысарая палітыка на цэнтральнаеўрапейскім кірунку аўтаматычна пераўтварылася ва ўраўненне з многімі невядомымі. Гэтым уплывовым ігракам на міжнародным полі запатрабаваліся істотна большыя намаганні для прыцягнення дыпламатычных рычагоў на рэчпаспалітаўскім вектары знешняй палітыкі.
У адрозненне ад згаданых партнёраў па міжнародных справах для знешнепалітычнага механізма Рэчы Паспалітай была характэрна дыверсіфікація, абумоўленая існаваннем тут больш дэмакратычнага палітычнага рэжыму ў параўнанні з Расіяй, Швецыяй, Асманскай імперыяй, Крымскім ханствам. У заканадаўстве Рэчы Паспалітай былі прапісаны варыянты дзеянняў караля польскага і вялікага князя літоўскага ў сферы выканання знешнепалітычных функцый. Першы варыянт: аднаасобныя дзеянні. Другі варыянт: наяўнасць ланцужка, у якім звенні ніколі не павінны мяняцца месцамі. У якасці першапачатковага і ў той жа час вызначальнага звяна выступала дасягненне станоўчага рашэння парламента - сойма. Наступным звяном былі дзеянні галоўнай службовай асобы ў дзяржаве на аснове соймавага рашэння. Варыянт трэці: наяўнасць у Рэчы Паспалітай сіл, якія па некаторых аспектах яе курса ў міжнародных справах адыгрывалі большую ролю, чым першая кароль польскі і вялікі князь літоўскі. У якасці прыкладаў можна назваць ролю прымаса ў адносінах Рэчы Паспалітай з рымскай курыяй, аднаасобнае прыняцце стратэгічных і тактычных рашэнняў гетманам.
Ключавым звяном у знешнепалітычным механізме Рэчы Паспалітай з'яўляліся канцылярыі, каронная і літоўская. У кампетэнцыю канцлера ўваходзілі наступныя аспекты дыпламатычных спраў: вызначэнне персанальнага складу пасольстваў; вызначэнне краіны знаходжання для пэўнай амбасады; тэхнічная кухня, якая папярэднічае з'яўленню дакументаў, што па форме і зместу класіфікуюцца як дыпламатычныя і абавязкова замацоўваюцца аўтографам канцлера; збор і захаванне дадзеных, якія зыходзілі ад дыпламатычнага корпуса.
Пасольствы, якія накіроўваліся ад імя Рэчы Паспалітай за мяжу, маглі прадстаўляць не толькі дзяржаву, але і манарха. Амбасада, накіраваная ад імя Рэчы Паспалітай і манарха, лічылася больш высокай па рангу. Перавага аддавалася часовым пасольскім місіям - шляхта баялася, што стварэнне сеткі пастаянных прадстаўніцтваў Рэчы Паспалітай за мяжой пацягне за сабой дадатковыя выдаткі. Першыя прадстаўніцтвы Рэчы Паспалітай за мяжой узніклі ў другой чвэрці XVIIст. у Рыме, Неапалі, Мадрыдзе, Лондане, Гаазе, Капенгагене, Вене. У склад амбасад маглі ўваходзіць толькі прадстаўнікі шляхецкага саслоўя. Толькі ў выключных выпадках дапускаліся прадстаўнікі іншых саслоўяў: мяшчане, іншаземцы. У канцы XVII - пачатку XVIII ст. палітычныя рэаліі Рэчы Паспалітай парадзілі з'яву «шляхецкай дыпламатыі», калі прадстаўнікі феадальнай знаці сталі фарміраваць уласныя амбасады па ўзору каралеўскіх [1, с.134].
У часы Аўгуста II і Аўгуста III ключавыя творцы дыпламатычнай кухні знаходзіліся не ў Варшаве і Вільні, а ў Дрэздэне. Рубежным у дыпламатычнай гісторыі Рэчы Паспалітай лічыцца 1788г. У гэтым годзе Чатырохгадовы сойм падвёў прававы базіс пад функцыянаванне на пастаяннай аснове структур, якія мелі ўсе прыкметы амбасад. Лагічным працягам гэтага кроку з'явілася ўручэнне вярыцельных грамат каралям Аўстрыі, Вялікабрытаніі, Даніі, Францыі, расійскай імператрыцы, курфюрсту Саксоніі, султану Асманскай імперыі асобамі, якіх афіцыйная Варшава ўпаўнаважыла выконваць амбасадарскія функцыі. Пытанне аб наданні грамадзяніну Рэчы Паспалітай статуса амбасадара вырашалася дзвюма інстанцыямі: каралём польскім і вялікім князем літоўскім, а таксама соймам.
Пасля заключэння Люблінскай уніі гісторыя дыпламатыі Вялікага княства Літоўскага не скончылася, праўда, аб ёй можна весці гаворку толькі да XVIIIст. Прыблізна стагоддзе фактар дыпламатыі ВКЛ у знешняй палітыцы Рэчы Паспалітай быў даволі значным. Усе аспекты, звязаныя з яе маскоўскім вектарам, прапрацоўваліся ў Вільні. Канцылярыя ВКЛ часта мела дачыненне таксама і да рымскага, нідэрландскага, французскага вектараў знешняй палітыкі Рэчы Паспалітай.
Рэальная роля дыпламатыі ВКЛ відавочна пачала слабець пасля таго, як гісторыя Рэчы Паспалітай адлічыла першае стагоддзе. У XVIIIст. замежныя партнёры лічылі мэтазгодным мець справу выключна з афіцыйнай Варшавай, адмаўляючы ВКЛ у праве заняць месца ў сістэме міжнародных каардынат. Канешне, у ВКЛ былі ўплывовыя сілы, якія імкнуліся гучна заявіць аб наяўнасці такога права, але значных вынікаў гэта ўжо не мела.
Такім чынам, дыпламатыя Рэчы Паспалітай характарызавалася дынамізмам, шматвектарнасцю і улікам некаторых інтарэсаў Вялікага княства Літоўскага.
Спіс літаратуры
1. Тихомиров,А.В. Дипломатия Речи Посполитой / А.В. Тихомиров // Дипломатический словарь-справочник: в 2 т. - Т.1 / Под ред. Л.В.Лойко. - Минск: РИВШ, 1999.
А.А. Любая
ПРАБЛЕМА ПАЛОННЫХ У АДНОСІНАХ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА І ВЯЛІКАГА КНЯСТВА МАСКОЎСКАГА
(КАНЕЦ XV - ПЕРШАЯ ПАЛОВАXVI стст.)
Бесперапынныя войны і памежныя сутыкненні, якія вяло Вялікае княства Літоўскае ў канцы XV - пачатку XVI ст., як і любыя ўзброеныя канфлікты, сталі прычынай таго, што на землях, падуладных вялікаму князю літоўскаму, прымусова знаходзіліся замежнікі, а жыхары Вялікага княства Літоўскага траплялі ў чужаземны палон. Мэта дадзенага артыкула - аналіз статуса палонных паводле захаваных актавых і дыпламатычных крыніц. На жаль, спецыяльных дакументаў, падобных да нататак Канстанціна з Астравіцы, якія б раскрывалі лёс перамешчаных літвінаў або вояў іншых дзяржаў, якія ўтрымліваліся ў палоне ў Вялікім княстве Літоўскім, пакуль невядома. Таму не прадстаўляецца магчымым даследаваць асабістыя пачуцці і самаацэнку гэтай катэгорыі людзей з пункту гледжання гісторыі паўсядзённасці і гісторыі асобы. Аднак некаторыя рысы іх стану можна акрэсліць.
Сутыкненне палоннага з унутраным жыццём краіны, якая па сутнасці з'яўляецца яго ворагам, пачыналася падчас арганізацыі яго аховы і этапіравання да месца зняволення. На паўднёвых межах Вялікага княства Літоўскага, дзе набегі крымскіх татар не спыняліся і ўсё, што звязана з вайной, строга рэгламентавалася, гэты абавязак клаўся на плечы мясцовага насельніцтва. Жыхары горада Кіева скардзіліся, што кіеўскі ваявода Андрэй Няміравіч прымушае іх ахоўваць і этапіраваць палонных татар. Калі татарын уцякаў, адбывалася следства, высвятляліся прычына і вінаватыя ва ўцёках палоннага: калі раптам па дамове з ахоўнікам, то апошні адказваў «шиею». Абавязак сачыць і суправаджаць палонных татар быў ускладзены на кіеўлян лістом Жыгімонта Старога да кіеўскага ваяводы ад 6 жніўня 1522 г.: «Ажъбы как наши мещане, такъ князские и панъские, и духовные, вси посполу стерегли, естьми бы коли Богъ помог твоей м(и)л(о)сти татар поразити, нехай они их черъгами стерегли» [1, с. 97-99].
Наступны этап у лёсе палоннага - размяшчэнне ў месцы пастаяннага зняволення. Часцей за ўсё палонных змяшчалі ва ўмацаваных будынках, дзе побач знаходзілася сталая залога. У мэтах бяспекі ў Вялікім княстве Літоўскім палонных часам развозілі па розных замках. Пра гэта сведчыць адзін з лістоў крымскага хана Менглі-Гірэя да Жыгімонта Старога: «Шыг-Ахмата, ц(а)ря, а брата Халек-солтана и кн(я)зей его, и слугъ, и ногаиских послов всих бы твердо поимали, ино каждого по особнымъ городам розведенных» [2, с. 50-51]. Сродкі на ўтрыманне палонных выдаткоўваліся з дзяржаўнага скарбу, але сумы не былі вялікімі. Да часу маскоўска-літоўскіх войнаў адносіцца дакумент 1519 г. адносна харчовага забеспячэння вязняў, якія ўтрымліваліся ў ВКЛ: тыднёвы рацыён шасці татар-вязняў абыходзіўся ў 12 грошаў. Пры гэтым не назіраецца дыферэнцыяцыі ў выдаткаванні фінансаў па рэлігійным або сацыяльным статусе палоннага. Татары, прадстаўнікі высакародных сямей і простыя воі, якія ў дакуменце не пазначаны спецыяльным тытулам, атрымоўвалі аднолькавую суму грошай на харчаванне. Цікавы і той факт, што ўсе пералічаныя ў ім вязні сядзелі ў асобных замках невялікімі групамі [2, с. 87-92].
Што да палонных з ВКЛ, то да іх ў княстве было асаблівае стаўленне. Нават калі чалавек трапляў у палон і некалькі гадоў ад яго не было вестак, то маёмасць і права спадчыны за ім захоўваліся. «Земянін оўруцкі» Івашка Нямірыч у 1518 г. прасіў дазволіць апякаць маёмасць сваяка, які быў некалі захоплены татарамі «и вжо тому колько годовъ», «до истья з рук неприятельских». Дзяржава прадпрымала некаторыя крокі, каб расшукаць і вярнуць сваіх грамадзян. Абмен палоннымі або вяртанне палонных абавязкова агаворвалася ў міжнародных пагадненнях. Менглі-Гірэй у ярлыку «до Алексанъдра, короля» 1506 г., звяртаючыся да часоў Казіміра Ягелончыка і Хаджы-Гірэя, пісаў: «А хто впадет полоном в руки, тые через прозбу на обе стороне отдаваны были» [3, с. 87-92]. Аднак не заўжды так адбывалася. Пасля вайны 1512-1522 гг. вялікі князь літоўскі і кароль польскі імкнуўся заключыць перамір'е з Васілём Іванавічам «без отпущенья пленных людей». Тады пачынаўся складаны працэс перамоваў пра вызваленне вязняў, які суправаджаўся ўзаемнымі саступкамі, да прыкладу, ва ўмовах іх утрымання.
Крыніцы дазваляюць вылучыць прыблізна тры розныя станы ўтрымання палонных, уласцівыя як ваеннай сістэме Вялікага княства Літоўскага, так і Вялікага княства Маскоўскага. Першы, самы жорсткі рэжым, адзначаецца як трымаць «в нятстве». Гэта значыць, трымаць у турме ў спецыфічных умовах ці з нейкімі абмежаваннямі. Наступная катэгорыя палонных вызначаецца тым, што ім гаспадар літоўскі або маскоўскі «тягость... снял и с тюрьмы выпустил», або проста «полегчил и тягости тот час... велел сняти». Раскрыць сэнс гэтых палёгкаў пакуль не прадстаўляецца магчымым, а значыць, нельга дакладна вызначыць розніцу ў стане першай і другой катэгорый. Нарэшце, трэцяякатэгорыя палонных - гэта людзі, аддадзеныя на парукі. Яны ўжо не знаходзіліся пад пільным наглядам, маглі хадзіць па сваіх справах, г.зн. мелі абмежаванае права на перамяшчэнне ў межах той тэрыторыі, дзе пражывалі. Вызначэнне ўмоў утрымання літоўскіх і маскоўскіх нявольнікаў, іх далейшы лёс напрамую залежалі ад волі вялікага князя, адпаведна, літоўскага або маскоўскага.
На гаспадарскую волю маглі паўплываць просьбы набліжаных людзей, якія мелі ў яго вачах вагу. У 1505 г. кіеўскі мітрапаліт Іона звярнуўся да мітрапаліта маскоўскага Сімона з просьбай заступіцца перад сваім князем за яго сына Сеньку Крывога. Іона хацеў абмяняць яго на маскоўскага палоннага. Вялікі князь маскоўскі згадзіўся, але з умовай абмену на двух «сынов боярских». Па невядомай прычыне гэта пытанне не было вырашана, і праз год кіеўскі мітрапаліт зноў пасылае свайго чалавека, ужо напрамую да вялікага князя Васіля Іванавіча, з просьбай абмяняць свайго сына на аднаго «сына боярского». У дадатак - «били челом» маскоўскі мітрапаліт і баяры. Цікава, як маскоўскія крыніцы падаюць вырашэнне гэтай сітуацыі: «...и государь того Сенку отдал Симону митропалиту да боярам своим» [4, с. 96, 99]. Можна меркаваць, што са знешнепалітычных разлікаў або з мэтай захаваць міжнародны імідж маскоўскі князь не жадаў ісці на раўназначны абмен палоннымі. У сваю чаргу, кіеўскі мітрапаліт не змог пераканаць вялікага князя літоўскага дазволіць абмен яго сына на двух маскоўскіх вязняў, таму зноў прапанаваў аднаго сына баярскага за свайго сына. Прадстаўнічае заступніцтва, прашэнне двух праваслаўных мітрапалітаў абавязвала прыняць станоўчае рашэнне. Аднак Васілю Іванавічу трэба было захаваць гонар, бо яго папярэднюю ўмову кіруючыя колы Вялікага княства Літоўскага адхілілі. Таму манарх абраў кампрамісную формулу: не на прамую адпусціў вязня Сеньку Крывога, а аддаў яго мітрапаліту Сімону і маскоўскім баярам. Для маскоўскага боку (у адрозненні ад літоўскага) асоба палоннага не была прынцыповым пытаннем.
Аднак у іншым выпадку вялікім князем маскоўскім абмяркоўваўся і ажыццяўляўся абмен канкрэтных асоб. У 1510-1511 гг. вяліся перамовы пра вяртанне ў Вялікае княства Маскоўскае некалькіх жанчын-прадстаўніц вядомых родаў, сярод іх - маці князёў Друцкіх і жонка князя Азярэцкага. Нягледзячы на абяцанні, Жыгімонт не спяшаўся адпусціць княгінь. Вядома, што яны знаходзіліся ў Полацку, і маскоўскаму гаспадару прапаноўвалася паслаць туды «сына боярского доброво ... спросити, похотят ли они ити ко государю» [4, с. 116]. Відаць, Жыгімонт не быў упэўнены ў жаданні жанчын выехаць з ВКЛ. Каб паскорыць вырашэнне гэтага пытання, маскоўскі князь затрымаў літвіна пана Мікалая Юр'евіча да вяртання жанчын. Урэшце, яны былі адпушчаны ў 1511 г. з умовай, што калі яны выкажуць нежаданне застацца, маскоўскі князь мусіць вярнуць іх у Вялікае княства Літоўскае. Але не кожная асоба, якая ўтрымлівалася прымусова, дажывала да станоўчага вырашэння свайго лёсу: княгіня Друцкая памерла пад час дыпламатычных перамоваў.
Заступнікамі выступалі і сваякі вялікіх князёў. Алёна Іванаўна, вялікая княгіня літоўская, у тым жа 1506 г. звярталася да брата, «...приказывала, чтоб государь для ее велел пустить пана Григорья с товарыщи, которые взяты на Ведроши, или бы хоти и одного Григорья» [4, с. 99]. Асабістая просьба роднага па крыві чалавека не дазваляла вялікаму князю маскоўскаму гандлявацца, бо ў дадзеным выпадку на лёс палонных уплывалі не міжнародныя, а сямейныя адносіны. Таму княгіня Алёна ў якасці кампрамісу загадзя просіць адпусціць з палону калі не ўсіх, то хоць бы пэўнага чалавека.
У крыніцах сустракаюцца і досыць нечаканыя просьбы аб заступніцтве. У 1501 г. троцкі ваявода звярнуўся да маскоўскага пасла: «А которые люди литовские впали в государеву (маскоўскага князя - А. Л.) руку, и тем де людем нужи великие. И Яков бы помолыл государю, чтоб не нужо сидели и велел бы к церкве пущати; и взял бы их Яков на свои руки» [4, с. 82]. З гэтай нагоды рускі пасол пісаў на радзіму, што мог бы заступіцца перад князем маскоўскім, аднак князь Аляксандр яшчэ да сутыкненняў затрымаў пасла з Пскоўскай зямлі, а таксама гандляроў з Пскова, Ноўгарада, Масквы і трымае іх у «нятстве» разам з маскоўскім паслом. Толькі пры ўмове, што вялікі князь літоўскі адпусціць гэтых людзей, будзе паміж гаспадарамі згода.
У некаторых выпадках, як прыклад добрай волі, гаспадары маглі дазволіць прадстаўнікам супрацьлеглага боку асабіста пераканацца, у якім стане знаходзяцца палонныя. У 1509 г. вялікі князь Васіль Іванавіч палепшыў становішча палонных і дазволіў паслу Станіславу Даўгіравічу сустрэцца з імі [4, с. 108]. Падаплёкай гэтай своеасаблівай палітычнай акцыі было жаданне хутчэй заключыць мірную дамову.
Такім чынам, жыццё палоннага на чужыне складалася з некалькіх этапаў: этапіраванне, зняволенне і доўгі перыяд чакання вырашэння лёсу. Існавала некалькі механізмаў вызвалення і абмену палоннымі: двух- або аднабаковае вызваленне, персанальны абмен, вызваленне ў адказ на выкананне дамоўленасцяў. Існавалі розныя катэгорыі палёгкаў для зняволеных: «тягость снять», «полегчить», «ко церкве пускать». Пры гэтым агульным для ўсіх іншаземных вязняў заставалася асабістая няволя, немагчымасць удзельнічаць у палітычным і сацыяльным жыцці дзяржавы.
Спіс крыніц
1. Lietuvos Metrika. - Vilnius: Mokslo ir enciklopediju l-ka, 1997. - Kn. 10 (1440-1523). - 164 p.
2. Lietuvos Metrika. - Vilnius: Mokslo ir enciklopediju l-ka, 1995. - Kn. 8 (1499-1514). - 649 p.
3. Lietuvos Metrika. - Vilnius: Mokslo ir enciklopediju l-ka, 1997. - Kn. 11 (1518-1523). - 228 p.
4. Памятники истории Восточной Европы. Источники XV-XVIII вв. - Москва-Варшава: Археографический центр, 1997. - Т. 2. - 330 с.
А.У. Казакоў
КНЯЗЬ А.М. КУРБСКІ І ЯГО НАШЧАДКІ
Ў ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ
Князь Андрэй Міхайлавіч Курбскі з роду князёў Яраслаўскіх, вайсковы дзеяч і публіцыст, з'яўляецца адной з найбольш цікавых фігур у гісторыі XVI ст. не толькі Расіі, але і Вялікага княства Літоўскага. Яго далёкі продак, заснавальнік роду Яраслаўскіх, князь Фёдар Расціславіч, вядомы як «Чорны», задоўга да Курбскага меў дачыненне да этнічных беларускіх зямель, будучы князем смаленскім у 1279-1297 гг. Вызначыўшыся на службе Івана IV Грознага як таленавіты военачальнік, А.М. Курбскі ў 1564 г. пакінуў свайго гаспадара і ўцёк у Вялікае княства Літоўскае. Менавіта там ім была створана знакамітая «Гісторыя пра вялікага князя маскоўскага» і іншыя творы. Перш за ўсё літаратурная спадчына Курбскага, а таксама гісторыя яго ўзаемаадносін з царом Іванам і, у выніку, пераход на бок ВКЛ атрымалі падрабязнае асвятленне ў гістарыяграфіі. Па-залітаратурная дзейнасць князя і наогул яго жыццё пасля ўцёкаў з Маскоўскай дзяржавы прыцягвалі ўвагу даследчыкаў у меншай ступені. Князь А.М. Курбскі быў не толькі рускім военачальнікам і літаратарам, але таксама рэзідэнтам і землеўладальнікам ВКЛ. Менавіта там ён пабраўся шлюбам і меў, дарэчы, нашчадкаў.
Здабыўшы сабе славу вайсковага правадыра падчас паходаў на Казань у 1549-1550 гг. і 1552 г., Курбскі прымаў актыўны ўдзел і ў Інфлянцкай вайне (1558-1582 гг.). У 1562 г., будучы царскім ваяводам, спустошыў ваколіцы Віцебска, а таксама пацярпеў няўдачу ў бітве пад Невелям. Пазней, трапіўшы ў апалу і ратуючы сваё жыццё, Курбскі скарыстаўся прапановай літоўскага боку і ўцёк у ВКЛ з Юр'ева ў красавіку 1564 г.
Натуральна, у Літве ўцекачу прыйшлося даказваць сваю лаяльнасць праз удзел у баявых дзеяннях ужо супраць маскоўскіх войск. Гэта тым больш было неабходна, бо збеглы князь не адразу набыў статус мясцовага землеўладальніка, а некаторы час знаходзіўся на «корме» ў Жыгімонта Аўгуста [8, с. 686]. Вайсковы досвед А.М. Курбскага паслужыў вялікакняжацкаму ўраду падчас выправы на Полацк восенню 1564 г. і на Вялікія Лукі ў пачатку 1565 г. У 1567 г. ён, ужо як землеўладальнік, прывёў на месца збору паспалітага рушання пад Маладзечнам 80 вершнікаў і 40 пешых жаўнераў «ку службе земской», а таксама роту ў сотню вершнікаў за кошт скарбу [7, с. 468]. Гэта рота Курбскага не была распушчана і пазней. У снежні 1567 г. Жыгімонт Аўгуст загадаў падскарбію выдаткаваць 400 коп грошаў на яе ўтрыманне [6, c. 44].
Пераход царскага ваяводы на бок ВКЛ стаў адчувальнай няўдачай для Масквы, перш за ўсё ў ідэалагічным сэнсе. Але трэба памятаць, што падобныя выпадкі ўвогуле не былі чымсьці неверагодным ні да, ні ў часы царавання Івана Грознага. Адпраўляючы ў 1567 г. пасольства да Жыгімонта Аўгуста на чале з Ф.І. Колычавым, цар забараніў паслам мець любыя зносіны не толькі з А.М. Курбскім, але таксама і з іншымі ўцекачамі [9, с. 468]. Патрабаванне Колычава выдаць збеглага князя «с товарыщи» было адхілена вялікакняжацкім урадам [9, с. 532]. Цікава, што падчас прыёму царскага пасольства Курбскі займаў сваё месца сярод радных паноў. Няма ніякіх падстаў меркаваць, што ён уваходзіў у склад Рады. Але, ва ўсялякім выпадку, ён быў у стане шмат у чым паспрыяць дыпламатыі ВКЛ у якасці кансультанта па справах маскоўскіх.
За заслугі перад дзяржавай вялікі князь літоўскі надаў Курбскаму г. Ковель, Віжвянскую і Мілановіцкую воласці на Валыні (прывілей ад 25 лютага 1567 г.). Пазней гэтыя ўладанні былі пашыраны за кошт Смядынскай воласці і маёнткаў ва Упіцкім павеце [11, с. 450-452]. Курбскі таксама атрымаў дзяржаўную пасаду - стаў старостам крэўскім (не пазней за травень 1566 г.) [2, с. 156-157].
Спыненне актыўных баявых дзеянняў у Інфлянцкай вайне дазволіла новаму літоўскаму «магнату» Курбскаму не толькі заняцца літаратурнай дзейнасцю, але і паклапаціцца аб шлюбе. У 1570 г. ён ажаніўся з Марыяй Юр'еўнай Гальшанскай, парадніўшыся такім чынам таксама з Сангушкамі, Збаражскімі, Сапегамі, Палубенскімі, Монтаўтамі і Валовічамі [12, c. 45]. Чаму Курбскі зрабіў менавіта такі выбар? Каб паспрабаваць адказаць на гэта пытанне, нам спатрэбіцца звярнуцца да гісторыі яго ўцёкаў у ВКЛ.
Р.Г. Скрыннікавым быў устаноўлены факт перапіскі Курбскага з віцебскім ваяводам задоўга да вясны 1564 г. [10, с. 304]. Расійскі гісторык аднак, памылкова прыпісвае гэту пасаду М.Ю. Радзівілу Рудому, тады як ў 1555-1564 г. яе займаў прадстаўнік княжацкага роду Збаражскіх Сцяпан Андрэевіч [13, с. 43]. Да шлюбу з Курбскім М. Гальшанская была жонкай М. Казінскага, ад якога мела дачку Варвару. Тая, у сваю чаргу, прыходзілася жонкай Юрыю Андрэевічу Збаражскаму, роднаму брату віцебскага ваяводы [13, c. 44]. На жаль, нам невядома, наколькі працяглымі былі кантакты С. Збаражскага з Курбскім да яго ўцёкаў і які характар яны набылі. Невядома таксама, ці мелі яны месца падчас пачатку знаходжання апошняга ў ВКЛ. Не выключана, аднак, што менавіта падчас гэтых кантактаў паміж двума князямі ўзніклі пэўныя прыяцельскія адносіны, якія потым маглі паўплываць на шлюбны выбар Курбскага.
Бяздзетны шлюб, аднак, трываў нядоўга. У 1578 г. у выніку скандальнага працэсу Курбскаму ўдалося дамагчыся разводу, праўда, без яго кананічнага абгрунтавання. Гэта паставіла пад сумненне яго наступны шлюб з Аляксандрай, дачкой Пятра Сямашкі, старосты крэменецкага, калі М. Гальшанская ў 1581 г. узнавіла працэс, заявіўшы аб незаконнасці разводу. Тым не менш, у выніку цяжбы Курбскаму ўдалося адстаяць спадчынныя правы яго жонкі і дзяцей [3, с. 168].
Адносіны Курбскага з мясцовай шляхтай таксама былі няпростымі. Адразу па атрыманні ўладанняў на Валыні пачынаюцца яго канфлікты з суседзямі. Падставамі для скаргаў з абодвух бакоў стаў незаконны захоп маёмасці, рабаўніцтва і нават забойствы [5, с. 1-2, 3-6, 32-34, 46-47, 54-72]. Падчас Люблінскага сойма шляхта ВКЛ патрабавала, між іншым, пазбавіць Курбскага пасады крэўскага старосты, а таксама і горада Ковеля, бо цярпела ад яго «утисненье» [8, с. 822]. Патрабаванне гэта тады было адхілена гаспадаром, але ўжо 1 ліпеня 1569 г. акт Люблінскай уніі быў падпісаны новым старостам крэўскім - князем Л. Свірскім.
Памёр князь А.М. Курбскі ў маі 1583 г. [5, с. 245]. Паводле тэстамента, усе яго ўладанні перайшлі да яго жонкі, а таксама малалетняга сына Дзмітрыя [5, с. 228-242]. Аднак свае маёнткі на Валыні Курбскія паступова згубілі, і за імі засталіся толькі землі ва Упіцкім павеце [14, с. 195].
Пасля смерці маці ў 1605 г. Дзмітрый Курбскі ўступіў у валоданне бацькоўскімі маёнткамі, хрысціўшыся ў каталіцтва пад імем Мікалай. Да 1615 г. ён прымаў удзел у баявых дзеяннях падчас вайны са Швецыяй (1600-1629 гг.), дзе адзначыўся мужнасцю [4, с. 359]. Аднак матэрыяльнае становішча Дзмітрыя-Мікалая было кепскім. Выдаючы сястру Марыю за М. Візгірда, ён нават не меў сродкаў, каб унесці пасаг, а валоданне ім спадчыннымі маёнткамі знаходзілася пад пагрозай [4, с. 359]. Паправіўшы фінансавыя справы, Д.М. Курбскі зрабіў кар'еру ў мясцовай адміністрацыі: займаў пасаду войскага ўпіцкага, а пазней падкаморыя ўпіцкага. У адным са сваіх маёнткаў, Крынічыне, заснаваў касцёл [14, с. 196]. Д.М. Курбскі памёр паміж траўнем 1648 і сакавіком 1650 г., пакінуўшы двух сыноў - Андрэя і Яна, а таксама дачку Ганну.
Андрэй Курбскі, як і яго бацька, добра зарэкамендаваў сябе на вайсковай службе. За гэтыя заслугі ён атрымаў маёнтак Чарнапаляны ў Віленскім ваяводстве, сёлы Дабкова і Бабройчы ва Упіцкім павеце, займаў пасады падчашага вількамірскага, суддзі гродскага віленскага, падкаморыя і маршалка ўпіцкага [14, с. 196; 4, с. 361-362]. У выніку шлюбу з Ц.М. Гедройц А. Курбскі павялічыў свае ўладанні на некалькі маёнткаў у Віленскім і Полацкім ваяводствах.
Малодшы сын Дзмітрыя-Мікалая, Ян, таксама, як і яго старэйшы брат, займаў дзяржаўныя пасады: упіцкага падкаморага, падстолія і гродскага пісара [4, с. 364]. Паводле тэстамента Д.-М. Курбскага, маёнтак Крынічын быў пакінуты яго сынам у сумеснае валоданне. У 1657 г. паміж братамі Андрэем і Янам разгарэўся канфлікт з-за гэтага маёнтка, а таксама з-за Рогава, паступіўшага ў іх сумеснае валоданне па смерці сястры Ганны. У 1668 г. А.Д. Курбскі склаў тэстамент, паводле якога ўвесь Крынічын пераходзіў да яго жонкі, і ў тым жа годзе ён памёр [1, с. 600-605]. Ян працягваў цяжбу ўжо супраць удавы і ў 1672 г., незадоўга да сваёй смерці, перамог [4, с. 366]. Жонка яго, Хрысціна Заранкаўна, памерла ў наступным, 1673 г. [14, с. 197]. Ні Андрэй, ні Ян Курбскія не пакінулі нашчадкаў.
Такім чынам, род князёў Курбскіх у ВКЛ узяў пачатак ад уцекача з Маскоўскай дзяржавы Андрэя Міхайлавіча, які зрабіўся на сваёй новай радзіме даволі буйным землеўладальнікам. У канцы XVI - першай палове XVII ст., аднак, род здрабнеў па натуральных прычынах і з-за канфіскацыі зямельнай уласнасці, а пазней на ўнуках А.М. Курбскага зусім спыніўся.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. - Т. XII: Акты Главного литовского трибунала. - Вильна, 1883.
2. Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России, собранные и изданные археографической комиссией. - Т. 1: 1361-1598. - СПб., 1863.
3. Ерусалимский, К.Ю. История одного развода: Курбский и Гольшанская / К.Ю. Ерусалимский // Соціум. Альманах соціальної історії. - Вип. 3. - С. 149-176. [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://www.history.org.ua/socium/socium_3/10.pdf. Дата доступа: 27.03.2007.
4. Ерусалимский, К.Ю. Потомки А. М. Курбского / К.Ю. Ерусалимский // Ad fontem / У источника. - М., 2005.
5. Жизнь князя А. М. Курбского в Литве и на Волыни. - Т. 1. - Киев, 1849.
6. Литовская метрика. Книга 9: книга публичных дел 9 (1567-1569). - Вильнюс, 2001.
7. Литовская метрика. Отд. 1. Ч. 3: Книги публ. дел // Русская историческая библиотека. - Т. 33. - Птг., 1915.
8. Любавский, М.К. Литовско-русский сейм / М.К. Любавский. - М., 1900.
9. Памятники дипломатических сношений Московского государства с Польско-Литовским государством. - Т. 2. // Сборник Императорского русского исторического общества. - Т. 71. - СПб., 1892.
10. Скрынников, Р.Г. Великий государь Иоанн Васильевич Грозный / Р.Г. Скрынников. - Т. 1. - Смоленск, 1996.
11. Устрялов, Н.Г. Сказания князя Курбского / Н.Г. Устрялов. - СПб., 1842.
12. Backus, O.P. A.M. Kurbski in the Polish-Lithuanian State (1564-1583) / O.P.Backus // Acta Baltico-Slavica. - T. 6. - 1969. - S. 29-50.
13. Boniecki, A. Poczet rodów w Wielkim Księstwie Litewskim w XV i XVI wieku / A.Boniecki. - Warszawa, 1887.
14. Wolff, J. Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku / J.Wolff. - Warszawa, 1895.