Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
IX. ГІСТАРЫЧНАЯ РЭТРАСПЕКТЫВА... 337
Занеўскі С. ЛЁС СТАТУТА ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА 1588 г. (1772-1840 гг.)... 346
Радзюк А.Р. ЛЁС САПЕГАЎСКАЙ МАЁМАСЦІ НА БЕЛАРУСІ ПАСЛЯ ПАЎСТАННЯ 1831 г. ... 351
Марозаў С.П. ЛЕЎ САПЕГА Ў РЭСУРСАХ ІНТЭРНЭТА... 373
IX. ГІСТАРЫЧНАЯ РЭТРАСПЕКТЫВА
С.В. Липень
ВРЕМЯ ЛЬВА САПЕГИ В ИСТОРИИ КЛАССИЧЕСКОЙ ПОЛИТИКО-ПРАВОВОЙ МЫСЛИ -
ОТ ЖАНА БОДЕНА ДО ГУГО ГРОЦИЯ
В истории каждой отрасли научного знания есть периоды, имеющие ключевое значение для последующего развития. Время Льва Сапеги, несколько десятилетий последней трети XVI в. - первой трети XVII в., - исторический период формирования новых методологических и идейных традиций в развитии учений о государстве и праве. С точки зрения, сложившейся в советской науке и ныне для данного периода в принципе признаваемой, в истории классической политико-правовой мысли - это время перехода от феодальных доктрин к буржуазному юридическому мировоззрению.
Французский политический деятель и ученый Жан Боден (1530-1596 гг.) считается последним крупным политико-правовым мыслителем XVI в., учение которого, изложенное в работе «Шесть книг о государстве» (1576 г.), рассматривается как венец политико-правовой мысли эпохи Средних веков и Возрождения [3, с. 332-342].
Возникновение буржуазного мировоззрения связано с голландским мыслителем Гуго Гроцием (1583-1645 гг.), одним из основателей политико-правовой науки Нового времени. В фундаментальном труде «О праве войны и мира» (1625 г.) Г. Гроций обращается к рассмотрению многих теоретических политико-правовых проблем (понимание права и государства, сущность естественного права, соотношение личности и общества и др.), комплексное гуманистическое разрешение которых во взаимосвязи друг с другом и составило первую буржуазную доктрину. «О праве войны и мира» - своего рода энциклопедия юридического научного знания на начало XVII в. Г. Гроций считается первым из плеяды классических буржуазных политических мыслителей XVII в. (Т. Гоббс, Б. Спиноза, Дж. Локк). Буржуазный характер их учений проявляется в новых методологических, политических и содержательных ориентациях. Буржуазные политико-правовые доктрины с методологической точки зрения основаны на рационалистической философии, они отражают политические интересы третьего сословия (буржуазии). В части развития содержания политико-правовой теории новизна проявилась в первую очередь в более последовательной по сравнению с мыслью средневековья постановке идеи естественного права и в развитии концепции общественного договора.
Естественно-правовые доктрины известны и феодальной политико-правовой идеологии, но в буржуазной постановке ценности свободы, равенства, гуманизма, прав человека значительно более остро противопоставляются феодальному законодательству и правоприменительной практике. Развитие договорной концепции происхождения государства позволило выйти на новый уровень теоретического обоснования государственности, придать этому обоснованию демократический характер (Б. Спиноза, Дж. Локк), связав легитимность политической власти с согласием народа.
Более пристальное рассмотрение процесса формирования буржуазного мировоззрения показывает, однако, что этот процесс не во всем укладывается в относительно простую схему. Прежде всего следует отметить, что трактат Г. Гроция по ряду особенностей его содержания с большой долей условности может именоваться работой, совершившей переворот в представлениях о государстве и праве.
«О праве войны и мира» именно своим общим духом и гуманистической направленностью произвело огромное нравственное впечатление. Сочинение в скором времени было переведено на все европейские языки, издание расходилось за изданием, иногда по нескольку в год [9, с. 261] (за первые 30 лет появилось около 40 переизданий). Впечатляла и широта охвата Г. Гроцием политико-правовых проблем своего времени. Однако достаточно серьезными видятся и упреки в несамостоятельности основных выводов Г. Гроция [1, с. 319-320]. В трактате содержится множество ссылок на работы античных и раннехристианских авторов, на религиозные тексты. Иногда кажется, что Г. Гроций даже опасается высказать какую-либо свою мысль, не сославшись предварительно на ученый или религиозный авторитет. В трактате «О праве войны и мира» огромное количество цитат, по выражению Г.Ф. Шершеневича, «густо покрывающих собственные мысли» Г. Гроция. Такая манера изложения свойственна в большей степени политико-правовой мысли средневековья; по взглядам того времени этот схоластический прием обеспечивал уважение к труду автора [9, с. 262]. Можно ли считать новаторским трудом произведение, в котором почти каждая собственная мысль выводится на основании нескольких сказанных ранее, причем в другое историческое время?
Заслуга Г. Гроция состоит в том, что им были указаны начала дальнейшего развития политико-правовой теории, но он еще не построил цельное учение на договорной и естественно-правовой доктринах, это сделали его последователи [7, c. 165]. В оценках дореволюционных исследователей истории политико-правовой мысли учение Г. Гроция о естественном праве отличается «неопределенностью и сбивчивостью». «Менее всего заслуживает он названия отца естественного права, ... оно не было чуждо предшествующим временам, а в учении Гроция оно не получило никакого нового обоснования» [9, c. 266]. Что касается оснований государственности, то здесь отмечается даже ошибка Г. Гроция, состоящая в том, что он совершенно неоправданно перенес на политических союз начала частного права [7, c. 155-156, 165; 9, c. 268]. Эти оценки взглядов Г. Гроция в современной литературе по истории политических и правовых учений почти неизвестны, а, между тем, лишь с их учетом возможно адекватное восприятие взглядов первого классика буржуазной политико-правовой мысли.
К сказанному можно добавить, что традиция относительно жесткого разделения политико-правовых учений XVI в. и XVII в. - отнюдь не единственная; в политических мыслителях эпохи Возрождения (Н. Макиавелли как один из пионеров светской традиции, Э. Роттердамский, Т. Мор, монархомахи, Ж. Боден и др.) видели не просто предшественников философии государства и права Нового времени, но и ее ранних представителей [9, c. 194-258]. Поэтому представляется возможным говорить о том, что процессы зарождения буржуазного юридического мировоззрения в числе иных проблем науки истории политических и правовых учений нуждаются в дополнительных исследованиях.
Представляет интерес, в том числе и в связи с изложенным выше, проблема оценки политико-правовых взглядов Л. Сапеги [9]. Определенные традиции в их изучении уже сложились [4, c. 79-81; 5, c. 260-280; 8, c. 106-116]. В литературе советского периода Л. Сапега называется «одним из наиболее видных идеологов феодалов, особенно ярко выразивших стремление примирить феодальный строй с элементами капиталистических отношений» [8, c. 79]. Оценки взглядов и деятельности Л. Сапеги в литературе 90-х - 2000-х гг. несколько отличаются от даваемых в советское время. В них обычно не присутствует характеристика Л. Сапеги с классовой точки зрения, он предстает сторонником (или даже представителем) идей правовой государственности, верховенства закона (или даже диктатуры права), законности, свободы личности, естественных прав человека (в том числе и права частной собственности) и их защиты, сторонником широкого правового просвещения народа [5, c. 276-278; 8, c. 111-112].
Следует, однако, отметить, что все перечисленные ценности являются по самому своему существу ценностями буржуазными. В европейской политико-правовой науке Нового времени они получили свое обоснование в рамках именно буржуазного мировоззрения, почти все из них - значительно позже времени Л. Сапеги. Так, идея правовой государственности (die Rechtsstaat) возникла в первой трети XIX в. в немецком государствоведении и в течение всего XIX в. преимущественно там и развивалась. Более-менее широкая европейская популярность теории правового государства относится к началу ХХ в. Правомерно ли вести речь о том, что Л. Сапега - сторонник идеи правового государства (причем до возникновения самой этой теории)? [10] Если это и возможно, то необходимы обязательные оговорки; предпочтительнее, на наш взгляд, оценивать взгляды Л. Сапеги (как и любого мыслителя) в контексте существующей, а не перспективной исторической ситуации.
Здесь, по нашему мнению, следует различать конкретно-исторический и перспективно-исторический аспекты оценки политико-правовых взглядов; при этом второй аспект нельзя отделять от первого. С этой точки зрения взгляды Л. Сапеги вполне правомерно рассматривать в рамках одного из течений позднефеодальной политико-правовой идеологии. Такие оценки, как отмечалось, характерны для литературы советского периода [6, c. 134]. При этом самостоятельной проблемой для истории политических и правовых учений (о чем говорилось выше) остается более детальное исследование соотношения позднефеодальных и буржуазных юридических доктрин.
Список источников и литературы
1. Грабарь, В.Э. Материалы к истории литературы международного права в России (1647-1917) / В.Э. Грабарь. - М., 1958. - 498 с.
2. Гроций, Г. О праве войны и мира. Три книги, в которых объясняются естественное право и право народов, а также принципы публичного права / Г. Гроций; пер. с лат. А.Л. Сакетти; под общ. ред. С.Б. Крылова. - М.: Ладомир, 1994. - 868 с.
3. История политических и правовых учений. Средние века и Возрождение / Отв. ред. В.С. Нерсесянц. - М.: Наука, 1986. - 349 с.
4. Очерки истории философской и социологической мысли Беларуси (до 1917 г.) / Редколл.: К.П. Буслов (гл. ред.) и др. - Минск: Наука и техника, 1973. - 557 с.
5. Падокшын, С.А. Беларуская думка ў кантэксце гiсторыi i культуры / С.А. Падокшын. - Мінск: Беларуская навука, 2003. - 316 с.
6. Сокол, С.Ф. Политическая и правовая мысль в Белоруссии XVI - первой половины XVII в. / С.Ф. Сокол; науч. ред. И.А. Юхо. - Минск: Наука и техника, 1984. - 188 с.
7. Чичерин, Б.Н. Политические мыслители древнего и нового мира / Б.Н. Чичерин. - СПб.: Издательство «Лань», 1999. - 336 с.
8. Шалькевiч, В.Ф. Гiсторыя палiтычнай i прававой думкi Беларусi: Навучальны дапаможнiк / В.Ф. Шалькевiч. - 2-е выд. - Мінск, 1999. - 200 с.
9. Шершеневич, Г.Ф. История философии права / Г.Ф. Шершеневич. - СПб.: Издательство «Лань», 2001. - 528 с.
С.Я. Куль-Сяльверстава
CТАТУТ ВКЛ 1588 г. У СВЯДОМАСЦІ НАСЕЛЬНІЦТВА БЕЛАРУСКІХ ЗЯМЕЛЬ У ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ ХІХ ст.
Пасля ўваходжання беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі пачаўся доўгі і балючы працэс прыстасавання мясцовага насельніцтва да жыцця ў новай дзяржаве. Найбольш цяжкім, як можна меркаваць, было прызвычайванне да новай сістэмы права, да фіскальнай і адміністрацыйнай сфер жыцця. Праявы гэтага працэсу добра прадстаўлены ў мемуарах, эпісталярыях, яго сляды заўважаюцца ў разнастайных юрыдычных казусах, якія зафіксавалі дакументы першай паловы ХІХ ст. Уваходжанне ў новае прававое поле для жыхароў беларускіх зямель, перш за ўсё шляхты, ускладнялася, апрача іншага, непадабенствам саміх сістэм заканадаўства Расійскай імперыі і Вялікага княства Літоўскага. На працягу трох стагоддзяў літвіны мелі кадыфікаваны звод законаў - Статут ВКЛ 1588 г., а таксама друкаваныя дапаўненні да яго ў выглядзе соймавых канстытуцый. У Расійскай імперыі такога зводу не было, а дзейнічаў прынцып прэцэдэнтнага права, у якім воля манарха была законам. «На момант узыходжання на трон Мікалая І, - адзначае расійскі даследчык У. Тамсінаў, - аб'ём заканадаўства ў Расіі вырас настолькі, што нармальнае правядзенне спраў у судах сталася практычна немагчымым» [17, с. 240]. Другое аддзяленне імператарскай канцылярыі, якое займалася кадыфікацыяй і выданнем законаў ў другой чвэрці ХІХ ст., выявіла амаль 31 тыс. актаў за час з 1649 па 3 снежня 1825 г., якія лічыліся дзеючымі [4, с. 148]. Адсутнасць упарадкаванай сістэмы дзяржаўных законаў, трывалых і ясна напісаных, была для жыхароў беларускіх зямель незразумелай, выклікала непавагу да самой дзяржавы, чыімі падданымі ім давялося стаць. Нездарма, каб пераадолець недавер і непавагу «к соплеменникам своим россиянам и к самому правительству», менавіта поспехі ў кадыфікацыі расійскага заканадаўства павінен быў, па задуме яго выдаўца Пржецлаўскага, паказваць «Tygodnik Petersburgski» - афіцыйная газета на польскай мове, якая фінансавалася ІІІ аддзяленнем гэтай канцылярыі [2, л. 3-3 аб.; 5].
Прававая сітуацыя на «новадалучаных» землях ускладнялася яшчэ і тым, што тут у грамадскай сферы былі захаваныя нормы права часоў Рэчы Паспалітай, у тым ліку Статута 1588 г. Ініцыятары і прычыны захавання т.зв. «літоўскага права» вядомыя з ліста канцлера А. Безбародкі да М. Рапніна, напісанага 25 лістапада 1794 г. «Я согласен с мыслями вашего сиятельства, - пісаў ён, - что в новых областях не только права, но даже и обряды добрые должно оставлять неприкосновенными. Люди к старому очень привязаны. Всякая подать меньше для них тягостна, чем потеря того, что они за привилегии свои почитали. Власть самодержавная будет в полной силе и святости с Литовским статутом столько же и с Уложением (1649 г. - С. К.-С), ни нравам, ни временам не сообразным... Для сего то я настоял и при разделе 1793 года, чтобы жителям тамошним оставлены были их права и привилегии; да я думаю, то же сохранится и при новом разделе» [14, с. 60].
Спалучэнне старажытных літвінскіх законаў з расійскім правам непазбежна ўносіла блытаніну ў паўсядзённае жыццё жыхароў беларускіх зямель. Зразумець, як належыць дзейнічаць, каб не парушыць якую-небудзь норму адной з прававых сістэм, якія былі прызначаны для рэгулявання сацыяльнага жыцця мясцовых насельнікаў, было надзвычай цяжка, тым больш, што гэтыя нормы часам супярэчылі адна другой.
Красамоўным прыкладам гэтаму служыць адна са шматлікіх спраў, якія ўзбуджаліся царскай адміністрацыяй па фактах шляхецкага «свавольства» пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай. Шляхціч Галынскі ажыццявіў «наезд» на землі былога Крычаўскага староства, якое ўжо было падаравана Пацёмкіну, і чакаў суда па «літоўскім законам», паколькі яны былі пакінуты нязменнымі. Але разбор справы перадалі пад юрысдыкцыю магілёўскага генерал-губернатара. Галынскага асудзілі - «на страх другім» - да смяротнага пакарання. У паданні, якое ён напісаў у Сенат, выказвалася абурэнне не столькі жорсткасцю пакарання, колькі тым, што прысуд быў вынесены яшчэ да суда, які павінен быў адбывацца паводле акрэсленых артыкулаў Статута 1588 г. [10, л. 204]. Разгублены Галынскі завяршыў сваё паданне красамоўнымі словамі: «Судзіце мяне па польскім ці па рускім, ці па іншым законам, але я не вінаваты» [10, л. 205]. Урэшце пасля доўгага чакання і, пэўна, хабараў, смяротны прысуд быў заменены на высылку, буйны штраф і пазбаўленне шляхецкіх правоў [10, л. 305 аб].
Непаразуменні адбываліся і з іншымі замацаванымі Статутам правамі шляхты. Так, паводле артыкула 6 трэцяга раздзела Статута 1588 г. шляхта мела права на павятовых сойміках весці размову «о всих потребах и долеглостях оного повету и воеводства» [16, с. 115]. Але спробы ажыццяўлення гэтага права, нібыта пакінутага шляхце, завяршаліся ў лепшым выпадку строгай вымовай мясцоваму начальству і маршалкам, а ў горшым - абвінавачваннем у палітычным злачынстве. Адзін з падобных прыкладаў прывёў у сваёй працы Я. Анішчанка [1]. Тое ж самае адбылося і ў снежні 1817 г. на губернскім сойміку (сходзе) віленскай шляхты. Упіцкі маршалак Завіша, апелюючы да былых пастановаў і законаў, а таксма сцвярджаючы неабходнасць усталяваць сапраўдныя правы чалавека, заклікаў шляхту прыняць рашэнне аб вызваленні прыгонных [3, л. 2]. Яго прапанова была падтрымана большасцю галасоў. Такое свавольства выклікала абурэнне віленскага віцэ-губернатара, які абвясціў сход закрытым. Віленскія падзеі занепакоілі цэнтральныя ўлады, пытанне аб праве шляхты абмяркоўваць магчымасць вызвалення сялян было разгледжана на пасяджэнні Камітэта міністраў [3, л. 16]. У выніку праз тры тыдні пасля сойміка ў Вільню прыйшоў адказ Аляксандра І на гэтую ініцыятыву: «Дворянство, собравшееся для выборов, должно было сим единственно предметом и заниматься, ибо не имело права без дозволения Начальства трактовать о предметах толикой важности» [3, л. 16 аб.].
Дзеянне дзвюх сістэм права не толькі ўскладняла паўсядзённае жыццё «новадалучаных зямель», але часам паралізавала ўладныя структуры, асабліва ў першыя гады новага кіравання. Расійскія чыноўнікі, як ніжэйшага, так і вышэйшага рангу, не былі дасведчаныя ў прававой спадчыне далучаных зямель і дастаткова часта дзейнічалі насуперак ёй. Падобны казус адбыўся, да прыкладу, пры спробе ўвесці ў дзеянне існуючыя ў імперыі цэнзурныя правілы. Паводле Статута аб цэнзуры 1804 г. галоўныя цэнзарскія абавязкі ажыццяўляў на беларускіх землях Віленскі цэнзурны камітэт, які знаходзіўся ў ведамстве Віленскага універсітэта. І калі ў 1817 г. у Расійскай імперыі была забаронена публікацыя судовых матэрыялаў, нават у якасці белетрыстыкі і навучальнай літаратуры, Віленскаму цэнзурнаму камітэту прадпісалі праводзіць цэнзуру ўсіх адвакацкіх прамоваў і не дапускаць нічога ў друк без пагаднення з прынятымі правіламі [15, с. 158]. Аднак згодна артыкулу 21 чацвёртага раздзела Статута ВКЛ, у час судовага працэсу адвакаты павінны былі перадаваць другому боку копіі сваіх прамоваў і іншыя судовыя матэрыялы [16, с. 155], таму на беларускіх землях гэты загад праігнаравалі. Калі ж у 1818 г. Міністэрства асветы і Міністэрства паліцыі запатрабавалі ад Віленскага цэнзурнага камітэта тлумачэнняў, чаму на падпарадкаванай яму тэрыторыі судовыя матэрыялы свабодна друкуюцца, куратар універсітэту А. Чартарыйскі, спаслаўшыся на Статут ВКЛ, пераканаў міністраў у законнасці такога становішча. «Прамовы адвакатаў разглядаюцца як афіцыйныя лісты, - пісаў ён, - за якія адвакаты нясуць адказнасць перад тым жа судом, перад якім іх чытаюць» [5, с. 25-26]. Пакуль што адвакацкія прамовы засталіся па-за кампетэнцыяй цэнзуры.
Пасля выхаду Статута аб цэнзуры 1828 г. гродзенская паліцыя зноў забараніла друкаванне нецэнзураваных адвакацкіх прамоваў. Гэта ўжо была іншая эпоха: Віленскі універсітэт быў разгромлены, а на пасадзе куратара знаходзіўся М. Навасільцаў. Забарона выклікала вялікія ўзрушэнні, паколькі судаводства ў губерні фактычна спынілася. Урэшце было знойдзена выйсце - спецыяльным цыркулярам цэнзураванне адвакацкіх прамоваў даручылі суддзям, парушаючы тым самым нормы права, прадпісаныя Статутам [6,л.1-2].
Падобныя складаныя сітуацыі амаль заўсёды вырашаліся выданнем новых указаў, загадаў і цыркуляраў. «Няма прамысловасці і гандлю, няма трывалага права. Але на ўсялякую фармальнасць як град ляцяць з берагоў Нявы ўказы - яны ва ўсіх юрысдыкцыях забіваюць, выціскаюць справядлівасць. Кнігі Volumіnum legum, Статут ВКЛ, паводле якіх дагэтуль спрэчку паміж судзячыміся вырашалі, закрытыя, са стала справядлівасці скінутыя, іх пакрывае пыл і згрызае моль», - пісаў сучаснік у пачатку ХІХ ст. [18, с. 36].
Жаданне мець упарадкаваную сістэму законаў, шкадаванне аб страчаным праве, нормы якога былі зразумелыя і асвечаныя традыцыяй, прасочваецца ў меркаваннях сяброў тайных таварыстваў, якія ўзнікалі на беларускіх землях, і ў публіцыстыцы. Так, статут беластоцкіх «Згодных братоў» быў складзены вучнем гімназіі Феліксам Ляховічам паводле працы прафесара Віленскага універсітэта Хаданія «Wykład nauki obyczajowej». Трэці пункт правілаў, якіх павінны былі прытрымлівацца сябры таварыства, заклікаў падпарадкоўвацца ўсялякай законнай (вылучана намі - С. К.-С.) уладзе, а ў таварыстве - толькі старшыні [11, л. 7, 12]. Сам факт следства ў справе універсітэцкіх таварыстваў, а тым больш, метады, якімі яно праводзілася, бачыўся сучаснікам і аднадумцам філарэтаў і філаматаў парушэннем законнасці, бо яны не апавядалі не толькі духу, але і літары пакінутага ў заходніх губернях даўняга літвінскага права. «Дзіцячыя ўчынкі заслугоўваюць пакарання адпаведнага ўзросту, а караюцца жорстка, і калі такое бяспраўе чыніцца, чаго ж мы павінны чакаць? Думка аб шляхах, якія могуць вызначыцца перад Літвой і ўсім родам палякаў, прыводзяць мяне ў роспач», - пісаў у красавіку 1824 г. у лісце да А. Чартарыйскага рэктар універсітэта Мяноўскі [19, л. 728].
Адносіны да старажытнага літвінскага права, на некалькі дзесяцігоддзяў пакінутага царскім урадам на беларускіх землях, як можна лічыць па выказваннях іх жыхароў, не былі адназначнымі. Яшчэ ў другой палове XVIII ст. Статут 1588 г. захоўваў актуальнасць і, паводле Г. Калантая, на той час «яго можна лічыць самай дасканалай кнігай законаў ва ўсёй Еўропе» [16, с. 38]. Але прававыя нормы, прыстасаваныя да сацыяльных адносін эпохі феадалізму, не маглі адпавядаць грамадству часоў мадэрнізацыі. Многія палажэнні Статута ўжо састарэлі, патрабавалі перапрацоўкі, дапаўнення. «Великий государь, - пісаў у 1809 г. невядомы шляхціц з Літвы Аляксандру І, - ты утвердил Закон Литовский, а не рассмотрел, в чем сей закон хорош, а в чем худ: закон сей требует великих издержек и на увертках только одно ябедничество. Полезен одним ябедникам, богатым и которые держат чужую землю... многие дела идут по 50-60 лет» [9, л. 7 аб.]. На думку гэтага віленскага шляхціца, аўтарытэт Статута падрывала несумленнасць адвакатаў і суддзяў, якія вяршылі судовыя справы. Карэспандэнт рэкамендаваў цару выдаць закон, паводле якога належала «адвоката, предавшего клиента, в течение трех дней расстрелять» [9, л. 9].
Як вядома, у 1820-я г. ажыццяўляўся праект прыстасавання Статута і іншых заканадаўчых актаў, пакінутых з часоў Рэчы Паспалітай, да расійскай сістэмы заканадаўства. Але гэта работа была перапынена ў сувязі з кардынальнай зменай дзяржаўнай палітыкі ў дачыненні да заходніх рэгіёнаў. Між іншым, у асяроддзі эміграцыі з зямель былой Рэчы Паспалітай права царызму на скасаванне Статута 1588 г. часам разглядалася як цалкам адпаведнае міжнародным нормам. Ва ўсялякім выпадку, такое меркаванне выказана ў разлеглым лісце невядомага польскага эмігранта да Мікалая І, праўда, узамен ён прапанаваў пакінуць уласнае заканадаўства ў Царстве Польскім [12, л. 3].
Пры ўсёй састарэласці і неадпаведнасці новым рэаліям жыцця, Статут 1588 г. заставаўся ў свядомасці адукаванай часткі насельніцтва беларускіх зямель сімвалам даўняй вольнасці. У тагачасным разуменні права складала адну з нацыянальных каштоўнасцей. Яно магло развівацца і змяняцца, але без яго народ не мог быць народам. Падобнае перакананне знаходзім, да прыкладу, у паперах М.К. Агінскага, прысвечаных разважанням над паняццем «нацыя» [8, л. 1, 1 аб.]. Аб Статуце 1588 г., як сімвале літвінскай дзяржаўнасці, пэўна, найбольш красамоўна сказаў у лісце да М.К. Агінскага Эразм Цішынскі, прапануючы праект аднаўлення ВКЛ пад эгідай Расійскай імперыі напярэдадні вайны з Напалеонам: «Я знаю достоверно, што литовцы... до исступления любят независимость страны своей, любят свои законы и обычаи, любят всматриваться в примеры своих предков, любят подражать им в гражданских и военных подвигах... У Литовцев все еще отечеством - Литва; законом - Статут; верховною законодательною властью - Сейм» [9, л. 21-22]. Значэнне Статута ВКЛ для нацыянальнай свядомасці і годнасці падуладнага народа разумелі і царскія чыноўнікі. Нездарма Ф.Я. Міркавіч, прызначаны генерал-губернатарам у Вільню ў 1840 г., лічыў адной з найважнейшых сваіх задач не дапусціць хваляванняў, якія могуць адбыцца з-за скасавання «последнего обветшалого знамени польской отчизны - Литовского Статута» [13, с. 428].
Спіс крыніц і літаратуры
1. Анішчанка, Я.К. Дваранскія выбары ў Полацкім намесніцтве 1789 г. / Я.К.Анішчанка // Весці АН Беларусі. Сер. грамадск. навук. -1992. - № 3-4. - С. 49-56.
2. Дзяржаўны архіў Расійскай Федэрацыі (далей - ДАРФ). Ф. 109. Воп. 4. 1830 г. Спр. 444.
3. ДАРФ. Ф. 1165. Воп. 1. Спр. 93.
4. Ерошкин, Н.П. История государственных учереждений дореволюционной России / Н.П. Ерошкин. - М., 1983.
5. Исторические сведения о цензуре в России. - СПб., 1862
6. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Гродна. Ф. 1. Воп. 3. Спр. 199.
7. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. Ф. 2567. Воп. 1. Спр. 12.
8. Расійскі дзяржаўны архіў старажытных актаў (далей - РДАСА). Ф. 12. Спр. 256.
9. РДАСА. Ф. 12. Спр. 257.
10. РДАСА. Ф. 248. Спр. 5669.
11. Расійскі дзяржаўны ваенна-гістарычны архіў (далей - РДВГА). Ф. 410. Воп. 1. Спр. 61.
12. РДВГА. Ф. 410. Воп. 1. Спр. 230.
13. Русская старина. - 1890. - № 3.
14. Сборник Императорского Русского исторического общества. - Т. 16. - СПб, 1875.
15. Скабичевский, А.М. Очерки истории русской цензуры (1770-1863) / А.М. Скабичевский. - СПб, 1892.
16. Статут Вялікага княства Літоўскага 1588. Тэксты. Даведник. Каментарыи. - Мінск: БелСЭ, 1989.
17. Томсинов, В.А. Светило русской бюрократии (М.М.Сперанский) / В.А. Томсинов. - М, 1997
18. Pamiętnik Franciszka Mickiewicza. Wyd. Józef Kallenbach. - Lwów-Warzawa-Kraków, 1923.
19. Бібліятэка Вільнюскага універсітэта, аддзел рукапісаў. Ф. 2. Спр. 107.
С. Занеўскі
ЛЁС СТАТУТА ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА 1588 г.
(1772-1840 гг.)
Указ Кацярыны II ад 28 мая 1772 г., выдадзены пасля далучэння ўсходніх раёнаў Беларусі да Расійскай імперыі, абвяшчаў: «Суд и расправа внутренние тех провинций, в личных делах, имеют воспроизводиться по их законам и обыкновенням, и их языком, во всех тех случаях, кои не дотрагиваются до власти нашей» [9, т. ХІХ, с 509]. Таму Статут ВКЛ 1588 г. працягваў часткова дзейнічаць у якасці судовага заканадаўства. Гэта было зроблена толькі дзеля таго, каб апраўдаць надзеі мясцовай шляхты на новы ўрад, які яшчэ ў 1763 г. паабяцаў захаваць яе «кардынальныя правы» і адначасова выступіў іх гарантам [17, с. 12-13]. Як верна адзначаў даследчык С. Бершадскі, расійскі ўрад захаваў у 1772 г. папярэднія законы, нават «не входя в рассмотрение их», каб не настроіць супраць сябе мясцовае насельніцтва [З, с. 5]. Сапраўдныя ж намаганні Кацярыны II былі накіраваны на інтэграцыю далучаных зямель у сацыяльна-прававую сістэму імперыі.
Са зменамі ў адміністрацыйна-тэрытарыяльным дзяленні далучаных зямель з ваяводска-павятовага на губернска-правінцыйнае аўтаматычна зніклі земскія, гродскія і падкаморскія суды [2, с. 63-64]. Паводле «Устанаўлення аб кіраўніцтве губернямі Расійскай імперыі» 1775 г. уводзілася новая сістэма судовых органаў: павятовыя суды са шляхецкай апекай, у губернях - верхнія земскія суды для шляхты, ніжэйшыя і верхнія расправы - для вольных сялян, гарадавыя і губернскія магістраты [9, т. ХІХ, с. 239-246; 6, с. 92-100].
Для падрабязнага вывучэння Сенатам па загаду генерал-пракурора А. Вяземскага Статут ВКЛ 1588 г. быў перакладзены на рускую мову. 28 лютага 1785 г. перакладчык паведамляў аб выкананні задання, аднак пісаў, што намесніцкае кіраўніцтва «сомневается в том, как сия книга составляет закон, по которому в белорусских губерниях гражданские дела имеют своё производство». Намесніку было відавочным, што да гэтага часу нормы Статута ўжо сталі фікцыяй. Перакладзены ў гэты раз на польскую мову, Статут быў выдадзены ў Вільні праз год, але з далучэннем канстытуцыйных правоў за 1764-1785 гг., якія ішлі ў разрэз з яго нормамі. Я. Анішчанка адзначае: «Статут ВКЛ у рэдакцыі 1588 г. практычна страціў сваю правамоцнасць на тэрыторыі ўсходне-беларускіх зямель да сярэдзіны 80-х гг. XVIII ст. [2, с. 65- 69].
У Рэчы Паспалітай у гэты час галоўнай падзеяй быў Вялікі сойм 1788-1792 гг. Галоўнай яго задачай была ліквідацыя залежнасці краіны ад замежных дзяржаў. У ВКЛ таксама былі ўпэўнены, што толькі «ўнутраная нязгода і абыякавасць прывялі да адрыву ад Рэчы Паспалітай найлепшых і найкаштоўнейшых правінцый» [1, c. 253]. Канстытуцыя 3 мая 1791 г. не ўлічвала тых норм заканадаўства, якія прадугледжваў Статут ВКЛ, і ішла ў разрэз з найбольш важнымі яго артыкуламі. Ужо першая пастанова сойму, якая не дапускала на соймікі беззямельную шляхту, скасавала спрадвечную фармальную роўнасць шляхты. Чарговым ударам па нормах Статута стала ўнясенне 21 мая 1790 г. праекта выратавальнай канстытуцыі, які прапаноўваў скасаваць выбарнасць караля. Такім чынам, многія правы шляхты, устаноўленыя III Статутам ВКЛ, былі знесены [13, раздз. З, арт. 5, 6; 19, с. 64-65). Вынясенне праекта на галасаванне адразу ж раскалола грамадства на прыхільнікаў старых правоў і тых, хто дзеля выратавання Рэчы Паспалітай згодзен быў на іх абмежаванне. «Памятаючы аб шкодзе канфедэрацыі, бясконцых урадавых зменах, у Мазыры, Слоніме, Пінску і Мінску выступалі за рэформу ўрада, але без шкоды правам шляхты і кардынальным правам. У Слоніме патрабавалі знішчыць у кардынальных правах «усе сляды знешняй апекі», ... у Пінску і Мазыры хацелі па-ранейшаму праводзіць соймікі па старых звычаях... У Гродне, Мінску, Мазыры хваляваліся за непарушнасць уніі 1569 г. і неабходнасць альтэрнатывы сойму ў Гродне. Калі ў Мазыры скарб Кароны і ВКЛ пакідалі злучаным, то ў Пінску і Гродне яго бачылі ў святле «роўнасці прэрыгатыў кожнай правінцыі» [1, с. 265-266]. Сітуацыя абвастрылася настолькі, што Канстытуцыю вырашылі прымаць 3 мая ў прысутнасці ўсяго 1/3 часткі агульнага складу сойму (182 дэпутаты, 110 з якіх былі прыхільнікамі Канстытуцыі) [16, c. 134]. Рэч Паспалітая аб'яўлялася суверэннай унітарнай дзяржавай, падзел на Карону і ВКЛ ліквідаваўся. Адначасова кароль захоўваў тытул вялікага князя літоўскага [18, арт. 7]. Прынцып liberum veto адмяняўся (дастаткова 3/4 галасоў), а інструкцыі мясцовых соймікаў страцілі сваю абавязковую моц [18, арт. 6]. У ВКЛ засталося сваё права, скарб, роўнае прадстаўніцтва на соймах [16, с. 156]. Вольная элекцыя караля замянялася спадчыннасцю трона [13, раздз. З, арт. З; 18, арт. 7]. Статут 1588 г. тым самым у галоўных сваіх палажэннях спыніў існаванне.
Рэакцыя Кацярыны II на змену палітычнага ладу ў суседняй дзяржаве была зразумелай. У сваім лісце да князя Пацёмкіна яна адзначала: «Не трэба сумнявацца, што змена формы ўрада ў Польшчы не можа быць для суседзяў карыснай. Таму абавязак патрабуе нам задзейнічаць сродкі для папярэджання зла» [16, c. 168-169]. Як адзначае даследчык Оскар Іегера, «у новай Канстытуцыі 3 мая быў, галоўным чынам, адзіны пункт вельмі не выгадны для Расіі: каралеўская ўлада прызнавалася не выбарнай, а наследнай, а кароль Станіслаў Аўгуст быў бяздзетны, таму па смерці яго польскі трон павінен быў перайсці да аднаго з нямецкіх прынцаў і застацца ў яго родзе» [4, с. 96]. Рэч Паспалітая таму выходзіла з-пад уплыву царскай Расіі. Сітуацыю выправіць павінен быў чарговы падзел. Гродзенскі сойм 1793 г. скасаваў дзеянне Канстытуцыі 3 мая.
13 красавіка 1793 г. Кацярына ІІ загадала: «Образовать те губернии по правилам учреждений наших и прочим законам, по коим Всероссийская империя и белорусские губернии, от Польши же присоедннённые, управляются... До того же времени для надлежащего по всем частям распоряжения, суд и расправу в тех землях оставить на правах польских, отправляяоные именем и властью нашею» [11, с. 11-12]. Такім чынам, захаваўся нейкі дуалізм - старыя законы, у тым ліку Статут ВКЛ, дзейнічалі адначасова з агульнарасійскім заканадаўствам. Усё гэта прывяло да вялікай блытаніны. Беларускі губернатар М.В. Рапнін З верасня 1795 г. дакладваў: «Боже, вынеси меня отсель... По утверждению покоя лучше как можно скорее ввести сюда наш образ правления, понеже настоящий половинный, и наш здешний, никак слажен быть не может... Все здесь мученики, а пользы нет. Истинно разобрать сего не умеем» [12, с. 286]. Яшчэ раней усё той жа Рапнін у лісце з Гродна да канцлера Безбародкі выказаў меркаванне, што Статут ВКЛ трэба дазволіць толькі «на некоторое время».
Пасля апошняга падзелу Рэчы Паспалітай і юрыдычнага знікнення ВКЛ руская імператрыца загадвала: «Е.и.в. дарует обитателям литовским свободу производить суд и расправу свою именем и властью е.и.в., на древних их правах и судиями, из их же собраний избраными, по их обрядах, и оставлять изволит до того в округах земские и городские суды, а в городах ратуши и магистраты, под повелением Литовского трибунала» [12, с. 358]. Але на самой справе гэта была толькі знешняяшырма. Земскія суды не мелі тых рэальных паўнамоцтваў, а ратушы і магістраты без сапраўднага самакіравання заставаліся напамінам аб былым.
Са смерцю Кацярыны II у лістападзе 1796 г. адносіны да мясцовага заканадаўства мяняюцца. Новы імператар выбраў шлях, супрацьлеглы палітыцы сваёй папярэдніцы. Павел I неаднойчы гаварыў: «Заўсёды быў супраць падзелаў Польшчы, быў гэты крок як непрыстойны, так і непалітычны, але ён ужо адбыўся... Трэба таму паддацца абставінам і жыць спакойна» [15, с. 114]. Да таго ж царскі ўрад вымушаны быў пайсці на некаторыя саступкі мясцовай шляхце. Па загаду Паўла I ад 12 снежня 1796 г. у беларускіх губернях было адноўлена дзеянне Статута 1588 г., а таксама некаторыя са старых назваў (паветы замест уездаў), пасады (павятовы маршалак, падкаморый, павятовы харунжы і інш.) і судовыя ўстановы, з некаторымі зменамі [9, т. ХХIV, с. 22].
3 цягам часу судовая сістэма Беларусі набліжалася да агульнарасійскай. Тут былі ўтвораны галоўныя суды, якія дзейнічалі на правах губернскіх. Разам з тым судовая сістэма Беларусі захавала і шэраг адметнасцей. Вышэйшым судом у заходніх губернях быў Галоўны суд, падзелены на два дэпартаменты: крымінальных і цывільных спраў; існаваў маршалкоўскі камісарскі суд. У беларускіх паветах дзейнічалі суды, структура якіх таксама адрознівалася ад структуры падобных судовых органаў у іншых губернях Расіі. Асноўным саслоўным дваранскім судом першай інстанцыі быў земскі павятовы суд. Разам з тым царскі ўрад, які дазволіў дзеянне Статута ВКЛ, імкнуўся абмежаваць і нават скасаваць некаторыя з яго палажэнняў. Калі ў канцы XVIII ст. члены павятовага земскага суда, згодна Статуту ВКЛ 1588 г., прызначаліся з абіраемых на павятовых сойміках кандыдатаў пажыццёва, то ўказ ад 19 мая 1802 г. [9, т. ХХVП, № 20273] уводзіў трохгадовы тэрмін. Больш таго, было скарочана кола асоб, якія мелі права ўдзельнічаць у выбарах.
Не пайшоў на адмену Статута і Аляксандр I. Насуперак жаданням правячых колаў Расіі і пад уплывам свайго сябра А. Чартарыйскага ён меў нават намер аднавіць былую Рэч Паспалітую, а разам з тым і ВКЛ. Даследчык А.Н. Пыпін адзначае: «Характар Аляксандра сапраўды вызначаўся ў большай ступені дваістасцю, але значная частка гэтай дваістасці павінна быць прыпісана і таму цяжкаму становішчу, у якое ставіла яго само жыццё» [10 с. 3]. Аднак пры разглядзе некаторых крымінальных праў павятовым земскім судам прадпісвалася карыстацца нароўні са Статутам і агульнарасійскімі законамі [9, т. ХХІ, № 15447].
Да 1811 г. усе дзяржаўныя ўстановы і службовыя асобы карысталіся тэкстам Статута ВКЛ, надрукаваным у Вільні ў 1786 г. на польскай мове. У 1811 г. у Пецярбургу Статут быў надрукаваны на рускай і польскай мовах, а ў 1819 г. у Вільні - на польскай мове. Захаванне Статута 1588 г. звязвалася ў першай палове XIX ст. мясцовымі патрыётамі з надзеяй хуткага аднаўлення былой дзяржавы ВКЛ. Так было ў 1811 г. («3апіска Агінскага, пададзеная Аляксандру І 15 мая 1811 г.»), 1812 г., 1830-1831 гг.
Англійскі даследчык Э. Ліпсан адзначаў: «3 узыходам Мікалая I, росквітам абсалютызму пачынаецца новая эпоха. Катастрофа, з якой пачалося яго праўленне (паўстанне снежня 1825 г.), наклала адбітак на ўсё яго кіраўніцтва. Аўтакратыя трыумфавала над дэмакратычнымі прынцыпамі» [20, c. 87]. У час паўстання 1830-1831 гг. царскі ўрад разглядаў Статут ВКЛ як галоўную перашкоду на шляху да канчатковага аб'яднання краю з Расіяй. Таму Мікалай I «дзеля выкаранення гэтага зла» загадаў замяніць шэраг яго нормаў агульнарасійскімі законамі. Імператарскі загад ад 1 студзеня 1831 г. спыніў дзеянне Статута ў Віцебскай і Магілёўскай губернях. Рэарганізоўвалася і судовая сістэма: справы падкаморскіх судоў перадаваліся ў павятовыя суда, ліквідаваліся ў органах мясцовай улады пасады харунжага, падкаморыя і каморніка, вознага. Судаводства на польскай мове спынялася [7, с. 4].
Але на гэтым царскі ўрад не спыніўся. Праз 10 гадоў, 25 чэрвеня 1840 г., выходзіць загад імператара: «Отныне впредь в губерниях Киевской, Подольской, Волынской, Минской, Виленской, Гродненской и в области Белостокской всякое действие Статута Литовскаго... прекратать, заменив их общими Российскими узаконениями» [8, арк. 1-1 адв.].
Такім чынам, Статут ВКЛ 1588 г. праіснаваў яшчэ паўстагоддзя пасля юрыдычнага знішчэння ВКЛ. Царскі ўрад увесь час распрацоўваў планы яго абмежавання агульнарускімі законамі, якія паступова ўводзіліся на беларускіх землях побач з нормамі Статутам. Усё залежала ад характару царскай палітыкі ў заходніх губернях. Разам са скасаваннем Статута і ВКЛ спыніла сваё існаванне не толькі юрыдычна, але і фактычна.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Анішчанка, Я.К. Інкарпарацыя: Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай / Я.К. Анішчанка. - Мінск: Хурсік, 2003. - 256 с.
2. Анішчанка, Я.К. Прававы статус беларускіх земляў у палітыцы адміністрацыі Кацярыны II / Я.К. Анішчанка // Весці АН Беларусі. Сер. гум. навук. - 1994. - № 2. - С. 61-70.
3. Бершадский, С.А. Литовский статут и польские конституции / С.А. Бершадский. - СПб., 1893
4. Всеобщая история: в 4-х т. - Т. 4: Новейшая нсторня / под ред. П. Полевого. - СПб: Изданне А.Ф. Маркса, 1894. - 695 с.
5. Лаппо, И.И. Великое княжество за время от заключення Люблинской унии до смерти Стефана Батория (1569-1586) / И.И. Лаппо. - Т. 1. - СПб: тип. П. Сиоратова, 1901. - 780 с.
6. Любавский, М.К. История царствования Екатерины II / М.К. Любавский. - 2-ое изд. - СПб.: Лань, 2001. - 256 с.
7. Марозава, С.В. Адмена статута ВКЛ (1831г., 1840г.) і рэакцыя на яе беларускай шляхты / С.В. Марозава // Веснік ГрДУ. - 2005. - № 4. - С. 3-8.
8. НГАБ у Гродна. Ф. 1. Воп. 11. Спр. 853.
9. Полное собрание законов Российской Империи: Собр. 1-е с 1649 г. - по 1825 г.: в 45 т. - СПб., 1830. - Т. ХІХ. - 936 с.; т. ХХІ. - 1070 с.; т. ХХІV. - 1020 с.; т. ХХVII. - 987 с.
10. Пыпин, А.Н. Общественные движения при Александре I / А.Н. Пыпин. - СПб.: тип. Сущинскага, 1871. - 487 с.
11. Сборник документов, касающийся административного устройства Северо-
Западного края при императрице Екатерине II (1792-1796). - Вильна, 1903.
12. Сборник Императорского русского исторического общества. - Т. XVI. - СПб., 1875.
13. Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г. - Мінск: Беларусь, 2002. - 207 с.
14. Шелкопляс, В.А. Судебные органы в Беларуси: к. XVIII - п.п. ХІХ вв. / В.А. Шелкопляс. - Минск, 1997.
15. Швед В.В. Паміж Польшчай і Расіяй (1772-1863) / Швед В.В. - Гродна: ГрДУ, 2001. - 416 c.
16. Bayer, K. Uchwalenie i obrona Konstytucji 3 Maja / K. Bayer. - Warszawa, 1991. - 273 s.
17. Kadziela, L. Narodziny Konstytucji 3 Maja / L. Kadziela. -Warszawa, 1991. - 127 s.
18. Konstytucja 3 Maja: Faksymile. - Wroclaw, 1991.
19. Konstytucji Polski. Cz. 1. - Warszawa, PWN, 1990. - 455 s.
20. Lipson, E. Europe in XIX century: An outline history / E. Lipson. - London, 1928. - 299 p.
А.Р. Радзюк
ЛЁС САПЕГАЎСКАЙ МАЁМАСЦІ НА БЕЛАРУСІ
ПАСЛЯ ПАЎСТАННЯ 1831 г.
Да пачатку 30-х гадоў XIX ст. нашчадкам Льва Сапегі ўдалося захаваць калі не былую веліч і палітычны ўплыў, то свае эканамічныя пазіцыі ў краі. Яны з'ўляліся буйнейшымі пасля Л. Вітгенштэйна абшарнікамі Беларусі. Аднак пасля 1831 г. былая магутнасць гэтага роду была ў значнай ступені падарвана. У Магілёўскай губерні ў Сапегаў канфіскавалі маёнтак Быхаў з 1457 душамі, у Гродзенскай губерні - маёнткі Новая Мыш у Навагрудскім павеце (519 душ), Дзярэчын (3849 душ) і Ружаны (945 душ) у Слонімскім павеце і маёнтак Зэльва (1117 душ) у Ваўкавыскім павеце. Прычынай канфіскацый быў удзел Сапегаў у нацыянальна-вызваленчым паўстанні.
У паўстанні ўдзел прынялі некалькі прадстаўнікоў роду Сапегаў. Іх дзейнасць была заўважана і «адзначана» царскімі ўладамі: Яўстафі, Ксаверы і Леў Сапегі былі ўключаны ў спіс ўраджэнцаў заходняга краю (51 чалавек), якія ўдзельнічалі ў паўстанні ў найбольшай ступені [4, воп. 5, спр. 2770, арк. 1]. 3 узгаданых трох асоб найбольшую цікавасць выклікае Яўстафі Каэтан Сапега - сын Францішка, уладальнік шматлікіх латыфундый і сямейных сапегаўскіх збораў. У сярэдзіне чэрвеня 1831 г. ён прыбыў у Варшаву, па адных звестках, з Англіі, па іншых, - з Вільні і ў чыне паручніка разам з Ксаверыем паступіў на службу ў штаб польскай арміі. За сваю актыўную дзейнасць быў узнагароджаны залатым крыжам «Віртуці Мілітары». Пасля паражэння паўстання, 19 верасня 1831 г. выехаў за мяжу. У некаторых польскіх даследчыкаў і нават у беларускіх энцыклапедычных выданнях можна знайсці звесткі аб тым, што Яўстафі «адхіліў прапанову Мікалая I прыняць канфіскаваныя маёнткі ўзамен за вернападданніцкую прысягу» [8, с. 227; 11, с. 229]. Насамрэч, усё было інакш. Гэта сам Сапега з Дрэздэна ў лістападзе 1831 г. кінуў «ко стопам, Вашего Императорскаго Величества, чистосердечное раскаянне, ожидая милосердия» [2, воп. 1, спр. 161, арк. 18]. I хоць многім былым інсургентам была аказана манаршая ласка (Ксаверы Сапега, які ў аднолькавай ступені ўдзельнічаў у паўстанні з Яўстафіям, быў амніставаны ў 1834 г.), Яўстафі атрымаў адмову. Чым жа можна растлумачыць падобную выбіральнасць у дзеяннях улад? Прычына тут адна - багацці Я. Сапегі.
Адзіны сын Францішка Сапегі - Яўстафі атрымаў пасля смерці бацькі ў 1829 г. у спадчыну велізарныя латыфундыі ў Літве і Беларусі. Але не толькі зямельныя валоданні прыцягнулі да сабе ўвагу пецярбургскіх саноўнікаў. Не меншую іх цікавасць выклікалі каштоўнасці, што захоўваліся ў дзярэчынскай сядзібе. На працягу апошніх дзесяцігоддзяў Дзярэчынскі палац быў ператвораны яго апошнімі ўладальнікамі ў сапраўдную скарбніцу-музей, у якой захоўваліся як каштоўнасці роду Сапегаў, так і калекцыі твораў, што былі сабраны ў розныя часы ў розных еўрапейскіх краінах.
У адпаведнасці з «правіламі для губернскіх камісій і казённых палат аб секвестры і канфіскацыі маёнткаў мяцежнікаў» ад 17 ліпеня 1831 г., мясцовыя ўлады павінны былі забяспечыць міністра фінансаў вопісамі каштоўных рэчаў, рэдкасцяў, карцін і іншых вырабаў мастацтва, а таксама і бібліятэк, якія знаходзіліся ў секвестраваных маёнтках [6, т. V. № 4711]. Выконваючы гэты пункт правіл, гродзенская губернская следчая камісія восенню-зімой 1831-1832 гг. разаслала па найбольш буйных секвестраваных сядзібах мясцовых чыноўнікаў; дзе-нідзе гэтыя функцыі былі ўскладзены на мясцовых добранадзейных абшарнікаў. Аднак ці яны кепска шукалі, ці адміністрацыя маёнткаў загадзя падрыхтавалася да іх сустрэчы, бо ні ў водным з маёнткаў нічога больш-менш каштоўнага не было знойдзена [3, воп. 4, спр. 116, арк. 8-13, 19-221. Выключэннем быў Дзярэчын, дзе панам Чудоўскім быў складзены падрабязны вопіс карцін, статуй і «іншых старажытных рэчаў». Аднак гэты спіс выклікаў шэраг сумненняў у вышэйстаячых органаў.
Не давяраючы вынікам такіх пошукаў, цэнтральныя ўлады вырашылі правесці паўторную рэвізію ў Дзярэчыне. Дзеля гэтага быў задзейнічаны спецыяльны чыноўнік не з мясцовых, а камандзіраваны са сталіцы па даручэнню міністэрства фінансаў - надворны саветнік Архіпаў. Распачаўшы сваю місію ў Гродзенскай губерні ў сакавіку 1832 г., ён у хуткім часе прыбыў у Дзярэчын. Азнаёміўшыся з вопісамі ўжо секвестраваных рэчаў, Архіпаў прыйшоў да высновы, што ў іх унесена толькі нязначная частка таго, што адпавядала багаццю былога ўладальніка. Адданыя князю Я. Сапегу людзі, імкнучыся выратаваць маёнтак ад разрабавання, на папярэднім дазнанні сцвярджалі, што большая частка каштоўнасцей была раней вывезена князем у Вільню [7, воп. 15, спр. 378, арк. 10]. Аднак Архіпаў не даў веры гэтым паказанням. Дзеля пошуку «згубленых» каштоўнасцей, як вынікае з прадстаўленага чыноўнікам рапарту, ім былі выкарыстаны «самыя жорсткія меры», якія прывялі да пажаданай мэты. Што гэта былі за меры, паведамляе ў сваіх успамінах Л.Патоцкі. Згодна са сведчаннямі мемуарыста, у Дзярэчыне ў красавіку 1832 г. разыгралася сапраўдная трагедыя: «...гвалтоўна прымушаны паказаць, дзе схаваны панскія каштоўнасці, не могучы вытрымаць балючых удараў, (слуга - А. Р.) назаўтра з роспачы, што здрадзіў пану, пакончыў з сабой» [5.с. 113].
Як высветлілася, большая частка каштоўных рэчаў была перахавана адданымі князю людзьмі ў вёсцы Луконіцы, недалёка ад мястэчка, у Міхайлаўскім касцёле. Некалькі пакункаў сапегаўскіх рэчаў, а таксама карціны былі выяўлены ў дамініканскім Дзярэчынскім кляштары, што, зрэшты, і вырашыла яго будучы лёс. Іншая частка каштоўнасцей была схавана арандатарам Зэльвенскага маёнтку Мержыеўскім, а яшчэ адна частка - ў Юндзіловічах, маёнтку Замойскіх. У апошнім быў схаваны сапраўдны скарб -- залаты і срэбны посуд, агульная вага якога складала 1 фунт і 18 залатнікоў золата і 11 пудоў і 32 фунты срэбра (блюды - каля 30 кг, 9 самавараў - 13 кг, лыжкі сталовыя - 6 кг і г.д. Для параўнання: у Быхаўскай рэзідэнцыі Сапегаў было выяўлена толькі два фунты сталовага срэбра [7, воп. 15, спр. 378, арк. 40; 3, воп. 4, спр. 121, арк. 7-8; 7, воп. 15, спр. 185, арк. 61]. Найбольшую цікавасць сярод гэтых рэчаў выклікаў старажытны залаты кубак з выяваю расійскага герба. Па заключэнню спецыялістаў, гэты кубак калісьці належаў расійскай царскай фаміліі, але быў вывезены Сапегамі з Масквы ў 1612 г.
У вырашэнні лёсу дзярэчынскіх скарбаў непасрэдны ўдзел прыняў сам імператар. Па яго распараджэнню найбольш каштоўныя з іх (упрыгожванні, карціны, мазаікі і іншыя творы мастацтва, рэдкасная зброя, трафеі мінулых войнаў, радавыя рэліквіі, падарункі і ўзнагароды розных манархаў, вырабы з срэбра, старажытныя манеты і інш.) былі адпраўлены ў сталіцу. У Санкт-Пецярбург амаль што цалкам была вывезена дзярэчынская бібліятэка, якая збіралася не адно пакаленне і на той час налічвала амаль што 2,5 тыс. адзінак кніг і старажытныя карты. Менш каштоўныя рэчы (вырабы з бронзы, фарфору, шкла, люстры, а таксама і частка мэблі) па распараджэнню Мікалая I былі перавезены ў Беласток для абсталявання там імператарскага палаца. Калі у канцы 1832 г. большасць сапегаўскіх рэчаў была дастаўлена ў сталіцу, то тут іх далейшае размеркаванне адбывалася пад пільным наглядам з боку імператара. Па яго асабістым загадзе карціны і мазаікі былі перададзены ў Эрмітаж і Акадэмію мастацтваў. Частка сапегаўскіх фамільных партрэтаў, што захоўвалася ў дзярэчынскім дамініканскім кляштары, была прададзена на месцы за 45 кап. Антыкварная зброя (высокамастацкія пісталеты, меч 1647 г. і інш.) паступіла ў Анічкін палац. Менш каштоўныя экземпляры былі перададзена ў Лісінскае вучэбнае лясніцтва. Тая зброя з Дзярэчына, што засталася на захаванні ў слонімскім земскім судзе, была употай кімсьці падмененая. Сапегаўскі кнігазбор папоўніў фонды Пецярбургскай публічнай бібліятэкі, а розныя ўзнагароды (між іншым, ордэн «Белага Арла», «Мальтыйскі крыж») былі накіраваны ў капітул расійскіх ордэнаў. Частку рэчаў, якая раней належала Сапегам (знакаміты залаты кубак, бранзалеты, узгаданая вышэй зброя), расійскі імператар пакінуў сабе [9, с. 68-69; 7, воп. 15, спр. 378, арк. 93, 109, 170, 244, 275]. Трэба тут заўважыць, што падобным чынам улады абышліся з маёмасцю Я. Сапегі тады, калі канчатковай пастановы аб яе канфіскацыі прынятае не было (яна знаходзілася толькі пад секвестрам), а гэта азначае, што ў адпаведнасці з тагачаснымі юрыдычнымі нормамі яна з'яўлялася поўнай уласнасцю Яўстафія.
Незайздросны лёс чакаў дзярэчынскі срэбны посуд і манеты. Справа ў тым, што падобныя рэчы, якія былі выяўлены ў розных і шляхецкіх сядзібах пасля паўстання 1831 г., цікавілі расійскія ўлады, у першую чаргу, у якасці металічнага лому. Згодна з прапановай (а фактычна, прадпісаннем) міністра фінансаў казённым палатам заходніх губерняў ад 25 мая 1832 г., залатыя, срэбныя і іншыя каштоўныя рэчы, а таксама старыя манеты неабходна было адсылаць на Санкт-Пецярбургскі манетны двор. Па дадзеным на 1834 г., тут было сабрана каля 20 пудоў срэбных вырабаў. У асноўным гэта быў сталовы посуд, манеты і ўпрыгожванні., На пачатку 1835 г. усе гэтыя рэчы са згоды імператара пайшлі на пераплаўку для вырабу начыння для Сабора ўсіх навучальных устаноў [7, воп. 15, спр. 184, арк. 211]. Большая частка гэтага срэбра паходзіла зноў-такі з Дзярэчына.
Але на гэтым рабаванне сапегаўскай маёмасці не скончылася. Згодна з правіламі канфіскацыі маёнткаў ад 17 ліпеня 1831 г., непатрэбныя прадукты, вырабы і іншыя рэчы загадана было выкарыстоўваць для продажу на карысць казны. У адпаведнасці з гэтым пунктам правіл, ва ўсіх маёнтках Я. Сапегі былі арганізаваны аўкцыёны, на якіх прадаваліся харчовыя запасы, быдла, гаспадарчы інвентар, вопратка, асабістыя рэчы ўладара і г.д. У даход казны былі звернуты грашовыя капіталы, якія Яўстафі ў якасці пазыкадаўцы пакінуў у выглядзе даўгавых распісак у розных асоб у межах краю. Багацце Сапегаў, здавалася, было невычарпальным. На пачатку 40-х гадоў XIX ст. за кошт дзярэчынскай мэблі адбывалася абсталяванне інстытута шляхетных дзяўчат у Беластоку [1, воп. 2, спр. 205, арк. 41-96].
У выніку канфіскацыі маёмасці Яўстафія Сапегі да казны канчаткова перайшлі вялізныя зямельныя ўладанні, у ліку якіх былі нават два павятовыя гарады. Увогуле па Віленскай, Гродзенскай і Магілёўскай губернях было канфіскавана 7 маёнткаў Я. Сапегі з агульнай колькасцю 10787 прыгонных і 5 990 вольных сялян [1, воп. 2, спр. 14, арк. 260]. Гадавы прыбытак толькі ад іх перавышаў 100 тысяч рублёў срэбрам. З усяго гэтага багацця ўлады палічылі магчымым вярнуць іх былому гаспадару толькі адну шкатулку, у якой знаходзіліся лісты, дакументы, нататкі, партрэт жонкі, пальчаткі і некаторыя іншыя дробязі [7, воп. 15, спр. 378, арк. 83].
Пасля прыняцця сапегаўскіх маёнткаў у казну ў іх было ўведзена адміністрацыйнае кіраванне (у якасці адміністратараў звычайна прызначаліся найбольш добранадзейныя ў палітычных адносінах асобы). Пры гэтым шырокае распаўсюджанне ў гэтых маёнтках атрымала практыка перадачы ў часовае карыстанне на кантрактнай аснове асобных даходных артыкулаў. Так, у Новай Мышы ў арэнду здаваўся медзеплавільны завод і пілавальны млын. У Дзярэчыне - фруктовыя сады ў былых ангельскіх гародах, у Зэльве - кавярня з тэатрам і нават сам знакаміты Зэльвенскі кірмаш (за 4206 руб.) [3, воп. 4, спр. 530, арк. 2; спр. 231, арк. 7-13].
Пераход у казённае падпарадкаванне негатыўна адбіўся на гаспадарчым развіцці азначаных маёнткаў і становішчы іх жыхароў. Доказам гэтага, у першую чаргу з'яўляецца зніжэнне даходаў, што паступалі ў казну з сапегаўскіх зямельных уладанняў. Таксама падчас правядзення люстрацыі чыноўнікі былі вымушаны канстатаваць пагаршэнне становішча большасці іх жыхароў (як сялян, так і яўрэяў). Новыя часовыя ўладальнікі ў большасці выпадкаў мала дбалі аб захаванні і аднаўленні ўнутранай структуры і вонкавага аблічча канфіскаваных маёнткаў. Вось што ўяўляў сабой Дзярэчынскі палац: «Пустэча з абдзёртым дахам, з павыбіванымі вокнамі, па якой свішча вецер, з муроў якой адпадае цагліна за цаглінаю, ... падобны на магільны курган» [5, с. 157].
Найбольш складана працэс пераводу ў казну адбываўся ў Быхаўскім маёнтку Я. Сапегі. Тут гэты пераход па часе супаў з хваляваннямі сялян на глебе пошуку магчымасці вызвалення ад прыгону. Распачаліся гэтыя «пошукі» яшчэ да паўстання, у 1829 г., з падачы петыцыі цару аб незаконнымі запрыгоньванні жыхароў маёнтка Сапегамі. Пасля накладання на гэты маёнтак у 1831 г. секвестру спадзяванні сялян на станоўчае вырашэнне пытання аб хутчэйшым вызваленні перараслі ва ўпэўненасць. Разам х тым сялянскі рух атрымаў далейшае развіццё. У 1831-1832 гг. быхаўскія сяляне адправілі ў Пецярбург дзве дэлегацыі з прашэннямі аб хутчэйшым вырашэнні іх справы. Аднак замест вызвалення, хадакоў чакала турэмнае заняволенне і высылка [7, воп. 15, спр. 385, арк. 15]. Больш таго, у гэты час уладамі прыпыняецца разгляд распачатай раней судовай справы аб «адшуканні жыхарамі быхаўскага маёнтка вольнасці».
Падобная пазіцыя вышэйшых улад тлумачыцца тым, што міністр фінансаў, у чыё распараджэнне непасрэдна паступалі ўсе секвестраваныя і канфіскаваныя маёнткі, выступаў супраць усялякай практыкі вызвалення сялян канфіскаваных маёнткаў. Так і не дачакаўшыся станоўчага рашэння са сталіцы, быхаўскія сяляне перайшлі да больш рашучых мераў. 3 вясны 1833 г. сялянскі рух набыў новыя формы: адмова ад выканання павіннасцяў, плацяжу чыншу і, нарэшце, аказанне супраціўлення ўладам. [10, с. 137-138; 7, воп. 15 спр. 385, арк. 43, 128]. Для падаўлення выступлення царскія ўлады ўвялі ў маёнтак віцебскі егерскі полк. 20 найбольш актыўных сялян былі асуджаны ваенна-палявым судом да смяротнай кары. Пазней гэтая мера была заменена на цялеснае пакаранне і аддачу ў салдаты. Пасля задушэння выступленняў быхаўскіх сялян яшчэ на некалькі гадоў у маёнтку пакінулі вайскоўцаў, якія ўтрымліваліся, галоўным чынам, за кошт тых самых сялян.
Такім чынам, канфіскацыі 30-х гадоў XIX ст. нанеслі моцны ўдар па эканамічным пазіцыям ружанскай лініі Сапегаў. Пераход сапегаўскай маёмасці да казны суправаджаўся дзяржаўным рабункам іх маёмасці, якая ўяўляла сабой плён дзейнасці многіх пакаленняў прадстаўнікоў гэтага роду. У выніку канфіскацыі пацярпелі тысячы жыхароў гэтых маёнткаў, замарудзіліся тэмпы іх гаспадарчага развіцця, стала разбурацца іх інфраструктура. Канфіскацыя сапегаўскай маёмасці нанесла непапраўны ўрон культурнай спадчыне беларукіх зямель.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродна. Ф. 31: Гродзенскае губернскае ўпраўленне земляробства і дзяржаўных маёмасцяў.
2. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродна. Ф. 4: Гродзенская губернская камісія для вызначэння ступені «віны» удзельнікаў паўстання 1830-1831.
3. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродна. Ф. 1: Канцылярыя Гродзенскага грамадзянскага губернатара.
4. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. Ф. 1416 Віцебскае губернскае праўленне.
5. Патоцкі, Л. Успаміны пра Тышкевічаву Свіслач, Дзярэчын і Ружану / Л.Патоцкі. - Мінск.: Полымя, 1997.
6. Полное собранне законов Росснйской нмпернн. Собранне второе: в 55 т. - СПб., 1830-1884.
7. Российский государственный исторический архив. Фонд. 384 Второй департамент Министерства государственных имушеств.
8. Сапегі // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. - Мінск: БелЭн, 2001; - Т.6, кн. 1.
9. Скобла, М. Дзярэчынскі дыярыюш / М. Скобла. -- Мінск: Беларускі кнігазбор, 1999.
10. Чепко, В.В. Классовая борьба в белорусской деревне в первой полоинне XIX века / В.В. Чепко. -- Минск: Наука и техника, 1972.
11. Iwaszkewicz, J. Rabunek mienia Polskiego na Litwie po roku 1831 / J. Iwaszkewicz // Ateneum wilenskie. - 1923. - № 2.
Г. Карвоўская, А. Анжыеўскі, Г. Семянчук, С. Піваварчык, А. Дабрыян
РЭЗІДЭНЦЫЯ САПЕГАЎ У ДУБНЕ НА ПАДЛЯШШЫ:
ВЫНІКІ ГІСТОРЫКА-АРХЕАЛАГІЧНАГА ВЫВУЧЭННЯ
Вёска Дубна знаходзіцца ў 5 км на ўсход ад мястэчка Боцькі па дарозе з Бельска на Семятычы. У сучаснай тапаграфіі не захавалася нічога, што магло бы сведчыць аб гісторыі гэтай мясцовасці. Тым больш здаецца неверагодным той факт, што з Дубна звязаны пачаткі Падляшскага ваяводства. Менавіта тут знаходзілася рэзідэнцыя сям'і Сапегаў, уладальнікам якой у 1512-1517 гг. быў Іван Сапега - першы падляшскі ваявода.
Падляшскае ваяводства было створана паводле граматы Жыгімонта I ад 29 жніўня 1513 г. У склад ваяводства ўвайшлі драгічынская, брэсцкая, мельніцкая, бельская, камянецкая і кобрынская землі, а першым ваяводай адпаведна дэкрэту караля стаў Іван Сямёнавіч Сапега (1450-1517). У сярэдзіне 60-х XVI ст. Камянецкі, Кобрынскі і Брэсцкі паветы ўвайшлі ў новастворанае Брэсцкае ваяводства. У 1569 г. Падляшскае ваяводства ў складзе Драгічынскага, Мельніцкага і Бельскага паветаў было інкарпараванае ў Карону і знаходзілася там да падзелаў Рэчы Паспалітай.
Нягледзячы на тое, што сядзіба Сапегаў даволі часта згадваецца ў пісьмовых крыніцах XVII ст., месца яе лакалізацыі гісторыкам было невядома. Пошукі месцазнаходжання рэзідэнцыі Сапегаў пачаліся ў сувязі з адзначэннем на Беласточчыне 50-годдзя ўтварэння Падляшскага ваяводства. Пад час палявых даследаванняў увагу даследчыкаў прыцягнулі тры востравы зарасніку сярод палёў у ваколіцах сучаснай вёскі Дубна. Яны знаходзяцца на адлегласці каля 2 км на паўночны ўсход ад вёскі і каля 300 м на поўдзень ад дарогі Боцькі-Красная Весь. У зарасніку знаходзіліся парослыя травой і кустарнікам скапленні вялікіх камянёў са слядамі вапнавага раствору. На навакольных палях была сабрана значная колькасць фрагментаў гаршкоў, будаўнічай керамікі і кафлі. У 2005 г. былі праведзены разведачныя археалагічныя раскопкі. У выніку гэтых даследаванняў стала зразумела, што знойдзены рэшткі мураваных сядзібных аб'ектаў. У жніўні 2006 г. на гэтым месцы былі арганізаваны стацыянарныя археалагічна-архітэктурныя даследаванні. Яны праводзіліся па ініцыятыве Падляшскага музея ў Беластоку, а ў склад экспедыцыі ўвайшлі, акрамя супрацоўнікаў музея (магістр Галіна Карвоўская, магістр Катажына Русін), таксама археолагі з Інстытута археалогіі Лодзскага універсітэта (доктар Альдона Анжыеўская, магістр Аляксандр Анжыеўскі), Гродзенскага гісторыка-археалагічнага музея (супрацоўнікі аддзела археалогіі Наталля Кізюкевіч, Наталля Пачобут) і Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы (дацэнты кафедры археалогіі і этналогіі Сяргей Піваварчык, Генадзь Семянчук, старшы выкладчык Аляксандр Дабрыян, асістэнт Юлія Юркавец і студэнты факультэта гісторыі і сацыялогіі, якія праходзяць спецыялізацыю па кафедры археалогіі і этналогіі). Работы фінансаваліся са сродкаў Еўрапейскага фонду рэгіянальнага развіцця (EFRR) ў рамках Праграмы суседства Польшча-Беларусь-Украіна Interreg IIIA/TACIS CBS, а таксама з бюджэтных сродкаў Рэспублікі Польшча.
Першы пісьмовы ўспамін пра ўладальнікаў Дубна на Падляшшы адносіцца да 1506 г., калі яго атрымаў Ленарт Косіньскі. У 1512 г. ён памяняўся з маршалкам гаспадарскім і віцебскім ваяводам Іванам Сямёнавічам Сапегам на іншыя ўладанні ў драгічынскай зямлі і далучыў іх да боцькаўскіх уладанняў. Дубна заставалася ва ўласнасці нашчадкаў Івана Сапегі кодзенскай лініі да 1638 г. У гэты год Дубна ў спадчыну атрымала ўдава Томаша Сапегі Зузанна. У яе не было дзяцей, таму пасля яе смерці Дубна перайшло ва ўладанне да Ганны, дачкі Казіміра Сапегі (брата Томаша), якая прынесла іх у якасці пасага мужу Шчэснаму Зыгмунту Парысу. З 1693 г. уладальнікамі дубненскага двара былі Юзэф Адам Парыс з жонкай Іаннай з роду Марштынаў. Наступнай уладальніцай была іх дачка Феліцыя з мужам Войцехам Веселам. Сын Войцеха, ксёндз Юзэф Барталамей Весел, у 1743 г. саступіў двор Юзэфе Францішцы Сапезе. Такім чынам, Дубна зноў было далучана да боцькаўскіх уладанняў Сапегаў. Праз 20 гадоў дубненскія землі трапілі ва ўладанне Яўхіма Караля Патоцкага пасля яго шлюбу з Тэрэзай, дачкой Юзэфа Францішкі Сапегі і Крысціны з роду Браніцкіх. Патоцкія валодалі Дубнам да сярэдзіны XIX ст., а потым прадалі яго Дзеянісію Саковічу. Яго сын Ян Саковіч, які стаў уладальнікам пасля смерці бацькі, за ўдзел у паўстанні 1863 г. быў пазбаўлены маёнтка. У 1873 г. Дубна купіў палкоўнік Адам Смульскі. Праз 6 гадоў ён прадаў двор Эдмунду Спіцбарту, які у сваю чаргу саступіў маёнтак у 1882 г. Генрыку Рагоўскаму. На мяжы XIX i XX ст. Рагоўскі прадаў амаль увесь маёнтак сялянскай суполцы з вёскі Дубна. У міжваенны перыяд і пасля Другой сусветнай вайны нашчадкі сялянскай суполкі канчаткова падзялілі землі былога маёнтка паміж сабой [1, с. 23-35].
Драўляны дубненскі двор, які атрымаў Іван Сапега, з цягам часу быў перабудаваны. Вядомыя з пазнейшых крыніц камяніцы, мураваныя па італьянскай рэнесансавай модзе, былі пабудаваны, верагодна, у другім дзесяцігоддзі XVII ст. (каля 1614 г.) Мікалаем Сапегам, уладальнікам Дубна ў 1610-1638 гг. Самым галоўным рэпрэзентацыйным будынкам дваровага комплексу была мураваная, квадратная ў плане двухпавярховая «вялікая камяніца», вядомая з успамінаў 1638-1693 гг. Акрамя гасцінных і жылых памяшканняў (у «ізбе сталовай» вісела некалькі дзесяткаў партрэтаў Сапегаў), у камяніцы быў «скарбец», у якім знаходзіўся радавы архіў. Верагодна, пазней камяніца была перабудаваная, паколькі ў крыніцы 1740 г. яна згадваецца як палац, які патрабуе рамонту. У межах дваровай забудовы знаходзілася таксама «камяніца меншая», якая на першым паверсе, акрамя падвалаў, мела два гаспадарчыя памяшканні, а на другім - некалькі жылых. Крыніцы другой паловы XVII ст. згадваюць іншыя будынкі, які уваходзілі ў склад двара і былі пабудаваны з дрэва: капліца ў імя Звеставання Найсвяцейшай Панны Марыі (знішчана каля 1660 г.), адміністрацыйны дом, «вялікі» дом, два лямусы, кухня, бровар, саладоўня, вазоўня, турма, лазня. На падворку і каля камяніцы знаходзіліся італьянскі парк, пасека, сады, агароды, ставы і сажалкі, сонечны гадзіннік. Да дваровага комплексу прымыкаў фальварак [1, с. 36-44].
Частыя змены ўладальнікаў і войны другой паловы XVII ст. прывялі да частковага разбурэння дваровага комплексу. Найбольш значныя рамонты і перабудовы адбываліся, верагодна, у XVIII ст. Пасля таго, як маёнтак быў выкуплены сялянскай суполкай у канцы XIX ст., і асабліва пасля 1915 г. адбывалася паступовае разбурэнне аб'ектаў. У міжваенны перыяд ад двара засталіся руіны.
Узровень сённяшніх ведаў не дазваляе атаясамліваць узвядзенне мураваных будынкаў ў Дубне з дзейнасцю першага падляшскага ваяводы Івана Сапегі, хоць двор ужо існаваў. Верагодна, не быў пабудаваны Сапегамі і замак, які першапачаткова меркавалася ўзвесці ў Боцьках. Па ўсёй бачнасці, такі аб'ект у гэтым рэгіёне не існаваў увогуле. З вялікай асцярожнасцю трэба падыходзіць і да інфармацыі аб існаванні ў Дубне ў XVI ст. капліцы.
Свой росквіт Дубна перажывала ў 20-30-я гг. XVII ст. Дамінавалі ў забудове рэнесансавыя рысы, але можна заўважыць і ўплывы барока. У гэты час Дубна належала да вельмі значных дваровых комплексаў сярэдняга Падляшша. Многае сведчыць аб тым, што Сапегам падабалася бываць ў Дубне, якое фактычна стала цэнтрам іх падляшскіх уладанняў. Бліжэйшым дваровым комплексам, падобным на дубненскі, быў радзівілаўскі двор у Орлі.
На землях вёскі Дубна, дзе знаходзяцца археалагічныя рэлікты рэзідэнцыі Сапегаў, у 2005-2006 гг. было закладзена 18 археалагічных раскопаў агульнай плошчай каля 238,25 м 2 і прыкладным аб'ёмам каля 350 м 3, а таксама зроблена 84 зандажы, якія характарызавалі магутнасць і якасць культурнага пласта на помніку. Раскопы былі размешчаны на трох аб'ектах, якія атрымалі абазначэнне: аб'ект № 1 («стары двор»), № 2 («новы двор») i № 3 («гаспадарчая забудова»). Функцыянальнае абазначэнне прынятае ў адпаведнасці з інвентарным апісаннем, зробленым 24 чэрвеня 1655 г. Праведзеныя раскопкі ў асноўным пацвердзілі інвентарныя запісы. Устаноўлена, што тэрыторыю аб'екта № 1 займаў будынак, у плане падобны да літары L, памеры якога на дадзеным этапе даследаванняў устанавіць цяжка. Яго падмуркі заглыблены ў грунт да 2,5 м, складаюцца з цэглы «пальчаткі» і камянёў, замацаваных вапнавым растворам. У паўднёвым памяшканні захавалася ніжнія частка цагляных сцен і падлогі. У сцяне з заходняга боку зафіксаваны рэшткі ўваходнага праёму. Ва ўсходнім памяшканні быў раскапаны падвал глыбінёй 2 м з падлогай, выкладзенай валунным каменем.
На тэрыторыі аб'екта № 2 раскапаны часткі падмуркаў усходняй і паўднёвай сцен, а таксама паўднёва-ўсходні вугал будынка. Падмуркі складзены з камянёў з невялікай колькасцю цаглянага друзу, замацаваных вапнавым растворам. Будынак меў невялікі падвал, на дне якога адкрыты канал з цэглы са слядамі нагару.
У межах аб'екта № 3 раскапаны шэраг невялікіх каменных падмуркаў ад драўляных гаспадарчых будынкаў.
У выніку даследаванняў было выяўлена больш за 2900 прадметаў. Найбольшую групу знаходак складаюць фрагменты ганчарнай керамікі - 1579. Другая катэгорыя - 647 фрагментаў каробчатай кафлі, сярод якой значная колькасць кафлі з гербам Сапегаў «Ліс» і літарамі M, K, I, S, L. Наступная група - 392 кавалкі шкла, у тым ліку 256 фрагментаў аконнага шкла. Да рэшты адносяцца 129 фрагментаў касцей жывёл, 72 кавалкі будаўнічай керамікі, 40 моцна каразійных металічных прадметаў і 45 знаходак, аднесеных да катэгорыі «іншыя» - гліняныя грузікі для рыбалоўных сетак і манеты (напрыклад, літоўскі шэляг Яна Казіміра).
Вышэйназваныя прадметы з'яўляюцца знаходкамі, характэрнымі для феадальных сядзіб-двароў і маюць храналагічныя межы бытавання XVI-XVIII стст.
Вынікі даследаванняў дазваляюць папярэдне акрэсліць функцыі асобных элементаў сядзібнага комплексу. Аб'ект № 1, хутчэй за ўсё, - самы стары сядзібны будынак, які можна датаваць канцом XVI ст. Аб'ект № 2 - таксама сядзібны будынак, датаваны XVIII ст. На тэрыторыі аб'екта № 3 знаходзілася некалькі (ці адзін, але са шматлікімі памяшканнямі) гаспадарчых пабудоў [2, с. 215-220].
Такім чынам, дзякуючы даследаванням стала магчымым лакалізаваць месца познесярэднявечнага сядзібнага комплексу, правесці верыфікацыю пісьмовых і археалагічных крыніц, даследаваць матэрыяльную культуру магнацкай сядзібы. Праца комплекснай экспедыцыі будзе працягнута далей. Маецца надзея, што вынікі даследаванняў дадуць магчымасць аднавіць усю забудову рэзідэнцыі Сапегаў у выглядзе макета ці кампутарнай рэканструкцыі.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Romaniuk, Z. Dubno - zapomniana rezydencja Sapiehów / Z. Romaniuk // Rezydencja Sapiehów w Dubnie. - Białystok, 2007. - S. 23-46.
2. Karwowska, H. Nieznana rezydencja Sapiehów w Dubnie na Podlasiu? / H. Karwowska, A. Andrzejewski // Stan badań archeologicznych na pograniczu polsko-białoruskim od okresu wczesnego średniowiecza po czasy nowoźytny. - Białystok: Muzeum Podliaski, 2006.
Г.М. Праневіч
ЛЕЎ САПЕГА І ЭПОХА НАЦЫЯНАЛЬНАГА РАМАНТЫЗМУ
Ў ЛІТАРАТУРЫ І ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНАЙ ДУМЦЫ БЕЛАРУСІ ХІХ - ПЕРШАЙ ТРЭЦІ ХХ стст.
У гісторыі еўрапейскай літаратуры эпохі класічнага рамантызму цяжка знайсці другую такую літаратуру, як беларуская, у якой бы нацыянальны адраджэнскі ідэал, пошук змястоўнай мастацкай канцэпцыі радзімы і адэкватнай мадэлі грамадскага развіцця аказаліся б у такой ступені звязанымі з ідэямі сацыяльнай і нацыянальнай справядлівасці, палкімі памкненнямі да свабоды і праўды, апеляцыямі і заклікамі да чалавечых і Боскіх законаў, зыходзячы з якіх паэты асэнсоўвалі лёс і будучыню Беларусі.
Так, як гэта рабіў, напрыклад, Купала, ствараючы ў вершы «Суды» вобраз бяспраўнай, пакутнай Айчыны:
На суды павялі яе звязанай,
Сэрца вырваўшы з белых грудзей,
І судзіці давай - як там сказана
Ў гэтым хітрым законе людзей.
Абіралі суддзёй ночку цёмную,
Ночку-мачыху сумнай зямлі,
Сведкай крыўда была векапомная,
Сон і заламы стражай былі [5, с. 107].
Гэтая гістарычная заканамернасць становіцца больш зразумелай, калі ўлічыць, што амаль усе стваральнікі новай беларускай літаратуры, калі не сваёй адукацыяй, прафесіяй ці сямейнай традыцыяй, дык гісторыяй судовых праследаванняў, арыштаў і турэмных зняволенняў, мелі самае непасрэднае дачыненне да інстытутаў правазнаўства, суда і адвакатуры.
А. Міцкевіч, Я. Чачот, А. Петрашкевіч, Ф. Малеўскі, М. Рукевіч В. Дунін-Марцінкевіч, К. Каліноўскі, Ф. Багушэвіч, А. Гурыновіч, К. Каганец, Я. Купала, Я. Колас, М. Багдановіч, А. Гарун - вось далёка не поўны пералік пісьменніцкіх імёнаў, што падпадаюць пад пазначаны намі тэзіс. Адных з іх можна назваць вязнямі сумлення, другіх - адвакатамі народнай праўды, а ўсіх разам - прыхільнікамі і адэптамі скразной у беларускай літаратуры ідэі абароны і нацыянальнага ўзвышэння свайго народа і радзімы.
Такі грамадскі выбар і жыццёвы лёс літаратурнай эліты Беларусі ХІХ - першай трэці ХХ ст. ў значнай ступені былі прадвызначаны не толькі паднявольным і бяспраўным становішчам жыхароў «забранага краю», але і глыбокімі традыцыямі прававой культуры ліцвінаў-беларусаў, своеасаблівым культам закона і права, якія пачалі складвацца на беларускіх землях яшчэ ў эпоху ранняга Сярэднявечча і дасягнулі сваёй кульмінацыі ў ХVІ ст., калі ў ВКЛ, па сутнасці, былі закладзены асновы прававой дзяржавы, што было засведчана стварэннем незалежных ад дзяржаўнай адміністрацыі земскіх павятовых судоў для шляхты, галоўнага Трыбунала - вышэйшага судова-апеляцыйнага органа ВКЛ, а таксама з'яўленнем трэцяй рэдакцыі Статута ВКЛ (1588 г.), прасякнутага ідэямі верхавенства закона і ўcталявання прававога парадку ў дзяржаве [17, c. 134, 217].
Чытаючы ў Каледж дэ Франс у Парыжы лекцыі па гісторыі славянскіх літаратур, А. Міцкевіч згадваў Статут у ліку найбольш выдатных культурных здабыткаў беларусаў: «... Літоўскі Статут напісаны іхняй мовай, самай гарманічнай і з усіх славянскіх моваў найменш змененай... У перыяд незалежнасці Літвы вялікія князі карысталіся ёю для сваёй дыпламатычнай перапіскі» [12, с. 122]. Як сведчаць сучаснікі, асабліва захапляла і натхняла А. Міцкевіча яскравая постаць аднаго са стваральнікаў, рэдактара і выдаўца славутага Статута ВКЛ канцлера Льва Сапегі, выдатнага палітыка і дзяржаўнага дзеяча, сапраўднага інтэлектуала сваёй эпохі, які пакінуў глыбокі след у гісторыі і культуры ВКЛ і Рэчы Паспалітай. Блізкі таварыш і сябра паэта Мікалай Маліноўскі ўспамінаў аб тым, як «24 снежня 1827 г. Міцкевіч святкаваў свой дзень нараджэння і быў папрошаны аб імправізацыі наконт вядомай постаці Вялікага княства Літоўскага князя Лявона Сапегі. Імправізацыя вылілася тады ў пахвальны гімн у гонар даўняй Літвы. Ліст з уражаннямі аб гэтай імправізацыі дайшоў да ліцьвінаў, што жылі ў Варшаве і выклікаў сярод іх надзвычай жывы водгук» [9, с. 42-43].
Памяць пра Л.Сапегу і знакаміты сапежанскі род, іх уклад у палітычную гісторыю і культуру Рэчы Паспалітай і ўсёй Еўропы праз стагоддзі захоўвалася, шанавалася і перадавалася вусна і праз пісьмовыя крыніцы і ўспаміны, радкі знакамітых прадмоў да Статута 1588 г. і культурна-побытавыя рэліквіі, што дайшлі з даўнейшых эпох.
Нават праз тры стагоддзі пасля смерці імя Л. Сапегі, яго ўчынкі і дзеі карысталіся агульнаеўрапейскай вядомасцю, былі ў памяці і на вуснах у палітыкаў, вучоных, пісьменнікаў. Не толькі выхадцы з земляў былой Рэчы Паспалітай, але паэты-рамантыкі іншых еўрапейскіх краін (напрыклад, славуты нямецкі паэт і філосаф Ф. Шылер) шукалі і знаходзілі ў асобе і духоўнай спадчыне Л. Сапегі ўвасабленне рамантычных ідэалаў сваёй эпохі, узор дзяржаўнага дзеяча і палітыка новага тыпу [16, c. 60-71].
Асаблівае месца ў пашанотным спісе заслуг канцлера перад айчынай заняла важнейшая праца Льва Сапегі - завершаны пад яго кіраўніцтвам, адрэдагаваны і выдадзены ўласным коштам трэці звод законаў ВКЛ - Статут 1588 г., да якога ён ўласнаручна напісаў у Берасці дзве выдатныя публіцыстычныя прадмовы.
Гонарам за свой асвечаны і вольны народ поўніцца славуты «Зварот...» Льва Сапегі да ўсіх саслоўяў ВКЛ, у якім ён з годнасцю заяўляе: «И то есть наша вольность, которою се мы межи иншыми народами хрестиянскими хвалим же пана, ижбы водле воли своее, а не водле прав наших пановал, над собою не маем, а яко славы учстивое, так живота и маетности волно уживаем. ...А если которому народу встыд своих прав не умети, поготовю нам, которые не обчым яким языком, але своим власным права списаные маем и кождого часу, чого нам потреба ку отпору всякое кривды, ведати можем» [10, с. 48].
Прыклад жыцця Вялікага Канцлера, яго адданае служэнне радзіме і дзяржаве, яркая палітычная і літаратурна-публіцыстычная дзейнасць, звязаная з абаронай незалежнасці і суверэнітэту дзяржавы, наўпрост спрычыніліся да фарміравання ў свядомасці пакалення рамантыкаў патрыятычнага культу даўнейшай Літвы, а само імя Льва Сапегі стала ўспрымацца неадлучна ад Статута 1588 г. - як супольны сімвал духоўнай самастойнасці і асобнасці гістарычнага лёсу ліцвінаў, іх адданасці ідэям свабоды і вяршэнства закону, якімі прасякнуты змест знакамітага помніка.
Здабытыя на палях бітваў і ў соймавых змаганнях вольнасці і прывілеі, пасады і «достоенства», зафіксаваныя ў артыкулах Статута, былі не толькі адлюстраваннем дзяржаўна-палітычнага ўкладу ВКЛ, але і складалі важнейшую частку прыватнай сямейнай гісторыі прадстаўнікоў знакамітых шляхецкіх радоў, сведчылі аб іх ролі і месцы ў палітычным жыцці колішняй Літвы, з'яўляліся прадметам гонару і пашаноты з боку нашчадкаў, землякоў і суайчыннікаў.
Кацярына ІІ і яе «императорствующие» наступнікі на забраных землях вымушаны былі лічыцца з высокай правасвядомасцю і надзвычайнай прыхільнасцю і адданасцю магнацкай арыстакратыі і шляхты свайму айчыннаму заканадаўству і праву, захаваўшы на пэўны час на акупаваных тэрыторыях ранейшую сістэму судоў і Статут ВКЛ 1588 г. у якасці крыніцы мясцовага права.
Ва ўмовах падзелаў Рэчы Паспалітай гэты выдатны помнік сярэднявечнага беларускага права, узбагачаны ў часы Льва Сапегі здабыткамі перадавой гуманістычнай юрыдычна-прававой думкі, заставаўся жывым сімвалам свабоды і дэмакратыі, ўвасабленнем незалежніцкіх дзяржаўніцкіх, культурна-побытавых і духоўна-маральных традыцый народа, тым духоўным апірышчам, з якім патрыятычная шляхецкая моладзь звязвала свае надзеі на адраджэнне Айчыны.
У гэтым плане няцяжка зразумець духоўную экзальтацыю Я. Чачота, які вучыўся на юрыдычным факультэце і трапіўшы на лекцыі прагрэсіўна настроеных прафесараў Віленскага універсітэта І. Лялявеля, Л. Бароўскага, Э. Гродэка, і, асабліва, І. Даніловіча, які выкладаў ва універсітэце айчыннае права, літаральна «захварэў на Статут». У лісце да Ануфрыя Петрашкевіча адзін з духоўных лідэраў філаматаў пісаў: «Паведамляю табе, што я па шыю ўжо закапаўся ў Статуце. Чым больш надаю яму значэння, чым болей разумею, што ён будзе крыніцай маёй долі, што мне ўжо няма як адступіцца ад гэтай мутнай крыніцы, тым робіцца ён прывабнейшым... З ім драмлю, з ім сплю, яго аднаго толькі і трымаюся, яму прысвячаю ўвесь вольны час. Лютні, ліры і ўсё такое закінуты пад лаву. Перапыняць мае заняткі над Статутам маюць прывілей толькі дзяўчаты і нямецкая граматыка, а потым - выпіскі. Так я заглыблены ў Статут, што калі з Жэготам пачынаем спяваць, то ён з кнігі нямецкай, а я са Статута што-небудзь спяваю!» [14, с. 288].
Можна сцвярджаць, што ў першай трэці ХІХ ст. у Віленскім універсітэце, сярод часткі выкладчыкаў і ў асяроддзі патрыятычна настроенай студэнцкай моладзі склаўся сапраўдны грамадзянскі культ Літоўскага Статута 1558 г. Прычым рамантызм як тып светаадчування, як дамінантны спосаб мыслення і дзейнасці быў не толькі прывілеем маладой літаратурнай філамацкай эліты, людзей мастацтва. Рамантыкамі па духу была і цэлая кагорта вучоных, што групавалася вакол Віленскага універсітэта, сярод якіх вылучаліся апантанасцю ў вывучэнні дзяржаўна-прававой гісторыі ВКЛ і Беларусі, адданасцю ідэям народнасці І. Лялявель, І. Даніловіч, З. Даленга-Хадакоўскі, М. Баброўскі і інш.
М.Ф. Уладзімірскі-Буданаў, напрыклад, пісаў пра І. Даніловіча, што ён быў патрыётам Вялікага княства Літоўскага і «жадаў бы аднавіць да жыцця мову Статута 1588 г. ... То быў рамантык чыстай вады; тагачасны агульнаеўрапейскі гістарычны рамантызм ён перавёў у жыццё асабістае» [11, c. 166].
На той час ў Віленскім універсітэце склалася цэлая навуковая школа гісторыі ВКЛ начале з прафесарамі Іаахімам Лялявелем і Ігнатам Даніловічам. Калі І. Лялявель зрабіў значны ўклад у вывучэнне грамадзянскай і сацыяльна-палітычнай гісторыі ВКЛ, даследуючы паходжанне ліцвінаў, падрыхтаваўшы і выдаўшы ў 1839 г. фундаментальную «Гісторыю Літвы і Русі аж да Люблінскай уніі з Польшчай 1569 года», дык І. Даніловіч сур'ёзна і глыбока даследаваў летапісныя і заканадаўча-прававыя помнікі Беларусі і Літвы. Ён «ўпершыню апісаў усе рукапісныя і друкаваныя экземпляры Статута ВКЛ, падрыхтаваў да выдання першае навуковае выданне Статута 1529 года» [13, с. 205]. З ім падтрымліваў добрыя стасункі і неаднойчы сустракаўся А. Міцкевіч. Сярод вучняў прафесара былі такія актыўныя ўдзельнікі філамацкага руху, як Ф. Малеўскі, Я. Чачот, А. Петрашкевіч.
Паказальна, што самаахвярная літаратурна-творчая і навуковая праца гэтых выдатных людзей на карысць сваёй радзімы не перапынялася і ў выгнанні. К. Цвірка ў біяграфічным нарысе пра Ф. Малеўскага згадвае, што «разам з былым сваім настаўнікам, прафесарам Віленскага універсітэта, знаўцам гісторыі Вялікага княства Літоўскага Ігнатам Даніловічам, гэтакім жа выгнаннікам з роднай беларускай зямлі, і яшчэ адным земляком-гісторыкам Аляксандрам Каравіцкім... Францішак Малеўскі з вялікай цікавасцю і разуменнем важнасці сваёй работы ўзяўся за адшукванне і складанне юрыдычных помнікаў роднага краю. ... Сабраныя Малеўскім, Даніловічам і Каравіцкім матэрыялы ўвайшлі ў «Полное собрание законов Российской империи» у 45 тамах, выдадзенае ў 1830 г., а таксама ў «Свод законов Российской империи» ў 15 тамах (1832-1839). У гэтых выданнях - нямала знойдзеных Францішкам Малеўскім юрыдычных помнікаў вялікай беларускай дзяржавы» [12, с. 252].
Пазней Ф. Малеўскі стаў дырэктарам Літоўскай Метрыкі, былога архіва ВКЛ, які размяшчаўся ў адным з аддзелаў Імператарскай канцылярыі, і, як мяркуе К. Цвірка на падставе адной з публікацый у «Tygodniku Petersburskim» (Ф. Малеўскі быў яго рэдактарам - Г.П.), не перапыняў сваіх заняткаў над «Літоўскім Статутам», цікавіўся яго мовай, паказваючы на яе непасрэдную сувязь з жывой беларускай гутаркай [12, с. 254-255]. Зрэшты, гэта пацвярджае і ліст самога Ф. Малеўскага да А. Міцкевіча ад 12 кастрычніка 1843 г., у якім ён паведамляў свайму сябру: «У мяне два заняткі, якія адпавядаюць маім схільнасцям і якія не звязаны з тым, што нас мучыць. Шматгадовая праца над статутам і метрыкамі, якую я вёў сумесна з нядаўна памерлым у Грэфенбергу Даніловічам , зачахла. У «Tygodniku» я працягваю прымаць удзел, бо не хачу, каб марна прапала ўсё тое, што я аддаў яму...» [12, с. 266].
Прыведзеныя факты сведчаць, што Статут 1588 г., як і яго шматлікія пазнейшыя перавыданні, у тым ліку, у перакладах на лацінскую, польскую, рускую, нямецкую, французскую мовы, жывілі і падпітвалі нацыянальна-патрыятычную свядомасць цэлых пакаленняў рэвалюцыянераў і барацьбітоў за адраджэнне радзімы на Беларусі, у Літве, на Украіне, становячыся крыніцай рамантычных памкненняў да свабоды і незалежнасці ў барацьбе з расейскім царызмам.
Выразны адбітак гэтага ўплыву можна ўбачыць у паэме А. Міцкевіча «Пан Тадэвуш», героі якой нават ва ўмовах акупацыі і надзвычайнага становішча, уведзенага царскім урадам на «забраных» землях, прадаўжаюць мысліць і жыць згодна з духам і нормамі ўсталяваных Статутам законаў:
«Маёр, - сказаў Суддзя, - ў суд пойдзеш з гэтай справай,
Што выйграеш? Тут не было бітвы крывавай,
А што прапалі гусі, куры, парасяты,
Дык згодна Статута, мне вернуць тыя страты,
І з Графам без суда мы зробім прымірэнне -
Суседскае, не больш тут, непаразуменне».
«А з Жоўтай Кнігай вы знаёмы, пан Сапліца? -
Спытаў Маёр. «З якою кнігай?» - Ды з крыніцай
Законаў лепшых за ўсе вашыя статуты,
Бо ў ёй, што слова: кнут, пятля, Сібір ды путы -
Правоў ваенных кніга, што запанавала
Замест статутаў вашых, вашых трыбуналаў.
За гэтую распусту, на аснове ўказу,
Найменей у Сібір вы пойдзеце ўсе зразу» [7, с. 484].
Варта адзначыць, што пазначаная тут А. Міцкевічам тэма судова-бюракратычнага прыгону і гвалту над насельніцтвам акупаваных беларускіх земляў у далейшым знайшла свой сатырычны працяг і развіццё ў камедыі В.Дуніна-Марцінкевіча «Пінская шляхта» (1866 г.).
Хлапаман і прыхільнік ліберальнай тэорыі згоды паміж панам і мужыком, асновы якой былі закладзены ідэямі і працамі гуманістаў ХVІ ст. Андрэем Фрычам Маджэўскім, Львом Сапегам, учынкамі ліберальных беларускіх магнатаў эпохі Асветніцтва кшталту І. Храптовіча, які вызваліў сялян ад прыгону, В. Дунін-Марцінкевіч балюча перажываў драму паражэння паўстання К. Каліноўскага і крах сваіх рамантычных ілюзій. Менавіта таму ён адным з першых у беларускай літаратуры паставіў пытанне аб духоўным крызісе і дэградацыі шляхты як стану, заскарузлага ў саслоўных прывілеях і былых годнасцях, раз'яднанага са сваім народам і дэмаралізаванага знутры, не здольнага больш выконваць ролю палітычнага і нацыянальнага лідэра.
Ідэйны канфлікт «Пінскай шляхты», заснаваны на пыхлівай абразе шляхціча мянушкай «мужыка», сатырычны характар створаных В. Дуніным-Марцінкевічам сцэнічных персанажаў, якія страцілі годнасць шляхецкага духу і чыну, выразна засведчылі аўтарскае расчараванне шляхтай, якая не прайшла рамантычнага пісьменніцкага тэсту на патрыятызм і народалюбства, адданасць ідэалам свабоды і дэмакратыі, чалавечую прыстойнасць і шляхетнасць.
Свае адносіны і стаўленне да персанажаў аўтар выяўляе пры дапамозе прыёмаў рамантычнай іроніі, каларытных сцэнічных дэталяў, завуаляванай (эзопавай) сцэнічнай мовы і інш. Хоць галоўным інструментам камедыёграфа, як можна пераканацца, з'яўляецца апасродкаванае ўнутранае суаднясенне ўчынкаў і паводзін персанажаў з ідэямі і прававымі артыкуламі Літоўскага Статута 1588 г. як важнейшага гісторыка-палітычнага і прававога дакумента ВКЛ, у якім яскрава і з найбольшай паўнатой былі адлюстраваны грамадска-палітычныя і духоўныя ідэалы шляхецкага саслоўя.
Якую ролю адыгрываў гэты прыём у выяўленні ідэйнага зместу камедыі ўскосна можна меркаваць на падставе адшуканага Я. Янушкевічам у вопісах бібліятэкі Асалінэум ў Вроцлаве «Кароткага катэхізіса для ліцвінаў» з эпохі паўстання 1831 г., у якім Літоўскаму Статуту адводзілася галоўнае месца ў фарміраванні патрыятычнай самасвядомасці і выхаванні грамадзянскіх пачуццяў у насельнікаў зніклай у канцы ХVІІІ ст. з палітычнай карты Еўропы дзяржавы:
« П[ытанне]: Ці ты Літвін?
А[дказ]: Ёсць ім з Божай ласкі.
Хто ж такі Літвін?
Той, хто вызнае вольнасць і Права Статута.
...
Што ж такое вольнасць?
Гэта значыць: быць Чалавекам, а не Зверам, свабодна жыць на роднай Зямлі, гаварыць і пісаць Айчыннай мовай, усталёўваць Закон агульнай радай, не падлягаць царам і Ягоным Указам, перасяляцца з месца на месца паводле патрэбы, карыстаць са Шляхецкіх і Меставых Прывілеяў, весці вольны гандаль, чэрпаць асвету з усіх навук, ніколі не ведаць Губернатараў, Пракурораў, Сенатараў, Асэсараў, нарэшце Навасільцава, Пелікана, Мяноўскага ды іншых на іх падобных Лотраў і Шпегаў...» [18, с. 345].
Варта пагадзіцца з Я. Янушкевічам, што В. Дунін-Марцінкевіч не толькі ведаў гэты твор, але і свядома абапіраўся на яго тэкст, прапануючы, напрыклад, чытачам ў заўвагах да перакладзенага ім «Пана Тадэвуша» А. Міцкевіча сваё тлумачэнне, чым ёсць для чалавека айчына: «Атчызна - зямля, на каторай мы радзілісь, каторую ўпраўляем сваёй працай, на каторай пахаронены косці бацькоў, дзядоў дый праатцоў нашых, паветрыя, каторым мы атдыхаем, то завецца атчызна» [18, с. 345-346; 3, с. 471].
Можна толькі падзівіцца, як жа многа і ў паўстанцкім «...Катэхізісе для ліцвінаў», і ў Марцінкевічавых дачыненнях да яго, што выліліся ў патрыятычны апафеоз айчыны, ад духу і літары Літоўскіх Статутаў, якія ўсталёўвалі спрадвечнае права грамадзян ВКЛ, і найперш яго карэнных ураджэнцаў, свабодна жыць ў сваёй дзяржаве, выбіраць месца жыхарства, рэлігію, карыстацца роднай моваю, вольна распараджацца сваёю зямлёю, маёмасцю, а таксама уласным жыццём і здабытымі вольнасцямі.
І як жа усё гэта, схаванае, прыбранае драматургам з паверхні ў падтэкст «Пінскай шляхты», безгалоса крычыць, кантрастуе з убачаным на сцэне, дзе персанажы п'есы (за выключэннем хіба што Марыські і Грышкі) сварацца і б'юцца, судзяцца і ілжэсведчаць, напіваюцца і буяняць, даюць і бяруць хабар, маладушнічаюць і прыніжаюцца перад царскім судом і інш. Словам, дзейнічаюць і паводзяць сябе якраз насуперак тым сімвалам веры, годнасці і патрыятызму, запаветам свабоды, і барацьбы з ворагамі айчыны, занатаваным і ў «Статуце Літоўскім 1588 г.», і ў паўстанцкім «Кароткім катэхізісе для літвінаў». І што надзвычай паказальна - у адрасаванай сяляніну «Мужыцкай праўдзе» К. Каліноўскага, героя якой дыктатар паўстання прыгатаўляў, каб пераняць ад шляхты стаўшую для яе непасільнай гістарычную змагарскую місію.
Мяркуем, што якраз з гэтага кантрасту, неадпаведнасці паміж жыццём і марай, ідэалам і рэчаіснасцю і паходзіць асноўная сцэнічная ідэя камедыі - судзіць шляхту выхадцам з яе ўласнага асяроддзя, які перайшоў на службу да царскага самадзяржаўя, паводле законаў Літоўскага Статута 1588 г. як нешляхцічаў ці папросту цёмных, забітых мужыкоў, не здольных больш не ўразумець, не здзейсніць свайго высокага прызначэння і абавязку - шанаваць годнасць, бараніць айчыну і вольнасць, як гэта было ў часы гераічнай і слаўнай гісторыі ВКЛ.
Такі падыход, апасродкаваны вынікамі паўстання 1863-1864 гг. пад кіраўніцтвам К. Каліноўскага, якія засведчылі заняпад шляхты і рост класавай і нацыянальна-патрыятычнай самасвядомасці сялянства, адначасна дазволіў камедыёграфу з вялікай мастацкай пераканальнасцю раскрыць і паказаць цынізм і двудушнасць самых суддзяў - былых мясцовых ліцвінскіх шляхцічаў, а цяпер перакінчыкаў і служак царскага рэжыму, якія, дагаджаючы пераможцам, цынічна топчуцца і здзекуюцца над суайчыннікамі і законамі сваёй былой радзімы, пераймаюць і засвойваюць звычкі і мову расейскага чынавенства.
Камедыя «Пінская шляхта», як ніводзін з ранейшых твораў В. Дуніна-Марцінкевіча, засведчыла грамадзянскую адказнасць пісьменніка за маральны і духоўны стан шляхецкага саслоўя і ўсяго беларускага грамадства, ягоны пераход на пазіцыі радыкальнай сацыяльнай сатыры і вострай крытыкі акупацыйных улад. Нездарма змест п'есы, яе найбольш яскравыя драматургічныя рашэнні, звязаныя з прысуджэннем Кручковым шляхты да біцця лазою на голай зямлі, сатырычныя сцэны бясконцых пабораў і вымагання хабару і інш., скіраваныя супроць царскага суда, што беспакарана чыніць гвалт і здзек над шляхтай, месцамі вельмі выразна карэліруюць з вострымі палітычнымі інвектывамі «Яські, гаспадара з-пад Вільні» - галоўнага героя «Мужыцкай праўды К. Каліноўскага: « А ў нас, дзецюкі, чы гэтак? ... Чы е праўда і справядлівасць у судзе? Чы можа чалавек быць пэўны, што яго ніхто не скрыўдзіць? ... Суды маскоўскія - гэта воўчая яма, гдзе не разбіраюць, чы за табою праўда, чы не, а скубуць адно як могуць. ... А з гэтага то і відаць, што здзерства, якое ў нас вычаўпляюць, то не для таго робіцца, што ў нашым краю няма людзей, здатных на чыноўнікаў, гатовых і жыццё сваё аддаці для народу, а для таго, што цар гэтакіх людзей у Сыбір высылае, а за нашыя грошы назначае чыноўнікамі гэтых, што адно самі людзей глумяць, другім глуміці пазваляюць і Бога не баяцца. Гэтакі чыноўнік не давядзе ўжэ да розуму - ён, калі і няма прыказу цара, то сам выдумае спосаб, як абадраці бедны народ. І гдзе ж тут шукаці праўды? « [4, c. 32-33].
У гэтых нечаканых сугуччах і выразных перазовах «Пінскай шляхты» В. Дуніна-Марцінкевіча і «Мужыцкай праўды» К. Каліноўскага недастаткова бачыць толькі творчую рэцэпцыю, збліжэнне ідэйнай платформы аўтараў, ці просты вынік адлюстравання ў творах тыповай карціны расейскага правасуддзя ў «забраным ў краі».
Можна і варта гаварыць і аб тым, што абодва аўтары, як патомныя шляхціцы і людзі з грунтоўнай юрыдычнай падрыхтоўкай (праца В. Дуніна-Марцінкевіча ў якасці каморніка павятовага межавага суда, а затым служачага палаты крымінальнага суда таксама вымагала добрага ведання права, у прыватнасці, правіл межавай інструкцыі і Статута Літоўскага [18, c. 16] - Г. П.) былі з маладых гадоў выхаваны на павазе да айчыннага права, традыцыях тых самых Літоўскіх Статутаў, вольналюбівыя дэмакратычныя і патрыятычныя ідэі якіх яны цяпер імкнуліся зрабіць здабыткам ўсяго народа і найперш самага шматлікага і абяздоленага ў ім саслоўя - сялянства.
Думаецца, што і экскурсы К. Каліноўскага ў гісторыю, ягоная апеляцыя да той ідылічнай даўніны, калі мужыкам, якія «захацелі ісці на вайну, ... знімалі мужыцтва, да і паншчыну, давалі зямлю, а ўсю вёску рабілі шляхтаю» [4, c. 34], развагі аб свабодзе і справядлівасці і нараканні на тое, што цяпер не мае мужык ніякага адпору крыўдзе, і інш., імпліцытна ўтрымлівалі ў сабе ў якасці грамадскага ідэала пэўныя палітычна-прававыя ідэі, нормы і палажэнні Статута 1588 г., змест якога ён, канечне ж, выдатна ведаў як кваліфікаваны знаўца гісторыі ВКЛ і Рэчы Паспалітай і, безумоўна, як кандыдат права і абсальвент юрыдычнага факультэта Пецярбургскага універсітэта.
Іншая справа, што ў дачыненні да сярэднявечнай гісторыі ВКЛ і Рэчы Паспалітай, як і да канкрэтнага зместу пэўных артыкулаў і прававых палажэнняў Статутаў, «Мужыцкая праўда» як агітацыйнае выданне поруч з глыбокімі і праўдзівым назіраннямі свядома дапускала і выкарыстоўвала прыёмы рамантычнай ідэалізацыі і эпічнага абагульнення, блізкія народнаму светаадчуванню. Канечне ж, надзяленне ўсіх сялян, што ішлі на вайну, бараніць сваю бацькаўшчыну, зямлёю і шляхецкай годнасцю, як пра гэта гаворыцца ў газеце К.Каліноўскага, было рамантычным перабольшваннем. З'ява гэтая не была ні паўсюднай, ні масавай, але здаралася як выключэнне, пра што сведчаць радкі артыкулаў 21-га, раздзела ІІІ, Статута Літоўскага 1566 г. [2, c. 87] і 26-га - ў Статуце 1588 г., дзе пра гэта гаворыцца разам з засцярогай ад незаконнага пранікнення ў шляхецкае саслоўе людзей простага стану, якія маглі атрымаць шляхецкае званне толькі з «особливое ласки и надаренья от зверхности нашое господарское, и то за явными значными и рицерскими послугами, мужством, оказанным против неприятелем нашим» [10, c. 123].
Пры гэтым цікава адзначыць, што калі ў Статуце 1566 г. артыкул 21, які рэгуляваў пытанне аб наданні шляхецтва, называўся «О простых людехъ, кгдыжъ повышеня чести и становъ за годностями заслугами могут мети», дык ў Статуце 1588 г. той самы артыкул (які фігуруе там як артыкул 26-ы) заключаў у сваёй назве ўжо цалкам іншую, адмоўную мадальнасць - «О непривлащенье вольностей шляхетских людем простого стану».
Зразумела, што палітычны і ідэалагічны накірунак газеты, звернутай да сялянства, прасякнутай рэвалюцыйнымі народніцкімі ідэямі, у сілу названых намі прычын, не дазваляў аўтару адкрытай апеляцыі і прамых спасылак на Літоўскі Статут, паколькі гэта быў кодэкс шляхецкіх правоў і вольнасцяў, ідэалагічна і ў прававых адносінах дыстанцыяваны ад мужыка, які ставіў апошняга ў залежны, паднявольны стан. Хоць трэба адзначыць, што з самога тэксту «Мужыцкай праўды» добра відаць, што ідэал мужыцкай вольнасці прымерваўся К. Каліноўскім да сялян менавіта паводле шляхецкага ўзору: «...каб мы былі вольныя, як шляхта, мелі сваю зямлю, як шляхта, хвалілі Бога па праўдзе і заслужылі на Неба на там-там свеце» [4, c. 36-37].
Прычым месцамі ў «Мужыцкай праўдзе» адчуваюцца выразныя адгалоскі палітычных і прававых ідэй, выказаных Львом Сапегам у прадмове да Статуту 1588 г., у якой вольнасць, напрыклад, трактавалася як права шляхты дыктаваць сваю волю манарху, абмяжоўваць яго ўладу і ўстанаўліваць межы ягоных паўнамоцтваў пры дапамозе дэмакратычна прынятых і зацверджаных шляхецкім соймам законаў [10, с. 47].
Так, блізкія па гучанні і пафасе ідэі знаходзім на старонках 3-га нумару «Мужыцкай праўды», дзе герой К. Каліноўскага, Яська, гаспадар з-пад Вільні заяўляе, што « <...> мы ўжэ пазналі, што нам не маніхвестаў, а вольнасці патрэбна - і то вольнасці не такой, якую нам цар схоча даці, но якую мы самі, мужыкі, паміж сабою зробімо. А для таго, дзецюкі, каб ніхто вас не мог ашукаці, цяпер ужо талкуйце паміж сабою, якой вам вольнасці патрэба і якім адно спосабам мужык яе дастаць можа» [4, c. 31].
Абапіраючыся на палажэнні і артыкулы Статута Літоўскага як крыніцы спрадвечнага права ліцвінаў-беларусаў, абуджаючы і актуалізуючы вобраз гэтага выдатнага помніка ў свядомасці сучаснікаў, народныя Будзіцелі імкнуліся нагадаць беларускай шляхце і ўсяму мужыцкаму народу аб каштоўнасцях свабоды і праве кожнага чалавека на годнае жыццё, справядлівы суд, абудзіць у народзе грамадзянскія пачуцці і волю да змагання, выклікаць сорам за свой цяперашні нікчэмны чалавечы і грамадзянскі стан.
У гэтым заключалася не толькі рэвалюцыйная ідэя «Мужыцкай праўды» К. Каліноўскага, але і рамантычная звышзадача «Пінскай шляхты» В. уніна-Марцінкевіча - твора, выкананага на праўдзівым жыццёвым матэрыяле, з моцнай дакументальна-біяграфічнай падасновай [6, с. 83, 85], як ніколі раней, завостранага і сканцэнтраванага цяпер на адмоўных баках жыцця.
І стварыў яго той самы В. Дунін-Марцінкевіч - адзін з самых гарманічных беларускіх пісьменнікаў-рамантыкаў ХІХ ст., улюбёным жанрам якога была ідылія, які прыдумваў амаль да ўсіх сваіх твораў ідылічныя канцоўкі, а цяпер вось не ў стане быў прымірыць мару і рэчаіснасць, жыццё сэрца і духоўную ніцасць рэальнага жыцця.
Ва ўмовах заняпаду беларускай культуры, страты ўласнай дзяржавы і жорсткага нацыянальнага ўціску постаць выдатнага дзяржаўцы і яго духоўная спадчына ўспрымаліся рамантыкамі ХІХ ст. як сімвал годнай і незалежнай Айчыны, як своеасаблівы маніфест і тэстамент волі, скіраваны да нашчадкаў.
У канцы стагоддзя эстафету ад сваіх папярэднікаў прымаў ужо наш першы нацыянальны паэт Францішак Багушэвіч, які ў сваіх прафесійных і гісторыка-літаратурных зацікаўленнях адваката і літаратара ніяк не мог абмінуць Літоўскага Статута 1588 г. За настальгічнымі згадкамі паэта аб «старых паперах», «пісаных у нашай зямлі і пісаных вялікімі панамі» ўгадваецца не толькі эпоха позняга беларускага Адраджэння, але і велічная постаць самага яскравага яе прадстаўніка, канцлера Л. Сапегі, у асобе якога, як лічаць даследчыкі, «Вялікае княства Літоўскае страціла апошняга абаронцу сваіх правоў, а беларускі народ - абаронцу свае культуры, мовы і нацыянальнасці» [15, с. 78].
Можна сцвярджаць, што поруч з ідэямі Вялікай Французскай рэвалюцыі, духоўнай спадчынай шляхецкіх паўстанняў Т. Касцюшкі і К. Каліноўскага і інш., менавіта патрыятычная традыцыя Л. Сапегі і сфармуляваныя ім ў знакамітых прадмовах да Статута 1588 г. фундаментальныя прынцыпы свабоды і дэмакратыі, непасрэдна вызначылі асноўны ідэйны змест паэтычных зборнікаў «Дудка беларуская» і «Смык беларускі», ягоны духоўны шлях як паэта-рамантыка і Будзіцеля беларускай нацыі.
Невыпадкова, што палкі маніфест волі ў вуснах галоўнага героя паэмы Ф. Багушэвіча «Кепска будзе!» Аліндаркі ўспрымаецца, па-сутнасці, як працяг, арыгінальная мастацкая рэмінісцэнцыя выказаных Л. Сапегам вольналюбівых ідэй.
Відзеў пташку я ў клетца,
Як галоўкай потым б'ецца,
Аж скрыдэлкам затрапоча -
І сканае... жыць не хоча.
Раз лісіцу, адкапаўшы,
Прывязалі мы да кола:
Стала ж грызці што папаўшы,
Сабе бруха распарола.
Растрыбушылась на часці,
Каб не жыць так, хоць прапасці. [1, c. 53]
Прычым, у адрозненне ад Я.Чачота, які часта выкарыстоўвае гістарычны факт з мэтай простай ілюстрацыі думкі, альбо як штрых да партрэта героя, Ф. Багушэвіч імкнецца у паэме да рамантычнай актуалізацыі гістарычнага факта, перасатварэння сапежанскай традыцыі ў пабуджальны духоўны імпульс, у заклік да актыўнай чалавечай і грамадзянскай рэфлексіі і дзеяння, надаючы гістарычнай традыцыі яскравае наглядна-вобразнае ўвасабленне і актуальны нацыянальна-адраджэнскі сэнс:
Нашто - гадзіну, мядзянку,
Пусці ў шклянае начынне, --
Сама сябе без прастанку
Будзе жаліць, покі згіне!..
Як ужо ж скаціна тая
Або гадзіна праклята
І та цану волі знае,
Што ж для нашага-то брата,
Меўшы розум не скацінны,
Як знаць волю мы павінны?.. [1, c. 53]
Безумоўна, што сама ідэя свабоды, як і формы яе мастацкага ўвасаблення ў літаратуры беларускага рамантызму фарміраваліся пад уплывам мноства самых разнастайных сацыяльных і гісторыка-культурных фактараў і крыніц, жывіліся ўсёй плынню нацыянальна-вызваленчага руху ХІХ - пачатку ХХ ст. Аднак жа ёсць усе падставы, каб сярод мноства гэтых фактараў вылучыць на першы план у якасці апорнага нацыятворчага фактару ўласныя гістарычныя традыцыі, звязаныя з уплывам Літоўскіх Статутаў, асабліва апошняга, рэдакцыі 1588 г., аздобленага бліскучымі публіцыстычнымі прадмовамі Льва Сапегі, у якіх фактычна ўпершыню ў беларускай філасофскай традыцыі праблема свабоды была асэнсавана як важнейшая змястоўная катэгорыя чалавечага быцця і нацыянальнай экзістэнцыі.
Тым больш, што ва ўмовах новага нацыянальнага ўздыму пачатку ХХ ст., калі рамантычная плынь у беларускай літаратуры дасягнула свайго апагею, ні Статуты як унікальныя помнікі права і старабеларускага пісьменства, ні сапежанская традыцыя не страцілі сваёй культурнай каштоўнасці і адраджэнскага сэнсу. У свядомасці беларускага народа дух і літара гэтых выдатных твораў па-ранейшаму заставаліся як бы эталонам нацыянальнай духоўнай традыцыі, паводле якога ідэнтыфікавалі сябе ў гісторыі і вызначалі свой шлях Маладая Беларусь і яе песняры.
Так, напрыклад, удзельнічаючы ў дыскусіі 1912 г., што разгарнулася на старонках «Нашай Нівы» у сувязі з выбарам шрыфту - кірыліцы альбо лацінкі, - якім павінна была выдавацца газета, Янка Купала выказаў сваю пазіцыю наступным чынам: «Я падаю свой голас за тыя літары, якімі суджана было друкавацца першай беларускай свецкай кніжцы - Статуту Літоўскаму» [8, c. 2].
Магутны духоўны ўплыў, які аказаў выдатны помнік на фарміраванне светапогляду і гістарычнай самасвядомасці паэта, выразна адчуваецца ва ўсёй ягонай творчасці пачатку ХХ ст. - ад ранніх вершаў «Песня вольнага чалавека», «Воля» і інш., да згадак у вершы «Над Нёманам» пра слаўнае гістарычнае мінулае народа, які «роднаму слову ўмеў кніжны даць ход» [5, c. 13].
Пры дамінаванні ў грамадскай свядомасці пачатку ХХ ст. народніцкай і сацыялістычнай ідэалогіі закладзеныя ў Літоўскім Статуце 1588 г. ідэі шляхецкай вольнасці і дэмакратыі, безумоўна, успрымаліся паэтам у «знятым выглядзе», г. зн. безадносна да канкрэтна-гістарычнага і сацыяльнага зместу Статута, аднак з той жа, што і ў Л. Сапегі, гуманістычнай тэндэнцыяй да сцвярджэння культу чалавечай свабоды як вышэйшай каштоўнасці жыцця, роўнай цане самога жыцця.
І люблю ж я, люблю
Гэту волю сваю!
Зямлёй лягу ў зямлю -
Вазьму волю сваю.
Зямлёй лягу ў зямлю,
Але перш прапяю,
Як я волю люблю.
Гэту волю сваю! [5, т. 1, c. 198-199]
Больш за тое, прыхільнасць, адданасць ідэям свабоды асэнсоўваецца паэтам не толькі ў якасці вызначальнага нацыянальнага ідэала, але і важнейшага чынніка гістарычнай самаідэнтыфікацыі, своеасаблівага рамантычнага індыкатара прыналежнасці да беларускай нацыі, выяўленага, напрыклад, у вершы «Ад рана да рана...» ў форме катэгарычнага імператыву:
Хто не любіць волі, -
Не нашага роду. [5, т. 1, c. 205]
Такім чынам, як і для яго славутых папярэднікаў А. Міцкевіча, Я. Чачота, В. Дуніна-Марцінкевіча, К. Каліноўскага, Ф. Багушэвіча, Літоўскія Статуты заставаліся для Я. Купалы важнейшымі вехамі-арыенцірамі на шляху да адраджэння і будаўніцтва вольнай і незалежнай Айчыны - Маладой Беларусі. Невыпадкова, што у пісьме да Б.І.Эпімах-Шыпілы Я. Купала успамінаў пра страту Літоўскага Статута, які быў у ягоным кніжным зборы, як пра найвялікшую каштоўнасць, неацэнны скарб, вылучаючы гэты помнік і ставячы яго на першае месца сярод усёй страчанай ім літаратурна-кніжнай спадчыны: «Бачыце, паночку, рэч у тым: мяне тут у Мінску страшэнна абакралі. ...Вельмі шкода рукапісаў і кніжак. Некаторых кніжак цяпер за ніякія грошы не дастану, як, напр., Статут Літоўскі» [5, т. 9. (Кн.1), c. 248].
І тут з паэтам цяжка не пагадзіцца. Кніга, якая настаўляла, вучыла, натхняла, якая на працягу чатырох стагоддзяў злучала, выхоўвала і гуртавала вакол сябе цэлыя пакаленні ліцвінаў-беларусаў у адзінае цэлае, у народ, нацыю, была нечым большым, чым звычайны збор законаў, прававы кодэкс ці нават канстытуцыя - была іх духоўнай радзімай.
Мастацкае засваенне і рамантычная інтэрпрэтацыя палітычнай ідэалогіі і прававога зместу выдатнага помніка беларускага заканадаўства і права Статута ВКЛ 1588 г., асэнсаванне духоўнай спадчыны аднаго з яго тварцоў канцлера Льва Сапегі адыгралі выключную ролю ў пазнанні пісьменнікамі-рамантыкамі духоўных і сацыяльна-палітычных каранёў сваёй гістарычнай радзімы, набыцці беларусамі асэнсаваных і змястоўных арыенціраў паўнацэннага і годнага нацыянальна-дзяржаўнага жыцця, непасрэдна спрычыніліся да фарміравання ў нацыянальным рамантызме змястоўнага адраджэнскага ідэала, заснаванага на каштоўнасцях свабоды і дэмакратыі, вольнай айчыны і правоў асобы, ідэях палітычнага суверэнітэту і духоўнай самастойнасці нацыі.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Багушэвіч, Ф. Творы: Вершы, паэма, апавяданні, артыкулы, лісты / Ф. Багушэвіч / Уклад. Я. Янушкевіч. - Мінск : Маст. літ., 1991. - 309 с.
2. Доўнар, Т. І. Статут Вялікага княства Літоўскага 1566 года / Т. І. Доўнар, У. М. Сатолін, Я. А. Юхо ; Рэдкал.: Т. І. Доўнар [і інш.] ; пад рэд Т. І. Доўнар. - Мінск : Тэсей, 2003. - 352 с.
3. Дунін-Марцінкевіч, В. Творы / В. Дунін-Марцінкевіч. - Мінск : Маст. літ., 1984. - 527 с.
4. Каліноўскі, К. За нашую вольнасць. Творы, дакументы / К. Каліноўскі ; Уклад., прадм., паслясл. і камент. Г. Кісялёва. - Мінск : Беларускі кнігазбор, 1999. - 464 с.
5. Купала, Я. Поўны збор твораў : у 9 т. / Я. Купала. - Мінск : Маст. літ., 1995--2003. - Т. 3 : Вершы, пераклады 1911--1914. - 342 с. (у далейшым усе спасылкі на гэтае выданне даюцца ў тэксце, з указаннем тома і старонкі).
6. Ліпскі, У. Праўдзівы аповяд пра твой і мой радавод / У. Ліпскі. - Мінск : Беларусь, 1998. - 318 с.
7. Міцкевіч, А. Пан Тадэвуш, або Апошні наезд у Літве. Шляхецкая гісторыя з 1811 і 1812 гг. У дванаццаці кнігах вершам / А.Міцкевіч. - Мінск : БФК, 1998. - 880 с.
8. Наша ніва. - 1912. - № 5. - С. 2.
9. Рiroĉkinas, A. Źródła romantyzmu Adama Mickiewicza //Адам Міцкевіч і нацыянальныя культуры: матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Мінск, 7-11 верасня 1998 г.) / Рэд. Н.Давыдзенка, А.Мальдзіс (гал. рэд.). - Мінск : Беларускі кнігазбор, 1998. - 448 с.
10. Статут Вялікага княства Літоўскага 1588. Тэксты. Давед. Камент. / Беларус. Сав. Энцыкл.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) [і інш.]. - Мінск : БелСЭ, 1989. - 573 с.
11. Уладзімірскі-Буданаў М.Ф. / Библиографический словарь профессоров и преподавателей императорского университета св. Владимира. - Киев, 1884.
12. Філаматы і філарэты. Зборнік / Уклад., пераклад польскамоўных твораў, прадмова, біяграф. даведкі пра аўтараў і камент. К.Цвіркі. - Мінск : Беларускі кнігазбор, 1998. - 400 с.
13. Чамярыцкі, В. Даніловіч Ігнат Мікалаевіч / В. Чамярыцкі // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі : у 6 т. - Мінск, 1999. - Т. 3. - С. 205-206.
14. Чачот, Я. Выбраныя творы / Я. Чачот; Уклад., пер. з польскай, прадм. і камент. К. Цвіркі. - Мінск : МФ Беларускі кнігазбор, 1996. - 374 с.
15. Шкялёнак, М. Леў Сапега / М. Шкялёнак // Спадчына. - 1991. - № 1. - С. 58-78.
16. Шылер, Ф. Драма «Дзімітрый» / Пер. з ням. Л. Баршчэўскі // Спадчына. - 1995. - № 3. - С. 60-71.
17. Юхо, Я. А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі: вучэб. дапаможнік : у 2 ч. / Я. А. Юхо. - Мінск : РІВШ БДУ, 2000. - Ч. 1. - 352 с.
18. Янушкевіч, Я. За архіўным парогам: Бел. літ. ХІХ--ХХ стст. у святле арх. пошукаў / Я. Янушкевіч. - Мінск : Маст. літ., 2002. - 381с.
С.П. Марозаў
ЛЕЎ САПЕГА Ў РЭСУРСАХ ІНТЭРНЭТА
З кожным днём у наша жыццё ўсё больш уваходзіць новы, электронны спосаб захоўвання інфармацыі - інтэрнэт. Па стану на 31 жніўня 2006 г. у інтэрнэце змешчана каля 99 мільёнаў сайтаў [1]. Карыстальнікаў інтэрнэта ва ўзросце ад 15 гадоў - 694 мільёны чалавек [2]. Калі ўлічыць яшчэ тых, хто карыстаецца інтэрнэтам у інтэрнэт-кафе, з мабільных тэлефонаў, а таксама насельніцтва, малодшае за 15 гадоў, то атрымліваецца каля 1 мільярда чалавек [3]. Па дадзеных на 18 лютага 2007 г. сусветнае энергаспажыванне вылічальных сістэм, звязаных з інтэрнэтам, склала 123 мільярды кілават-гадзін [4]. Для параўнання: уся Беларусь спажывае такую колькасць электраэнергіі за 4 гады [5], а ўся Расія за 1,5 месяцы [6].
Толькі за 2006 г. у інтэрнэце было размешчана столькі лічбавай інфармацыі, што, калі яе ўсю надрукаваць у кніжным фармаце, атрымалася б двухрадная паліца кніг даўжынёй ад Зямлі да Сонца [7].
Ёсць такое паняцце «ідэалогія інтэрнэта»; яна ўключае ў сябе высокі ўзровень неўпарадкаванасці інфармацыі, здольнасць да самаразвіцця і дэцэнтралізацыя [8]. Іншымі словамі, інтэрнэт - гэта вялікая інфармацыйная сметніца.
У рунэце і байнэце на пачатак 2007 г. зарэгістравана больш за 180 тысяч сайтаў, з іх 19 тысяч пазіцыянуюць сябе як навуковыя і даследчыя [9]. На запыт «Леў Сапега» розныя пошукавыя сістэмы выдалі больш за 2050 сайтаў, што складае 1,14% ад іх агульнай колькасці. Але недзе 20% іх тычацца іншых Львоў і іншых Сапегаў, а не нашага героя.
Ледзь не першыя ж спасылкі ў пошукавай сістэме адпраўляюць нас на сайт Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Я. Купалы. Тут у плане навукова-арганізацыйных мерапрыемстваў на 2007 г. значыцца міжнародная навуковая канферэнцыя «Леў Сапега (1557-1633) і яго час» [10]. Сайт гістарычнага факультэта Беларускага дзяржаўнага універсітэта запрашае да ўдзелу ў ёй гісторыкаў, прававедаў, філолагаў, культуролагаў, філосафаў, усіх даследчыкаў эпохі і постаці Льва Сапегі [11].
У біяграфіі Льва Іванавіча Сапегі, размешчанай на адным з сайтаў яго называюць ледзь не самым выдатным беларускім дзяржаўным дзеячам усіх часоў [12].
У сервісе слоўнікаў Яндэкса, сярод іншага, знаходзім наступную інфармацыю: «Сапега Лев (1557-1633) - белорусский мыслитель, государственный, общественный и военный деятель, канцлер Великого княжества Литовского, Русского и Жамойтского (ВКЛ), дипломат. Уже в детстве, кроме родного белорусского, он овладел польским, немецким, греческим и латинским языками.
Сапега полагал толерантность основой единства общества и залогом справедливой социальной организации» [13].
На адным з сайтаў горада Слоніма, у раздзеле «Гісторыя», шэраг славутых постацей краю адкрывае Леў Сапега. Ён ахарактарызаваны тут як «звезда первой величины на небосводе политической истории Беларуси», чалавек, які шмат зрабіў для Слонімшчыны, з 1586 г. валодаў Слонімам [14].
Кароткую біяграфічную даведку пра знакамітага канцлера ВКЛ можна знайсці на іншых слонімскіх сайтах, якіх у інтэрнэце па меншай меры чатыры [15].
Паводле інтэрв'ю, якое даў БелаПАН А. Трусаў, «горячий патриот Отчизны Лев Сапега добился почти полной независимости ВКЛ в составе Речи Посполитой, написал предисловие к III Статуту ВКЛ и издал по-белорусски этот лучший свод законов Европы своего времени. ...Сапега -- это пример государственного деятеля, посвятившего свою жизнь укреплению суверенитета страны» [16].
Жыццёвым крэда Л. Сапегi, паводле інфармацыі інтэрнэта, было: «Не толькi я, але i жыццё мае належыць Айчыне». Галоўную мэту сваёй дзейнасці ён сам акрэсліваў наступным чынам: «Спакой Айчыны да скону дзён сцерагчы» [17].
На сайце Таварыства беларускай мовы пішуць, што Сапега, безумоўна, з'яўляўся прадстаўніком і выразнікам інтарэсаў свайго асяроддзя. Ён належаў да той яго часткі, што імкнулася выкарыстаць у сваіх мэтах новыя дасягненні грамадскай думкі. Яго дзейнасць аб'ектыўна спрыяла развіццю і ўмацаванню на Беларусі ў другой палове XVI ст. прагрэсіўнай свецкай сацыяльна-палітычнай думкі [18].
У інтэрнэце ёсць электронны варыянт кнігі У. Арлова «Адкуль наш род?», дзе Л. Сапеге адведзена некалькі старонак [19].
Шмат сайтаў прысвечана Льву Сапегу і яго роду як мецэнатам. На сайце «Путешествие от Ружан до Пружан» змешчаны фотарэпартаж з вялікай колькасцю здымкаў, копій старых гравюр і малюнкаў замкаў, палацаў, тэатраў, храмаў, заснаваных або прафінансаваных Сапегамі [20].
Акрамя агульнавядомай, хрэстаматыйнай інфармацыі на прасторах інтэрнэту ёсць шмат такой, якая ў энцыклапедыях адсутнічае або падаецца адным радком. Так, біяграфічны слоўнік роду Сапегаў піша: «Лев Сапега ... принимал выдающееся участие в войнах и переговорах Польши с Московским государством. Его считают создателем плана, сущность которого состояла в подчинении Московского государства Польше через посредство самозванцев» [21].
Ёсць інфармацыя пра тое, што Л. Сапега асабіста расследаваў месца схову бібліятэкі рускага цара Івана IV, аднак яго пошукі плёну не далі. Прыводзяцца звесткі, што ў Пецярбургу знаходзіцца бібліятэка Сапегаў, якую пачаў збіраць яшчэ Леў. Гэтая «Кніжніца» лічылася другой па багаццю пасля радзівілаўскай [22].
Вядома, што Леў Сапега адным з апошніх бачыў у 1586 г. у Гродне Стэфана Баторыя. У сеціве ёсць тэкст пакінутага Львом апісання апошніх дзён жыцця караля [23].
У артыкуле У. Давыдоўскага «Саюз Беларусі і Расіі. Сем прыступак Льва Сапегі» чытаем: «Як сведчыць гісторыя, ідэя аб'яднання дзвюх дзяржаў узнікла не раптам і дакладна не ў 90-я гады мінулага стагоддзя. Прычым, ініцыятарамі такога саюза зазвычай выступалі беларусы. Не істотна, што імі рухала - эканамічныя інтарэсы, палітычныя, абарончыя, - але гэта была іх гульня. Адным з першых яе распачаў канцлер Вялікага Княства Леў Сапега [24].
Усё гэта больш-менш афіцыйна-навуковая інфармацыя або з намёкам на такую. Давайце цяпер звернемся да такога жанру інтэрнэт-інфармацыі як форумы, блогі і так званыя ЖЖ (жывыя журналы).
На запыт «Леў Сапега» пошукавая сістэма выдала 85 спасылак з прамой інфармацыяй пра яго. Першае ж пытанне, якое паставілі на адным з блогаў: «Лев Сапега, если бы у него был ЖЖ, наверняка бы задавал в нем вопрос «куда мне пойти?» ... Варианты: на Москву, на Тверь, другие варианты». Сярод каментароў ёсць і такі: калі б Л. Сапега меў на блогу сваю старонку, то «наверняка ... он сам был бы Культовой Личностью, несмотря на то, что не был программистом и не играл на бас-гитаре» [25].
На наступным форуме ўзнікла іншае пытанне: «Как-то задался я вопросом, на каком языке мовил Лев Сапега, автор проекта «Лжедмитрий», вдохновитель Статута Великого княжества Литовского (1588) и, кроме прочего, пан Чернобыльский»? На гэта пытанне яму адказалі: «Да, на белорусском он говорил, на белорусском. Который во времена ВКЛ русским назывался...» [26]. Пасля гэтага завязалася працяглая дыскусія. Нейкі ўкраінец з Кіева спрабаваў даказаць, што беларуская мова - гэта ўсяго толькі дыялект украінскай. Ананімны расіянін даказваў, што і мова ўкраінская, у сваю чаргу, - дыялект рускай. Зразумела, усе прыводзяць шматлікія спасылкі на іншыя «разумныя» сайты.
На адным з блогаў у канцы 2006 г. было распачата галасаванне на тэму: «Каго з гэтых людзей, на вашу думку, можна лічыць найбольш выдатным беларускім дзяржаўным дзеячам?» На момант прагляду блога 28,6 % удзельнікаў галасавання такім дзеячам палічылі Вітаўта; 19,8 % - Кастуся Каліноўскага; 13,2 % - Льва Сапегу і г. д. [27].
На пытанне, як ушанавана памяць Л. Сапегі, Google менш чым за секунду выдаў 60 спасылак. Сярод іх - сайт газеты «Белорусские новости», якая піша, што «вероятно, в Минске и Несвиже появятся улицы имени Льва Сапеги, канцлера ВКЛ» [28]. А з іншых сайтаў навін можна даведацца, што «в Слониме поставят памятник Льву Сапеге» [29], што ў Варшаве беларускаму гісторыку, даследчыку сялянскай абшчыны перыяду ВКЛ Валянціну Голубеву ўручылі «премию имени Льва Сапеги, учреждённую в прошлом, 2006 году рядом польских высших учебных заведений за деятельность во благо демократии и создания гражданского общества в Беларуси» [30]. Акрамя таго, у Беларусі існуе Фонд імя Льва Сапегі, які займаецца культурна-асветніцкай дзейнасцю [31].
Хапае ў інтэрнэце і розных перлаў. На сайце беларускай фірмы «Канцлер», якая распрацоўвае праграмнае забеспячэнне для бухгалтэрыі, ёсць старонка з абгрунтаваннем такой назвы. Прыводзіцца эпіграф: «Канцлер» ... как много в этом слове для пользователя слилось: и методичность, и строгость, и подчинение, и контроль...». Далей - партрэт Льва Сапегі і яго кароткая біяграфія [32].
На адным з сайтаў можна прачытаць займальную гісторыю, як у нейкай рэдакцыі «замгендиректора у себя над столом водрузил гигантский портрет Льва Сапеги» [33].
На сайце музычнай групы «Стары Ольса» ёсць спіс іх альбомаў і песень. У альбоме Verbum - дзве песні, прысвечаны Льву Сапеге [34].
Ва Украіне, у нейкім невялікім горадзе, існуе інтэрнэт-сець з назвай «Сапега», якая прадстаўляе паслугі платнага хосцінгу [35].
На адным з адрасоў - ролевая онлайн інтэрнэт гульня «Орден паладина», і сярод профіляў яе ўдзельнікаў ёсць профіль «Лев Сапега» [36]. Між іншым, на абсалютнай большасці вялікіх блогаў і форумаў ёсць наведвальнікі з нік-нэймамі, звязанымі з імем Льва Сапегі.
На сайце Міжнароднага літаратурнага клуба размешчаны матэрыял «Лев Сапега - герой пяти народов» [37]. Аднак гэта аказаўся не «наш» Сапега. Між іншым, у генеалагічнай базе расійскага дваранства, у раздзеле «Иностранные князья в Российской империи», указваецца, што з 1768 па 1901 г. на тэрыторыі Расіі жылі Сапегі, усе - «князья «Священной Римской империи» [38].
Адказваючы на пытанне, якім жа бачыцца на прасторах інтэрнэта Леў Сапега, нельга абмінуць інтэрв'ю К. Тарасава на тэму «Ці была ў беларусаў у гісторыі эліта?»: «III Статут Льва Сапеги и сеймовой комиссии, который все сегодня толкуют как победу, на мой взгляд, не предусматривал самого главного - Собственного правителя ВКЛ (государства). Он у нас по совместительству великий князь, поскольку главный его интерес - королевский трон в Польше. Больше у нашей элиты не было задачи государственного строительства, она занималась тем, что, подобно барсукам, индивидуально накапливала богатства» [39].
На сайце Virtual guide of Belarus пра Льва Сапегу ёсць наступныя радкі: «Леў Сапега быў вялікім сынам беларускага народа. Ён быў чалавекам унікальных якасцяў - вучоны, філосаф, пісьменнік, палітык, дзяржаўны чалавек, палкаводзец і вайсковец. Беларусь ніколі больш не мела такога вялікага лідэра нават пазней» [40].
На сайце Беларускага on-line часопіса юрыстаў і палітолагаў напісалі, што «Сапега - гэта Скарына нашага права. Эпоха Льва Сапегі, нягледзячы на культурны ўздым, ужо мела ўсе зачаткі палітычнага і культурнага заняпаду. Найвялікшай жа заслугай Сапегі з'яўляецца тое, што ён адзін бачыў прычыны будучага заняпаду і рабіў усё, каб яго прадухіліць» [41].
Урэшце, на адукацыйным сайце для школьнікаў напісана, што «дзякуючы чыннасці Льва Сапегі нашае гаспадарства не толькі здолела захаваць сваю незалежнасць у складаны гістарычны момант, але і перажыло новы перыяд эканамічнага ды культурнага росквіту, які поўным правам можна назваць «эпохаю Льва Сапегі» [42].
Такім чынам, Леў Сапега не забыты ў інтэрнэце. З аднаго боку, 1% сайтаў, прысвечаных яму, - гэта так мала, але, з другога, якому яшчэ дзеячу гісторыі Беларусі прысвечана так шмат інфармацыі ў лічбавым выглядзе?
Спіс інтэрнэт-рэсурсаў
1. http://www.advesti.ru/news/internet/1492006internet
2. http://www.ukrindustrial.com/news/index.php?newsid=34393
3. http://www.friends.nnov.ru/2006/05/21/1010.html
4. http://research.sputtv.com/article.php?aid=1939
5. http://www.afn.by/news/view.asp?id=17860
6. http://www.vsluh.ru/news/oilgas/81703.html
7. www.nestor.minsk.by/kg
8. http://slovari.yandex.ru
9. http://www.fontanka.ru/2006/03/01/159377/
10. http://www.grsu.by/cgi-bin/newlook.cgi?lg=by&path=documents/1739/konfgrsu
11. http://www.hist.bsu.by/bel/index_bel.htm
12. http://starbel.narod.ru/rymsha2.htm
13. http://slovari.yandex.ru/art.xml?art=hystory_of_philosophy/
14. http://myslonim.narod.ru/zemlyaki.htm
15. http://slonimsity.by.ru/index.htm; http://www.slonim.org/modules/sections/index.php?op=printpage&artid=5
16. http://naviny.by/rubrics/society/2007/02/16/ic_news_116_266981/
17. http://www.ludbel.com/lsapega.html
18. http://tbm.org.by/asoby/cont.phtml?x=ls
19. http://antonsm.livejournal.com/4309.html; http://www.radzima.org/pub/pomnik.php?nazva_id=brprruzh04;
20. http://tbm.org.by/ns/no48/arlou.html
21. http://mirslovarei.com/content_beo/Sapegi-11373.html
22. http://www.sb.by/article.php?articleID=50304
23. http://www.ludbel.com/batorij.html
24. http://3force.info/public.htm
25. http://blogs.yandex.ru
26. http://community.livejournal.com/east_slavonians/100133.html
27. http://czalex.livejournal.com/362730.html
28. http://naviny.by/rubrics/society/2007/03/28/ic_news_116_268731/
29. http://www.charter97.org/rus/news/2007/03/23/slonim
30. http://www.oreanda.ru/ru/news/20070123/culture/article188414/
31. http://www.volozhin.com/news/society/fond-imeni-lva-sapegi-mozhet-lishitsya-yuridicheskogo-adresa.html?archive=1128682121&start_from
32. http://www.kancler.by/about/name/a023a70ac3139f2f.html
33. http://kasju.livejournal.com/10246.html
34. http://www.staryolsa.com/bel/albomy.shtml
35. http://www.xp1.ru/index.php?begin=11-02-2007&end=11-02-2007&type=whois&type_gr=b1&ip=193.84.17.4
36. http://phoenixes.ru/aress/inf.php?nick=Lev%20Sapega
37. http://www.interlit2001.com/sirotenko-13-2.htm
38. http://www.genealogia.ru/projects/nr/kn_in.htm
39. http://3szlach.livejournal.com/20235.html
40. http://www.belarus-online.com/
41. http://www.praunik.org/artykuly/7
42. http://slovo.ws/urok/historyofbelarus/150/058.html