Папярэдняя старонка: Марозава С.В.

Гродна - 875 


Дадана: 03-12-2009,
Крыніца: Гродна 2004.

Спампаваць




УДК 947.6

ББК 63.3(4Беі)

Г 86


УСТАНОВА АДУКАЦЫІ


«ГРОДЗЕНСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ УНІВЕРСІТЭТ ІМЯ ЯНКІ КУПАЛЫ»


Друкуецца па рашэнню кафедры гісторыі Беларусі (пратакол № 14 ад 12 мая 2004 г.)



Адказны за выпуск: С.В.Марозава



Гістарычны факультэт

Рэдакцыйная калегія: С.В.Марозава, доктар гістарычных навук

І.П.Крэнь, прафесар

С.У.Амелька, кандыдат гістарычных навук


Гродна - 875: Матэрыялы абласной канферэнцыі студэнтаў і аспірантаў, 25 лістапада 2003 г. / Пад рэд. С.В.Марозавай, І.П.Крэня, С.У.Амелькі. - Гродна: ГрДУ, 2004. - 64 с.

У аснову кнігі пакладзены матэрыялы выступленняў на канферэнцыі, прысвечанай 875-годдзю першага летапіснага ўпамінання горада Гродна. Яны адлюстроўваюць шматлікія пытанні палітычнай, ваеннай, канфесійнай гісторыі горада, яго культурна-гістарычнай спадчыны, дзейнасці гістарычных постацяў.

Прызначаецца для школьнікаў, студэнтаў, аспірантаў, выкладчыкаў, краязнаўцаў, экскурсаводаў і ўсіх тых, каго цікавіць і хвалюе мінуўшчына і сучаснасць горада.




УДК 947.6

ББК 63.3(4Беі)

© Гістарычны факультэт ГрДзУ, 2004

Гродна 2004




Гродна... Былая Гародня, Горадзен... Табе ўжо 875. І гэта толькі з часу першага летапіснага ўпамінання, пра якое здаўна спрачаюцца навукоўцы. Тваю гісторыю, загадкі і адметнасці вывучала не адно пакаленне даследчыкаў. Пройдзе яшчэ шмат часу, але наўрад ці яны змогуць паставіць кропку на даследаванні тваёй неабдымнай гісторыі.
Актуальным, дыскусійным пытанням па гісторыі і культуры нашага горада, новым сюжэтам і "вечным" тэмам яго мінуўшчыны была прысвечана абласная канферэнцыя студэнтаў і аспірантаў "Гродна - 875", якую арганізавалі 25 лістапада 2003 г. гістарычны факультэт, кафедра гісторыі Беларусі Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы і гісторыка- краязнаўчы гурток, які пры ёй працуе ўжо амаль 50 гадоў. Канферэнцыя працавала па трох навуковых напрамках, якія адлюстраваліся ў назвах секцый: "Гродна ў XII-XVIII ст.", "Гродна ў XIX-XXI ст." і "Культурна-гістарычная спадчына Гродна". На секцыях разглядаліся шматлікія аспекты палітычнай, ваеннай, канфесійнай, культурнай гісторыі горада на працягу дзевяці стагоддзяў, дзейнасць гістарычных постацяў, звязаных з Гродна, архітэктурныя помнікі мінулага, якія да гэтага часу вызначаюць аблічча горада.
Дзверы на гістарычны факультэт і ў навуку ў гэты дзень былі адчынены не толькі для студэнтаў-гісторыкаў і аспірантаў гістарычнага факультэта, але і для ўсіх, хто цікавіцца і займаецца гісторыяй горада над Неманам. Свае даследчыцкія распрацоўкі вынеслі на суд аўдыторыі больш як 30 чалавек, у тым ліку прадстаўнікі матэматычнага факультэта, медыцынскага універсітэта, гімназіі № 1 і ліцэя № 1 г. Гродна. Сярод іх, несумненна, - будучыя вядомыя і таленавітыя даследчыкі, якія яшчэ дапоўняць летапіс Гродна сваімі працамі.
Таццяна Мялешка, студэнтка


Скрозь смугу стагоддзяў: Уступнае слова


Святлана Валянцінаўна Марозава, доктар гістарычных навук

Мала хто з беларускіх гарадоў мае настолькі яркае і багатае мінулае, як наш старажытны Гродна. Гарадскія муры памятаюць справы гераічныя і трагічныя. Справы і людзей, годныя памяці.
Мінулае Гародні сягае ў смугу стагоддзяў. Горад выплывае са змроку гісторыі ў першай трэці ХІІ ст. - раней, чым такія ўсходнееўрапейскія сталіцы, як Масква і Вільня. Значную ролю на гістарычнай арэне ён пачынае адыгрываць пры вялікім літоўскім князі Вітаўце, які зрабіў яго сваёй рэзідэнцыяй. Пры Вітаўце, Баторыі, Станіславе Панятоўскім горад з'яўляўся рэзідэнцыяй манарха і тады фактычна быў прыроўнены да сталіц: Вільні і Варшавы.
У 1484 г . тут закончыў свой жыццёвы шлях кананізаваны пазней каралевіч Казімір, праз 8 гадоў - вялікі князь літоўскі і кароль польскі Казімір Ягайлавіч, у 1586 г. вечным сном заснуў у Старым замку Стэфан Баторый.
Пачынаючы з 1522 г., у горадзе адбылося некалькі вальных соймаў ВКЛ і Рэчы Паспалітай і сярод іх самы памятны - апошні сойм Рэчы Паспалітай са знакамітай нямой сесіяй 23 верасня 1793 года. Гродна неаднойчы апыналася ў цэнтры еўрапейскіх палітычных падзей. У 1673 г. была прынята пастанова аб правядзенні тут кожнага трэцяга сойма Рэчы Паспалітай. У розныя часы ў нашым горадзе працавалі важныя дзяржаўныя ўстановы: скарбовая і вайсковая літоўская камісія, сесіі трыбуналу ВКЛ. У 1794 г. тут знаходзілася рэзідэнцыя Цэнтральнай дэпутацыі - выканаўчага органа паўстанцаў у межах Вялікага княства Літоўскага. Пазней размяшчалася Вярхоўнае літоўскае кіраванне - цэнтральны ўрадавы пункт па кіраванню і мірнаму ўладкаванню губерняў, далучаных да Расійскай імперыі па трэцяму падзелу.
У канцы ХVIII ст., дзякуючы гродзенскаму старасце Антонію Тызенгаузу, тут пачалі дзенічаць праслаўленыя мануфактуры, культурныя і навучальныя установы. Два гады, па загаду Кацярыны ІІ, у Гродне жыў пад вартай апошні вялікі князь літоўскі і кароль польскі Станіслаў Аўгуст Панятоўскі. У 1795 г. ён падпісаў у Новым замку акт адрачэння ад трона, разам з якім спынілася 200-гадовае існаванне Рэчы Паспалітай.
У ХІХ ст. разам з насельніцтвам Польшчы, Літвы і Беларусі гродзенцы двойчы ўздымаліся на вызваленчую барацьбу. У 1833 г. тут быў пакараны смерцю барацьбіт за ідэю незалежнасці Міхаіл Валовіч.
У розныя часы прайшлі праз Гродна шматлікія разбуральныя войны. Але, нягледзячы на няўмольны час і войны, тут найлепей, чым у якім іншым горадзе Беларусі, захавалася архітэктурна-гістарычная спадчына.
Мінулае Гродна, герачнае і трагічнае, заслугоўвае пазнання і навуковага даследавання. Спадзяюся, што такім крокам у пазнанні і адкрыванні яго мінуўшчыны, у абуджэнні гістарычнай памяці і самапавагі гарадзенцаў стане і наша канферэнцыя.


Дата заснавання Гродна як гісторыка-краязнаўчая праблема


Алесь Пятровіч Госцеў, метадыст ліцэя №1 г. Гродна

За апошнія 25 гадоў наш горад некалькі разоў адзначаў свае юбілеі, а ў 1978 і 2003 годах нават рабіў гэта ўрачыста. I кожны раз святкаванне прыпадала на юбілейныя даты ад 1128 года, пры гэтым за апошнія дзесяцігоддзі ў навуковай, асабліва ў энцыклапедычнай, літаратуры замацоўваецца летапісная дата заснавання Гродна - 1127 год [6-10; 14]. Такое разыходжанне не можа заставацца па-за ўвагай даследчыкаў і павінна разглядацца як пэўная праблема. На першы погляд, праблема гэта чыста гістарычная, але гісторыя, як навука ў нашым выпадку, аказваецца на раздарожжы, "застапарыўшыся" на звестках Іпац'еўскага летапісу. I тут ёй на дапамогу павінна прыйсці краязнаўства з яго здольнасцю разглядаць любую рэгіянальную з'яву цэласна, асаблівую ўвагу пры гэтым надаючы менавіта "дробязям". Справа ў тым, што большасць гісторыкаў добра валодаюць сістэмным мысленнем, але зусім (ці амаль зусім) не валодаюць методыкай цэласнага мыслення. Пры ўсіх сваіх станоўчых якасцях (вельмі добра сябе праяўляўшых яшчэ гадоў 25-30 гадоў таму), сістэмнае мысленне мае адзін, але вельмі істотны недахоп: яно абмежавана канкрэтнай сістэмай і таму не ў стане ўхапіць рэальную з'яву ва ўсёй яе разнастайнаці, цэласна. Апошняе даецца толькі цэласнаму мысленню. Асноўны прынцып цэласнага падыходу: пры вывучэнні (аналізу) любой з'явы выкарыстоўваць набыткі як мага большай колькасці навуковых дысцыплінаў. I менавіта ў гэтым напрамку краязнаўства ўжо мае пэўныя поспехі. Але толькі пры ўмове, што пад краязнаўствам разумецца цэласная сістэма, базавае палажэнне якой: цэлае - значна большае, чым простая сума асобных, складаючых яе частак. Краязнаўчы падыход да працы з крыніцамі патрабуе кіравання наступнымі прынцыпамі:
1.Максімальны давер толькі першакрыніцы, на якой бы мове яна не была створана. І гэты давер не стопрацэнтны, асабліва калі канкрэтная звестка сустракаецца толькі аднойчы (у такім выпадку звестка з'яўляецца не фактам гісторыі, а гістарычным фактам і толькі прымаецца да ведама, бо маецца ў наяўнасці менавіта такая падача факта). Фактам гісторыі звестка становіцца па меры яе пацвярджэння іншымі першакрыніцамі (як рэчавымі, так і пісьмовымі). Такім чынам, факт гісторыі (ў дадзеным выпадку гісторыя разумеецца як рэчаіснасць) - дакладна вядомая звестка аб нейкай канкрэтнай гістарычнай падзеі, ці яе даціроўкі, ці імёнах, лёсах асоб, якія з гэтай падзеяй звязаны і да т.п., а гістарычны факт (тут гісторыя разумеецца як навука) - звестка, зафіксаваная ў гістарычных крыніцах і адлюстроўвае (з той ці іншай ступенню дакладнасці) факт гісторыі.
2. У праявах рэчаіснасці няма дробязяў, тут усё істотна.
3. Любая з'ява разглядаецца ўсебакова, з максімальна магчымых і разнастайных пунктаў погляду. Гэты прынцып злучаецца з першым прынцыпам, што ўтварае надзвычай дынамічны і дзейсны цыкл прынцыпаў, дзякуючы якому з'ўляецца магчымасць спасцігнуць сутнасць з'явы. Наколькі такая магчымасць здзейсніцца залежыць ад асабістых здольнасцяў даследчыка: яго назіральнасці, памяці, цэласнасці яго мыслення. Калі прымяніць гэтыя прынцыпы да вырашэння нашай праблемы, то атрымецца рэальная спроба пераўтварэння гістарычных фактаў аб пачатковай гісторыі Гродна ў канкрэтны факт гісторыі - дакладную даціроўку першага пісьмовага згадвання нашага горада.
Яшчэ з ХІХ ст. шырока вядома, што Гродна ўпершыню згадваецца як Горадзен, чый князь Усевалад быў пасланы на полацкія землі вялікім кіеўскім князем разам з трыма іншымі князямі. У ХІХ - пачатку ХХ ст. былі вядомыя па меншай меры два летапісы - Іпацьеўскі і Лаўрэнцьеўскі, у якіх згадваецца гэтая падзея. Я.Ф.Арлоўскі ў сваёй працы "Гродненская старина" падкрэслівае гэта, звяртаючы ўвагу на розначытанні і нават упэўнена прагаворвае 1127 год як канкрэтны год першага згадвання [16, 10, 20]. У другой палове ХХ ст. да патрэбных нам першакрыніц далучыўся Радзівілаўскі летапіс. Паколькі і зараз нямала даследчыкаў грэбуюць сцвярджэннем Я.Ф.Арлоўскага, правядзем самастойны аналіз, на гэты раз трох летапісных крыніц.
З трох летапісаў два (Радзівілаўскі і Лаўрэнцьеўскі) падаюць згаданую намі падзею пад 6635 годам, а трэці летапіс (Іпацьеўскі) пад 6636 годам. Ужо гэта вымушае нас больш пільна прыглядзецца да зместу гэтых звестак:
Лаўрэнцьеўскі летапіс: "6635. В то же лето посла князь Мстиславъ братью свою на кривиче четырми пути. Вячеслава ис Турова, Андрея из Володимеря. А Всеволодка из Городна. И Вячеслаеъ Ярославича ис Клечьска. Тем повеле ити кь Изяславлю."
Іпацьеўскі летапіс: "6636... Того же лета посла князь Мстиславъ с братьею своею многы кривичи четыръми путьми: Вячеслава ис Турова, Андрея из Володимеря, а Всеволодка из Городна... тем повеле ити кь Изяславяю ... рекъ им одинь день всим пустити на вороп мца августа 11 дня... 6640."
Радзівілаўскі (Кенігсбергскі) летапіс; "6635... в то же время посла князь Мстиславъ братию свою на кривичи четырми пути: Вячеславъ ис Typosa, Андреа из Володимеря, а Всеволодка из Городна, и Вячеславъ Ярославича ис Кляцка. Тем повеле ити и ко Изяславлю ... рек им: "Во одинъ день всем пустити на воропъ, августа 14."
Параўнаўшы паміж сабою гэтыя тры тэксты, прыходзім да высновы, што першы і трэці тэксты разыходзяцца толькі ў неістотных дэталях (пры поўным супадзенні з датай), затое другі тэкст адрозніваецца ад дзвух першых настолькі істотна, што зводзіць сэнс звесткі амаль да поўнага абсурду. Мяркуйце самі, агульнавядома (і гэта бяспрэчны факт гісторыі), што крывічамі называлі ў ХІІ ст. насельнікаў Полацкай зямлі, якая ў той час не падпарадкоўвалася кіеўскаму князю. Таму натуральна, што той загадаў напасці ("пустити на вороп" - "удариться в набег") "на кривиче". А што можа значыць фраза з Іпацьеўскага летапісу "... посла князь Мстиславъ с братьею своею многы кривичи четырьми путьми ..."? Калі гэта не памылка перапісчыка (тут трэба даволі добра ведаць абставіны стварэння летапісаў: Іпацьеўскі летапіс значна маладзейшы за Лаўрэнцьеўскі: ён датуецца пачаткам ХV ст.; Лаўрэнцьеўскі летапіс датуецца 1377 г., а Радзівілаўскі, хоць і датуецца канцом XV ст., але даследчыкі адзначаюць, што ён адпавядае Лаўрэнцьеўскаму летапісу), то атрымліваецца нейкая бязглуздзіца накшталт таго, што вялікі князь кіеўскі разам з "братьею своею" паслаў варожых яму крывічаў на "все четыре стороны"... Для нас жа важна тое, што такія "дробязі", разам з даціроўкай падзеі годам пазней значна змяншаюць давер да сапраўднасці гэтага запісу. Але толькі змяншаюць, не адмаўляючы яго цалкам. Чаму? Па-першае, у цэлым гэты летапіс мае статус першакрыніцы, а па-другое, ёсць цудоўнае тлумачэнне розначытанню даты нашай падзеі. Гэтае тлумачэнне дае нам дапаможная дысцыпліна храналогія, згодна якой існуе паняцце каляндарных стыляў у сэнсе пачатку года. Калі год у найстаражытнейшыя часы пачынаўся з 1 сакавіка, то такі каляндарны стыль і сам год называецца сакавіцкім. Калі ў пазнейшыя часы пачатак года змяніўся і год пачынаўся з 1 верасня, то такі каляндарны стыль і сам год называецца вераснёўскім. Першыя старажытнарускія летапісы ствараліся яшчэ па «сакавіцкаму стылю, а пазнейшыя (звычайна самая старажытная частка іх перапісвалася пазнейшымі перапісчыкамі) - па вераснёўскаму стылю. Перад перапісчыкам паўставала неабходнасць перадатаваць падзею з сакавіцкага на вераснёўскі стыль. А паколькі верасень знаходзіцца якраз пасярэдзіне паміж дзвума сакавікамі (ад 1 сакавіка да 1 верасня і ад 1 верасня да 1 сакавіка на шэсць месяцаў), то перапісчык мог пазначаць вераснеўскую дату адной і той жа падзеі паўгодам раней ці паўгодам пазней (у апошнім выпадку каляндарны стыль называецца ультрасакавіцкім). Згодна гэтаму вызначаецца формула перакладу даты ад стварэння свету на дату ад нараджэння Хрыста (летапісы датуюць свае падзеі ад стварэння свету; лічыцца, што з "моманту" стварэння свету да моманту нараджэння Хрыста прайшло 5508 гадоў). Агульнавядомая формула перакладу дат НХ=СС- 5508 (дзе НХ - год ад нараджэння Хрыста, СС - год ад стварэння свету). Менавіта яна выкарыстоўваецца ў выпадках, калі летапісная падзея датуецца сакавіцкім стылем. Для ўльтрасакавіцкага стылю храналогія прапануе некалькі іншую формулу: НХ=СС-5509. Згодна такой логіцы, 6635 год перакладаецца такім чынам: 6635 - 5508 = 1127. I калі тая ж самая падзея ў іншым летапісу датуецца годам пазней, то адзінае лагічнае тлумачэнне (але пры ўмове спалучэння некалькіх летапісаў): гэты запіс датаваны ультрасакіцкім стылем і тады правільны пераклад: 6636 - 5509 = 1127.
Ёсць выпадкі, калі сітуацыя з гэтым запісам даходзіць да яшчэ большага абсурду: сам паход датуецца 1127 годам, а дата заснавання Гродна (якая традыцыйна вынікае з гэтага паходу) адзначаецца як 1128. За прыкладам далёка хадзіць не трэба 'Толькі ў Іпацьеўскім і Густынскім лепапісах агульнарускі паход па Полацк значыцца пад 1128 г. (дакладней - пад 6636 г. - А. Г.), ва ўсіх жа acmamнix, у тым ліку і ў найбольш раннім (падкрэслена намі - АГ.) Лаўрэнцьеўскім, - пад 1127 (дакладней - пад 6635 г. - А.Г.). Улічваючы гэта, трэба прызнацъ большую праўдзівасць даціроўкі у астатніх крыніцах, xoць Л.Аляксееў палічыў патрэбным прытрымлівацца Іпацьеўскага летапісу, не ўлічваючы яго дэфектыўнасць ў шэрагу месцаў і вельмі лаканічнага выкладу гэтых падзей у Густынсім летапісе". Цытуецца па кнізе: Ермаловіч М. Старажытная Беларусь. Полацкі і новагародскі перыяды. - Мн., 1990, с. 174). "Як сведчыць Іпацьеўскі летапіс, у Новагародку (1235), у Гародні (1128) і інш.), Ваўкавыску (1256) і Свіслачы (1256) былі свае князі [13, 22].
Як бачым, цэласны падыход дае нам найбольш верагодную дату заснавання Гродна - 1127 год і дазваляе да таго ж пазбегнуць шматлікіх недарэчнасцяў і бязглуздзіц. Застаюцца яшчэ вельмі цікавыя пытанні. Напрыклад, чаму шэраг навукоўцаў і ў мінулым, і ў цяперашні час працягваюць упарта прытрымлівацца даты 1128 год і ігнараваць храналогію? Але гэта ўжо іншая тэма даследавання.
Такім чынам, мы яшчэ раз пераканаліся, што калі ўзятыя паасобку і гістарычныя факты, і факты гісторыі не ў стане дакладна вызначыць праблему, то пры арганічным спалучэнні паміж сабою яны здольныя стварыць цэласную мадэль пэўнай рэчаіснасці і, такім чынам, з дастатковай ступенню сцвердзіць канкрэтны факт гісторыі.

Літаратура:
1.ПСРЛ. - Т. 1: Лаврентьевская летопись. - М., 1962.
2.ПСРЛ. - Т. 2: Ипатьевская летопись. - СПб., 1843.
3.ПСРЛ. - Т. 2: Ипатьевская летопись. - СПб., 1908.
4.ПСРЛ. - Т. 38: Радзивилловская летопись. - Л., 1989.
5.Літопис руський за Іпатьским списком. Пер. Л. Махновец. - Киів, 1989.
6.Беларускія летапісы і хронікі /Уклад. У. Арлоў. - Мн., 1997.
7.Гродна // Беларуская энцыклапедыя: У 18 тамах. Т. 5. - Мн., 1997. - С. 442-446.
8.Гродна // Беларусь: Энцыклапедычны даведнік. - Мн., 1995. - С. 249-250.
9.Госцеў А. Гродна // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 3. - Мн., 1996. - С. 147-154.
10.Иллюстрированная хронология истории Беларуси. От древних времен до наших дней. 3-е изд.- Мн., 2002.
11.Соловьев А.В. Новые раскопки в Гродне и их значение для русской истории // 3аписки русского научного института в Белграде. Вып. 13. - Белград, 1936. - С. 69-96.
12.Ермаловіч М. Старажытная Беларусь. Полацкі і новагародскі перыяды. - Мн., 1990.
13.Ермаловіч М. Беларуская дзяржава Вялікае княства Литоўскае. - Мн., 2000.
14.Госцеў А., Швед В. Кронан. Летапіс горада на Нёмане (1116-1990). - Гродна, 1993.
15.Госцеў А.П. Калі быў заснаваны горад Гродна і якое ён меў імя ў летапісны перыяд // Мінулае Гродзеншчьшы. Вып. 9. - Гродна, 2002.
16.Орловский Е.Ф. Гродненская старина. Часть I. Гор. Гродно. - Гродно, 1910.



Гродна - 875 гадоў з 1127 года


Вячаслаў Вітальевіч Швед, доктар гістарычных навук

У 2003 г. гродзенцы ўрачыста адзначылі 875-годдзе з дня нараджэння свайго горада. Калі ад 2003 года адняць 875 год, дык атрымаецца 1128. У большасці жыхароў, не без уплыву сродкаў масавай інфармацыі, гэтая дата ўспрымаецца як год узнікнення і нараджэння горада. Але на самой справе гэта не адпавядае гістарычным фактам. А яны наступныя. Паселішча на беразе Нёмана ўзнікла ў канцы X - пачатку XI ст. Каб упэўніцца ў гэтым, запрашаю наведаць наш гісторыка-археалагічны музей і паглядзець на экспанаты, знойдзеныя археолагамі на гарадскім дзядзінцы. У летапісах Горадзен (Горадна, Горадня) упершыню ўзгадваецца 11 ці 14 жніўня 1127 г. У Іпацьеўскім летапісе запісана: "6636... Того же лета посла князь Мстиславь с братьею своею многы кривичи четырьми путьми... Всеволодка из Городна... тем повеле ити кь Изяславлю... рек им день всим пустити на воропь мца августа 11 дня». У Радзівілаўскім летапісу чытаем: "6635... в то же время посла князь Мстиславь братию свою на кривичи четырми пути; Вячеслава ис Турова, Андреа из Володимера, а Всеволодка из Городна, и Вячеславь Ярославича ис Кляцка. Тем повеле ити и ко Изяславлю... рек имь: Во один день всем пустити на воропь, августа 14». Амаль тое ж самае напісана ў Лаўрэнцьеўскім летапісе пад 6635 годам.
Пры вылічэнні даты на сённяшні каляндар па Радзвілаўскаму і Лаўрэнцьеўскаму летапісах трэба ад 6635 года адняць прынятую гісторыкамі лічбу 5508. Атрымаем 1127 год - год першага ўспаміна пра Гродна. Гэтая дата лічыцца годам нараджэння горада. А калі ўзяць 6636 год па Іпацьеўскаму летапісу, дык трэба ўлічыць існаванне ў той час ультрасакавіцкага каляндарнага стылю, які выкарыстаў летапісец. У гэтым выпадку гісторыкі пры перакладзе на сённяшні каляндар адымаюць 5509. Атрымоўваецца ў выніку той жа 1127 год (6636 - 5509).
Хацелася бы, нарэшце, каб пасля нашых шматлікіх публікацый не толькі жыхары, але і мясцовыя органы ўлады, па прыкладу энцыклапедычных і акадэмічных выданняў, узялі 1127 год за рысу адліку гісторыі нашага Гродна.


Паходы Усевалада Давыдавіча ў першай палове ХІІ ст. і палітычнае становішча Гарадзенскага княства


Сцяпан Свідзерскі

Гісторыя Гродна ХІІ ст. мала вядома. Дакладней, яна ўвогуле яшчэ не напісана. Амаль не існуе літаратуры, якая адлюстроўвае гісторыю горада ў гэты час. Кніга Вароніна "Старажытнае Гродна" і кніга А.П.Госцева, В.В.Шведа і А.А.Дабрыяна "Горадзен" даюць толькі пачатковае ўяўленне аб нашым горадзе ў гэты перыяд. Доследы ў гэтым напрамку неабходна працягваць. Аналіз паходаў князя Усевалада Гарадзенскага ў 1127 і 1131 г., заснаваны на выкарыстанні некалькіх першакрыніц, дазваляе ўдакладніць нашыя ўяўленні аб палітычным становішчы Гарадзенскага княства ў першай палове ХІІ ст. Гэта тым больш актуальна, што ў сучаснай гісторыяграфіі пануе канцэпцыя М.М Вароніна аб васальнай залежнасці Гродна гэтага перыяду ад Кіева.
У 1115-1116 г. адбывалася барацьба паміж Уладзімірам Манамахам і менскім князем Глебам Усяславічам, якая пачалася з захопу Глебам часткі тэрыторыі дрыгавічоў. У адказ на гэта Манамах аблажыў Менск, а яго сыны захапілі Друцк. Вынікам гэтых падзей стала перадача Оршы і Копысі Смаленску. Але Глеб не быў канчаткова пераможаны. На гэтым фоне і адбыўся шлюб Усевалада Давыдавіча з дачкой кіеўскага князя Уладзіміра Манамаха. "6624 (1116)...Томъ же лете Володимеръ отда дщерь свою Агафью за Всеволодка" [2, 284]. Словы "отда дщерь" дазваляюць меркаваць, што шлюб Усевалада і Агаф'і быў патрэбны Уладзіміру Манамаху. Можна казаць, што гэткім чынам Уладзімір Манамах стварыў сабе саюзніка ў барацьбе супраць Полацкай зямлі і Менска. Геаграфічнае становішча Гродна з'ўляецца дададковым доказам гэтага. А зараз звернемся да паходу 1127 г ., звесткі аб якім мы знаходзім ажно ў трох летапісах:

6635(1127). В то же лето посла князь Мстиславъ братью свою на Кривиче четырми пути. Вячеслава из Турова, Андрея из Володимера. А Всеволодка из Городна. И Вячеслава Ярославича из Клечска. Тем повеле ити къ Изяславлю. (Лаўрэнцеўскі летапіс) 6636(1127)...Того же лета посла князь Мстиславъ с братею своею многы Кривичи четырьми путьми Вячеслава из Турова, Андрея из Володимера, Всеволдодка из Городна, Вячьслава Ярославича из Клецка… тем повеле идти к Изяславлю. (Іпацьеўскі летапіс) 6635(1127). то жвремя посла князь Мстиславъ братию свою на кривич четырмы пути: Вечеславъ из Турова, Андрея из Володимеря, а Всеволодка из Городна, и Вечаславь Ярославич и с Кляцка. Тем повеле ити ко Изяславлю… (Радзівілаўскі летапіс)


Менавіта ад гэтых падзей традыцына пачынаецца гісторыя нашага горада. Паспрабуем даць свой аналіз гэтай безумоўна важнай падзеі. Звернем ўвагу на наступнае:
1) Выраз "посла князь Мстиславъ" сведчыць аб тым, што ўсе пералічаныя князі удзельнічалі ў паходзе прымусова, па загаду кіеўскага князя Мсціслава Уладзіміравіча.
2)У дадзеных запісах князі - ўдзельнікі пахода - пералічаны ў аднолькавым і вызначаным парадку. Першым запісаны Вячаслаў Уладзіміравіч, князь тураўскі. Гэта родны брат кіеўскага князя Мсціслава (сына Уладзіміра Усеваладавіча Манамаха). Другім запісаны яшчэ адзін брат Мсціслава - Андрэй Уладзіміравіч, уладзімірскі князь. Трэцім згаданы Усеваладка ці Усевалад Гарадзенскі - муж Агаф'і Уладзіміраўны, роднай сястры Мсціслава . Такім чынам, ён з' яўляецца даволі блізкім родзічам кіеўскага князя. Апошнім запісаны Вячаслаў Яраславіч, князь клецкі. Ён з'яўляўся самым далёкім родзічам Мсціслава Уладзіміравіча (па лініі другога па старшынству сына Яраслава Мудрага Ізяслава.). Такім чынам, трое з названых князёу былі блізкія родзічы кіеўскага князя і, можна казаць, што прымус з боку Мсціслава Уладзіміравіча быў вельмі ўмоўны і грунтаваўся на блізкіх кроўных сувязях, а не на адміністрацыйным падпарадкаванні.
Далейшы лёс пахода застаецца загадкавым. Справа ў тым, што далей у летапісах не ўзгадываецца Усевалад Гарадзенскі:

Изяславци почаша битися с Вячиславом и со Андреем. (Радзівілаўскі летапіс) А Изяславци почавша битися съ Вячьславомъ и съ Андреемъ (Іпацьеўскі летапіс)


Зыходзячы з гэтага, можна выказаць некалькі меркаванняў:
1. Усевалад Гарадзенскі не прыняў удзел у паходзе. Не падпарадкаваўся загаду вялікага князя. Калі гэта так, то можна сцьвярджаць, што ўжо тады Гарадзенскае княства было толькі фармальна залежным ад Кіева. Падставай дзеля таго, каб не прыняць удзел у паходзе, магло быць своеасаблівае геаграфічнае становішча "паміж Полацкам і Кіевам". Зыходзячы з гэтага Усевалад Давыдавіч вырашыў не сварыцца з Полацкам. Да таго ж Гродна знаходзіцца дастаткова далёка ад Кіева, і гэта магло стаць прычынай немагчымасці здзяйснення карнага пахода супраць гарадзенцаў. Наша меркаванне абвяргае катэгарычнае сцвярджэнне М.М.Вароніна аб тым, што падчас аналізуемага паходу Мсціслава Уладзіміравіча быў нанесены ўдар па Полацкай зямлі з чатырох бакоў. Справа ў тым, што дакладна вядомы толькі загад аб удары з чатырох бакоў, а аб дакладным выкананні гэтага загаду ў летапісах звестак няма.
2. Усевалад Гарадзенскі толькі паслаў войска, а сам не прыняў удзел ў паходзе. Аб чым можа сведчыць адсутнасць звестак аб ім.
3. Найбольш верагодны варыянт: Усевалад Давыдавіч прыняў удзел у паходзе. Аб гэтым можа сведчыць шэраг прычын такіх як: блізкае радство гарадзенскага князя і кіеўскага, і тое, што Усевалад атрымаў сваё княства з дапамогай Уладзіміра Манамаха. Калі гэта так, то падзеі развіваліся такім чынам: дружыны Вячаслава Уладзіміравіча, князя тураўскага, Андрея Уладзіміравіча, князя уладзімірскага, Усевалада Давыдавіча, князя гарадзенскага і Вячаслава Яраславіча, князя клецкага ў жніўні пачалі аблогу Ізяслаўля. Жыхары Ізяслаўля аказалі жорсткае супраціўленне, аднак праз некаторы час на дапамогу ўдзельнікам аблогі падыйшоў Ізяслаў Мсціславіч з дружынай. Акрамя дружыны, Ізяслаў вёў з сабой полацкага князя Брачыслава і Лагойскую дружыну. Гэта абставіна і абумовіла перамовы, якія пачаліся паміж ізяслаўцамі і саюзам князёў. Але гэтыя перамовы ні да чаго не прывялі. Ізяслаўль быў "взяша на щиты".
Другі паход з удзелам Усевалада Давыдавіча Гарадзенскага адбыўся ў 1131г.:

В лето 6639(1131) Мстиславъ ходи на Литву. и вземъ полонъ многъ и воротися опять. (Лаўренц'еўскі летапіс) В лето 6639(1131) князь великий Мстиславъ ходи на Литву и вземъ полонъ многъ велми, и вратися за ся. (Радзівілаўскі летапіс) В лето 6640(1131)Ходи князь Мстиславъ на Литву съ сынами своими исъ Льговичи и съ Всеволодомъ Городенским и пожгоша я, а сами ся расхорониша, а Киянъ тогда много побиша Литва. Не ощтягли бо бяху с князем, но последе идяху по немь особе. (Іпацьеўскі леапіс)


Першапачаткова мы лічылі, што гэта быў не вельмі прыкметны паход супраць яцвягаў, якія жылі ў ваколіцах Гродна і, магчыма, здзяйснялі напады на наш горад. Але, як высветлілася, гэта было не так:

6546(1038) Иде Ярославъ на ятвягы.
6548(1040) Иде Ярославъ на Литву.
(Радзівілаўскі летапіс) 		1038(6546) Иде Ярославъ на Ятвагы.
6548(1040) Ярославъ иде на Литву.
(Іпацьеўскі летапіс)

Гэтыя запісы аб паходах Яраслава Мудрага яскрава сведчаць аб тым, што летапісцы адрознівалі яцвягаў і літву.
Наступнае пытанне тычыцца вынікаў паходу. Радзівілаўскі летапіс сцвярджае, што Мсціслаў "вземь полонъ многъ велми". Тое ж самае паведамляе і Лаўренц'еўскі летапіс. Гэта сведчыць аб тым, што паход быў у цэлым удалы. Але Іпацьеўскі летапіс дае далёка не аптымістычнае ўражанне аб паходзе: "и пожгоша я, а сами ся расхорониша, а Киянъ тогда много побиша Литва." Так, гэтыя словы сведчыць аб тым, што Літва хоць і пацярпела паразу, але ўсё ж такі нанесла значныя страты ўдзельнікам пахода. Выраз "а сами ся расхорониша" можа сведчыць аб тактыцы дзеянняў літоўцаў, якая аказалася даволі эфектыўнай: "а Киянъ тогда много побиша Литва." Таксама летапісец сведчыць аб тым, што вялікія страты панеслі менавіта людзі Мсціслава Уладзіміравіча. Адметнасць гэтага запісу Іпац'еўскага летапісу яшчэ і ў тым, што, згодна яму, Усевалад Гарадзенскі стаў самастойным князем, а Гарадзенскае княства стала незалежным удзельным княствам. Аб гэтым сведчыць факт пераўтварэння Усеваладка з Гародна ва Усевалада Гарадзенскага. Яшчэ большым доказам, на наш погляд, з'яўляецца той факт, што ўсе князі - удзельнікі пахода - дзейнічалі паасобна. Такім чынам, Усевалад Гарадзенскі таксама не падпарадкоўваўся кіеўскаму князю.
Усё гэта калі не абвяргае, то ставіць пад вялікае сумненне сцвярджэнне М.М.Вароніна аб тым, што Гарадзенская зямля з'яўлялася васальным княствам у адносінах да Кіева і «Городенские Всеволодковичи и позже находятся в фарватере киевской великокняжеской политики» [6, 14].

Літаратура:
1.ПСРЛ. Т. I: Лаврентьевская летопись. - М., 1962.
2.ПСРЛ. Т. 2: Ипатьевская летапись. - СПБ, 1843.
3.ПСРЛ. Т. 2: Ипатьевская летапись. - СПБ, 1908.
4.ПСРЛ. Т. 38: Радзивиловская летопись. - Л., 1989.
5.Літопис руський за Iпатьским списком. Пер. Л. Махновец. - Киів, 1989.
6.Воронин Н.Н. Древнее Гродно. - М., 1954.
7.Ермаловіч М. Старажытная Беларусь. Полацкі і новагародскі перыяды. - Мн., 1990.
8.Госцеў А., Швед В. Кронан. Летапiс горада на Нёмане (1116-1990). - Гродна, 1993.
9.Госцеў А.П. Калi быў заснаваны горад Гродна i якое ён меў імя ў летапісны перыяд // Мінулае Гродзеншчыны. Вып. 9. - Гродна, 2002.


Образ Давыда Городенского в исторических публикациях Республики Беларусь


Александр Минич

Одной из задач исторической науки Беларуси является возвращение «забытых имен». С начала 90-х г. ХХ в. белорусские историки и журналисты проводят большую работу по решению данной задачи. Об успехах и недостатках этой работы можно судить на примере исследования личности и деятельности Давыда Городенского, незаслуженно «забытого» советской исторической наукой.
В Беларуси было опубликовано около двух с половиной десятков работ, посвященных Давыду. К сожалению, авторы большинства из них не указывают источники информации. Лишь из отдельных статей мы узнаем, что сведения о родословной Давыда исследователи почерпнули из произведений русских историков В.М. Татищева [12], Карамзина и Батюшкова [14], о его военно-политической деятельности - из немецких хроник и псковских летописей [12]. Круг используемых источников достаточно ограничен. Поэтому удивляет противоречивость сведений, содержащихся в публикациях разных авторов.
Родословную Давыда исследователи ведут от нальшанского и псковского князя Довмонта и внучки Александра Невского Марии Дмитриевны. Точная дата рождения Давыда неизвестна. В некоторых работах указывается, что это произошло около 1283 г. [3; 7, с. 63; 18]. В 1299 г. родители Давыда умерли во время мора в Пскове [2; 19; 20, с. 114; 24] (у И.Масленицыной - в 1298 г.[8]), перед этим отправив его в литовскую землю. Согласно одним публикациям, в Литве Давыд поступил на службу к великому князю Витеню и стал его ближайшим соратником [1, с. 23; 7, с. 63; 23, с. 60], по другим - к брату Витеня Гедимину [2; 8; 10, с. 15; 17, с. 28; 18, с. 187; 19; 20, с. 114; 24] (В.Чаропко называет Гедимина сыном Витеня [23, с. 61]).
Соответственно, одни авторы полагают, что городенским каштеляном Давыда назначил Витень, другие - Гедимин. М.Ткачев и И.Масленицына датируют назначение 1300 годом [9, с. 49; 19], В.Задаля - 1312 г. [5].
О высоком авторитете Давыда свидетельствует то, что Гедимин отдал за него свою старшую дочь Бируте (другие дочери стали женами правителей Восточной Европы). И.Масленицына, выдвигая романтическое объяснение этого факта, пишет, что «мудрый Гедимин», «узнав про искреннюю любовь молодых людей, посчитал самым разумным не мешать им» [8-11].
Исследователи не сходятся и в последовательности изложения событий. Согласно И.Масленицыной и А.Сидляревич, сначала Давыд взял в жены Бируте, а затем молодая семья выехала в Городню [8-11; 15]. И.Масляницына называет Гедимина великим князем задолго до его вокняжения [10, с. 15]. В работах других авторов женитьба относится на более поздний срок [2; 7, с. 63; 22; 23, с. 61; 24].
Историки единодушно высоко оценивают вклад Давыда в дело борьбы с крестоносцами. По словам М.Ткачева, Давыд Городенский «по своим ратным заслугам подымается наравных со своим прадедом Александром Невским» [20, с. 113]. Фактически историки уделяют внимание только военной деятельности князя. Пока он занимал должность каштеляна городенского замка, тот ни разу не был взят крестоносцами, несмотря на неоднократные штурмы в 1305, 1306 и 1311 гг. [2; 17-20]. Г.Канунников и М.Ткачев называют Давыда «щитом и мечом Понеманья» [6; 17]. Наиболее детально рассматриваются события сентября 1314 г., связанные с походом крестоносцев на Новогородок. В.Орлов и Г.Саганович пишут, что «Новогородок был безлюдным. Без труда захватив его, крестоносцы выжгли город дотла» [13]. У В.Задали крестоносцы не доходят до Новогородка, а терпят поражение еще под Городней [5]. По мнению В.Цыхуна и Г.Патаненка, Давыд разгромил крестоносцев под Новогородком [21; 22]. Но наиболее распространена версия, согласно которой крестоносцы начали осаду Новогородка; Давыд пришел городу на подмогу, но не вступил в открытый бой, т.к. имел слишком мало сил, а захватил военный лагерь крестоносцев с доспехами и лошадьми и склады с провиантом. В результате большая часть захватчиков погибла от голода [2; 6; 19; 7, с. 63; 9, с. 49; 23, с. 61; 24]. Далее следует успешный поход войск Давыда в Пруссию (1318 г. (1319) и его помощь в обороне Пскова от крестоносцев в 1322 и 1323 гг. По мнению исследователей, псковичи считали Давыда своим князем, поэтому звали его на подмогу [6; 10, с. 15; 12; 20, с. 114]. М.Ермолович не согласен с этим утверждением, т.к. оно не подтверждается летописями. Однако автор уже в следующем абзаце опровергает сам себя, написав, что после смерти Давыда Гедимин, «считая себя законным наследником своего зятя, стал претендовать на владение Псковом как своим законным наследством» [4, с. 143].
В 1324 г. крестоносцы сожгли родовое поместье Давыда Городенского. Можно только предполагать, а не утверждать, как это делается в некоторых публикациях [8; 10, с. 16], что при этом погибла семья князя. Косвенным подтверждением является ужесточение походов Давыда. В этом же году войско князя с «огнем и мечом» прошло Мазовию [2; 5; 6; 8-11; 24], а в 1325 г. (у других авторов - 1326 г.) - достигло Франкфурта-на-Одере. Здесь Давыд был убит ударом либо кинжала в спину [2; 8-11; 15; 16, с. 58; 24], либо копья [7, с. 63; 22] мазовецким рыцарем Анджеем Гостом, который, вероятно, (поскольку источники ничего об этом не сообщают) был подкуплен крестоносцами.
Таким образом, благодаря многочисленным публикациям имя Давыда Городенского возвращено в историческую науку и память белорусов (об этом свидетельствует и появление в Гродно улицы Давыда Городенского, и установка памятного знака возле Коложской церкви на месте его предполагаемого захоронения). Думается, что ошибок и противоречий в исследованиях станет меньше, когда историей будут заниматься профессионалы, а не журналисты.

Литература:
1.Арлоў У. 1314 г. Знішчэнне нямецкіх рыцараў Давыдам Гарадзенскім // Беларуская 1.мінуўшчына. - 1993. - № 3-4. - С. 22-23.
2.Багадзяж М. Непераможны Давыд // Народная газета. - 1999. - 27 жніўня.
3.Давыд Гарадзенскі // Беларусь: Энцыклапедычны даведнік. - Мінск: «Бел. Энцыклапедыя», 1995. - С. 257-258.
4.Ермаловіч М. Беларуская дзяржава Вялікае княства Літоўскае. - Мінск: «Беллітфонд», 2000. - С. 111, 142-143.
5.Задаля В. Слаўны ваяр Давыд Гарадзенскі // Культура. - 2002. - 7-13 верасня.
6.Кануннікаў Г. Шчыт і меч Панямоння // Настаўн. газета. - 1998. - 26 сакавіка.
7.Марозава С.В. Давыд Гарадзенскі // Памяць: Гродна. - Мінск: «Бел. Энцыкл.», 1999. - С. 62-63.
8.Масленицына И. Давыд Городенский и Бируте Гедиминовна // Знамя юности. - 1994. - 29 марта.
9.Масляніцына І. Давыд Гарадзенскі // Праз смугу стагоддзяў / Уклад. М.Багадзяж. - Мінск: «Народная асвета», 1993. - С. 46-51.
10.Масляніцына І. Меч і хусцінка // Беларусь. - 1997. - № 4-5. - С. 15-16.
11.Масляніцына І. Спадарожніца воіна // Чырвоная змена. - 1992. - 25-31 мая.
12.Насевіч В.Л. Давыд Гарадзенскі (? - 1326) // Бел. Энцыклапедыя: У 18 т. Т. 5. - Мінск: «Бел. Энцыкл.», 1997. - С. 565.
13.Орлов В., Саганович Г. Победа Давыда Городенского над немецким рыцарством (1314 г.) // Свободные новости. - 1998. - 19-26 июня (№ 23). 14.Патаненак Г. Радавод Давыда Гарадзенскага // Гродненская правда. - 1992. - 14 ноября.
15.Сідлярэвіч А. Спадарожніца ваяра // Саламея. - 2001. - № 9. - С. 4.
16.Тарасаў К. Памяць пра легенды: Постаці беларускай мінуўшчыны. - 2-е выд. -Мінск: Полымя, 1994. - 270с.
17.Ткачев М. Щит и меч Понемонья // Из тьмы веков светлеющие лики / Сост. Ю.Я.Гуртовенко, Т.И.Улевич. - Минск: Беларусь, 1994. - С. 27-31.
18.Ткачоў М. Давыд Гарадзенскі (каля 1283 - 1326) // Энцыкл. гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 3. - Мінск: «Бел. Энцыкл.», 1996. - С. 187-188.
19.Ткачоў М., Марчук Г. «Князь Давыдко» // Рэспубліка. - 1992. - 14 ліпеня. 20. Ткачоў М. Мая Гарадзеншчына: Князь Давыдко // Маладосць. - 1992. - № 4. - С. 113-116.
20.Цыхун А. Вялікія гарадзенцы // ЛіМ. - 1996. - 20 верасня. (№ 38).
21.Цыхун А., Патаненак Г. Давыд Гарадзенскі // Биржа информации. - 1999. - 16 декабря.
23.Чаропка В. Меч і слава: Давыд Гарадзенскі // Родник (Крыніца). - 1992. - № 9-10. - С. 60-62.
22.Ягорычаў У. Непераможны палкаводзец // Перамога. - 1996. - 18 верасня.


Герб Гродна


Марат Грэсь

З даўнiх часоў нашы продкi абаранялi родную зямлю, спадчыну сваiх дзядоў, іх традыцыi i культуру. Герб - адзiн з галоўных сiмвалаў, якiя яшчэ з эпохi сярэднявечча аб'ядноўвалi мужных ваяроў i мiрных людзей.
Наўнасць у горада герба сведчыць аб яго высокiм дзяржаўна-палiтычным развiццi. Горад атрымліваў герб разам з самакiраваннем, якое давалася магдэбургскiм правам. Часткова яго атрымаў i Гродна у 1391 г. прывiлеем вялiкага князя лiтоўскага Ягайлы. Поўнае магдэбургскае права наш горад атрымаў ад Казiмiра Ягелончыка ў 1441 (1444) г., што значыла яго вызваленне ад феадальных павiннасцей i магнацкай улады. Гораду дазвалялася набываць зямлю, мець уласную сiмволiку, свой орган самакiравання.
Прывiлей гэты быў неаднаразова падцвержаны нашчадкамi вялiкiх князёу лiтоўскiх i каралёў польскiх. Ужо ў 1540 г. другая жонка Жыгiмонта I Старога каралева Бона Сфорца дала Гродна прывiлей, згодна якому прызначалiся тры штогадовыя беспадаткавыя кiрмашы, а гарадзенскаму войту i магiстру дазвалялася мець сваю гарадскую пячатку, падобна пячатцы Люблiна. У 1541 г. новым прывiлеем яна нагадала ''отцам'' горада, што неабходна завесцi новую пячатку i ўпарадкаваць яе захоўванне: пячатка павiнна была захоўвацца у спецыяльнай скрыні ў ратушы, а тры ключы - адпаведна належалi войту, бурмiстру i лiтоўскаму радцу. У 1564 г. магдэбургскае права для Гродна стала законам, зацверджаным праз сойм. Такiм чынам, горад мог мець герб i пячатку з выявай герба.
Першыя з вядомых гродзенскiх пячатак, згодна загаду Боны, былі зроблены ў Люблiне. На iх быў адлюстраваны герб з выявай аленя з залатым крыжам памiж рагамi, якi стаў да 1801 г. своеасаблiвай вiзiтнай карткай горада над Нёманам.
Са стварэннем Гродзенскай губернi, у 1802 г ., з'яуляецца губернскi герб: уверсе - ''Пагоня'' (да 1845 г.), унiзе - ''звер зубр''. Уласна гарадскi герб перастаў наогул iснаваць. З 1875 г. губернск i герб выкарыстоўваўся i як гарадскi. Толькi ў 1919-1939 г. улады карысталiся адроджаным гербам з выявай аленя. Затым амаль на паўстагоддзя ён знiкае зноў.
I вось у 1987 г. у Гродне быў абвешчаны конкурс на распрацоўку герба нашага горада. У рашэннi гарвыканкама ад 15 чэрвеня 1988 г . можна прачытаць наступнае: ''Герб г.Гродна мае форму выразнага раннегеральдычнага шчыта, фон шчыта выкананы ў выглядзе сцяга Беларускай ССР, на фоне намаляваны залаты алень, пераскокваючы праз агароджу, шчыт абведзены залатой паласой''. Аўтарамi яго былi мастак С.В.Iльiн і архiтэктар В.А.Фралоў. Яны вярнулiся да герба XVI ст., але змянілі яго: у аленя не было крыжа, колер фону з блакiтнага ператварыўся ў чырвона-зялёны, уверсе поля шчыта з'явiлася пяцiканцавая зорка. Трэцяя сесiя гарадскога Савета дэпутатаў 1 кастрычнiка 1990 г. аднавiла герб горада ў першапачатковым выглядзе галоўнага сiмвала сталiцы Панямоння.
З'яўленне ў гербе аленя звязана з адным з асноўных заняткаў гараджан - паляваннем. Гродна знаходзiцца недалёка ад буйных пушчаў i лясоў. Крыжакi, калi хадзiлi на Гродзеншчыну, нярэдка казалi: «Iдзем на пушчу». Алень заўседы быў любiмым персанажам легенд i казанняў. Яго называлi цудоўным i дзiвосным зверам.
Алень у гродзенскiм гербе мае сувязь з iмем святога Губерта. Паводле адной з версiй, Губерт - сын Бертрана, герцага Гiенскага, вёў добрапрыстойнае жыццё, вучыўся ў бiскупа Ламбэрта i стаў яго пераемнiкам. Дапамагаў бедным i ўбогiм, пабудаваў касцёл, умеў тварыць цуды. Памёр у 728 (727) г. Па другой версіі, Губерт вёў марны лад жыцця. Аднойчы, калi ён паляваў, явiўся яму алень з крыжам памiж рагамi. Пасля гэтага Губерт змянiўся, стаў прапаведнiкам хрысцiянства, абаронцам жывёл, за што быў абвешчаны святым. Невыпадкова, што з X ст. ён упамiнаецца як апякун паляўнiчых. Дарэчы, доўгi час 3(4) лiстапада адзначалася як дзень святога Губерта.
Залаты крыж памiж рагамi аленя - гэта сiмвал веры, чысцiнi, мудрасцi, iсцiны, урадлiвасцi. Залаты колер гаворыць аб багаццi, справядлiвасцi i вялiкадушнасцi. Агароджа на гербе таксама мае свой сэнс. Паляўнiчыя змайстроўвалi яе дзеля таго, каб перагародзiць зверу дарогу, побач устройвалi пастку. Алень, якi пераскокваў праз агароджу, рабiўся недасягальным для паляўнiчых, вольным. I, магчыма, узяўшы яго выяву ў герб, гарадзенцы iмкнулiся падкрэслiць гэтым свой вольналюбiвы характар. Дарэчы, алень - гэта i сiмвал ваяра, перад якiм уцякае вораг, а само слова ''агароджа'' захоўвае ў сабе назву горада - ''Городень''.
Алень святога Губерта быў паказаны на блакiтным шчыце, а гэты колер - сiмвал прыгажосцi, мяккасцi i велiчы. Спалучэнне блак iту з золатам яшчэ больш падкрэслiвае, што горад павiнен працвiтаць у славу i па волi Бога.

Лiтаратура:

1.Швед В.В. Символы старого герба // По следам гродненской старины. - Гродно, 1993.
2.Мiлiнкевiч А. 'Алень з залатым крыжам // Белавежская пушча. - 1998. - №1.
3.Тысячелетие России. 862-1862. Репринт.- Симферополь, 1992.
4.Цiтоў А. Наш сiмвал - Пагоня. Шлях праз стагоддзi. - Мн., 1993.
5.Басаў А.Н., Куркоў І.М. Флагi Беларусi ўчора i сёння. - Мн., 1994.


Гродно и гродненцы во время смены календарных стилей в 1582, 1796 и 1915 г.


Наталья Карась, Дмитрий Литвиненко

В 46 г. до н.э. Гай Юлий Цезарь провел реформу древнеримского календаря и в ее результате летоисчисление с 1 января 45 г. до н.э. велось по юлианскому календарю. Основа календаря - солнечный год продолжительностью 365,25 суток. Но так как в календарном году может быть лишь целое число суток, то согласно реформе в трех из каждых четырех лет было по 365 дней, а в четвертом - 366 дней. При обнаружении астрономической погрешности юлианского календаря (он дает ошибку в одни сутки за 128 лет. Это происходит потому, что солнце с каждым годом все раньше вступает в точку весеннего равноденствия и к XVI веку ошибка составила 10 дней) декретом папы Григория XIII от 1 марта 1582 г. был введен григорианский календарь. Согласно этому декрету, после 4 октября сразу наступило 15 октября (день недели - пятница - сохранился, но "исчезло" 10 суток).
Григорианский календарь представляет собой юлианский с некоторыми изменениями. А именно:
Пропуск определимого количества дней в зависимости от века принятия григорианского календаря (XVI век - 10 дней, XVII век - 10 дней, XVIII век - 11 дней, XIX век - 12 дней, XX- XXI век - 13 дней).
В нём на 400 лет приходится 97 високосных лет (каждый год, кратный четырем, является високосным, как в юлианском, кроме кратных 100, но за исключением кратным 400). Православная церковь до сих пор использует юлианский календарь из-за расхождений в убеждениях с Католической церковью ("Лучше разойтись с солнцем, чем сойтись с папой" [5]). В Гродно григорианский календарь был введен привилеем великого князя литовского и короля польского Cтефана Батория: "следующий день вместо 5 октября считается 15 октября" [1, 25]. Нe исключено, что этот привилей был издан в Гродно, где Баторий проводил большую часть своего времени. Смена календарного стиля в Гродно, как и во всем ВКЛ, была воспринята далеко неоднозначно. «Баркулабовская хроника» описывает непростое психологическое состояние населения в связи с календарной реформой: «На тот же час было великое замешание промежи панами и промеж людми духовными, также и людми простыми. Было плачу великого, нареканя силнаго, похвалки, посварки, забуйство, грабежи, заклинания, видячи яко новые свята установляли, праздники отменяли, купцом торги албо ярмарки поотменяли. Праве было начало пристья антихристова у таком великом замешанью» [4, 119]. Выпадение 10 дней для многих означало потерю дней, дарованных господом, а, следовательно, скорый приход дьявола или антихриста. Негативное восприятие приводило к всеобщей панике: с одной стороны, к желанию услужить Богу, замаливая грехи, с другой, к насилию и жестокости. В конечном итоге Баторий был вынужден разрешить православным пользоваться старым стилем (юлианским календарем) [1, 25].
25 ноября 1795 г. Гродно отходит к Российской империи, где государственной религией являлось православие. На территории Гродно и Гродненщины уже в 1796 г. осуществляется обратный переход на юлианский календарь. К сожалению, у нас нет точной даты перехода, но можно с уверенностью предположить, что наши предки прожили 11 дней дважды. При этом возникла хаотичность в упорядочении информации, что приводило к путаницам и беспорядкам (прежде всего, в головах людей).
Во время первой мировой войны, когда Гродно оказался под немецкой оккупацией, здесь вновь был введен григорианский календарь. Это произошло 20 августа 1915 г. 21 августа «превратилось» в 3 сентября - в результате было пропущено 13 дней.
Таким образом, в нашем городе календарный стиль менялся 3 раза, что прежде всего обусловлено его приграничным положением города и воистину драматической историей. Проблема смены календарного стиля актуальна и сейчас. И на рубеже ХХ-ХХІ веков мы наблюдали некое замешательство в умах людей в отношении прихода нового века: компьютерная ошибка 2000 года или апокалипсис, которые предсказывали многие ученые и религиозные деятели. Что же тогда говорить о замешательстве людей, которые были свидетелями перехода с одного стиля на другой в ХVI и XVIII веках?

Литература:

1.Гостев А.П., Швед В.В. Кронон. Летопись города на Немане (1116-1990). -Гродна, 1993.
2.Климишин И.А.. Календарь и хронология. - М., 1990.
3.Селешников С.И. История календаря и хронология. - М., 1977.
4.Помнікі старажытнай беларускай пісьменнасці / Рэд. Ю.С.Пшыркоў. - Мн., 1975.
5.Полак І.Ф. Час і каляндар. - Мн., 1935.


Езуіты ў гісторыі Гродна (1584-1820 г.)


Станіслаў Скаўронскі

Гісторыя Гродна працяглы час звязана з каталіцкай царквой і каталіцкай культурай. На 1584-1820 гг. прыпадае дзейнасць тут аднаго з самых буйных, уплывовых і магутных каталіцкіх ордэнаў - езуіцкага. Гэта арганізацыя пакінула істотны след у розных сферах жыцця горада і лёсах людзей. Маштаб дзейнасці "Ордэна Ісуса" дае падставу меркаваць, што гісторыя горада ў пэўнай ступені развівалася пад уплывам гэтай арганізацыі.
Ордэн езуітаў з'явіўся у Гродна ў 1584 г. па запрашэнню Стэфана Баторыя і заснаваў тут сваю рэзідэнцыю. Езуітаў можна лічыць любімцамі ўладаў. Маштабнай дзейнасці іх ва ўсходніх раёнах Рэчы Паспалітай спрыялі Жыгімонт ІІІ, Уладзіслаў ІV, Ян-Казімір, Ян ІІІ Сабескі. Да канца ХVI ст. езуіты стварылі ў Рэчы Паспалітай 12 калегій і 2 акадэміі, у якіх атрымлівалі адукацыю 5 тысяч вучняў. Сярод такіх калегій была Гродзенская. Першым настаўнікам Гродзенскай школы езуітаў быў Іаан Бялінскі. У 1625-1626 навучальным годзе ён пачаў выкладаць для мясцовых дзяцей граматыку, у 1631 г. магістр Анджэй Дындовіч - паэзію. Пазней пайшлі нямецкая мова, гісторыя, якую для гродзенскіх вучняў упершыню прачытаў Рафал Хемпель. У арганізаваным езуітамі педагагічным працэсе часта сустракаюцца выдатныя асобы, адным з якіх быў Марцін Пачобут-Адляніцкі, які вучыўся тут у 1740-1745 г.
Бібліятэка гродзенскай калегіі мела кнігі на розных еўрапейскіх мовах. Сярод шафаў з кнігамі была таямнічая "адзінаццатая". Яе кнігі выдаваліся толькі па асобаму дазволу, бо гэта былі выданні, ўнесеныя ў сумнавядомы "Індэкс забароненых кніг".
Часткай адукацыйнай сістэмы Гродна была бурса. У ёй налічвалася ў 1773 г. 63 музычныя інструменты (у тым ліку арган, 7 скрыпак, флейты, валторны, трубы, клавікорд і г.д.) Уладальнікам гэтага аркестра быў Антоні Тызенгаўз. Ён меў добрую адукацыю і, паводле легенды, пасля адстаўкі пайшоў да езуітаў.
У часы руска-польскай вайны 1654-1667 г. гродзенская езуіцкая школа не працавала. Падчас Паўночнай вайны па загаду Пятра І яна была ператворана ў шпіталь. Пасля войн дзейнасць гэтай адукацыйнай установы аднаўлялася. Пасля касацыі езуіцкага ордэна ў 1772 г. школа перайшла да базыльян.
Без адпаведных сродкаў езуіты не змаглі б разгарнуць такую маштабную дзейнасць. Крыніцы сродкаў былі ў феадальнай рэнце, у пазыках, дараваннях, даходах са шматлікіх прадпрыемстваў, што належалі ордэну. Гродзенскія езуіты мелі велізарныя грошы. Яны ахвотна давалі іх пад працэнты прадстаўнікам улады, збяднелай шляхце, яўрэйскаму кагалу.
Свае стасункі з гараджанамі езуіты будавалі і на падставе арганізацыі медыцынскай дапамогі - рэдкай на той час паслузе насельніцтву. На Рынкавай плошчы горада аптэка згадваецца з 1687 г. У 1709 г. на набытым у магістрата пляцы езуіты будуюць асобны аднапавярховы аптэкарскі дом. У 1763 г. на сродкі езуіта Эдэра быў зроблены яшчэ адзін паверх. У 1773 г. будынак аптэкі перадаецца касцёлу, а з 1796 г. у дзяржаўную казну. Сучасны музей-аптэка, створаны намаганнямі Ф.І. Ігнатовіча, даволі падрабязна асвятляе дзейнасць медыкаў-езуітаў.
Езуіты маюць дачыненне і да фарміравання аблічча нашага горада. Будынкі касцёла св. Францыска Ксаверыя, аптэкі, муры былога кляштара, калегіі і сёння ўпрыгожваюць Гродна, надаюць яму непаўторны выгляд у любое надвор'е.
Гродзенскі касцёл і кляштар езуітаў пачаў фармавацца пасля 1622 г . Жыхары горада спачатку бачылі драўляны "касцёльчык" Пятра і Паўла, але па фундацыі Самуэля і Канстанцыі Лозы з 1678 г. будуецца мураваны касцёл які быў асвячоны ў 1700 г. Алтары разбяра з Кёнігсберга К. Пойкера і Я. Шмідта з Рэшэля сталі помнікам пластыкі Беларусі ХVIII ст. Разбяр Г. Гірс у 1768 г. стварыў драўляныя статуі Пятра, Паўла і св. Ксаверыя. Выява Маці Божай Студэнцкай, прывезеная Мікалаем Радзівілам Сіроткай з Іерусаліма і падораная езуітам, таксама стала адметнай часткаю гэтага касцёла. Выява А. Тызенгаўза работы Т. Дукаса - адзіны на сённяшні час помнік славутаму адраджэнцу Гродна, зроблены па жаданню ўнучатай пляменніцы гродзенскага старосты Марыі Пшэздзецкай у пачатку ХХ ст.

Літаратура:

1.Блинова Т.Б. Иезуиты в Белоруссии. - Мн., 1990.
2.Блинова Т.Б. Иезуиты в Белоруссии.Роль иезуитов в образовании и просвещении. - Гродно, 2002.
3.А. П. Госцеў В.В. Швед. Кронан. Летапіс горада на Нёмане (1116-1990). - Гродна, 1993.
4.Карнілава Л. Каталіцкія манаскія ордэны і іх уплыў на культуру беларусаў у ВКЛ /ХІV - ХVІІІ ст. / Наш радавод - Кніга 8.
5.Беларусы і палякі : дыялог народаў і культур. Х - ХХ ст.
6.Матэрыялы міжнароднага круглага стала. - Гродна, 2000. - С. 177-184.
7.Карев Д. Иезуиты и культура народов ВКЛ /ІІ пол. ХVІ - ХVIII вв. // Наш радавод. - Кніга 8. - С. 184-190.
8.Пракопчык Л. "Дрэмле памятка дзён…" Краязнаўчыя нарысы. - Мн., 1991.


Паўночная вайна: Гродна ў падзеях 1705-1706 г.


Андрэй Барташэвіч

Паўночная вайна была адной з самых разбуральных войнаў, якія пакінулі свой след у гісторыі Гродна. І шведскі кароль Карл ХІІ, і расійскі імператар Пётр І адводзілі нашаму гораду, які быў важным пунктам камунікацый паміж Прыбалтыкай, Польшчай і Расіяй, значнае месца ў сваіх стратэгічных планах.
Каб засцерагчы сябе ад магчымага наступлення шведскай арміі з тэрыторыі Польшчы, рускае камандаванне 10 верасня 1705 г. увяло ў Гродна, які вырашыла зрабіць сваім галоўным апорным пунктам у Рэчы Паспалітай, 35-тысячны корпус фельдмаршала Агільві. 16 верасня сюды прыбыў і сам імператар. Былі створаны 2 лініі абароны. Знешняя лінія ўключала бруствер і роў, якія апаясвалі ўвесь горад. Ва ўнутраную лінію былі ўключаны ўсе мураваныя будынкі, манастыры, касцёлы, якія злучылі акопам. Галоўным пунктам рускай абароны стаў гродзенскі замак, у якім і размясціліся Пётр І і Аўгуст ІІ, кароль польскі і вялікі князь літоўскі, курфюрст саксонскі. Манархі заняліся ў Гродна ўмацаваннем свайго ваенна-палітычнага саюзу. Былі праведзены агляды рускіх, саксонскіх і беларуска-літоўскіх воінскіх часцей.
Дзеля ўмацавання антышведскага саюзу паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай і становішча Аўгуста ІІ у сваёй дзяржаве, у Гродна быў скліканы вальны сейм. Ён працаваў 21 лістапада - 21 снежня 1705 г. На яго з'ехаліся буйныя магнаты - ўплывовыя дзяржаўныя мужы Княства і Кароны. Сейм пацвердзіў асноўныя акты Сандамірскай канфедэрацыі 1704 г.: саюз з Расіяй, вайна са Швецыяй, прызнанне каралём Аўгуста ІІ (а не пасаджанага на трон пры шведскай падтрымцы Станіслава Ляшчынскага). Аднак за знешняй згодай сейма хаваліся вострыя супярэчнасці паміж саюзнікамі. Расія адмовілася ад перадачы Рэчы Паспалітай Інфлянтаў у адпаведнасці з дамоўленасцю 1699-1700 г. Магнаты і шляхта не далі згоды на пашырэнне каралеўскай улады нават на час вайны. Шведскі кароль Карл ХІІ добра зразумеў, што згода паміж саюзнікамі пануе да таго часу, пакуль Гродна знаходзіцца пад рускай уладай. Пакуль шведы рыхтаваліся ў Варшаве да паходу на Гродна, рускія войскі размяшчаліся тут на зімоўку. Галоўнай праблемай апошніх быля нястача прадуктаў харчавання. Гродзенскі павет быў настолькі спустошаны папярэднімі ваеннымі дзеяннямі, што са снежня 1705 г. забеспячэнне войска ажыццяўлялася з Вільні. Тым часам Карл ХІІ вырашыў адным ударам пакончыць у Гродна з войскам праціўніка.
28 снежня 1705 г. 24-тысячная шведская армія рушыла з Варшавы. Яна ішла хутка, і ўжо 13 студзеня 1706 г. выйшла да Нёмана. 14 студзеня па лёдзе яна перайшла раку і на наступны дзень падыйшла да Гродна, выклікаючы армію Агільві на бой. Але апошняя не прыняла выкліку і працягвала ўмацоўваць горад. Усе непатрэбныя рэчы навальвалі ў кучы і аблівалі вадой - горад хутка аказаўся ўмацаваным моцнымі ледзянымі сценамі, якія вельмі ўразілі шведаў. Тады яны вырашылі ўзяць рускі гарнізон голадам, блакіраваўшы старую віленскую дарогу.
Становішча стала крытычным, ад бяскорміцы ў Гродна загінула ўся руская конніца. 9 студзеня ў горадзе адбылася ваенная нарада рускага камандавання. На ёй былі разгледжаны 3 варыянты дзеянняў: 1) ісці насустрач шведам і даць бой; 2) адступіць, каб захаваць галоўныя сілы; 3) Агільві прапаноўваў утрымліваць горад, але бітвы шведам не даваць, каб "прыкаваць" іх да Гродна. Гэта дазволіла б саюзнікам сабраць у Польшчы новую вялікую групоўку войск і ўдарыць ёй па знясіленых шведах. План падтрымаў Аўгуст ІІ, які сабраў 30- тысячнае войска. Але 13 лютага яно было разбіта 8-тысячным шведскім атрадам. Пасля гэтага паражэння план Агільві страціў сэнс. Тады быў прыняты план адступлення з горада.
24 сакавіка 1706 г. руская армія перайшла на левы бераг Нёмана і, разбурыўшы мост, рушыла на поўдзень. Частка амуніцыі была скінута ў раку. Шведы змаглі пачаць пагоню толькі 3 красавіка, калі армія Агільві была ўжо каля Брэста. Вынікам Гродзенскай аперацыі Паўночнай вайны была стратэгічная перамога рускай арміі, якая захавала асноўныя сілы. Палітычныя вынікі аперацыі выглядалі інакш: расійскі імператар і Аўгуст ІІ страцілі аўтарытэт ў польскай і ліцвінскай шляхты, якая стала схіляцца на бок Станіслава Ляшчынскага і Карла ХІІ.

Літаратура:

1.Данскіх С. Чужынцы. Гродна ў гады Паўночнай вайны // Пагоня. - 1998. - 12, 14 траўня.
2.Тельпуховский Б.С. Северная война. 1700-1721 г. - М., 1946.
3.Тарле Е.В. Русский флот и внешняя политика Петра І. - Т.I. - М., 1962.
4.Никифоров Л.А. Внешняя политика России в последние годы Северной войны.
5.Ништадский мир. - М., 1959.


Ігнат Кульчынскі - першы гродзенскі краязнавец



Аліна Коўшык
Асоба гісторыка і краязнаўца, настаяцеля Каложскага манастыра Ігната Кульчынскага малавядомая сучасным гродзенцам. Да сённяшніх дзён дайшлі скупыя радкі яго біяграфіі. Але навуковая спадчына дае падставу лічыць Ігната першым беларускім гісторыкам. Маскоўскі археолаг Л.В.Аляксееў назваў яго першым даследчыкам беларускіх старажытнасцей [1, 100].
Ігнат Кульчынскі нарадзіўся ў 1707 г. каля Гродна (паводле іншых звесткаў, на Валыні) ў шляхецкай сям'і. Вучыўся ў базыльянскай школе [2, 303], а потым прыняў манаства ў ордэне базыльянаў. У 20 гадоў Ігнацій быў прызначаны генеральным пракуратарам (прадстаўніком ордэна пры папе) базыльянскай кангрэгацыі ў Рыме. У 1727-1735 гг. ён кіраваў царквой Сергія і Вакха ў Рыме, атрымаў званне доктара багаслоўя і выдаў першую грунтоўную працу па гісторыі праваслаўнай і уніяцкай царквы - "Спроба гісторыі Рускай Царквы" [3, 7].
Пасля вяртання з Рыма Кульчынскі быў прызначаны архімандрытам Каложскага манастыра базыльян ў Гродна і ў лютым 1736 г. узначаліў яго. Айца турбавала пагроза абвала храма, і ён шмат зрабіў для ўмацавання рачнога берага і захавання самога будынка царквы [4, 125].
Кола навуковых інтарэсаў Кульчынскага было вельмі шырокім, ён звяртаўся да гісторыі царквы, святыняў Жыровічаў, крыжа Ефрасінні Полацкай, але больш за ўсё яго цікавіла гісторыя Каложскага манастыра і Старога замка ў Гродна. З другой паловы 1730-х ён займаецца вывучэннем манастырскага архіва, у выніку з'яўляюцца два рукапісныя творы: «Інвентар Гродзенскага Калажанскага базыльянскага манастыра» і «Хроніка ігуменаў, архімандрытаў, царкоўных старастаў і заступнікаў Гродзенскага Калажанскага манастыра» [5, 106], якія даюць падставы назваць Кульчынскага першым гісторыкам Каложы [ 6, 17].
У «Інвентары» апавядаецца пра размяшчэнне храма, падрабязна характарызуецца яго стан на 1738 г.: вонкавае і ўнутранае афармленне, сцены, столь, падлога, дзверы, вокны, калоны, лесвіцы, галаснікі, алтары і абразы. Асаблівая каштоўнасць твора ў тым, што ў сярэдзіне ХІХ ст. Каложа часткова разбурылася, а «Інвентар » дазваляе рэканструяваць яе выгляд у папярэднім стагоддзі [7, 110]. «Хроніка» ўяўляе сабой падрабязную гісторыю манастыра за 1480-1736 гады ў дзейнасці асобаў - гараджан, мясцовай знаці, царкоўных дзеячоў, каралёў, дзе адны клапаціліся пра добраўпарадкаванне і лёс Каложы, а другія даводзілі яе да занядбання і разбурэння. Заўважым, што да Кульчынскага ніхто так падрабязна не апісваў гістарычныя помнікі [8, 4].
«Інвентар» і «Хроніка» доўгі час захоўваліся ў манастырскім архіве, пазней у Гродзенскім царкоўна-археалагічным музеі, потым ў Віленскай публічнай бібліятэцы. Члены Віленскай археаграфічнай камісіі ацанілі навуковую вартасць гэтых твораў і надрукавалі іх у рускім перакладзе ў «Археографическом сборнике документов, относяшихся к истории Северо- Западной Руси» [9, 409-454]. Так працы Кульчынскага сталі шырока вядомымі даследчыкам. У 30-я гады пры рэстаўрацыі Каложскай царквы археолагі знайшлі мураваную грабніцу і падмурак пад помнік сярэдзіны ХVIII ст. Вось як пракаментаваў знаходкі гродзенскі археолаг Ю.Ядкоўскі: "...труна абата. Не прыгадвае пра яе айцец Кульчынскі, хіба помнік быў прысвечаны ягонай памяці, як аднаму з найбольш заслужаных абатаў Каложскага манастыра" [3, 7].

Літаратура:

1.Алексеев Л.В.Игнатий Кульчинский - первый исседователь белорусских древностей. // Древности славян и Руси. - М.: Наука, 1988. - С. 100-105.
2.Марозава С. Кульчынскі Ігнацій // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі у 6 т. Т. 4. - Мн.: БелЭн, 1997. - С. 303.
3.Казуля С. "Дзеля заслугі перад Богам і для нашчадкаў" // Пагоня. - 1997. - 2-8 траўня.
4.Марціновіч А.А. У часе прасветленыя твары: Гістарычныя эсе, нарысы. - Мн.: Полымя, 1999. - С. 123-132.
5.Палуцкая С.В. Ігнат Кульчынскі - першы гродзенскі краязнаўца // Гістарычнае краязнаўства - дзейсны фактар інтэнсіфікацыі навучальнага працэса ў школе і ВНУ: Тэзісы
6.рэспубліканскай навукова-метадычнай канферэнцыі / Складальнік І.П. Крэнь. - Гродна, 27-28 кастрычніка, 1994. - Гродна, 1994. - С. 105-109.
7.Каханоўскі Г.А. Археалогія і гістарычнае краязнаўства Беларусі ў ХІ-ХІХ ст. / Нав. рэд. Л.Д. Побаль. - Мн.: Навука і тэхніка, 1984.
8.Марозава С.В. Ігнат Кульчынскі - першы гродзенскі краязнавец // Памяць: Гісторыка- дакументальная хроніка горада Гродна. - Мн.: БелЭн, 1999. - С. 109-111.
9.Марціновіч А. Постаці славутых продкаў: Ігнат Кульчынскі // Голас Радзімы. - 1998. - 19 лістапада.
10.Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси. - Т. 9. - Вильна, 1870.


Рэфарматарская дзейнасць Антонія Тызенгаўза


Пятраўскас Міхаіл

Восенню 1780 г. быў пазбаўлены ўсіх пасад і з ганьбай пакінуў Гродна выдатны рэфарматар і мецэнат, гродзенскі стараста Антоній Тызенгаўз. "У адзінае імгненне ад аднаго канца краіны да другога кожны грамадзянін страшнае імгненне адчуў," - пісаў сведка тых падзей, польскі пісьменнік і палітык Станіслаў Сташыц. Некалькімі гадамі раней па Гродна, як вужакі, папаўзлі чуткі: Тызенгаўз бессаромна абкрадвае свайго апекуна - караля, заключае падазроныя здзелкі з замежнымі купцамі, жорстка абыходзіцца з падначаленымі рабочымі. Сярод непрыяцеляў гродзенскага старасты аказаліся не толькі шматлікія шляхцічы, у якіх па закону адабралі зямлю пасля выверкі межаў каралеўскіх эканоміяў, але і многія магнаты- кансерватары, якія баяліся, што рэформы могуць прывесці да ліквідацыі тагачаснага палітычнага і грамадскага ладу. З'яўляючыся блізкім сябрам караля, Тызенгаўз згадзіўся аберагаць казну Станіслава Аўгуста Панятоўскага, чым настроіў супраць сябе каралеўскую сям'ю. "Інфлянцкім д'яблам" называлі упраўляючага жыхары падначаленных яму эканомій, у якіх забіралі дзяцей на працу на мануфактуры або на вучобу ў школы. Пра тое, як ненавідзелі Антонія Тызенгаўза, пісаў публіцыст Мар'ян Брандыс: "Пад яго капалі з дапамогай інтрыг і даносаў. Распаўсюджваліся чуткі аб нечалавечых метадах, якія выкарыстоўваюцца на прадпрыемствах Гарадніцы".
Ніхто ўжо не ўспамінаў пра той дзень, калі на каранацыйным сейме 1765 г. новы манарх Станіслаў Аўгуст Панятоўскі асабіста ўручыў Тызенгаўзу ордэн Святога Станіслава і прызначыў яго упраўляючым усіх каралеўскіх мануфактур і арандатарам каралеўскіх эканомій: гродзенскай, брэсцкай і шавельскай. Малады граф Тызенгаўз прыступіў да ажыццяўлення сваёй мары: пераўтварыць заняпалую Рэч Паспалітую ў квітнеючы край шляхам правядзення эканамічных рэформ і адкрыцця школ, тэатраў, акадэмій. Сваёй рэзідэнцыяй ён абраў Гродна. Для пачатку ён паабяцаў каралю павялічыць у тры разы прыбытак ад каралеўскіх эканомій. На ўсё патрабаваліся вялікія грошы, але казна была паўпустая. Тызенгаўз угаворвае караля для ажыццяўлення новых планаў і рэформ узяць пазыку ў Галандыі памерам у 9 мільёнаў залатых пад заклад маёнткаў. Станіслаў Панятоўскі згадзіўся, і Тызенгаўз, з'яўляючыся патрыётам сваёй Радзімы, пачынае ствараць у эканамічна адсталай земляробчай краіне магутны фундамент, які засноўваўся на развіцці ўсіх галін прамысловасці. У гэты час ён атрымаў уладу, грошы і неабмежаваны давер караля.
Цэнтрам гаспадарчых і культурных рэформаў стала Гарадніца - прадмесце Гродна. У 1760-я г. тут распачалося добра прадуманае будаўніцтва. Адразу была спланавана адна - даўжынёй у паўтары вярсты - прамая вуліца з гучнай назвай Раскоша (цяпер - вул. Э.Ажэшкі). Адначасова ўзводзіцца карчма, за ёй, паабапал вуліцы, 20 жылых дамоў для запрошаных з-за мяжы майстроў. Пра гэтыя дамы існуе легенда, згодна з якой Тызенгаўз хацеў ашукаць заезжых рамеснікаў і таму пабудаваў толькі фасадныя сцены. Калі госці пачалі працаваць у Гродне, яны, вядома, заўважылі падман, і ім нічога больш не засталося, як дабудаваць за ўласны кошт сцены. На самой справе, пры будаўніцтве г.зв. "басняцкіх дамоў" упершыню на Беларусі былі выкарыстаны некалькі тыповых праектаў. Далей, набліжаючыся да старога цэнтра, будаваліся рэстаран, дзве кухні, кузня. Ва ўсходняй частцы Гарадніцы знаходзілася вытворча-жыллёвая зона: майстэрні і мануфактуры, У цэнтры комплексу размяшчалася навучальная зона: школа верхавой язды, медыцынская акадэмія, афіцына садоўніка з дзвюма аранжарэямі, лазарэтны сад, прагулачны сад, сажалка, замест якой пазней зрабілі Швейцарскую даліну на беразе Гараднічанкі, недабудаванай засталася абсерваторыя. За 15 гадоў Тызенгаўз узвёў на Гарадніцы каля 50 будынкаў рознага прызначэння. Ён працаваў так напружана, што спаў усяго 3-4 гадзіны ў суткі. Каля новага палаца Тызенгаўза (на месцы брацкай магілы савецкіх салдат у парку), у 1772 годзе архітэктарамі Мезерам і Сака быў закладзены тэатр, ці оперхауз. Ён уяўляў сабой вялізную паўкруглую залу з амфітэатрам і яруснымі галерэямі па перыметры. 22 ложы размяшчаліся ў два ярусы, былі партэр і сцэна з пяццю планамі кулісных машын для перасоўвання дэкарацый.
Асаблівым гонарам графа сталі заснаваныя ім у межах сучаснай тэрыторыі Гродна 17 мануфактур, якія на пачатку выпускалі ў асноўным прадметы раскошы.У гэтым праглядваецца дзелавы, рэалістычны падыход Тызенгаўза да справы: пры натуральнай гаспадарцы, калі ўсё - ад ежы да адзення - выраблялася ва ўласных сядзібах, шляхту цікавіла толькі незвычайная прадукцыя, а менавіта - каштоўныя рэчы. На прадпрыемствах, пабудаваных графам, працавала каля 1500 чалавек і столькі ж наёмных прадзільшчыкаў. Кіравалі імі прыкладна 70 вопытных майстроў, якіх Тызенгаўз запрасіў у Гродна з усёй Еўропы. Вядома, што на Гарадніцы дзейнічалі залататкацкая і суконная, палатняная і воўнавая, панчошная, гарбарная, карэтна- экіпажная, вядома, тытунёвая мануфактуры. У самым Гродна былі заснаваны прадпрыемствы па вырабу свечак, шклянога посуду, гуляльных картаў і інш.
Тавары тызенгаўзскіх мануфактур большасцю былі не горшыя за імпартныя, але з прычыны непрадукцыйнай працы прыгонных, высокіх затрат на сыравіну, 70% якой завозілася з-за мяжы, яны мелі амаль у два разы большы кошт.
Тызенгаўз імкнуўся палепшыць інфраструктуру Гродна. Будаваліся дарогі, рамантаваліся старыя гасцінцы, узводзіліся масты і плаціны.
Важнай часткай рэформ былі пераўтварэнні ў асвеце і культуры. Развіццё эканомікі патрабавала адкрыцця шэрагу школ. Магчыма, першай такой школай стала будаўнічая. Пазней былі адкрыты бухгалтарская школа Барановіча, школы землямераў, каморнікаў, чарчэння і малюнка. У 70-я гады ў Гродна існавала музычная школа, якая размяшчалася ў музычным флігелі (г.зв. Крывой афіцыне).
Сучаснікі адзначалі, што з правінцыйнага бруднага гарадка Гродна ўсяго за 15 год ператварыўся ў буйны прамыслова-культурны цэнтр ВКЛ, які па сваім развіцці саступаў толькі Вільні. Але "эканамічны цуд" так і не адбыўся. Прычыны - як у палітычнай, так і ў эканамічнай сферах. Хаця прагрэсіўная дзейнасць графа і была неабходнай, парушыць моцныя пазіцыі феадальнага грамадства яна не магла. Папрацаваўшы некалькі гадоў, многія з новых каралеўскіх мануфактур пачалі закрывацца. Катастрафічна падаў даход з эканомій, затрымліваліся плацяжы працэнтаў па галандскай пазыцы. Пасля адстаўкі Тызенгаўза ўсе яго пасады атрымаў самы злосны вораг графа - Францішак Ржэвускі, які з 1 жніўня зачыніў усе мануфактуры, а рабочых распусціў. Пазней некаторыя з прадпрыемстваў усё ж узнавілі дзейнасць, але ў 1784 г. замежныя каралеўскія двары адмовіліся даць Станіславу Панятоўскаму крэдыты для гродзенскіх мануфактур, што азначала канец прамысловага ўздыму. "Тызенгаўз хацеў адразу ў літоўскіх пушчах квітнеючую Галандыю бачыць. Аднак тады наша зямля не была яшчэ падрыхтавана прыняць кінутыя ў яе зярняты столькіх эканамічна-палітычных благ," - пісаў на гэты конт польскі публіцыст Выбіцкі. Нягледзячы на гэта, па Беларусі і Літве раз'ехаліся вучні тызенгаўзавых школ, адукаваныя людзі неслі ў народ новыя веды, прыёмы працы і вытворчасці. Краіна атрымала новы культурны пласт грамадства; гэта былі таленавітыя музыканты, тэатралы, прафесійныя медыкі, вытворцы, маладыя даследчыкі і навукоўцы.

Літаратура:
1.Швед В.В., Госцеў А.П. Горадня: У 2 ч. Ч.2. - Гродна, 1997.
2.Памяць. Гродна: Гісторыка-дакументальная хроніка. - Мн., 1999.
3.Швед В.В. Антоні Тызенгаўз // Биржа информации. - 1999. - №15.
4.Хвалібог З. Эксперымент Антонія Тызенгаўза // Сям'я. - 1999. - № 35.
5.Шалькевіч В.Ф. Гісторыя палітычнай і прававой думкі Беларусі. - Мн., 2002.


Гродзенская медыцынская акадэмія: Ля вытокаў


Юлія Палюховіч

Багатым на лёсавызначальныя падзеі для Гродна стала XVIII ст. - час, калі некалі магутная дзяржава, Рэч Паспалітая, перажывала складаны перыяд сваей гісторыі. З аднаго боку, параліч усёй дзяржаўнай сістэмы, а, з другога, прагрэсіўныя дзеячы, у чыіх сэрцах знайшлі водгук ідэі Асветніцтва, прадпрымалі пэўныя крокі для адраджэння Рэчы Паспалітай.
Адным з вядомых і таленавітых змагароў за далейшае жыццё краіны быў граф Антоній Тызенгаўз (1733-1785) - чалавек моцнай волі і надзвычайнай энэргіі. Яго палітычная кар'ера пачалася ў 1757 г. Паступова падымаючыся па службовай лесвіцы, у 1765 г. ён атрымаў высокую пасаду надворнага літоўскага падскарбія і ўзначаліў Брэсцкую, Шавельскую і Гродзенскую каралеўскія эканоміі. Пачаўшы кар'еру як грамадска-палітычны дзеяч, Тызенгаўз больш праславіўся як рэфарматар эканомікі, мецэнат, заснавальнік школ і устаноў культуры. Прамысловым і культурным цэнтрам падначаленага яму края стаў Гродна. Забудавана была яго паўночна-заходняя частка за ракой Гараднічанкай, так званая Гарадніца. Тут у 1765 г. пачалося буйнамаштабнае будаўніцтва. За кароткі тэрмін на Гарадніцы і часткова ў вёсцы Ласосна было створана 15 прамысловых прадпрыемстваў, на якіх працавала больш як 3000 рабочых.
Вялікую ўвагу граф надаваў развіццю сельскай гаспадаркі. Па яго ініцыятыве за межамі краіны закуплялася племенная жывёла, уводзіліся перадавыя на той час спосабы апрацоўкі глебы. Усе гэта патрабавала вырашэння яшчэ адной важнай праблемы - падрыхтоўкі мясцовых кадраў, бо запрашэнне іх з-за мяжы праблемы не вырашала. І апантаны рэформатар, з уласцівай яму энэргіяй, бярэцца за новую справу. У хуткім часе па яго ініцыятыве былі заснаваны і пачалі працаваць школа мернікаў Маркевіча, бухгалтараў Барановіча, будаўнікоў Сака, корпус кадэтаў Фрэйліка.
Не засталася па-за ўвагай рэфарматара і медыцына. Спачатку ўзнікла думка аб стварэнні ветэрынарнай школы. Потым, улічваючы той факт, што на тэраторыі Рэчы Паспалітай, па сутнасці, не было ніводнай установы, дзе б рыхтавалі ўрачоў, было вырашана стварыць медыцынскую вышэйшую навучальную ўстанову. Ініцыятыва адкрыцця на Гарадніцы Медыцынскай акадэміі належыць Антонію Тызенгаўзу, а яе стварэнне - заслуга Жана Эмануэля Жылібера. Гэты прафесар медыцыны з Ліёна (Францыя) быў запрошаны ў Гродна супрацоўнікам Тызенгаўза - Тадэвушам Даўнаровічам. У асобе Жылібера гродзенскіх рэфарматараў, акрамя ўсяго іншага, прывабіла тое, што ён займаўся не толькі медыцынай, а яшчэ і ветэрынарыяй.
Жылібер нарадзіўся ў вёсцы Карэт бліз Ліёна ў сялянскай сям'і. Бацькі рыхтавалі хлопчыка да духоўнай кар'еры. Яго выхаваннем займаўся ксёндз Джаміньяні. Пасля школы Жан паступае ва ўніверсітэт на поўдні Францыі, дзе займаецца вывучэннем медыцыны. Атрымаўшы дыплом, Жылібер вяртаецца ў Ліён, дзе адбываецца вядомая гістарычная сустрэча з Жанам Жакам Руссо, якая, па сутнасці, змяніла жыццёвыя прынцыпы Жылібера. У гэты ж час ён паступова працягвае шлях па службовай лесвіцы.
Аднак выкрываючы і крытыкуючы малаадукаванасць мясцовых урачоў, нават у асобнай публікацыі "Анархія медыцыны", прафесар стварае глебу для сур'ёзнага канфлікту з кіраўніцтвам. У выніку Жылібер вымушаны быў згадзіцца на прапанову Даўнаровіча і 1 жніўня 1775 г. накіраваўся ў Гродна, забяспечаны багатым гербарыям і бібліятэкай.
9 мая 1776 г. паміж Тызенгаўзам і Жыліберам быў заключаны дагавор, які адлюстроўваў, з гістарычнага пункту погляду, шлях інтэграцыі праграм развіцця аховы здароўя і падрыхтоўкі кадроў. Так акадэмія пачала сваё існаванне. Пры ёй была заснавана школа акушэрак , у якой гэтаму майстэрству вучыла акушэрка, запрошаная з Парыжа.
Пры першым наборы ў акадэмію ўзніклі цяжкасці. Сярод асоб шляхецкага паходжання не знайшлося жадаючых вывучаць медыцыну, таму было прынята рашэнне накіраваць на вучобу дзяцей сялян і служачых маёнткаў. З вялікай цяжкасцю набралі 15 вучняў, якія і былі залічаны на казённае ўтрыманне, пры чым толькі двое з іх ведалі лацінскую мову.
Дырэктарам акадэміі і адначасова професарам медыцыны, хірургіі і прыродазнаўчай гісторыі быў Жылібер. Дзякуючы гэтаму чалавеку ў аснову навучання была пакладзена методыка, заснаваная на спалучэнні практыкі з тэорыяй. Праводзілася рознабаковая падрыхтоўка вучняў: разам з чытаннем лекцый практыкавалі абучэнне ля пасцелі хворага. У шпіталі вучні выконвалі медыцынскія маніпуляцыі, даглядалі пацыентаў, праводзілі лабараторныя работы.
Кваліфікаваныя кадры медыкаў рыхтаваліся таленавітымі настаўнікамі: Хейцэльманам, кіраўніком працы аптэк і лазарэта, выкладчыкам хірургіі; Мюнцам, выкладчыкам хіміі і фізікі; Менардам, наглядчыкам за вучнямі і выкладчыкам лацінскай і французскай моў. Дзякуючы Менарду менш чым праз год вучні, якія ледзь умелі чытаць і пісаць, ужо маглі разумець лекцыі прафесароў. Незаменны ён быў і як тэхнічны рэдактар пры падрыхтоўцы да выдання навуковых прац і дапаможнікаў.
Пры акадэміі стварылі батанічны сад, які быў прылічаны, побач з лонданскім і пецярбургскім, да лепшых батанічных садоў Еўропы і атрымаў пачэсную назву "Каралеўскі", - прафесар збіраў разам з вучнямі ў ваколіцах Гродна, Нясвіжа разнастайныя расліны, рабіў гербарыі. Акадэмія мела кабінет натуральнай гісторыі з багатай калекцыяй мінералаў, фізічных прылад, шкілетаў жывёл і людзей. Яна магла ганарыцца сваёй бібліятэкай, дзе было "мноства каштоўных прац, выдадзеных ў Францыі і Германіі ў галіне медыцыны". Над уваходам у анатамічны тэатр па даручэнні караля быў зроблены надпіс: "Тут сама смерць на карысць чалавецству абарачаецца".
На жаль, у 1780 г. адхілены ад кіравання эканомій "з прычыны паступовага заняпаду мануфактур, запазычанасці, а таксама магнацкіх інтрыг" Тызенгаўз быў звольнены з пасады гродзенскага старосты, і Жылібер, страціўшы свайго мецэната, быў вымушаны ў наступным годзе пераехаць са сваімі вучнямі ў сталіцу Вялікага княства Літоўскага, дзе стварыў факультэт медыцыны ў Віленскім універсітэце.
Гродненская медыцынская акадэмія спыніла існаванне. Нягледзячы на кароткі тэрмін сваёй дзейнасці (1775-1781), яна ператварылася ў магутны центр навуковых даследаванняў па біялогіі і медыцыне. Тут былі закладзены асновы гігіены, сістэматыкі, фларыстыкі. Важную роль акадэмія адыграла ў падрыхтоўцы высокакваліфікаваных кадраў медыкаў.


Палітычнае жыццё Гродна ў 1793-1795 гадах


Сяргей Марозаў

Трагічным быў фінал дзяржавы, у якой два стагодззі разам з палякамі, літоўцамі і ўкраінцамі жылі беларусы. Воляй лёсу месцам, дзе ў 1793 г. Рэч Паспалітая зрабіла чарговы крок да свайго скону, стаў наш горад. Рэзідэнцыя вялікіх князёў літоўскіх і каралёў польскіх, ён здаўна служыў месцам правядзення соймаў Вялікага княства Літоўскага, а з 1673 г. - і Рэчы Паспалітай. Яшчэ летам 1792 г. Кацярына ІІ абрала яго для правядзення сойма, якому была прадвызначана нялёгкая задача - санкцыянаваць адабранне ад Рэчы Паспалітай яе зямель з насельніцтвам 4,1 мільёна чалавек на карысць Расіі і Прусіі. У Варшаве, як дзеля такога мерапрыемства, панавалі занадта радыкальныя настроі.
Уладкаваць прыкрытую хітрасцю і падманам справу падзелу было даручана вядомаму расійскаму дзяржаўнаму дзеячу, графу Якаву Сіверсу, якога Кацярына ІІ прызначыла надзвычайным паслом у Рэчы Паспалітай. Яго прыбыццё ў Гродна было сустрэта громам гармат і натоўпам народу.
З дапамогай двух магутных рухавікоў - подкупу і страху - на сойм былі абраны паслы, згодныя падпісаць усё, што ім загадаюць. Сіверс плаціў за Расію, прускі пасол Бухгольц - за сваю краіну. Ад паловы да 2/3 паслоў гродзенскага сойма мелі фінансавыя абавязацельствы перад дзяржавамі, патрабаванням якіх яны, як грамадзяне Рэчы Паспалітай, павінны былі бы процістаяць. Найгоршы прыклад даваў сам кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі . Ён атрымаў падчас сойма з рук Сіверса не менш як 35 тысяч дукатаў.
У выключных абставінах расійскага дыктату, сярод тэрору і карупцыі, не ўдалося аднак запоўніць ніжнюю палату сойма - пасольскую ізбу - крэатурамі без сумлення. На пасольскі камплект не хапіла здраднікаў. Старанна падрыхтаванае пасольскае сіта падвяло... Нягледзячы на ўсе захады, трапілі на сойм і нешматлікія годныя, непадкупныя і адважныя патрыёты сваёй краіны.
Сойм працаваў з 17 чэрвеня па 24 лістапада 1793 г. Ён стаў апошнім і адначасова самым бурным парламенцкім пасяджэннем у гісторыі Рэчы Паспалітай, аказаў жорсткі супраціў дамаганням дзяржаў-захопнікаў. Гэты адпор здзіўляў Еўропу, блытаў карты палітыкаў і на 3 месяцы (ў параўнанні з разлікамі Сіверса) зацягнуў час падпісання трактата аб другім падзеле. Трагічная сітуацыя, у якой апынуліся паслы, беспрыкладны гвалт, якому яны падвергліся, пафас соймавых выступленняў, рэха якіх разносілася па свету, надавалі гродзенскаму сойму рысы трагічнай ўзнёсласці. Але бессаромная прадажнасць дэпутатаў, кантраст паміж іх палымянымі прамовамі і фінансавымі разлікамі з расійскім паслом, пагоня за забавамі схіляюць прызнаць яго ганебным і прыніжаючым фарсам.
З першага ж пасяджэння сойма пачаліся збоі. Нельга было прымусіць паслоў зрабіць ніводнага наступнага кроку без ціску на іх. Не могучы ўціхамірыць пасольскую ізбу, ужо на трэці дзень Сіверс пайшоў на арышт шэрагу паслоў.
Маршалак сойму - нягоднік "чыстай крыві" - Станіслаў Бялінскі ні разу не дапусціў тайнага галасавання. Адкрытае галасаванне ва ўмовах, калі побач чакалі кібіткі і казакі з нагайкамі, было непрыкрытай прынадай тэрору.
Дэлегатаў сойма ўмоўна можна падзяліць на 3 групы.
І. Група патрыётаў - трохі больш за 20 чалавек, пры агульнай колькасці 140 дэпутатаў. Гэта нямала, як на такі сойм, - хапіла бы, каб атрымаць большасць пры тайным галасаванні. Яны не маглі перашкодзіць новаму падзелу, аднак зацягвалі час ў надзеі, што зменіцца сітуацыя ў Еўропе, перакрэслівалі захады Сіверса і Бухгольца, ратуючы гродзенскі сойм ад поўнай ганьбы. Найбольш выдатнымі прадстаўнікамі апазіцыі былі Сымон Скажынскі, Сымон Шыдлоўскі, Дыянісі Мікорскі, Ксаверы Стаінскі, Юзаф Кімбар і інш.
ІІ. На процілеглым баку былі адкрытыя здраднікі: Юзаф Анквіч, Юзаф і Шыман Касакоўскія, Пётр Ажароўскі - іх у наступным годзе напакала шыбеніца ад рук паўстанцаў Касцюшкі, а таксама Адам Падгорскі і інш. Прыкладна 20 паслоў выступалі ў ролі, якую ім акрэсліў Сіверс. Іх колькасць не была большай за колькасць апазіцыянераў.
ІІІ. Каля 100 чалавек, якія папалі ў Гродна пад дыктоўку Сіверса, складалі "балота", якое і адыграла галоўную ролю ў паражэнні на гэтым сойме.
Кароль пачаў прамову на сойме з высокапафаснай заявы, што не ўступіць і пядзі роднай зямлі. Потым з каралеўскага трона паляцелі тактычныя заявы аб адрачэнні ад кароны. Потым пайшлі ўступкі ... паступовыя - ад артыкула да артыкула... Кожны наступны дзень працы сойма расчароўваў грамадскую думку і змяншаў сімпатыі да караля. Сваім прыездам на сойм у Гродна і занятай пазіцыяй ён фактычна здзейсніў палітычнае самазабойства. Такое завяршэнне панавання Панятоўскага кінула цень на ўсё яго 30-гадовае праўленне.
З 20 чэрвеня па 19 жніўня ішло падпісанне і ратыфікацыя трактата з Расіяй. Ён "прайшоў" нялёгка. Яшчэ больш цяжкай аказалася справа з Прусіяй. На абмеркаванне і падпісанне навязанага ёй трактата пайшло яшчэ больш двух месяцаў. Утварылася моцная антыпруская апазіцыя. Дэпутаты прапаноўвалі адкласці сойм, закрыць яго, пасварыць Прусію з Расіяй і сутыкнуць іх у вайне.
Абстаноўку тых дзён у Гродна яскрава апісаў пісьменнік Уладзіслаў Рэймант у сваім творы "Апошні сейм Рэчы Паспалітай".
Некаторыя паслы задумалі ўцячы з горада. Баючыся, каб не разбегся ўвесь сойм, Сіверс даў загад нікога з горада не выпускаць. Толькі свайму рускаму калегу Бухгольц абавязаны тым, што прускае пытанне кранулася з месца і было вырашана на карысць яго дзяржавы. 2 верасня Сіверс для падштурхоўвання трактата з Прусіяй пайшоў на дэманстрацыю вайсковай сілы. Ён арыштоўваў дэпутатаў , вывозіў іх з Гродна, абшукваў у пошуках зброі, акружаў замак войскам і гарматамі, насуперак прававым нормам уводзіў у залу пасяджанняў узброеных расійскіх афіцэраў.
Але тое, што адбылося 23 верасня, было сапраўды экстраардынарным. У час "нямой" сесіі рускі пасол ужыў адносна сойма несустраканыя да таго ў гісторыі парламентарызму сродкі. Сіверс пісаў тады Кацярыне ІІ: "Трактат з Прусіяй прайшоў гвалтам, ужыць які я прызнаў неабходным".
На світанку 23 верасня казакі выхапілі прама з ложкаў і вывезлі з Гродна чатырох апазіцыянераў: Шыдлоўскага, Скажынскага, Яна Краснадубскага і Дыянісія Мікорскага. Замак зноў быў аточаны войскамі і гарматамі, з жэрламі, накіраванымі на палац. Пры гарматах стаялі кананіры з запаленымі кнатамі
Расійскі генерал Раутэнфельд заняў месца пры каралеўскім троне і абвясціў, што не выпусціць нікога, пакуль не будзе падпісаны трактат з Прусіяй. З залы раздаліся гучныя пратэсты, што дэбаты ў такіх умовах бескарысныя і ганебныя. Па такому сцэнарыю пачалася сесія, якая дастаткова неабгрунтавана ўвайшла ў гісторыю пад назвай нямой або маўклівай. Некалькі гадзін працягваліся зацятыя спрэчкі вакол пытання самога адкрыцця пасяджэння. Да Сіверса накіроўваліся адна за другой пасольскія дэлегацыі, пратэстуючы супраць такога абыходжання. Выніку яны не далі.
Урэшце апоўначы ў соймавай зале запанавала абсалютнае маўчанне. Яно было апошняй формай пратэсту супраць насілля. Раутэнфельд некалькі разоў напамінаў засядаючай грамадзе аб той сітуацыі, у якой яна апынулася: каралю забаронена ўставаць з трона, сенатарам, калі захочуць спаць, прынясуць саломы, але ніхто не выйдзе, пакуль не будзе выканана патрабаванне прускага пасла. Калі ж сойм і надалей будзе ўпарціцца, яму прыдзецца прыбегчы да крайніх сродкаў - пусціць у ход узброеную сілу. Раутэнфельд станавіўся ўсё больш раздражнёны. Ён прасіў караля спыніць агульнае маўчанне, пагражаў дэпутатам, зневажаў, звяртаўся за новымі загадамі да Сіверса. Ізба адказвала на ўсё гэта магільным маўчаннем. Ніводзін з паслоў не адазваўся амаль да чатырох гадзін раніцы.
Калі пасля пагрозы ўвесці ў залу салдат генерал накіраваўся да дзвярэй, Юзаф Анквіч заўважыў, што маўчанне азначае згоду. Гэту думку тут жа падхапіў Бялінскі. Ён, перарваўшы маўчанне, нібыта на адным дыханні тройчы запытаўся: "Ці дае сойм дэлегацыі паўномоцтвы на падпісанне трактату з Прусіяй?" Яму адказвала цішыня. Маршалак прызнаў яе за згоду. У пратаколе таго пасяджэння запісалі: рашэнне прынята аднагалосна. За такі паварот справы Бялінскаму на адным з наступных пасяджэнняў было прызначана 100 тыс. злотых прэміі. Можа б і не стралялі тады ў паслоў, але несумненна, былі бы зроблены шматлікія арышты і накладзены секвестр на маёнткі ўпартых.
Калі змучаныя і дэмаралізаваныя паслы з пачуццём болю, суму і сораму пакідалі каралеўскі замак, было 4 гадзіны раніцы. Касцёльны звон зваў вернікаў на ранішняе набажэнства. Не аднаму з засядаўшых здалося, што ён чуе жалобны звон па сваёй дзяржаве, для якой яны толькі што выкапалі магілу. І яе засталося туды толькі скінуць.
Занепакоеныя лёсам Рэчы Паспалітай, над дзяржаўным існаваннем якой навісла пагроза, патрыятычныя колы ўзняліся на паўстанне. На чале яго стаў Тадэвуш Касцюшка. 24 красавіка 1794 г. быў створаны рэвалюцыйны ўрад Беларусі і Літвы - Найвышэйшая літоўская рада, якую ўзначаліў Якуб Ясінскі (1761-1794). Гродзенцы далучыліся да паўстання і ўвялі ў склад Рады свайго прадстаўніка - Францішка Мушынскага, а ад Гродзенскага павета - Дамініка Матакевіча. У ноч на 23 красавіка атрад Ясінскага захапіў Вільню і ўзяў у палон каля тысячы рускіх салдат. Рэшткі расійскага гарнізона (2007 чалавек і 8 гармат) адышла да Гродна.
Такія ж падзеі, як у Вільні, павінны былі здарыцца і ў Гродне, дзе пад камандаваннем генерала Цыцыянава знаходзілася 6615 рускіх салдат і 20 гармат. Варожыя адносіны шляхты і гараджан прымусілі генерала вывесці войска з Гродна. Але ён заняў выгадныя пазіцыі ля Гарадніцы, якія давалі магчымасць трымаць горад у полі зроку. Яго корпус быў узмоцнены рэшткамі віленскага гарнізона і іншымі рускімі часцямі, якія, адступаючы з Літвы і заходніх раёнаў Беларусі, сцягваліся пад Гродна. Пагражаючы артылерыйскім абстрэлам горада,
Цыцыянаў прымусіў гараджан заплаціць кантрыбуцыю - больш за 100 тысяч рублёў. Без ліквідацыі войска Цыцыянава поспех паўстання ў Заходняй Беларусі быў пад сумненнем. Якуб Ясінскі распрацаваў план атакі трох літоўскіх дывізій на яго, аднак з-за пагрозы рускіх часцей Вільні марш на Гродна не быў рэалізаваны.
З 14 мая ў Новым замку, у зале, дзе перад тым праходзіла "нямое" пасяджэнне, засядала Гродзенская парадкавая камісія пад старшынствам Францішка Боўфала - мясцовы орган кіравання паўстаннем. У яе склад ўваходзіла 30 чалавек , сярод іх - вядомы кампазітар Міхал Клеафас Агінскі. Камісія намагалася рэалізаваць асноўныя палажэнні Паланецкага універсала Касцюшкі.
З 23 жніўня да 1 кастрычніка ў Гродне мела сваю рэзідэнцыю Цэнтральная дэпутацыя - выканаўчы орган паўстанцаў у межах Вялікага княства Літоўскага. Камісія займалася папаўненнем войска ВКЛ, забеспячэннем яго зброяй, боепрыпасамі, харчам і фуражом. Існаванне дэпутацыі ў Гродна ператварыла горад у часовую сталіцу ВКЛ.
У верасні становішча паўстанцаў у Літве і на Беларусі пагоршылася. На тэрыторыю Жмудзі ўвайшоў прускі корпус. З поўдня на Беларусь накіроўвалася войска Аляксандра Суворава. У той сітуацыі Якуб Ясінскі прапаноўваў Касцюшку сканцэнтраваць усе ваенныя сілы пад Гродна, узмацніць іх гарматамі і адсюль накіраваць у Прусію. Між тым Сувораў нанёс паўстанцам шэраг паражэнняў на Брэстчыне, рассеяў іх атрады. Іншая руская армія захапіла Вільню. Гродна з наваколлем засталося востравам паўстання перад наступаючым расійскім войскам. Аляксандр Сувораў, які тады знаходзіўся пад Брэстам, даў загад разбіць гродзенскі ачаг паўстання.
Трэба было ратаваць становішча. Тады Касцюшка кінуўся ў Гродна і 30 верасня трымаў тут раду з Гродзенскай парадкавай камісіяй, займаўся мабілізацыяй гараджан і шляхты ў паўстанцкае войска. Было сфарміравана новае войска ў 5 тысяч чалавек, але паражэнне паўстання было ўжо прадвырашана.
10 кастрычніка паўстанцы пацярпелі буйнае паражэнне каля мястэчка Мацяёвіцы (у Польшчы). Сам Касцюшка разам з пяццю генераламі трапіў у палон. У тыя дні Рапнін пісаў, што "Гродно, Ковно и Ромни, также как и вся Литва до Немана … усмирены". 11 кастрычніка ў Гродне, занятым рускімі войскамі, быў выдадзены універсал Цыцыянава да сялян, каб яны аказвалі новым уладам усялякую паслухмянасць, выконвалі свае павіннасці і плацілі падаткі, не аглядаючыся на былыя універсалы Касцюшкі. 20 кастрычніка ў Варшаву былі дастаўлены серабро, грошы і архіў Гродзенскай парадкавай камісіі, але 4 лістапада пала і Варшава. 1 снежня 1795 г. на гарадской плошчы, цяперашняй Савецкай, выстраіліся ў поўнай параднай форме войскі. Пад стрэлы гармат адбыўся малебен удзячнасці за здароўе Кацярыны ІІ, а потым гараджане прынеслі прысягу на вернападданства ёй і яе спадкаемцам.
9 ліпеня 1795 г. У Гродне пад старшынствам расійскага генерал-фельдмаршала Рапніна было заснавана Вярхоўнае літоўскае кіраванне. 12 лістапада 1795 г. Рапнін быў прызначаны першым літоўскім генерал-губернатарам. Гродна стала яго рэзідэнцыяй і цэнтральным урадавым пунктам для кіравання і мірнага ўладкавання літоўскіх губерняў.
Вырашаючы лёс Станіслава Аўгуста Панятоўскага, Кацярына ІІ пісала яму, што звесткі аб небяспецы, якой падвяргаецца кароль "сярод разбэшчанага народа варшаўскага, прымушаюць мяне жадаць, каб Ваша Вялікасць як мага хутчэй пераехалі з гэтага вінаватага горада ў Гродна". Так наш горад стаў прытулкам апошняга правіцеля Рэчы Паспалітай.
Станіслаў Аўгуст Панятоўскі прыбыў сюды 1 (12 паводле новага стылю) студзеня 1795 г. Яго світа складалася са 150 чалавек. Прыезд Панятоўскага быў сустрэты ваенным караулам, музыкай, барабанным боем, схіленнем сцягу. 2 студзеня ён даў у сваім палацы аудыенцыю галоўнакамандуючаму расійскай арміяй генерал-маёру Тормасаву, які прыбыў сюды з генералітэтам і штаб-афіцэрамі.
Да экс-караля быў прыстаўлены расійскі генерал-маёр граф Ілья Андрэевіч Безбародка, якому было даручана весці штодзённыя запісы аб ладзе жыцця ганаровага вязня. Быў устаноўлены нагляд за перапіскай і колам зносін караля. Аднак адносіны да яго былі паважлівыя. Штомесячныя справаздачы аб гродзенскім жыцці экс-караля прадстаўляліся ў Пецярбург , Кацярыне ІІ, а потым яе пераемніку на троне - Паўлу І.
Першыя дні кароль зусім не выходзіў са сваіх пакояў, дзе прымаў высокапастаўленых асоб, духавенства. Потым стаў выходзіць на прагулку па двару Новага замка, па тэрасе, у Стары замак. Гуляў кароль у суправаджэнні афіцэраў і пажа. Маліўся ў прыдворнай царкве або выязжаў у езуіцкі і дамініканскі касцёлы. Свой час ён бавіў гульнёй у більярд, кеглі, чытаннем газет. Вёў абшырную перапіску. Часам да яго прыводзілі музыкантаў. Выязжаў на балы да галоўнакамандуючага.
У суправаджэнні канвоя ў некалькі дзесяткаў драгун (24-34 чалавекі) кароль рабіў конныя прагулкі недалёка за горад: у вёску Панямунь, Грандзічы, па скідзельскай дарозе і асабліва часта - ў Ласосна. Праз Капліцу і Путрышкі ездзіў на паляванне ў Азёры.
25 лістапада 1795 г., у гадавіну сваёй каранацыі, адхілены ад улады манарх падпісаў ў Новым замку акт адрачэння ад трона на карысць Кацярыны ІІ. Гэты акт паставіў кропку на існаванні Рэчы Паспалітай як самастойнай дзяржавы. Экс-кароль жыў тут на ўтрыманні расійскага ўрада да 4 (15) лютага 1797.
Тым падзеям 1793-1795 г., якія адбываліся ў нашым горадзе, суджана было ўвайсці ў еўрапейскую гісторыю і ў школьныя падручнікі як лёсаночныя для многіх краін і народаў факты мінуўшчыны .

Літаратура:
1.Безбородко А.И. Журнал пребывания его величества короля польского Станислава Августа в Гродне 1795 - 1796 годов. - СПб., 1870.
2.Швед В.В. У час паўстання 1794 г. // Памяць: Гісторыка-дакументальная хроніка горада Гродна. - Мн., 1999.
3.Jasienica P. Rzeczpospolita obojga narodow: Dzieje agonii. - Warszawa, 1999.
4.Milczkowie sejmowi // Tokarz W. Rozprawy i szkice. - T. 1. - Warszawa, 1959.
5.Polska. Jej dzieje i kultura. - T. 1. - Warszawa, 1927.
6.Sejm grodzienski i dopelnienie drugiego rozbioru Polski // Robert Howard Lord. Drugi rozbi or Polski / Przekl. z angielskiego. - Warszawa, 1984.
7.Sievers J.J. Jak doprowadzіlem do drugiego rozbioru Polski / Oprac. B.Grochulska i P.Ugniewski. - Warszawa, 1992.
8.Topolski J. Zarys dziejow Polski. - Warszawa, 1982.
9.Wegner L. Sejm grodzienski ostatni. Ustep od 26 sierpnia do 23 wrzesnia 1793. - Poznan, 1866.
10.Zerek-Kleszcz H. Postawy wobec zaborow - uwagi o rodowodzie opozycji na sejmie 1793 roku // Oswieceni wobec rozbiorow Polski / Pod red. J.Grobisa. - Lodz, 1998.


Гродзенскі сойм 1793 года ў мемуарах яго ўдзельнікаў: Людвік Гінет


Сяргей Марозаў

Да нядаўняга часу былі вядомы два мемуарныя помнікі, створаныя ўдзельнікамі апошняга сойма Рэчы Паспалітай, які адбыўся летам-восенню 1793 г. у нашым горадзе, і яму прысвечаныя: успаміны Я.Сіверса [1; 2] і М.Трамбіцкага [3]. Беларускім гісторыкам Яўгенам Анішчанка выяўлены ў Маскве і ў 1999 г. надрукаваны ў яго перакладзе на беларускую мову рукапіс сведкі заключных сесій гродзенскага сойма Людвіка Гінета [4]. Француз, які знаходзіўся на службе Рэчы Паспалітай, ён прысутнічаў на сойме сярод арбітраў, якіх увесь час намагаўся выдаліць расійскі пасол Якаў Сіверс, каб забяспечыць сакрэтнасць пасяджэнняў. Дыярыуш Гінета, пісаны падчас соймавых сесій, - надзвычай каштоўная гістарычная крыніца, якая ўпершыню прыўздымае заслону над упартасцю палітычнай барацьбы вакол ратыфікацыі трактата з Расіяй і падпісання трактата з Прусіяй, якая на гэтых сесіях адбывалася. Як вынікае з дыярыуша, соймавыя дэпутаты разумелі, што іх дзяржава апынулася на мяжы пагібелі. Ноты расійскага і прускага паслоў аб паскарэнні перамоў з Прусіяй, пададзеныя 10 жніўня, яны ўспрынялі як абразу сваёй краіне і народу, супраць якой "паўсталі гарачыя галасы". Сенатар Сухадольскі не раіў звязвацца з прускім каралём-здраднікам, "бо паратунак Польшчы бачыў толькі ў саюзе з імператрыцай". Пасол Ражанскай зямлі Мазавецкага ваяводства Андрэй Цямнеўскі заклікаў караля ўзняцца на барацьбу "з гэтым лёсам", які размясціў час яго панавання на чорнай карце. "Калі паляк зараз не стане супрацьстаяць знешняму гвалту, тады няхай хаця б сам не зацвярджае сваіх кайданоў", - гаварыў ён. Падскарбі Дзяконскі і кракаўскі пасол Юзаф Анквіч выступілі ў падтрымку караля.
Загаварыў кароль. Ён апраўдваў сваю пазіцыю і дзеянні ў важнейшых падзеях з часу ўступлення на трон, запэўніваў, што не спрычыніўся да аніякіх бедстваў сваёй краіны. Гэты сойм ён не лічыў справядлівым, бо належала саступіць націску большасці і пачаць перамовы з прускім каралём [4, № 2, с. 33-34].
На сесіі 12 жніўня, як сведчыць аўтар дыярыуша, паслы валынскі і падляшскі працягвалі апраўдваць караля, абняслаўленага Цямнеўскім. Сесія завяршылася цалаваннем каралеўскай рукі [4, № 2, с. 34]. У час пасяджэння 16 жніўня Станіслаў Аўгуст "гарачыўся на троне, сыходзіў з яго некалькі разоў да міністраў". "Як потым аказалася, - занатаваў Гінет, - прычынай таго каралеўскага хвалявання і рухавасці было патрабаванне маскоўскага пасла ратыфікаваць на той самай сесіі здзейснены Масквой забор краю" [4, № 3, с. 45]. Сесію 17 жніўня соймавы маршалак распачаў з унясення праекта ратыфікацыі гэтага трактата. "Абураныя гэтым патрыёты не дазволілі чытаць (праект - С.М.), вырывалі пісьмо з рук сакратара. Процілеглы ж бок патрабаваў чытаць. З абодвух бакоў завязаліся гарачыя спрэчкі. Карскі, Шыдлоўскі, Мікорскі паракалі праціўнікаў у здрадзе, подласці душы, якая, звабленая звонам золата, піхае Айчыну ў бездань, якая ў слепаце не глядзіць на суд грамадскасці, што не праміне аддаць кожнаму справядлівы прысуд." Згаданыя паслы, а таксама Гаслаўскі, Краснадубскі і Скаржынскі "разам заклікалі лепш памерці, чымсьці згадзіцца…" Кароль прапанаваў прыступіць да абмеркавання пытання аб ратыфікацыі, чаго "патрыёты не дазволілі". Яны прасілі ў маршалка слова, але той не хацеў даваць. У яго адрас пасыпаліся пагрозы. Скрозь крык можна было пачуць голас прадстаўніка Плоцкага ваяводства Шыдлоўскага, які, паказваючы ў бок сваіх апанетаў, гаварыў, што "чэлядзь Сіверса падлейшая за свайго пана". "Большасць прысягнула на знішчэнне краю! О, каханая Айчына! Недалёкі скон якой я ўжо бачу. …. Лепш пакласці руку пад сякеру, як да подпісу няволі …". Апазіцыя прадказвала надыходзячае поўнае расчляненне краіны. На гэты вэрхал, як піша мемуарыст, пайшло 4 гадзіны.
Пасол Цямнеўскі зноў звярнуўся да караля, "што зараз час здабыць славу нашчадкаў і апраўдаць сябе перад светам. … Скажы два словы - не хачу ратыфікацыі … Зараз або ніколі - паўтараю - поле апраўданню твайму, кароле, перад светам!"
У сваім выступе кароль зваліў усе няшчасці на прымус сілаю размешчаных у краі амаль 150 тысяч салдат, які "ўсялякі супраціў спыняе". Супраціўленне ратыфікацыі, сказаў ён, пацягне за сабой спусташэнне краю [4, № 3, с. 45-48].
Каля двух гадзін, паводле дыярыуша, цягнулася "навальніца" на сесіі 27 жніўня. Паслу Падгорскаму, які, атрымаўшы прускія талеры, выступаў за падпісанне трактата з Прусіяй, перашкаджалі гаварыць. Заглушаны праціўнікамі, ён "пакінуў у сораме сеймавую палату". Толькі тады ў зале быў вернуты парадак і наступіла цішыня. Назаўтра патрыёты і арбітры зноў "рупіліся крыкам перашкодзіць яму гаварыць", патрабавалі судзіць. Той агрызаўся. Выходзячы з залы, усе крычалі: "Падгорскі - здраднік Айчыны, прадажны нявольнік , не варты імя пасла, а тым больш паляка". На наступнай сесіі ён быў сілком выпхнуты з залы пасяджэнняў і ў суседнім пакоі "пабіты там сабранымі абывацелямі" [4, № 4 с. 34-36].
Пры адкрыцці сесіі 30 жніўня была зачытана нота маскоўскага пасла з патрабаваннем хутчэй падпісаць трактат з Прусіяй. Да ноты быў далучаны праект трактата. "Незвычайнай і нідзе не практыкаванай справай" назваў Людвік Гінет прысваенне Сіверсам права соймавага пасла, бо праект мог быць унесены толькі адным з удзельнікаў сойму. З гэтай прычыны патрыёты - прыхільнікі захавання цэласнасці Рэчы Паспалітай - не дазвалялі чытаць гэты праект. Хоць ён і быў зачытаны насуперак перашкодам, але ніхто не мог яго дачуцца. Кароль сказаў, што гэта справа патрабуе абмыслення і адклаў яе вырашэнне на наступную сесію. Услед за выходзячым каралём паляцелі словы, што гэта другі здраднік. Ён або не пачуў іх, або зрабіў выгляд, што не чуе [4, № 5, с. 24].
Гвалт, які суправаджаў сесію 2 верасня - замак быў акружаны войскам, у залу ўведзены афіцэры, як піша мемуарыст, "давёў патрыётаў да таго, што яны не дазвалялі пачаць сесію да той пары, пакуль войска не адступіла". Караля прасілі паслаць да Сіверса дэлегацыю з прапановай адвесці войска ад замка. Адказ Сіверса быў наступным: адвод войска "толькі тады адбудзецца, калі будзе прыняты і падпісаны трактат з прускім каралём". "Пасля шматлікіх нараканняў патрыётаў на яўны гвалт, сярод перашкод і тлуму", маршалак адкрыў сесію прапановай абмеркаваць праект трактата з Прусіяй. Насуперак адпору дыскусія высветліла, што большасць удзельнікаў сойма - за гэту прапанову… [4, № 5 с. 24-25].

Літаратура:
1.Drugi rozbior Polski z pamietnikow Siversa. - Warszawa: J.K.Zupanskiego, 1906. - T. 1-3.
2.Sievers J.J. Jak doprowadzilem do drugiego rozbioru Polski / Oprac. B.Grochulska i P.Ugniewski. - Warszawa: Oficyna wydawnicza Interum, 1992.
3.Trebicki A. Opisanie sejmu extraordynaryjnego podzia lowego roku 1793 w Grodnie. - Warszawa: PIW, 1967.
4.Гінет Л. Апошні сейм Рэчы Паспалітай // Архівы і справаводства. - Мн, 1999. - № 2; № 3; № 4; № 5; № 6.


Гродна ў вайне 1812 г.


Ігар Талай

У ноч на 12 чэрвеня 1812 г. напалеонаўская армія пераправілася праз Нёман і ўступіла на тэрыторыю Расійскай імперыі, робячы свае першыя крокі і па гродзенскай зямлі. На тэрыторыі Гродзенскай губерні размяшчалася частка рускіх войск. У Лідскім павеце кватаравала 60 тысяч салдат першай арміі пад кіраўніцтвам Барклая дэ Толі. Паміж Нёманам і Заходнім Бугам знаходзілася другая армія начале з Баграціёнам і са штабам у Ваўкавыску. Тут жа быў восьмы корпус генерала Барадзіна. Авангард пад камандаваннем генерал-маёра Дорахава размяшчаўся ў Гродзенскім павеце, сёмы корпус генерала Раеўскага - ў Ваўкавыскім павеце, чацвёрты запасны кавалерыйскі корпус Сіверса - ў Зэльве, Данскі казачы корпус атамана Платава - ў Гродна.
Непасрэдна тэрыторыі Гродзеншчыны пагражалі французскія арміі Жэрома Банапарта, Шварцэнберга і Ранье. Мэтай Напалеона было завяршэнне ваеннай кампаніі на тэрыторыі Гродзеншчыны разгромам арміі Баграціёна. Рыхтуючыся да вайны з Расіяй, Банапарт пасылаў у Гродзенскую губерню шпіёнау, разгарнуў тут сетку тайных агентаў. Асобую яго цікавасць выклікалі дарогі з Гродна ў бок Масквы, Вільні, Пецярбурга.
17 (29) чэрвеня армія Баграціёна адступіла ад Ваўкавыска праз Зэльву, Слонім, Навагрудак у накірунку на Мінск. Адыход прыкрывалі казакі, калмыкі і башкіры атрадаў Платава. Днём яны дзяжурылі на аванпастах, а ноччу раптоўна і дзёрзка нападалі на ворага, трымаючы гэтым яго ў пастаянным напружанні. Адзін французскі генерал успамінаў, што дзеянні казакаў нагадвалі ўкусы азлобленых пчол, якія маглі забіць і грознага льва.
16 (28) чэрвеня з Гродна ў глыб Расіі былі адпраўлена каля трох тысяч падвод з дзяржаунай маёмасцю, амуніцыяй, зброяй. Горад пакінулі губернатар, віцэ-губернатар, саветнікі губернскага праўлення - ўсяго каля 50 чалавек. Вечарам 18 (30) чэрвеня яны прыбылі ў Наваградак, а затым былі адпраўлены ў Мінск. Ланскі далучыўся да галоўнага штаба другой арміі. Увесь гэты час атрад Платава вёу барацьбу з авангардам войск караля вестфальскага і сцярог мост цераз Нёман. Гродзенскі паліцмайстар Высочын атрымаў загад знішчыць яго, каб не даць пераправіцца французам. Спроба іх затрымаць паўбатальёнам унутранай аховы пад камандаваннем прапаршчыка Іўшына не ўдалася. Тады ворага абстралялі з гармат, а масты разбурылі. Пакідаючы горад, Платаў даносіў: "Последний транспорт, с перестрелкой с неприятелем мною увезен, что называется, с рук неприятельских выкраден - и все оно отправлено через Белицу - Новогрудок к Минску и, ведя ожесточенные арьергардные бои, вышел за пределы Гродненской губернии".
16 (28) чэрвеня Гродна заняла кавалерыя Юзафа Панятоўскага - авангард войск караля вестфальскага Жэрома Банапарта, брата французскага імператара. Гэта быў палітычны намёк на будучае аднаўленне Рэчы Паспалітай - у горад першымі ўвайшлі польскія войскі пад камандаваннем пляменніка апошняга караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Праз два дні ўступіла ў Гродна кавалерыя Жэрома Банапарта, а пяхота прыбывала у перыяд з 19 па 21 чэрвеня (1-3 ліпеня). Рэзідэнцыя караля вестфальскага знаходзілася ў будынку староства (былым палацы Максімовіча, зараз гэта - будынак аблвыканкама).
На Гродзеншчыне ўсталяваўся французскі акупацыйны рэжым. 22 чэрвеня (4 ліпеня) Жэром Банапарт склікаў у Гродна Савет канферэнцый на чале з Людвігам Панцаржынскім. Аднак гэты орган улады дзейнічаў усяго 15 дзён. 7 (15) ліпеня быў створаны Часовы ўрад Вялікага княства Літоўскага (глава - граф Станіслаў Солтан), у склад якога ўвайшлі Віленская, Мінская, Гродзенская губерні і Беластоцкая вобласць. 17 (29) ліпеня ў Гродна прыбыў упаўнаважаны Часовага ўрада князь Антон Гедройц. Ён ліквідаваў Савет. На месцах стала стварацца новая сістэма кіравання, заснаваная на калегіяльнасці, але цалкам залежная ад паралельна дзейнічаўшай улады літоўскага генерал-губернатара француза барона Жаміні. Пры гэтым Напалеон аб'явіў сябе пратэктарам Вялікага княства Літоўскага.
У Гродна былі створаны адміністрацыйная камісія (губернскае кіраванне), прэфектура (павятовае кіраванне) і муніцыпальная рада (гарадское кіраванне). Дзейнасць усіх гэтых органаў кіравання, спецыяльна створанных камісій, была накіравана, галоўным чынам, на забяспячэнне напалеонаўскай арміі ўсім неабходным: фуражом, рэкрутамі, абуткам, вопраткай, транспартам, медыцынскім абслугоуваннем. Па жнівеньскаму прадпісанню Часовага ўрада крамы (склады) былі створаны ў Ваўкавыску, Шчучыне, Бераставіцы, Скідзелі.
Насельніцтва Гродзеншчыны ўцякала ў лясы, адыходзіла разам з рускай арміяй, забіраючы пры гэтым фураж, скот, маёмасць, закопвала запасы ў зямлю, забівала рабаўнікоў, забірала ў іх нарабаванае, зброю, стварала невялікія партызанскія атрады. Пасля Барадзінскай бітвы руская армія пачала наступленне і ваенныя дзеянні набліжаліся да Гродна.
8 (20) снежня авангард партызанскага атрада Дзяніса Давыдава сустрэўся з аванпастамі аўстрыйскага корпуса пад Гродна. Яго камандзіру маёру Чачэнскаму і Давыдаву ўдалося ўгаварыць генерала Фрэйліха, які меў 4 тысячы чалавек конніцы і пяхоты і 30 гармат, не спальваць правіянт і запасы.
9 (21) снежня Давыдаў увайшоу ў Гродна і на Параднай плошчы (цяпер Савецкай) выступіў перад насельніцтвам са словамі: "Я вошел сюда по средству мирного договора, мог то же сделать силой оружия, но я пожертвовал славою отряда моего для спасения города, принадлежащего России…" За вызваленне горада Давыдаў атрымаў ордэн Уладзіміра 3-й ступені.
13-14 (25-26) снежня з тэрыторыі Гродзеншчыны былі выгнаны апошнія часткі французкіх войск. Пачаліся аднаўленчыя работы па ўпарадкаванню Гродна і губерні.

Літаратура:
1.Кудель С.А. Гродно в 1812 г. // Вопросы истории. - 1984. - № 11. - С. 134-141.
2.Наш край: Гродненщина в конце ХVIII - начале ХІХ в. - Гродно, 1990. - С. 13-17.
3.Швед В.В. В грозу 1812 года / Швед В.В. По следам Гродненской старины. - Гродно, 1993. - С. 17-27.


Развіццё адукацыі на Гродзеншчыне ў першай палове ХІХ ст.


Ірына Прысяч

Гісторыя адукацыі ў горадзе Гродна і на Гродзеншчыне, якая апынулася ў канцы XVIII- XIX ст. у цэнтры лёсавызначальных палітычных працэсаў, была вельмі супярэчлівай і складанай. Школа з'яўлялася аб'ектам вострай палітычнай і нацыянальна-рэлігійнай барацьбы, што разгарнулася пасля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай. Усталяванне свецкай дзяржаўнай сістэмы адукацыі, якая падыходзіла б да запатрабаванняў эпохі, праходзіла вельмі марудна. Пачатак стварэння новай сістэмы адукацыі быў пакладзены яшчэ Адукацыйнай камісіяй. За 22 года яе дзейнасці (1773-1795 гг.) быў адчынены шэраг школ у г.Гродна і яго ваколіцах. Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай існуючая структура навучальных устаноў першапачаткова засталася не кранутай.
Да 30-х гадоў ХІХ ст. у народнай адукацыі практычна манапольна панавалі рымска- каталіцкія ордэны. Першая свецкая выхаваўчая ўстанова ў горадзе была адчынена ў 1800 г . Гэта быў кадэцкі корпус, заснаваны генералам Зорычам. Паводле існуючых правіл, у ім маглі вучыцца толькі дзеці шляхты. Дзеля залічэння ў гэтую прыстыжную на той час навучальную ўстанову, бацькі хлопцаў спачатку атрымлівалі спецыяльную даведку, якая пацвярджала іх шляхецкае паходжанне. [1, 216]
У пачатку ХІХ ст. у Расійскай дзяржаве пачалося правядзенне рэформы ў галіне адукацыі. 24 студзеня 1803 г. быў выдадзены загад аб арганізацыі навучальных акруг. Гродна ўвайшоў у склад Віленскай навучальнай акругі. Згодна з рэформай, ніжэйшымі навучальнымі ўстановамі з яўляліся аднакласныя прыхадскія вучылішчы для дзяцей сялян. Вучні вывучалі толькі асновы земляробства і займаліся царкоўнымі спевамі. Выкладанне агульнаадукацыйных прадметаў не прадугледжвалася. На прыступку вышэй стаялі 4-класныя вучылішчы і 7-гадовыя гімназіі, дзе выкладаліся польская і лацінская граматыка, замежныя мовы, геаграфія, арыфметыка, геаметрыя, старажытная гісторыя, рыторыка, элементарная фізіка, логіка. Што датычыла рускай мовы, то яна вывучалася як замежная і па жаданню навучэнцаў, у выніку чаго юнацтва пасля заканчэння навучальных устаноў яе амаль не ведала.
Паводле дадзеных 1817 г., у Гродна існавала толькі 2 школы (пры евангеліцка-лютэранскай царкве і пры касцёле). У кожнай з іх было па 2 настаўнікі. Агульная колькасць вучняў складала 30 чалавек. У гродзенскім вучылішчы, якое знаходзілася пад кіраўніцтвам манахаў-дамініканаў, атрымоўвалі адукацыю 302 навучэнцы. Пры вучылішчы працавалі бібліятэка (дзе знаходзілася 10 тысяч кніг), кабінет фізікі і мінералогіі [2, 182].
У 20-я гады на Гродзеншчыне з'яўляюцца школы ўзаемнага навучання - ланкастарскія, якія дазвалялі за адносна малы час і пры нязначных матэрыяльных затратах атрымаць элементарную адукацыю. Па распараджэнню Гродзенскага генерал-губернатара такая школа была адчынена і ў Гродна. Яе выкладчык А.Фармасевіч падрыхтаваў некалькі настаўнікаў для адкрыцця школ па метаду Ланкастара ў іншых гарадах.
Чарговую рэформу адукацыйнай сістэмы, што была распачата ў канцы 20-х гадоў, нельга ацаніць як радыкальную. Яна стала лагічным працягам пераўтварэнныў, якія адбываліся ў галіне адукацыі ў папярэднія гады. Статут 1828 г. прывёў яе мэты, задачы і змест у адпаведнасць з грамадска-палітычным ладам імперыі. Ён зацвердзіў прыярытэт рэлігіі і ўзаконіў саслоўную дыферэнцыяцыю. Менавіта гэтая рэформа паклала пачатак русафільскай палітыцы ў адукацыі: руская мова станавілася адзінай у выкладанні, поспехі ў яе вывучэнні ў многім вызначалі далейшы лёс выпускнікоў. Аснову зместу навучання сталі складаць старажытныя мовы, антычная літаратура і старажытная гісторыя [3, 64]. Школа пачынае строга кантралявацца паліцыяй, асабліва пасля паўстання 1830-1831 г.
Пасля хваляванняў у дамініканскай гімназіі, на яе базе 3 жніўня 1834 г. была адчынена мужчынская гімназія, якая паступова ператвараецца ў галоўную навучальную ўстанову горада. Праз некалькі месяцаў пры ёй былі адчынены Шляхетны мужчынскі пансіён, 4-класнае аддзяленне і падрыхтоўчы клас. Аснову вучняў усіх навучальных устаноў па-ранейшаму складалі дзеці святароў, вышэйшых чыноўнікаў, афіцэраў і дваран.
Важную ролю ў русіфікацыі адыгрывала жаночая адукацыя. З дзяўчат хацелі выхаваць не толькі добрых гаспадынь і будучых маці, але і сапраўдных грамадзянак. Асобы, якія кіравалі адукацыяй, і мясцовая ўлада добра разумелі ролю жанчыны ў распаўсюджванні рускай мовы і ў выкараненні насаджаемых "в быту неприязненных чувств ко всему русскому", таму былі створаны прыватныя жаночыя пансіёны, дзе "девицы …ограждаются хотя бы на время от тех вредных внушений, коими сопровождается здесь вообще домашнее воспитание …" [1, 258]. Так, у 1845 г. быў адчынены пансіён Яцыновіча, 1848 г. - Барановіча, 1850 г. - Загурскай. Гэтыя ўстановы ўтрымліваліся за кошт платы навучэнцаў за адукацыю.
Курс навучання ў пансіёнах складаў пяць з паловай год, пасля чаго здаваліся выпускныя экзамены. Дзяўчынкі паступалі ва ўзросце 10-12 гадоў, нярэдка зусім непісьменнымі. Яны вывучалі рускую, нямецкую, французскую мовы, усеагульную і расійскую гісторыю, фізіку і геаграфію, батаніку і заалогію, арыфметыку, музыку, маляванне і мастацтва танцаў [4]. У цэлым рэформы першай паловы ХІХ ст. значна пашырылі правы педагагічных калектываў, палепшылі матэрыяльнае становішча настаўнікаў. Фінансавае забеспячэнне рэформ разглядалася як адна з прыярытэтных умоў эфектыўнасці іх рэалізацыі. Дзяржаўныя ўклады ў развіццё сярэдняй адукацыі былі значнымі, але недастатковымі. Не гледзячы на праведзеныя рэформы, у сістэме адукацыі захаваўся цэлы шэраг нявырашаных праблем: некаторыя з пералічаных вучэбных дысцыплін сваім зместам амаль не супадалі з іх гучнымі назвамі, падручнікі не адпавядалі свайму прызначэнню і не супадалі з праграмамі. "Географии, например, польской не было, а российская особенно не преподавалась по недостатку учебного времени. Российскую историю заимствовали из сомнительных книжек, её читали на французском языке. Историю искусств и художеств проходили по тетради, неизвестно кем уложенной, в итоге она не походила на науку, соответственную ея названию" [5, 39]. Павярхоўнае выкладанне, недахоп кніг, навучальных дапаможнікаў, фізічных прыбораў, геаграфічных карт і глобусаў - усё гэта выклікала распаўсюджаннe ў школах розначытання ў выкладанні і нізкую паспяховасць вучняў.
Трэць стагоддзя навучанне ішло ў адпаведнасці са статутам 1828 г. У сярэдзіне ХІХ ст. дзейнасць кансерватыўнай класічнай школы пачала супярэчыць сацыяльна-эканамічнаму развіццю краіны, якая вызвалялася ад путаў феадалізму і прыгонніцтва. Незадаволенасць беларускага грамадства выклікала і тое, што школа не мела нацыянальнай глебы. Энергічная перабудова ўсіх сфер жыццядзейнасці Расійскай дзяржавы, пачатая ў 60-я гады, закранула і адукацыю. У пачатку 60-х г. зноў абвяшчалася правядзенне новай рэформы навучальных устаноў.

Літаратура:
1.Орловский Е.Ф. Гродненская старина. Часть І: Город Гродно. - Гродно, 1910.
2.Бобровский П. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Гродненская губерния. Ч.1. - СПб., 1863.
3.Латыш М.І. Рэфармаванне сістэмы адукацыі // Адукацыя і выхаванне. - 2000. - № 8. - С. 63-68.
4.НГАБ у г.Гродна. Ф. 1, воп. 13, спр. 637, арк. 41.
5.Крачковский Ю. Исторический обзор деятельности Виленского учебного округа за первый период его существования: 1803-1832 гг. Отдел первый: 1803-1824 гг . - Вильна: Тип.А.Г.Сыркина, 1903.


А.И.Герцен как исключение русской демократии в восстании 1863 года


Игорь Савицкий

Восстание 1863 года вызвало различную реакцию в передовых слоях русского общества. Основная часть представителей русской демократии считала, что Польша, Литва и Беларусь являются неделимыми частями Российской империи и не имеют права на независимость. Поэтому восстание вызвало крайне негативную реакцию в русском обществе. Исключительность взглядов Герцена заключается в солидарности с участниками восстания. В письмах Огареву и Тургеневу в 1863 г. его оценка событий восстания очень ясная: "Инсургенция держится славно, уже в Литве и Волыни есть банды. Молодцы поляки". "Польское дело, вопреки всему, держится и скорее идет в гору - его надо проповедовать". Герцен поддерживал, как и Кастусь Калиновский, лозунг « Землю крестьянам, свободу областям». Но Калиновский "давал" свободу Беларуси и Литве, в то время как Герцен проводит границу между Россией и Польшей по Беларуси и Литве. Он говорит, что православное население захочет быть русским, а католическое и униатское - польским.
Поддержка Герцена вызвала удивление у поляков, в своих письмах к нему они говорят, что не ожидали увидеть русского, который выражает и разделяет их взгляды , человека который искренне им сочувствует. В то же время эта поддержка вызвала крайне негативную реакцию русского общества. Многие либералы, которые находились в оппозиции царю по национальному вопросу, обвиняли Герцена в том, что он перестал быть патриотом. В одном из своих стихотворений Ф.Тютчев осуждал петербургского губернатора А.А.Суворова за то, что он «посмел» не подписать приветствие Михаилу Муравьеву, там есть такие строки: «Так будь и нам позорною уликой, письмо к нему от нас, его друзей! Но нам сдается, князь, ваш дед великий, его скрепил бы подписью своей». Весьма отличительно отношение Герцена к «великому деду» - к А.В.Суворову, он называет его «живодером Праги», так как тот штурмовал Прагу (предместье Варшавы) во время восстания Костюшки. Я не сомневаюсь, что Ф. Тютчев гениальный поэт, но политик он был близорукий. Герцен осуждает тех представителей официального Петербурга, которые поддерживали террор Муравьева в Беларуси, Польше и Литве.
III отделение отреагировало на позицию Герцена следующим образом . Ему были написаны фальшивые письма, якобы от народного польского правительства, с просьбой не вмешиваться в дело революционного польского движения, а также письмо некоего господина Питкевича к польскому народному правительству, который называет Герцена вралем, обвиняет в обмане восставших якобы своим утверждением, что в России также возможно восстание, чего Герцен не говорил. Это делалось с целью посеять недоверие между поляками и Герценом. Правда, этого сделать не удалось. На помощь восставшим Герцен, Огарев и Бакунин отправили корабль с припасами, однако, он не дошел. Но главным его делом было справедливое освещение событий восстания. Герцен пишет о русских офицерах, которые перешли на сторону восставших, пишет о тех, для кого честь была дороже родины. Он пишет про отвагу повстанцев. Называет Муравьева зверем, но просит помнить не только про Муравьевых, которые вешают, но и про Муравьевых, которых вешают.
Герцен дает нам образец настоящего демократа, о котором Карл Маркс сказал: «Герцен спас честь русской демократии».

Литература:
1.Герцен А.И. Россия и Польша // Собр. соч. А.И.Герцена: В 9т.- Т. 7. - М., 1958. - С. 178-234.
2.Герцен А.И. Русские офицеры в рядах инсургентов // Собр. соч. А.И.Герцена: В 9т. - Т.8. - С. 53-56. 3.Герцен А.И. Портрет Муравьёва // Собр. соч. А.И.Герцена: В 9т. - Т. 8. - С. 109.
4.Герцен А.И. Вечность в грядущее в 1863 г. // Собр. соч. А.И.Герцена: В 9т. - Т. 8. - С. 91-99.
5.Герцен А.И. Письмо Н. Огарёву 1863 г. // Собр. соч. А.И.Герцена: В 9т. - Т.9. - С. 487.
6.Герцен А.И. Письмо Н. Огарёву 1863 г. // Собр. соч. А.И.Герцена: В 9т. - Т.9. - С. 490.
7.Герцен А.И. Письмо Н. Огарёву 1863 г. // Собр. соч. А.И.Герцена: В 9т. - Т.9. - С. 501.
8.Герцен А.И. Письмо И.Тургеневу 1863 г. // Собр. соч. А.И.Герцена: В 9т. - Т.9. - С. 499.
9.Герцен А.И. Письмо И. Тургеневу 1863 г. // Собр. соч. А.И.Герцена: В 9т. - Т.9. - С. 500.
10.Тютчев Ф.И. «Ужасный сон отяготел над нами...» // Собр.соч.: В 2 т. - Т. 1. - М., 1980. - С. 162.
11.Ф.И. Тютчев Его светлости князю А.А. Суворову // Собр.соч.: В 2 т. - Т. 1. - М., 1980. - С. 162-163.
12.Милюков П.Н. Интеллигенция и историческая традиция // Вехи. Сборник статей». - М., 1991. - С. 294-381.
13.Национальный государственный исторический архив, г. Гродно, ф. З , оп. 3, д. 8, л. 10.


«Памятная книжка Гродненской губернии» как источник по конфессиональной истории Гродненщины


Альберт Иокелло

«Памятная книжка Гродненской губернии» издавалась в 1847-1848, 1857-1861, 1864-1867 и 1869-1915 г. под эгидой Гродненского губернского статистического комитета в типографии губернского правления и была предназначена для широкого круга читателей, использовалась как дополнительная литература для учащихся средних учебных заведений. Она представляет собой всесторонний именной, географический и статистический справочник по Гродненской губернии, что делает её весьма ценным, с научной точки зрения, источником по истории нашего города и края XIX - начала XX в.
В «Памятной книжке» содержится весьма обширный справочный материал по основным конфессиям в Гродненской губернии: православию, католицизму, протестантизму, иудаизму, исламу. В силу тематической многоплановости этот материал можно разделить на следующие группы: а) сведения об организационно-кадровой структуре основных конфессий; б) статистические сведения о численности их приверженцев; в) сведения о духовных учебных заведениях.
При подготовке к изданию этих сведений чиновники Гродненского губернского статистического комитета опирались на обширный круг документальных источников: списки и ведомости Литовского епархиального училищного совета, таблицы приставов, ведомости священников и рапорты благочинных со статистическими сведениями о количестве родившихся, бракосочетавшихся и умерших и др.
В материалах первой группы содержатся сведения об иерархической структуре православной, католической, протестантской, иудаистской и мусульманской церквей, о духовных кадрах губернии с указанием должности, сана, научного звания, места учебы, наград. Немало представителей православного и протестантского духовенства, некоторые представители высшего и среднего католического клира, как следует из анализируемого источника, были награждены медалью «В память усмирения польского мятежа 1863-1864 г.», например, гродненский декан, настоятель фарного костела, каноник Александр Концегович. В книжках содержатся сведения о действовавших во второй половине XIX - начале XX в. на территории губернии православных монастырях (их было четыре: гродненский Борисо- Глебский, жировицкий Успенский, супрасльский Благовещенский и гродненский женский Рождество-Богородичный).
В соответствии с данными анализируемых источников можно судить о разрастании структур разных конфессий. Очевидным становится тот факт, что Русская православная церковь развернула свою деятельность с большим размахом, чем римско-католический костел, который уступал в количестве приходов. В 1882 г. в Гродненском православном благочинии было 17 настоятелей приходов, в Гродненском католическом деканате - 13 настоятелей и администраторов приходов. У мусульман насчитывалось тогда всего 3 прихода, у протестантов - 6.
Составители памятных книжек давали сведения по православным духовным учебным заведениям, их администрации (смотрители, их помощники, надзиратели), педагогических кадрах, преподаваемых дисциплинах. Так, в 1893 г. в Жировицком духовном училище преподавали латинский, греческий и старославянский языки, арифметику, географию. И наконец, в «Памятных книжках Гродненской губернии» приводятся статистические сведения о численности представителей различных исповеданий по отдельным городам и полу. Так, по данным на 1900 г. в Гродно в количественном отношении преобладали иудеи, затем шли католики, на третьем месте было православие. Число иудеев в городе постоянно росло, а православных, напротив, после некоторого всплеска за период 1889-1900 г., упало. Доминирующей же конфессией в губернии было православие.
Несмотря на такую, казалось бы, солидную репрезентативность, «Памятные книжки Гродненской губернии» содержат и целый ряд недостатков. Обойден целый ряд принципиально важных проблем, связанных с конфессиональной ситуацией, государственной политкой в этой сфере. Информация книжек носит поверхностный характер, их таблицы содержат статистические погрешности.

Литература:

1.Памятная книжка Гродненской губернии на 1870 г. - Гродно, 1870.
2.Памятная книжка Гродненской губернии на 1871 г. - Гродно, 1871.
3.Памятная книжка Гродненской губернии на 1872 г. - Гродно, 1872.
4.Памятная книжка Гродненской губернии на 1884 г. - Гродно, 1884.
5.Памятная книжка Гродненской губернии на 1885 г. Адрес-календарь и статистическо-справочные сведения. - Гродно, 1884 г.
6.Памятная книжка Гродненской губернии на 1890 г. -Гродно, 1889.
7.Памятная книжка Гродненской губернии на 1891 г. - Гродно, 1890.
8.Памятная книжка Гродненской губернии на 1894 г. - Гродн, 1893.
9.Памятная книжка Гродненской губернии на 1902 г. - Гродно, 1902.
10.Памятная книжка Гродненской губернии на 1910 г. Адрес-календарь и статистическо-справочные сведения. - Гродно, 1910 г.


Дзейнасць М. А. Дзмітрыева на Гродзеншчыне


Алена Макрушыч

У Гродна ва ўсе часы жыло і працавала шмат выдатных дзеячаў культуры і навукі, адным з якіх быў дырэктар Гродзенскай дырэкцыі народных вучылішчаў, этнограф і фалькларыст Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў, які жыў і працаваў тут у 1867-1873 г. Ён нарадзіўся ў 1832 г. у Санкт-Пецярбургу. У 1853 г. скончыў там Галоўны педагагічны інстытут і быў накіраваны на працу ў дваранскае вучылішча ў Навагрудку выкладчыкам рускай мовы. Потым некалькі гадоў працаваў інспектарам Віленскай прагімназіі, у 1864 г. стаў дырэктарам Навагрудскай прагімназіі.
Жывучы ў Навагрудку, Міхаіл Аляксеевіч зацікавіўся даследаваннем матэрыяльнай і духоўнай культуры беларускага народа, пачаў запісваць беларускі фальклор, збіраць беларускую вусна-паэтычную творчасць. Асабліва яго цікавілі беларускія тапанімічныя і міфалагічныя легенды ("Возера Свіцязь" (1860), "Паданне пра Лоўчыцы" (1861)). Дзмітрыеў апісваў таксама народныя звычаі і абрады ("Вясельны абрад у весках Навагрудскага павета" (1861), "Апісанне пахаванняў і дзядоў у Навагрудскім павеце Мінскай губерні" (1867), "Абрады і звычаі заходнерускіх сялян " (1867).
Акрамя фальклору, М.А.Дзмітрыеў цікавіўся жывой беларускай мовай і нават спрабаваў скласці паказальнік слоў і выразаў гаворак Навагрудчыны. Ён сабраў у архівах каштоўныя звесткі пра Адама Міцкевіча, на радзіме паэта запісваў легенды ўспаміны пра яго землякоў- сучаснікаў. Частку сабранага матэрыялу, у прыватнасці, беларускія казкі, Міхаіл Аляксеевіч даслаў рускаму фалькларысту А.М.Афанасьеву, які апублікаваў іх па-беларуску ў сваіх "Народных русских сказках".
У 1867 г. Дзмітрыеў быў пераведзены на пасаду дырэктара Гродзенскай дырэкцыі народных вучылішчаў. Хоць праца была нялёгкай, ён не пакінуў этнаграфічных даследаванняў. У 1868 г. выдаў зборнік беларускай народнай паэзіі "Спроба збірання песень і казак сялян Паўночна- заходняга краю", артыкул "Норавы і звычаі заходнерускага народа".
У 1869 г. М.Дзмітрыеў выдаў "Некалькі звестак аб хатнім побыце сялян паўночна-заходніх губерняў", а таксама "Збор песень, казак, абрадаў і звычаяў сялян Паўночна- Заходняга краю". Шэраг тэкстаў песень запазычаны са зборніка Я.Чачота "Вясковыя песьні" (1837-1846), а апісанне хаўтурнага абраду - з працы А.Кіркора "Этнаграфічны погляд на Віленскую губерню" (1858).
За добрую службу ўлады ўзнагародзілі Дзмітрыева канфіскаваным у памешчыка Чарноцкага маёнткам Кобусы Бельскага павета з правам выкупа на працягу 20 гадоў. Аднак на маёнтку было шмат пазык. Сам маёнтак быў ацэнены ў 1823 рублі - ён каштаваў менш, чым на ім было пазык. Гродзенскі губернатар А.Е.Зураў паставіў перад Дзмітрыевым умову - заплаціць усе пазыкі, інакш маёнтак будзе прададзены з таргоў, на што той вымушаны быў згадзіцца. Міхаіл Аляксеевіч памёр 26 мая 1873 г. на 41-м годзе жыцця, не паспеўшы скончыць многія свае даследаванні. Пахаваны на праваслаўных могілках у Гродна па вуліцы Антонава.
Дзмітрыеў быў кавалерам ордэна Святога Станіслава, быў узнагароджаны срэбным медалем Імператарскага рускага геаграфічнага таварыства за этнаграфічныя працы, бронзавым медалём у памяць аб вайне 1853-1856 гадоў, медалём у памяць падаўлення паўстання 1863- 1864 г. Ен быў тыповым рускім чыноўнікам з прысланых на Беларусь, аднак, у адрозненне ад многіх, яго цікавіў беларускі народ. Ён усведамляў, што гэты народ мае сваю адметную і непаўторную культуру і прыкладаў намаганні для яе вывучэння і прапаганды ў шырокіх колах грамадства.
Многае з рукапіснай спадчыны даследчыка і этнографа Міхаіла Аляксеевіча Дзмітрыева зберагаецца зараз па-за межамі Беларусі: у Цэнтральным гістарычным архіве Літвы ў Вільнюсе, у рукапісным аддзеле бібліятэкі Расійскай Акадэміі навук у Санкт-Пецярбургу, у архівах Геаграфічнага таварыства Расійскай Федэрацыі.


Фотамайстэрні ў Гродна ў другой палове ХІХ ст.


Таццяна Казак

Фатаграфія пачала крочыць па свету з Францыі. Першыя фотамайстэрні на Беларусі з'яўвіліся ў 1860-х г. у Мінску. Уладальнік адной з іх, Антон Прушынскі, зрабіў фотапартрэт Дуніна-Марцінкевіча, які можна сустрэць у любым школьным падручніку па беларускай літаратуры.
Гродна не адставаў у галіне фотасправы. 2 чэрвеня 1864 г. была адкрыта фотамайстэрня Меера Тубянскага па вуліцы Брыгіцкай (зараз К.Маркса). У 1865г. заснаваны фотамайстэрні Енілая Менцэля па вул. Замкавай і Івана Садоўскага, апошняя працавала з перапынкамі да 1907 г. У 1868г. адкрываецца фотамайстэрня Ліна Блока вуліцы Купецкай. Садоўскі - аўтар шэрагу фотапартрэтаў вядомых гродзенцаў: Адама Багдановіча, А.А.Сівіцкай (Зоські Верас). У другой палове ХІХ ст. у горадзе працавала ад 2 да 4 фотамайстэрань. Свае атэлье адкрывалі не толькі жыхары горада, але і прыезджыя фотамайстры: Бенцэлье Хацкелевіч і Іосель Кайранскі з Мінска, Якаў Салавейчык са Слоніма, бо іх атэлье згарэлі там пад час пажараў.
Дазволу на сваю дзейнасць фотамайстры мусілі прасіць у губернатара. У 1882г. з такой просьбай звярнуўся Нісен, які раней працаваў у Прывісленскім краі, Лодзі і Брэсце. Вядомым фотамастаком Гродна быў Зельман Якаўлевіч Карасік, які паходзіў з гомельскіх мяшчан. Губернскае праўленне выдала Карасіку спецыяльны дазвол на распаўсюджванне фатаграфічных выяў Гродна. Зэльман Карасік у 1903 г. быў абвешчаны ганаровым грамадзянінам Гродна і быў узнагароджаны медалямі "За усердие". У яго была здольная вучаніца Ента (Яўгенія) Рашэйштэйн, якая атрымала атэстат і званне "жанчына-фатограф". У 1885 г,. пасля вялікага пажару ў горадзе, дзейнасць усіх фотамайстэрань прыпынілася. З 90-х г. яны аднаўляюцца. Хаім Біньковіч летам 1894 г. адкрыў разам з кампаньёнам Пейсахам Ежэрскім-Квятам агульную фотаўстанову па вул. Саборнай. Праз 2 гады Біньковіч прадае майстэрню ва ўласнасць мяшчаніна, землямера Мейера Гельгора, які працягваў яго справу да 1897 г.
Каб адкрыць майстэрню, фатограф мусіў не толькі мець афіцыйны дазвол губернатара, паліцмайстара і затым атрымаць пасведчанне, але, натуральна, валодаць самой тэхнікай выканання гэтай справы. Гарадзенскі мяшчанін Хаім Езерскі ў прашэнні на імя губернатара ўказваў, што 4 гады займаўся ў мясцовага фатографа Гіршы Дамбравіцкага, служыў здымшчыкам і рэтушорам 2 гады і ў вядомага З.Карасіка. Пры гэтых практычных ведах, Езерскі наведваў Віленскую мастацкую школу 2 гады дзеля вывучэння фатаграфічнага мастацтва. Згоду і пасведчанне фатограф атрымаў у 1897г.
Большасць прашэнняў атрымлівала станоўчы адказ. Былі і адмовы па аб'ектыўных прычынах. Мяшчанін мястэчка Скідзель Аўсей Райхштэйн-Шклярскі атрымаў адмову, бо быў далёка не фатографам, а ліхвяром і "нічога не ведаў у фотамастацтве"; да таго ж у Гродна хапае фотаўстаноў - ажно тры. Колькасць фотамайстэрань расла, і на 1900 г. іх ужо было 6. Так патроху ў жыццё гродзенцаў уваходзіў новы від мастацкай культуры, які на сённяшні дзень з'яўляецца неад'емнай часткай нашага жыцця.


Был ли в Гродно юбилей 100 лет назад?


Андрей Беняш

Перенесемся мысленно в начало ХХ века. Жаркое лето 1902 года. 27 июня в Гродно прибыл исполняющий должность гродненского губернатора, будущий реформатор России Петр Столыпин [2, 1902. № 24]. Город отстраивается после недавнего пожара. Старый город ведёт размеренную и богатую жизнь: трижды в год тут проходит ярмарка, центр искрится разноцветными рекламами, на улицах множество мелких торговцев, для которых каждый городской праздник - это праздник вдвойне. А праздников хватало: дни рождения членов императорской семьи, множество религиозных праздников, годовщины знаменательных событий. И среди всего этого обилия праздников был упущен, наверное, самый важный - годовщина основания города, его 775-летие. Утверждать, что никто не знал об этом событии, ошибочно. В 1893 г. на IX археологическом съезде Е.Ф.Орловский выступил с докладом «Основание города Гродны и его история до 1241 г.», в котором обнародовал дату основания Гродно - 1127 год. Его доклад имел большой резонанс. Именно в это время (1902-1903 г.) «Гродненские епархиальные ведомости» публикуют большую работу Орловского о судьбах православия на Гродненщине. Вряд ли будет верным предположение, что глава губернии не знал о годовщине. Столыпин был не просто эрудированным человеком, но живо интересовался историей подначаленного ему края и в своем рабочем кабинете наверняка имел не только публикации Е.Ф. Орловского, но и том энциклопедии Брокгауза и Ефрона со статями «Гродна» и «Гродненская губерния». В первой статье 1128 год утверждается как дата основания Гродно. Не исключено, что гродненское общество склонялось именно к этой дате, но Столыпин просто не успел организовать юбилей (его неожиданно в марте 1903 г. перевели губернатором в Саратов). А новому гродненскому губернатору М.М.Осоргину, вступившему в должность весной 1903 г., было не до юбилеев.
Вопрос о возможных юбилеях Гродно как в прошлом, так и в будущем может принять неожиданный поворот, если сопоставить основные события его истории с гипотетической датой его основания - 1116 г. [1, 11. Получается любопытная вещь. Права на самоуправление (данное Ягайло в 1391 г. и магдебургское право, дарованное Александром 11 июля 1496 г.), а также различные привилеи город получал в основном в юбилейные даты относительно его гипотетического основания в 1116 году. Отсюда возможно, что в древности существовал документ или конкретное свидетельство иного рода, которое указывало на другую дату основания нашего города, скорее всего это и был 1116 год.
Проведя небольшую документальную выборку дат (по книге «Кронон» [1]), мы получили следующую картину:
1391 год (275 лет с момента гипотетического «рождения» Гродно) - привилей великого князя литовского Ягайло на городское самоуправление.
1496 год 11 июля (!) (380 лет) - привилей великого князя литовского Александра на магдебургское право.
1526 год (410 лет) - великий князь литовский Жигимонг подтверждает магдебургское право и все полученные ранее привилеи.
1540 год (в преддверии 425-летия) - привилеи Боны Сфорца, великой княгини литовской на городскую печать и герб.
1541 год (425 лет) - подтверждение магдебургского права и других привилеев Гродно Жигимонтом и Боной Сфорца.
1561 год (445 лет) - великий князь литовский Жигимонт Август надает Гродно новые привилеи.
1576 год (460 лет) - великий князь литовский Стефан Баторий подтверждает все льготы Гродно.
1581 год (465 лет) - привилей Стефана Батория Пречистенской церкви (один из памятников ХІІ века!): на ее содержание выделяется 10 коп литовских грошей (300 литовских грошей) из городской казны.
1589 год - великий князь литовский Жигимонт III подтверждает все привилеи Гродно. Это единственная дата, связанная с подтверждениями привилеев, отмеченных "Крононом", - не юбилейная по отношению к 1116 году, но наиболее приближенная к этому по сравнению с 1127 г.
В дополнение к этому отметим, что с 1116 по 1990 г. (885 лет, охваченных "Крононом") юбилейных дат, приходящихся на 1116 год - 82, а на 1127 год - 78. Но особенно примечательно, что из этих 82-х юбилейных дат, приходящиеся на 1116 год 8 (десятая часть!) связаны с самыми важными для города событиями - привилеями на городское самоуправление.
И хотя эта статистика сама по себе еще ничего не доказывает, она побуждает нас к определенным размышлениям и к продолжению поиска истинной даты «рождения» города Гродно именно в этом направлении.

Литература:

1.Гостев А.П., Швед В.В. Кронон. Летопись города на Немане (1116-1990). - Гродно, 1993.
2.Гродненские епархиальные ведомости за 1902-1903 годы.


Художники - пейзажисты и Гродненщина в конце ХIХ - начале ХХ века


Алексей Чернецкий

Рубеж ХІХ-ХХ в. был кульминацией развития реалистического искусства пейзажа, о представителях которого и пойдет речь.
Гродненщина гордится Станиславм Жуковским, уроженцем имения Ендриховцы Волковысского уезда. Сначала он учился в Варшаве в классической гимназии Луганского, затем в Белостокском реальном училище. Изобразительное искусство там преподавал воспитанник Петербургской Академии художеств С.Юшанин, который подготовил С.Жуковского к поступлению в Московское училище живописи, скульптуры и архитектуры. Тут с 1892 по 1901 г. его педагогами были К.Коровин, И.Левитан, А.Архипов, В.Серов.
Еще будучи учеником, Жуковский принял участие в передвижной выставке. Тогда же на конкурсе товарищества любителей изящных художеств в Москве он получил премию за пейзаж «Май». В следующем году премией были отмечены его картины «Осенней ночью» и «Апрельский вечер». В 1898 г. Жуковский успешно конкурировал на получение звания классного художника и большой серебряной медали за пейзаж «Весенняя ночь». Эту картину приобрел с выставки известный промышленник и меценат С.Мамонтов. В том же году несколько пейзажей Жуковского приобрел для своей галереи П.М.Третьяков. В этот период молодого художника притягивает романтическая природа, которую он и передает с большим мастерством. Во время летних каникул С.Жуковский часто бывал в родных местах на Гродненщине, посещал Беловежскую пущу, делал там зарисовки и писал этюды с натуры. После окончания училища С.Жуковский поселился в Москве, но часто посещал родину. Под впечатлением ее природы написаны его лучшие произведения: «Неман», «Осенний вечер», «Ельник», «Ветрено». Пейзаж «Неман» был отмечен на академической выставке и затем приобретен Академией художеств.
В начале 1900-х г. живописец становится активным членом товарищества передвижных выставок и Союза русских художников. Однако в вопросах идеологии он оставался на умеренных либеральных позициях. Он стремился примирить сторонников передового демократического искусства с апологетами официально академического направления, считал, что основой расхождений между художниками являются не идеологические принципы и взгляды, а проникновение в родное искусство западного влияния, против которого следует сконцентрировать весь огонь критики. С.Жуковский старался своим творчеством быть за пределами идеологической борьбы.
Значительно изменился творческий взгляд живописца в начале второго десятилетия ХХ в. От интимных, романтических пейзажей он переходит к большим, широким обобщениям, в которых прославляет богатство и красоту своей родины. В его пейзажах доминируют лирические ноты. Мотивами произведений становится природа, дворянские усадьбы, небольшие деревушки. В его произведениях встает поэтический образ Гродненской земли. В этот период были написаны такие чудесные произведения, как «Весной в лесу», «Белый дом», «Большая дорога», «Старая усадьба», «Весенняя вода». Большинство из них разошлись по разным местам Беларуси и России. Часть произведений теперь находится в Русском музее в Санкт-Петербурге, часть - в Третьяковской галерее.
В 1907 году С.Жуковскому, по предложению А.Куинджи, К.Крыжицкого и Б.Цветкова, было присвоено звание академика, а в 1910 году - присуждена почетная премия имени А.Куинджи за картину «Плотина» (1909), которая экспонировалась на выставке передвижников и получила всеобщее одобрение. Мотив пейзажа навеян нахождением живописца на родной Гродненщине. Из других произведений Жуковского широко известен «Весенний вечер». В 1912 г. на выставке в Мюнхене этот пейзаж удостоился золотой медали. Последние годы художника прошли в Польше. Тут он не создал сколько-либо значительных произведений и умер в 1944 г. недалеко от Варшавы.
Не меньшую роль в развитии пейзажной живописи конца ХIХ - начала ХХ в. сыграло творчество Казимира Антоновича Стабровского (1869-1929). Он родился в Гродненской губернии, в имении Круглены близ Новогрудка, в семье штабс-капитана русской армии. После окончания реального училища в Белостоке, поступил в Петербургскую Академию искусств. В последние годы учебы занимался в мастерской И.Репина. В 1894 г. успешно конкурировал на получение звания классного художника І степени и золотой медали за картину «Магомет в пустыне». После окончания академии К.Стабровский некоторое время жил на родной Гродненщине, а затем в Варшаве. В эти годы им написана картина «Тишина в деревне», за которую в 1900 г. на выставке в Париже он был награжден большой серебряной медалью. С этого времени живописец становится постоянным участником международных выставок в Париже, Мюнхене, Венеции. Он выставляет свои лучшие полотна. «Белая ночь в Петрограде около разъезда» была приобретена в Мюнхенскую галерею, «Закат в Лазенковском парке в Варшаве» находится в галерее академии искусств в Венеции.
В 1904 г. К.Стабровский возвращается в Варшаву, где создает художественную школу. Школа красивых искусств, директором которой он был в 1904-1909 г., быстро стала одним из лучших учебных заведений Варшавы. Среди ее учеников было много белорусов.
В 1912 году художник покидает школу и целиком отдается творчеству. Он совершает продолжительные путешествия по Испании, Швеции, на Канарские острова, откуда неизменно привозит множество этюдов. В те годы появилась знаменитая серия «Шествие ливня». Серия состояла из 11 полотен, объединенных одним смыслом, среди них: «Удар молнии», «Курганы», «Над бедной страной», в которых в аллегорической форме художник показал приближение новых сил.
В 1914 г. его произведения выставляются в художественном салоне на Большой Дмитровке в Москве. Они производят огромное впечатление на художественную общественность Москвы. Передовые русские художники И.Беклемишев, И.Репин, В.Мате внесли на рассмотрение совета академии предложение о присвоении ему звания академика живописи.
Оценивая значение творчества К.Стабровского для развития белорусского пейзажа 1890- 1917 годов, нужно отметить, что в нем, как и в живописи С.Жуковского, уже достаточно выразительно проявились национальные особенности белорусского пейзажа: задушевная напевность и лиризм, склонность к передаче романтического состояния природы, красивый колорит, повышенная эмоциональность. Достижения белорусской реалистической живописи, яркими представителями которого были С.Жуковский и К.Стабровский, - значительный этап истории изобразительного искусства Гродненщины, Беларуси, Европы.


Гродненская следственно-карательная тюрьма в 1919-1939 г.


Наталья Касперович

В основу статьи легли материалы Государственного архива Гродненской области. По архивным данным, в 1915-1919 г. гродненская тюрьма, в которой содержались задержаннные, подследственные и осужденные, находилась в ведении немецких оккупационных властей. С вступлением в апреле 1919 г. в город польских войск тюрьма перешла в введение польских органов власти. Распоряжением генерального комиссара Восточных земель от 21 декабря 1919 г. был введен тюремный устав, согласно которому все тюрьмы на оккупированной территории Белоруси находились в ведении тюремного отдела секции юстиций Гражданского управления Восточных земель. Со второй половины июля по октябрь 1920 г. тюрьмой в Гродно ведал тюремный отдел Гродненского уездного военно-революционного комитета. В начале октября 1920 г. Гродно вновь был захвачен белополяками и тюрьма перешла в ведение тюремного отделения Управления прифронтовых и этаповых территорий, а с 27 ноября 1920 г. - тюремного департамента Министерства юстиции Польши.
20 июля 1931 г. в тюрьмах Польши был введен новый тюремный режим. Кроме норм содержания заключенных, он определял функции тюремной администрации. В Гродно последняя состояла из начальника, трех - четырех его помощников, трех аспирантов, 65-70 надзирателей, двух священнослужителей, двух учителей, двух врачей и др. Начальник тюрьмы и его заместители назначались министром юстиции, остальные служащие - начальником тюрьмы.
Тюрьма имела отделы: административный, воспитательный, отдел труда, хозяйственный. Насчитывалось 59 камер, которые были разбиты на 9 отделов. Политзаключенные, в том числе коммунисты, содержались в 7-9-ом отделах , объединявших 24 камеры. В январе 1924 г. в гродненской тюрьме содержалось 497 человек, в том числе 39 женщин, в январе 1927 г. - 554 человека, из них 46 женщин. Кубатура тюрьмы в 1929 г. составляла 20912 кв. метров. Начальник тюрьмы 16 ноября 1931 г. доносил в уголовный отдел министерства юстиции Польши, что по кубатуре воздуха в тюрьме можно содержать не более 462 человек, однако, как правило, было намного больше заключенных.
В ноябре 1939 г., с воссоединением Западной Беларуси с БССР, тюрьма перешла в новое ведомство.


Бои за Гродно в июне 1941 г. (по воспоминаниям участников)


Дмитрий Киенко

Приграничное положение Гродно обусловило наличие в нем постоянных гарнизонов. В городе и окрестностях дислоцировались части советской 3-й армии под командованием генерал-лейтенанта Василий Ивановича Кузнецова. В своем составе армия имела части 4-го стрелкового корпуса (27, 56, 85 стрелковые дивизии), 11-го механизированного корпуса (29, 33 танковые дивизии и 204 мотострелковая), 68-го Гродненского укрепленного района (9 и 10 отдельные артиллерийско-пулеметные батальоны), 11-й смешанной авиадивизии, 6-й противотанковой артиллерийской.бригады. Границу в полосе армии прикрывали заставы 86-го Августовского пограничного отряда. Задача армии была следующая - прочной обороной Гродненского укрепленного района и полевых укреплений прикрыть лидское, гродненское и белостокское направления.
Для многих гродненских частей сигналом о начале войны послужили не приказы командования, а вой пикирующих самолетов Юнкерса и взрывы бомб на территории частей. Управление войсками ввиду отсутствия связи осуществлялось только через делегатов связи, поэтому соответствующим было и качество этого управления. Штаб армии не имел никаких контактов с фронтом в течение двух суток.
85-я стрелковая дивизия прибыла в Гродно за месяц до войны и разместилась в лагере Солы. За две недели до начала войны поступил приказ командующего армией о выделении батальона на строительство 68-го укрепрайона, т.е. в полку осталось 2 батальона. Штаб дивизии находился, по воспоминаниям ее командира Александра Васильевича Бондовского, по адресу Ожешко, 22.
В Гродно располагались военные обьекты, которые имели большое стратегическое значение: штаб 3-й армии, штаб 4-го стрелкового корпуса, штаб дивизии, склады горючего, боеприпасов и взрыввеществ, железнодорожный и городской мосты через Неман. В 3-4 км западнее и южнее города находились лагеря Фолюш и Солы, а также казармы у станции Гродно.
Внезапное появление бомбардировщиков и интенсивные бомбардировки станции и штабов вызвали панику среди населения. Одна из бомб попала в казарму - еще до приказа о выходе части из города появились первые убитые и раненые. Участники боев отмечали, что немцы не бомбили склады, видимо, зная о больших запасах, хотели оставить их в сохранности. Прекрасно показали себя зенитчики - дивизион под командование капитана Гомболевского в первый день сбил на своем участке 5 самолетов противника. Сказалась его довоенная подготовка, при которой капитан приказывал объявлять учебную тревогу при обнаружении даже советских самолетов в районе лагеря.
141-я и 103-я стрелковые полки заняли оборону на участке Лососна-Колбасино, а вечером на контрольный пункт дивизии доставили сбитого летчика. Им оказался майор Леман, который вел себя очень вызывающе и интересовался, как далеко продвинулись немецкие части. Он рассказал, что в свое время закончил летную школу в Энгельсе. При досмотре было обнаружено, что под летной формой был гражданский костюм.
К вечеру 22 июня под ударами противника 56-я стрелковая дивизия начала отступление. Стало бессмысленно удерживать город, который постепенно оказывался в тылу у врага, тем более что нависла угроза захвата переправ в районе Мостов и Лунно. Началось отступление частей 85-й дивизии. Части уходили в направлении реки Свислочь. Для максимальной задержки врага было приказано взорвать мосты и склады в южной и северной частях города. 23 июня в 0 часов 30 минут последовали серии взрывов на реке Неман и складах. Казалось, что город подпрыгнул. Огромное пламя охватило его юго-западную часть. Вот как об этом рассказывал командир саперного взвода 103-го стрелкового полка младший лейтенант В.А.Иванов: "Когда стемнело, то на реке Неман произошли очень сильные взрывы. Они были такой силы, хотя и удаленные от нас, что тех, кто стоял на ногах, повалило на землю. Я в этот момент стоял на коленях в придорожной канаве. Мы были в 5-6 км от места взрыва".
Удручающую картину увидели отступающие войска на дороге Гродно - Свислочь: дорога была заставлена подбитыми машинами автомобильного батальона. Удачно и без потерь из Гродно вышла походная хлебопекарня и, расположившись в овраге, задымила печами, начав выпечку хлеба. Посчитав себя в безопасности при нахождении в овраге, командир не обратил внимания на хорошие ориентиры в виде фабричной трубы правее и рощи на берегу реки. Через несколько часов выходящие из Гродно бойцы наблюдали следы жестокой бомбардировки на месте расположения пекарни.
Таким образом, на второй день войны дивизия понесла тяжелые потери. Сложилась трудная ситуация со всеми видами снабжения. 23 июня ни танки, ни пехота гитлеровцев не появлялись перед позициями дивизии, но круглые сутки над ними висели штурмовики люфтваффе. По словам А.В.Бондовского, по интенсивности бомбардировки можно было предположить, что немцы знали кого и что бомбят.
Вечером 23 июня дивизия получила приказ о контратаке на Гродно. Задача осложнялась тем, что вокруг города находились большие пространства открытой местности и только у самого города имелся небольшой лесной массив. А дорога была большей частью профилирована и не было никакой возможности с нее съехать и укрыться в случае налета на марше.
Движение на Гродно началось в 9.30 24 июня. При подходе к высоте 175,5, что около деревни Колпаки, последовала команда переместить счетверенную установку пулеметов "Максим" в голову колонны. Вскоре после этого со стороны Лунно появился немецкий юнкерс, прошел на высоте метров 300-400 и, получив очередь в район кабины, сел впереди походной заставы. В сторону посадки самолета выехал майор Заварин и, вернувшись с документами и оружием экипажа, доложил, что оба летчика убиты, Стрелок получил смертельное ранение в голову, а пилот, везя его тело на аэродром, получил смертельное ранение от зенитки. Но он смог посадить самолет и подать сигнал о посадке. Через несколько минут со стороны Гродно показалась девятка штурмовиков, позднее им на смену пришли истребители Ме-109, потом снова Юнкерсы. Так продолжалось девять с половиной часов, с 13 до 22.30. Штурмовки сменялись бомбежками и наоборот. И если люди успевали кое-как уйти с дороги, то орудия, машины и лошади очень сильно пострадали. Колонны были прижаты к земле и до темноты не смогли выполнить приказ командира выйти на рубеж Кошевники-Гибуличи.
Для дальнейшего продвижения было необходимо узнать, есть ли противник в долине Немана, т.к. на правой стороне не было слышно звуков боя. Для решения этой задачи, из бойцов дивизии был сформирован сводный отряд конной разведки. А в 4 часа 25 июня майор Данилюк доложил о ЧП. В то время, когда отряд был построен командиром группы старшим лейтенантом Безматерных, перед строем появился заместитель начальника особого отдела старший лейтенант Жраков и неожиданным для всех выстрелом из пистолета убил Безматерных. После этого последовало замешательство, а затем раздался выстрел, которым в упор одним из бойцов был убит сам Жраков.
Тем временем части вышли к рубежу города. Участник боя 25 июня лейтенант А.Г.Гончаров вспоминал трагическую гибель подразделения севернее лагеря Солы: "Отходящее подразделение немецкие танки прижали к р.Неман у разрушенного моста и вынудили переправляться вплавь. Переплыли реку только единицы. Возможно это были части из 29-й танковой дивизии".
Наступление шло до 22 часов, части разрозненно держались за окраину города. В это время командир полка Каравашкин докладывал: "Ценой больших потерь полк к ночи завершил наступление, захватив стрельбище и редуты старой крепости". Однако не имея поддержки других частей и, главное, авиации, генерал Бондовский приказал отходить на рубеж р.Свислочи. Ночью в течение 2-3 часов был совершен бросок на 12-15км.
Когда дивизия отошла второй раз к р.Свислочь, части заняли свои прежние оборонительные участки. После этого был уничтожен мост на реке. Вечером, с наступлением темноты, на противоположном берегу появились немцы. Обнаружив разрушенный мост, они свободно расположились без охраны, не подозревая, что в 100 м от них, по краю рощи, за кирпичной стеной проходил передний край обороны. Благодаря стене, бойцы подобрались как можно ближе к противнику и атаковали. Во время боя был получен приказ об отходе на рубеж р. Россь.
Неопубликованные воспоминания участников первых боев на Гродненщине позволяют почувствовать трагизм положения, в котором оказались солдаты Красной Армии в жарком июне 1941 года.

Источник:
1.Воспоминания А.В.Бондовского // http://edu.grsu.by/rubon


Изменение архитектурного облика Гродно во второй половине ХХ в.


Юлия Санковская

Гродно - город Беларуси, уникальный выдающимися памятниками зодчества прошлого: Коложская церковь, Фарный, Бригитский, Францисканский костелы и монастыри, церковь Рождества Богородицы. Не потеряв прежней прелести, он во многом изменил свой облик во второй половине ХХ в. В 1972 г. был принят генеральный план развития Гродно, в соответствии с которым и проводились его реконструкция и застройка. Время внесло коррективы в этот план. Основой архитектурно-планировочной структуры территории города являются природные ландшафтные условия. Главное положение занимает общегородской центр с сохраняемым ядром, где сосредоточены ценные в архитектурно-художественном и историческом отношении постройки.
В послевоенные годы был возведен целый ряд зданий, имеющих самостоятельное архитектурно-художественное значение. К их числу относятся Дворец культуры текстильщиков (1958 г.), Дворец пионеров и школьников (1975 г.). В 1983 г. по проекту архитекторов Г.Мачульского и А.Параутова завершено строительство нового здания областного драматического театра. Расположенное на высоком правом берегу Немана, оно представляет собой произведение архитектуры 80-х г., в котором поиск новых выразительных средств в пластике органически сочетается с монументальным изобразительным искусством. Чтобы гарантировать комплексность реконструкции центра, в 1986 г. были созданы городские специализированные научно-реставрационные мастерские. Проводились реставрационные работы и благоустройство улиц, что особенно заметно и ощутимо в наши дни. Гродно - один из самых зеленых городов республики. Его благоустройство и озеленение осуществлялось в соответствии с комплексным планом, разработанным на период до 1990 г. Вопросам озеленения и теперь уделяется пристальное внимание.
Неповторимые черты и история городских улиц читаются на фасадах зданий, прослеживаются в стиле застройки, звучат в названиях. 186 улиц города носят имена выдающихся людей - полководцев, космонавтов, ученых, писателей, деятелей культуры. Имя, вынесенное в название улицы, представляет собой своеобразный памятник человеку, заслуги которого не забыты потомками.
В честь исторических деятелей, героев войн и знаменательных событий в городе воздвигнуто немало памятников, стел, обелисков: памятник на братской могиле советских воинов и партизан в парке Жилибера (1949 г.), памятник Ленину (1950 г.), бюст героя гражданской войны В.Чапаева, курган Славы (1969 г.), памятники на братских могилах по ул. Антонова, памятник - танк Т-34 на Советской площади, стелла в память об учителях и учащихся средней школы № 1 (1981 г.), которые погибли в Великой Отечественной войне; стела в память 850-летия города (1978 г.) и др. Перед зданием государственного университета в 1964 г. был поставлен памятник выдающемуся белорусскому поэту Янке Купале (работа скульптора Заира Азгура). Бронзовый скульптурный портрет народного поэта установлен на консоли, прикрепленной к стеле. На ней отлитые в металле купаловские строки:

Мілая моладзь, слаўная моладзь,
Нашай бязмежнай краіны!
Горы і моры можаш ты здолець,
Сэрцам расплавіць ільдзіны.

Архитектурный облик г. Гродно уникален и неповторим, он привлекает внимание искусствоведов, историков архитектуры, специалистов строительного дела.


Развитие живописи в Гродно на рубеже ХХ-ХХІ веков


Татьяна Ромашкевич

На развитие белорусской живописи в 90-е годы наложили свой отпечаток политические и общественные изменения в нашей стране. Забывается социалистический реализм, в искусство приходит экспрессионизм. Появляются неизвестные прежде «антихудожественные» работы социально-философского плана, картины на религиозные темы. В художественных произведениях гораздо больше романтизма, лиричности, экспрессивности; в них не осталось и следа былой сухости, однообразия и однобокости. Они зачастую соединяют в себе, казалось бы, несовместимые явления.
На Западе данные процессы известны давно, Гродно увидел это только теперь. Но эти изменения коснулись нашего города быстрее других областных центров Беларуси, что связано с его географическим положением. Далее происходил сложный процесс выбора: что лучше - старое или новое. Начинаются поиски своих традиций в живописи.
Основными темами творчества художников становятся работы социально-философского плана, картины на религиозные темы. Широкое отражение нашла история родного края. Пожалуй, единственной темой, не претерпевшей серьезных изменений, осталась пейзажная лирика. Она по-прежнему занимает значительное место в творчестве художников. Живописная неправильность архитектурных стилей, резкая пересеченность рельефа и, конечно же, разнообразие городских окрестностей с красивейшей в Беларуси рекой - Неманом - все это, составляющее неповторимое своеобразие Гродно, издревле привлекало художников. Характерной чертой выставочной деятельности художников стало открытие частных галерей: «У Майстра», «Тызенгауз», «Раскоша». Выставки приурочиваются теперь не к каким- либо датам, а носят свободный персональный характер. Художники экспонируют свои работы на выставках с поэтическими, яркими названиями: «Рысы лiстападу», «Мэрыя 2000», «Осень - 96» и др.
На историческую тему пишут Лела и Валентин Варенцевы. В одной из экспозиций семейного дуэта портреты только известных персонажей белорусской истории. Тут и великие князья, и короли, и просветители, и руководители восстаний.
Историческим прошлым Гродненщины интересуется художник Владимир Качан. В рамках проекта «Мэрия-2000» им было написано более десятка портретов исторических личностей города Гродно ХІІ-ХХ в. Получилась целая портретная галерея, героями которой стали люди, чьи деяния оставили след в истории. Цикл портретов гродненских губернаторов кисти В.Качана находится в холлах горисполкома. Портреты высоких церковнослужителей православной кафедры в городе Гродно - еще одна работа художника.
Главной темой картин живописца Владимира Голуба является отображение взаимосвязи человека и природы. Он считается одним из самых активных и интересных современных гродненских художников.
Глубокое проникновение в образы персонажей, лирическо-философское осмысление природы и человека, метафоричность работ Александра Ларионова неизменно влечет к себе знатоков и любителей живописи.
Будто подернутые чистой светлой дымкой картины Петра Янушкевича, на которых изображены простые, недвусмысленные образы: белый голубь, бокал темно-красного кагора, хлеб, цветущая ветка яблони, лицо ребенка. Автору близки также христианские мотивы. Неистощимым изобретательством не перестают удивлять работы Сергея Гриневича. Его картины «замешаны» на красочном колорите. Художник одновременно выступает в них в «ипостасях» ученого-естествоиспытателя и алхимика, философа и романтика.
Разнообразным нетрадиционным приемами, которые органично сочетаются в работах, вызывает безусловный эстетический интерес живопись Александра Сильвановича. Богатством красок, глубинным проникновением в таинства природы привлекает романтический стиль, в котором работает художник Викентий Тарковский. Новации авангарда и интересные цветовые решения присутствуют в работах Ромы Моисея.
Главной темой в акварельном творчестве художника Гари Мазурова является создание образов гродненских мест и запечатление тех великолепных памятников архитектуры, которые еще сохранились на нашей земле.
Работы Николая Трофимовича, исполненные различной техникой, помогают почувствовать оригинальное видение красивого.
Основное пристрастие художника Алексея Багустова - изображение храмов. Для творчества Дмитрия Кузнецова характерно сочетание декоративных плоскостей и орнамента. Художник использует технику «пастозный мазок», пишет маслом и совершенно не смешивает краски, использует чистый цвет. В произведениях преобладают зеленые тона - символ жизни и желтые - цвет солнца.
Валентина Брисач стремится точно передать состояние в природе: оттенки цвета, света и тени. Кроме пейзажа, художница рисует натюрморты с цветами, растениями, фруктами. У нее есть также портреты и иконы.
Создавая произведения искусства, гродненские художники демонстрируют не только оригинальность индивидуальной творческой системы и стилистические качества, но также включают и своеобразный «игровой элемент», использование специфических приемов, традиционно присущих другим видам изобразительного искусства. В их произведениях взаимодействует скульптура и декоративно-прикладное искусство, живопись и графика, приемы монументального и станкового искусства в единстве художественных особенностей заданного стиля. В итоге обнаружился один из основополагающих принципов авангардного художественного дизайна - безраздельное господство «объекта искусства», его взаимодействие с окружающим пространством, подчинение единству заданной пластики всего предметного изобилия и архитектурных форм интерьера. Произведения станкового искусства как «объект в себе» превратился в неотъемлемый композиционный элемент единого ансамбля «большого стиля».
На сегодняшний день живопись Гродно отличается достаточно высоким уровнем развития, что подтверждает факт членства гродненских мастеров в Белорусском Союзе художников (38 человек), а также Белорусской Академии изобразительных искусств (три академика из Гродно).


Паслядоўнікі Марціна Лютэра ў Гродне


Юлія Каспер

Першае з'яўленне лютэранаў у Гродне датуецца 1776 годам, калі Антоніем Тызенгаўзам былі запрошаны майстры з Нямеччыны для працы на каралеўскіх мануфактурах. 20 лістапада 1783 г. каралём Станіславам Аўгустам Панятоўскім для новастворанай абшчыны пад кірху быў падораны трохпавярховы будынак карчмы для правядзення службаў. З уваходжаннем Гродна ў склад Расійскай імперыі сродкі на ўтрыманне святара выплочваліся з расійскай казны - 450 рублёў у год. У абавязкі пастара ўваходзіла выкананне ўсіх царкоўных адпраўленняў, назіранне за рэлігійнай адукацыяй моладзі, вядзенне метрычных і статыстычных ведамасцей, удзел у кіраванні царкоўнай маёмасцю. Пастар карыстаўся правамі асабістага дваранства, а па царкоўных справах падлягаў царкоўнаму суду.
На пачатку 1860-х г. у Гродзенскай губерніі было 5500 пратэстантаў (у асноўным лютэранаў), што складала 0,6% ад усяго насельніцтва. Пры абшчыне была створана евангелісцкая школа. Кірха шматразова перабудоўвалася і ў 1910 г. набыла нэагатычны выгляд, якой мы бачым яе і зараз.
Наладжваліся сувязі з іншымі лютэранскімі абшчынамі, напрыклад, з нямецкай калоніяй Чола, што ля Белавежы, вядомай з 1809 г. У 1914 г. гродзенскі пастар абслугоўваў, акрамя сваёй абшчыны, вернікаў у Міхайлаве, Ізабеліне, Валкавышках і Друскеніках. У 1915 г. колькасць евангелістаў зменшылася, паколькі царскія ўлады дэпартавалі іх углыб Расіі. У верасні 1919 г. гродзенская абшчына перайшла ў падпарадкаванне да Евангелісцка-Аўгсбургскай царквы Польшчы.
У 1923 г. евангелісцкая гарадзенская абшчына налічвала 1700 вернікаў. Мовай іх зносінаў была нямецкая. За перыяд існавання абшчыны ў 1796-1939 г. было 7 пастараў. Апошні з іх, Адольф Освальд Плямш (1866-1939), знаны таксама як таленавіты кампазітар, паэт, філатэліст, быў забіты за тое, што прымаў у абшчыне праваслаўных вернікаў. У пачатку вайны дзейнасць абшчыны прыпынілася, але хутка была адноўлена загадам акупантаў.
У 1944-1993 г. нямецкая кірха - мёртвы дом: ні звона, ні ўрачыстасцей. Яна, як і ўсё, што нагадвала аб страшнай вайне, аб нямецка-фашысцкай акупацыі, успрымалася з асцярогай і падазрэннем, нават варожа - столькі гора прынёс нямецкі фашызм. Таму не дзіўна, што пасля вайны кірха была ператворана ў сховішча архіўных дакументаў, якое там праіснавала каля 50 год.
Большасць сённяшніх гродзенскіх немцаў - прыезжыя. З пасляваеннага часу і да пачатку 90-х ніводнага немца ў горадзе не было. Нават тых, хто нарадзіўся і вырас на берагах Нёмана, як магчымых пасобнікаў акупантаў, а значыць ворагаў народа, перасялілі далёка за Урал. Сённяшняя старшыня суполкі лютэранаў - Л.М.Зорына нарадзілася ў лагеры ў Сібіры, дзе ў гэты час знаходзіўся яе бацька - немец, які, як і тысячы савецкіх немцаў, трапіў за калючы дрот. Сёння ў Гродна жывуць немцы, якія прыехалі сюды з постсавецкай прасторы. Яны ўтварылі цэнтр нямецкай культуры. На яго аснове была створана евангелісцкая абшчына, зарэгістраваная 16 сакавіка 1993 г. Першапачаткова абшчына складалася з 12 чалавек.
З'яўляліся новыя прыхільнікі, і сёння яна налічвае 56 вернікаў . Па хадайніцтве Гродзенскага цэнтра нямецкай культуры абшчыне вернуты будынак кірхі. Перададзены будынак знаходзіўся ў занядбаным стане, патрабаваў капітальнага рамонту. Ён аднаўляўся сіламі і на сродкі суполкі. Сёння ў гродзенскай лютэранскай абшчыны шмат праблем, найперш матэрыяльных: кірха тэрмінова патрабуе капітальнага рэмонту, але грошаў не стае нават на просты касметычны рамонт, як і на рамонт гадзінніка на яе вежы.
Людзі прыходзяць у лютэранскую царкву рознымі шляхамі. Адны маюць нямецкія карані ў другім ці трэцім калене. Іншыя знаходзяць тут для сябе нешта блізкае па духу. Некаму падабаецца спрошчаная абраднасць, лібералізм. Людзі, што прыйшлі з іншай канфесіі, мусяць прайсьці абрад канфірмацыі - нібы перажыць другое хрышчэнне.
Абшчыну ўзначальвае прэдэкант (старшыня). Пяць чалавек складаюць раду абшчыны: прэдэкант, лектар, скарбнік, чалавек, які працуе зь дзецьмі, і яшчэ адзін, хто адказвае за сувязі з іншымі абшчынамі. Рада вырашае ўсе важныя пытаньні жыцця абшчыны, дапамагае хворым і ўсім, хто патрабуе дапамогі.
Гродзенскія лютэране належаць да Саюзу Евангелісцка-лютэранскіх абшчынаў Беларусі, маюць кантакты з замежнымі партнёрскімі абшчынамі ў Германіі.


Адраджэнне грэка-каталіцкай царквы ў Гродне ў 1990-я - 2003 г.


Дзмітрый Чарнель

У 1980-я г. у Беларусі ўзрос інтарэс да ўсходняга каталіцтва. Тэма Беларускай Грэка- Каталіцкай Царквы (БГКЦ) сістэматычна ўздымалася ў артыкулах і выступленнях інтэлігенцыі, а таксама ў дзейнасці групы прадстаўнікоў беларускага маладзёжнага руху, якія з восені 1989 г. пачалі праяўляць актыўнасць у справе адраджэння гэтай Царквы.
Да Гродна гэтая справа дайшла праз некалькі гадоў. З ініцыятывы грэка-каталіцкага святара айца Віктара Данілава і двух братоў Юрася і Андрэя Мацко ў канцы лета 1992 г. у гарадскім доме культуры (ГДК) на вул. Дзяржынскага адбыўся ўстаноўчы сход гродзенскай грэка-каталіцкай суполкі. На пачатку свайго існавання суполка налічвала 16 чалавек. За няйменнем памяшкання набажэнствы праводзіліся ў ГДК. Катэхізацыя - навучанне вернікаў асновам хрысціянскага вучэння - пэўны час праходзіла ў музеі Максіма Багдановіча.
12 кастрычніка 1992 г. выканаўчы камітэт гарадскога савета дэпутатаў зарэгістраваў статут гродзенскай грэка-каталіцкай рэлігійнай суполкі. Згодна Статуту на чале суполкі знаходзіцца настаяцель. Дзейнічае Рада ў складзе 7 чалавек для вырашэння пытанняў, звязаных з адміністрацыйна-гаспадарчай дзейнасцю. У Раду ўваходзяць старшыня, яго намеснік, скарбнік і 4 сябры.
Доўгі час суполка не мела пастаяннага памяшкання. Як ужо адзначалася, спачатку яна збіралася ў ГДК, затым у Музеі гісторыі рэлігіі - былым базылянскім кляштары. Пасля перадачы будынка праваслаўным набажэнствы пачалі праводзіць у падвале адной з бібліятэк. У розны час гродзенскія грэка-католікі знаходзілі сабе прытулак зноў жа ў ГДК, у памяшканні Управы Беларускага народнага фронта "Адраджэнне" на вул. Савецкай, у галерэі "У майстра" на вул. Кірава. З 1997 г. суполка мае капліцу ў непрыстасаваным для рэлігійных патрэбаў памяшканні на вул. Кірава. У канцы 1990-х г. планавалася атрымаць больш прыстойнае памяшканне ў будынку, які меў быць пабудаваны каля цяперашняй капліцы, аднак з-за недахопу сродкаў і арганізацыйных складанасцяў гэтую задуму рэалізаваць не ўдалося.
Да 1993 г. БГКЦ не мела іерархічнай арганізацыі. У гэтым годзе каля 2 тыс. чал. звярнуліся да Святога Прастолу з просьбай аб прызначэнні для беларускіх грэка-католікаў епіскапа. У адказ на зварот ватыканская Кангрэгацыя ўсходніх Цэркваў увосень 1993 г. накіравала ў Беларусь візітатара - архімандрыта а. Сергія Гаека, які ў пачатку 1994 г. быў прызначаны візітатарам "ad nuctum Sanctae Sedis", і БГКЦ перайшла ў прамое падпарадкаванне Кангрэгацыі ўсходніх Цэркваў. У іерархічнай структуры БГКЦ на сёняшні дзень наступным пасля візітатара ідзе дэкан БГКЦ. Першым дэканам быў а. Ян Матусевіч. Пасля яго смерці ў 1998 г. дадзеную пасаду заняў настаяцель гродзенскай парафіі а. Віктар Данілаў.
А. Віктар Данілаў нарадзіўся ў 1927 г. у г. Яраслаўлі. У 1948 г., будучы студэнтам першага курса Яраслаўскага педагагічнага інстытута, за крытычныя выказванні ў адрас Сталіна быў абвінавачаны ў антысавецкай дзейнасці і асуджаны на 10 год лагераў. У 1955 г. вызвалены па амністыі, праз некаторы час рэабілітаваны. У 1959 г. скончыў Яраслаўскі педагагічны інстытут, у 1963 г. - Маскоўскі фінансава-эканамічны тэхнікум. Увесь час знаходзіўся пад наглядам службаў бяспекі. У 1970-я г. атрымаў багаслоўскую адукацыю ў падпольных структурах Грэка- Каталіцкай Царквы. У 1976 г. рукапакладзены ў прэсвітары. З гэтага часу пасяляецца ў Гродне, прысвячаючы сябе місіянерскай і перакладніцкай працы. З'яўляецца аўтарам некалькіх дзясяткаў кніг па тэалагічных праблемах і гісторыі Царквы.
У маі 1995 г. а. Віктар здзейсніў пілігрымку ў Фаціму, дзе ў пачатку ХХ ст. адбылося з'яўленне Маці Божай. Пасля гэтага візіту гродзенская грэка-каталіцкая парафія атрымала назву З'яўлення Маці Божай Фацімскай.
Вясной 1999 г. а. Віктар быў запрошаны да ўдзелу ў Беларускай рэгіянальнай канферэнцыі ў межах праекта "Прымірэнне ў Еўропе - місіі Цэркваў Украіны, Беларусі, Польшчы і Германіі", якая адбывалася з блаславення мітрапаліта мінскага і слуцкага Філарэта, патрыяршага экзарха Беларусі ў Гродне 8-11 мая 1999 г. У гэтым жа годзе некалькі парафіянаў на чале з а. Віктарам наведалі Каталіцкую місію для беларусаў замежжа ў Лондане. У чэрвені 2000 г. а. Віктар у ліку беларускіх грэка-каталіцкіх святароў меў аудыенцыю ў Ватыкане ў Папы Рымскага Яна Паўла ІІ. Вернікі штогадова ўдзельнічаюць у пілігрымцы з Віцебска ў Полацк, у духоўных рэкалекцыях, якія праводзяцца таксама на Украіне і ў Польшчы. З 2000 г. моладзь гродзенскай парафіі пастаянна прымае ўдзел у міжнародным форуме каталіцкай моладзі ў Вадовіцах (Польшча) на радзіме Папы Рымскага. Значнае месца ў дзейнасці грэка-католікаў займае супрацоўніцтва з Украінскай грэка-каталіцкай царквой (УГКЦ), якая мае самую вялікую грэка-каталіцкую супольнасць у свеце. Робяцца пілігрымкі на Украіну, удзельнічаюць у мерапрыемствах, арганізуемых УГКЦ, ажыццяўляецца навучанне моладзі ў духоўных семінарыях Украіны.
На сённяшні дзень у парафіі налічваецца каля 70 чалавек. Парафія мае аднаго семінарыста, некалькі чалавек вучацца ў Люблінскім каталіцкім універсітэце. Маюцца цесныя сувязі з гродзенскім хорам беларускай духоўнай музыкі "Бацькаўшчына", які ўдзельнічае ва ўсіх мерапрыемствах БГКЦ, а таксама садзейнічае арганізацыі літургічных спеваў на набажэнствах у гродзенскай капліцы. Праводзіцца катэхізацыя дзяцей і дарослых. У адпраўленні набажэнстваў па візантыйскім абрадзе маюцца пэўныя праблемы. Так, у сувязі з непрыстасаванасцю памяшкання ў капліцы нельга выкарыстоўваць кадзіла, паколькі гэта лічыцца парушэннем правілаў пажарнай бяспекі.
Парафія таксама не мае дыякана і чытальніка, як гэтага патрабуе традыцыя. Іх абавязкі выконваюць свецкія людзі. Рэлігійныя святы адзначаюцца па грыгарыянскім календары. Набажэнствы праводзяцца на беларускай мове згодна пераклада мітрафорнага пратаірэя а. Аляксандра Надсана з Беларускай каталіцкай місіі ў Лондане, які быў зацверджаны Кангрэгацыяй усходніх Цэркваў 25 сакавіка 1994 г. Асноўную частку суполкі складаюць людзі сярэдняга ўзросту. У 2003 г. у Інтэрнэце створаны асабісты сайт а. В.Данілава, дзе змешчаны яго тэалагічныя працы.
Такім чынам, нягледзячы на многія цяжкасці, якія сёння стаяць перад грэка-католікамі Беларусі, за 10 гадоў гродзенская суполка павялічыла свае шэрагі больш як у тры разы. Адраджэнне грэка-каталіцкай супольнасці з'яўляецца значнай з'явай у жыцці нашага горада. Для нас зноў адкрываецца двухсотгадовая спадчына нашага народа, аднаўляецца неад'емная частка беларускай гісторыі, якой з'яўляецца Берасцейская царкоўная унія 1596 г.


Фара Вітаўта


Уладзімір Буцько

Фарай у сярэднявечнай Беларусі называлі галоўны гарадскі касцёл. Першыя беларускія фары з'явіліся ў канцы ХIV стагоддзя. Вялікі князь Ягайла заклаў у сталіцы ВКЛ Вільні фарны касцёл св. Яна.
Гродна, уладаром якога з 1376 г . быў Вітаўт, з'яўляўся тады адным з найбольш значных гарадоў Вялікага княства Літоўскага. Палітычныя амбіцыі гродзенскага князя - барацьба з Ягайлам, імкненне да княжацкай кароны, накіраванасць у дзяржаўным жыцці на каталіцызм - садзейнічалі заснаванню ім ў Гродна, дзе дагэтуль былі толькі праваслаўныя храмы, першага касцёла.
Дакладная дата заснавання гродзенскай Фары невядома. Упершыню храм згадваецца ў грамаце 1389 года. Значыць, ён быў заснаны ў храналагічным прамежку 1376-1389 гады. Драўляны касцёл быў асвечаны ў 1403 г. У 1494 г. і ў 1551 г. касцёл рамантаваўся.
Кароль польскі і вялікі князь літоўскі Стэфан Баторый намерваўся адкрыць у Гродне езуіцкі калегіум, дзеля якога быў патрэбен вялікі каменны касцёл. Восенню 1584 года праект такога касцёлу быў гатовы. Пачалі звозіць каменні на будаўніцтва. Знешнія будаўнічыя работы былі закончаны ў 1586 годзе, але ў тым жа годзе ў гродзенскім замку памірае кароль Стэфан Баторый. Яго труна, да перанясення ў Кракаў, знаходзілася больш года ў гродзенскай Фары. Пра завяршэнне будаўніцтва ў лютым 1587 года пісаў езуіт Марцін Латэрна, які даў храму такую адзнаку: "Ён цудоўны!"
Касцёл меў каля 60 метраў у даўжыню і 23 у шырыню і быў у самым вялікім храмам у ВКЛ. Першай яго выявай лічыцца гравюра Гродна 1600 года Томаша Макоўскага. Добры стан і прыгожы выгляд, які меў касцёл на гэтай гравюры, змяніўся ў час маскоўскага паходу 1655 г., калі храм быў разрабаваны і падпалены. Намаганнямі біскупа Аляксандра Хадкевіча паміж 1661 і 1674 г. касцёл быў адрамантаваны. Але падзеі Паўночнай вайны зноў прывялі да моцных яго пашкоджанняў.
Новыя ўдары лёсу - моцныя пажары - напаткалі гродзенскую Фару ў 1753, 1782, 1793 гадах. У сувязі з немагчымасцю выконваць у ёй службы, назва Фарнага пераходзіць да былога езуіцкага касцёла.
З утварэннем Гродзенскай губерні расійскі ўрад звярнуў увагу на тое, што ў Гродна не было ніводнага праваслаўнага храма. Так вынішчаная апошнім пажарам і адноўленая ў 1805- 1807 г. Фара Вітаўта стала Сафійскім саборам, які 5 мая 1812 г. наведаў імператар Аляксандр І. У 1834 г. сабор меў 1313 прыхаджан. У 1847, 1859, 1865 і 1870 гадах у ім праводзіліся значныя рамонты. Не абмінуў сабор пажар 9 мая 1892 г. Дзякуючы актыўнай дзейнасці пажарных каманд, салдат паляўнічай каманды, ўсе абразы і начынне былі выратаваны, драўляная падлога не была пашкоджана. Але столь дала трэшчыны, таму яе прыйшлося разабраць. Разбурылася і саборная вежа. У 1896-1898 г. праводзіліся працы па аднаўленні сабора, і 28 сакавіка 1899 г. храм быў асвечаны. У тым жа годзе была заснавана Гродзенская епархія. Сафійскі сабор атрымаў статус кафедральнага. У 1901 годзе ў ім правялі электрычнае асвятленне. 1 лістапада 1914 г. сабор наведаў імператар Мікалай ІІ з сям'ёй.
У 1919 г. Фара Вітаўта была вернута каталіцкай царкве і выкарыстоўвалася як гарнізонны касцёл. У выніку руска-польскай вайны 1920 г . і чарговага пажару быў знішчаны дах з купаламі і часткова разбурана галоўная званіца. Перабудова 1921 г. моцна не змяніла аблічча касцёла, што было аднак зроблена ў 1935 г.
Пасля другой сусветнай вайны касцёл бездзейнічаў. У 1949 г. распараджэннем мясцовых уладаў у ім зрабілі сховішча зерня, пазней - сховішчы тонкасуконнага камбіната і ДТСААФ. Так Фара Вітаўта праіснавала да 1961 г., калі па прапанове дырэктара краязнаўчага музея і "дырэктыўных органаў" выканкам прыняў рашэнне № 213 " О сносе аварийного здания бывшего военного костела на Советской площади". У 2 гадзіны ночы 29 лістапада 1961 г. спецыялісты "Ленвзрывпрома" - сапёры здзейснілі гэты варварскі загад. Так у мірны час рашэннем уладаў быў зруйнаваны ўнікальны помнік беларускага культавага дойлідства ХVІ ст., які за сваю гісторыю вытрымаў некалькі пажараў і войнаў.


Фарны касцёл


Дзмітрый Шэйкін

Гродна - адзін з самых прыгожых гарадоў Беларусі. У фарміраванні яго непаўторнага архітэктурнага аблічча ўдзельнічаюць і культавыя збудаванні мінулых стагоддзяў. Сярод іх узвышаецца над горадам касцёл святога Францыска Ксаверыя, як назваўся раней езуіцкі касцёл. Яго гісторыя ўзыходзіць да 1585 г., калі кароль польскі і вялікі князь літоўскі Стэфан Баторый вырашыў заснаваць у Гародні езуіцкую калегію і касцёл пры ёй і выдаткаваў на гэтыя мэты 10 тысяч злотых. Нечаканая смерць Баторыя перарвала будаўніцтва. Яно зрушылася з месца толькі ў 1633 г. Акупацыя горада маскоўскімі, потым шведскімі войскамі ў сярэдзіне XVII ст. зноў перарвала будаўнічыя работы.
Першае набажэнства ў пабудаваным нарэшце касцёле адбылося ў 1700 г., асвячэнне - ў 1705 г. На апошнім, дарэчы, прысутнічалі кароль польскі і вялікі князь літоўскі, курфюрст саксонскі Аўгуст ІІ і расійскі імператар Пётр І.
Касцёл быў элементам вялікага комплекса збудаванняў, які ўключаў таксама езуіцкі кляштар, калегіум, бібліятэку, друкарню, аптэку, жылыя карпусы, гаспадарчыя пабудовы. Усе разам яны ўтваралі замкнёны ўнутраны двор і былі злучаны з касцёлам калідорам. У XVIII ст. гэты комплекс, памерам 120х160 метраў, займаў цэлы гарадскі квартал.
У 1788 г., пасля скасавання ордэна езуітаў, касцёл стаў фарным (прыходскім). У 1795 г. католікі горада прынялі ў ім прысягу на вернасць расійскай імперытрыцы Кацярыны ІІ. 29 мая 1885 г. касцёл быў выратаваны ад пажару, дзякуючы мулярам, якія хутка замуравалі ўсе яго праёмы.
Фарны касцёл - помнік архітэктуры і дэкаратыўна-манументальнага мастацтва барока і ракако, збудаваны, паводле канона, у выглядзе двухвежавай трохнефавай базылікі. Яго вышыня 53,6 м, памеры 30х60 м. Па баках паўцыркульнай апсіды далучаны капліцы святога Міхаіла і Маці Божай Студэнцкай.
Галоўны архітэктурны акцэнт створаны на галоўным фасадзе, які пануе ў сілуэце забудовы гістарычнай плошчы горада. Яго плоскасць расчленена на 3 ярусы суцэльнымі паясамі антаблементаў, а гарызантальную сіметрыю размяжоўваюць на 3 часткі арачныя аконныя праёмы і падвойныя карынфскія пілястры. У першым ярусе вежаў у арачных нішах устаноўлены скульптурныя вывявы апосталаў Пятра і Паўла, у другім - Францыска Ксаверыя. Характэрную для езуітаў свецкасць храму надае аркестравы балкон у цэнтры фасада, над уваходным парталам. Перад уваходам у храм у пачатку ХХ ст. была збудавана шырокая двухмаршавая лесвіца з пастаўленай на яе парапет скульптурай Хрыста з крыжам. Бакавыя і тыльныя фасады касцёла вырашаны ў стрыманых формах ранняга барока, раскрапаваны падвойнымі пілястрамі і тонкапрафіляванымі карнізамі. Дзякуючы высокім арачным аконным праёмам, іх глыбокім адхілам адчуваецца канструкцыйная магутнасць збудавання.
У сярэдзіне ХVIII ст. замест масіўных пластычных барочных формаў з'явіліся ажурныя, аблегчаныя і вытанчаныя формы ракако (ў завяршэннях храма). У 1750-1752 г. муляр К.Бурман надбудаваў лёгкія ажурныя вежы з выгнутымі плоскасцямі і дэкаратыўнай арнаментыкай, якія кантрастуюць з масіўнымі формамі першапачатковага барочнага храма. На вежы ўладкавалі гадзіннік-куранты. У 1744 г. для галоўнага ўвахода каваль Я.Бірша зрабіў каваныя дзверы.
Ва ўнутранай прасторы храма пануе сяродкрыжжа з высокім купалам на светавым барабане, падтрыманым ветразямі і чатырма магутнымі слупамі. Зала падзелена на 3 нефы аркадамі на магутных слупах-апорах. Іх заходняя пара падтрымлівае хоры з арганам, на якія вядуць вінтавыя лесвіцы ў тоўшчы сцяны. Па сценах цэнтральнага нефа, прэзбітэрыя і барабана купала цягнецца карніз-галерэя з балюстрадай.
Пышны і ўрачысты інтэр'ер храма насычаны архітэктурнай пластыкай. Падлога выкладзена "шведскім" каменнем. Высокамастацкі ансамбль інтэр'ера фарміруюць 13 алтароў (12 драўляных, 1 стукавы); 2 чыгунныя жырандолі ліцця XVIII ст.; 4 драўляныя спавядальні, упрыгожаныя інтарсіяй, разьбой па дрэве і скульптурай; амбон; помнік Антонію Тызенгаўзу і арган, куплены ў 1744 г. у Крулеўцы (цяпер Калінінград). З Крулеўца і Вільні ў 1709 г. былі прывезены 6 алтароў.
Дамінантай дэкаратыўна-мастацкага ансамбля інтэр'ера з'яўляецца галоўны алтар вышынёй 21 м, зроблены ў 1737-1738 г. "у майстэрстве разьбы обер-майстрам" Янам Шмітам з горада Рашэля, што ў Польшчы. У трохяруснай кампазіцыі алтара выкарыстана складаная групоўка калон і пілястраў карынфскага ордэра. У першым ярусе абапал постаці Францыска Ксаверыя пастаўлены 10 скульптурных выяў апосталаў, 4 айцоў царквы, св. Самуіла і св. Канстанцыі - патронаў касцёла мужа і жонкі Мсціслаўскіх, якія аплачвалі кошт алтара. У цэнтры другога яруса - скульптура Хрыста, абапал якой - скульптурныя выявы 4 евангелістаў і 6 свяціцеляў.У трэцім ярусе знаходзіцца скульптурная алегарычная кампазіцыя, якая адлюстроўвае перамогу дабра над злом. Вянцом алтара з'яўляецца пяціметровая "Глорыя", што абрамляе акно апсіды і перад якой схіляюць галовы 4 алегарычныя выявы бакоў свету.
Размешчаныя франтальна да ўвахода 6 кулісных двухярусных алтароў выкананы ў 1709- 1716 г. У левай капліцы трансапта размешчаны алтар св. Міхаіла са скульптурнымі выявамі дзеячаў Вялікага княства Літоўскага. У процілеглай Студэнцкай капліцы трансепта размешчаны алтар Маці Божай Студэнцкай, выкананы ў тэхніцы бежавага стука ў 1760-я гады. Фрэскавы жывапіс складаецца з 14 сюжэтных кампазіцый з жыцця св. Ксаверыя (размешчаны над аркатурай цэнтральнага нефа, аўтар фрэсак пакінуў сваю манаграму і дату: 1752 год). У гэтай жа тэхніцы выкананы выявы 4 евангелістаў, размешчаныя на ветразях. Плоскасць 14 падпружных арак размаляваны распісным дэкорам у тэхніцы грызайль. У формах стрыманага барока трактаваны арган, кампазіцыя якога нагадвае касцельны двухвежавы фасад. Навешаны на слуп прэзбітэрыя драўляны амбон - шэдэўр дэкаратыўна- прыкладнога мастацтва ракако, выкананы ў 1750-я г. Яго кафедра падтрымліваецца кансоллю, трактаванай у форме вітой ракавіны. Кампазіцыя характарызуецца хісткай раўнавагай арнаментальных серпанцін і скульптурных выяў 4 евангелістаў на хвалістым карнізе. Майстар І.Мейфельт у 1768 г. стварыў серыю драўляных спавядальняў у стылі ракако. У канцы ХІХ ст. графіня Марыя Пшаздзецкая, якая належала да нашчадкаў Антонія Тызенгаўза, паставіла ў касцёле яму помнік у выглядзе класічнага абеліску (горны лабрадарыт) з выявай укленчанай у жалобе жанчыны, барэльефам падскарбія і вазай пад драпіроўкай у завершы.

Літаратура:

2.Кулагін А.М. Каталіцкія храмы на Беларусі. - Мн., 2001.
3.Гаршкавоз В., Ярашэвіч А. Выдатны помнік барока ў Гродна // Мастацтва Беларусі. - 1994. - № 9.


Царква Раства Багародзіцы


Таццяна Мялешка

У Гродна старое і новае дзівосна спалучаюцца. З аднаго боку - магутныя прамысловыя прадпрыемствы, вакол якіх бурна развіваюцца буйныя жылыя раёны. З другога - стары цэнтр горада, планіровачная структура якога дайшла да нас амаль нязменнай амаль з сярэдзіны XVIII ст.
Царква Раства Багародзіцы (сярэдзіна ХVIII cт.) пры манастыры базыльянак - адносна сціплая і непрыкметная сярод шматлікіх і пышных каталіцкіх кляштараў горада. Верагодна, з гэтай прычыны, а таксама з-за складанага канфесійнага лёсу святыні яе архітэктурна- мастацтвазнаўчаму аналізу надавалася мала ўвагі.
У 1642 г. уніяцкі мітрапаліт Антоній Сялява загадаў аддаць гродзенскаму манастыру базыльянак, якія прыбылі сюды з Вільні, "на вечныя часы" тэрыторыю на захад ад праваслаўнай Прачысценскай царквы і да Каралеўскага замка. Гэта было адно з ключавых у горадабудаўнічых адносінах і да таго ж знакавае месца ў горадзе. Базыльянкі пабудавалі тут драўляны храм Раства Багародзіцы і кляштар. Найбольш раннія дакументальныя звесткі пра храм датуюцца 1702 годам.
Ваенныя дзеянні Паўночнай вайны, калі горад займаўся то шведскімі, то рускімі войскамі, пакінулі свой след на яго твары: пажары і разбурэнні былі частай падзеяй тых часоў. У 1720 г. быў вынішчаны пажарам і базыльянскі кляштар. У тым жа годзе пачалося будаўніцтва мураванай царквы і кляштара на сродкі, фундаваныя уніяцкім кіеўскім мітрапалітам Львом Кішкай, які шмат зрабіў для ўмацавання пазіцый уніяцкай царквы.
Будаўнічымі работамі кіраваў вядомы архітэктар Іосіф Фантана III - прадстаўнік шматлікай дынастыі італьянскіх дойлідаў Фантана, шырока вядомай у Італіі, Расіі, Рэчы Паспалітай, які пакінуў яскравы след у архітэктуры ВКЛ (як палацавай, так і сакральнай). Царкву Раства Багародзіцы архітэктар спраектаваў як крыжова-купальны храм з выцягнутай прамавугольнай алтарнай часткай. Але базыльянкам не шанцавала: калі да завяршэння пабудовы было яшчэ далёка, памёр Леў Кішка. Да гэтага часу ў асноўным закончылі толькі ўзвядзенне храма. Са смерцю фундатара ўзнікла пытанне аб сродках і, відаць, па гэтай прычыне работы зацягнуліся да 1751 г. У гэтым годзе Самуіл Яноўскі, гродзенскі пратаірэй, настаяцель Каложскага манастыра асвяціў храм.
Гродзенскую царкву Раства Багародзіцы мастацтвазнаўцы адносяць да затухаючага, але яшчэ выразнага помніка "віленскага барока". Цікава, што яна ўяўляе сабой і не руска- візантыйскі крыжова-купальны храм, і не лацінсую крыжова-купальную трохнефавую базіліку, а адметны цэнтрычна-крыжовы тып храма, падкрэсліваючы такім чынам памкненні уніяцкай царквы да раннехрысціянскіх вытокаў, каб пераадолець канфесійны раскол, які ўзнік пазней. Трагічнай старонкай у гісторыі Гродна быў 1754 год, калі выгарэла значная частка горада. Пацярпелі базыльянкі, былі пашкоджаныя царква і жылы корпус, знішчаны гаспадарчыя пабудовы. Дзякуючы ахвяраванням веруючых, а асабліва грошам, унесеных манахіняй Сімфярозаю, пры яе ўступленні ў манастыр, ён быў хутка адноўлены.
Аб выглядзе рэзідэнцыі базыльянак канца XVIII ст. даюць уяўленне гістарычныя дакументы. "Кляштар вымураваны ў адну лінію на два паверхі, злучаны з царквой калідорам, а ў канцы да двара з кароткім крылцам. Пакрыты дахоўкай. У келлях - ложак, стол, табурэт. Печы кафляныя. Той кляштар з царквой і садам вакол мураванай агароджай абнесены". Пасля скасавання уніі кляштар быў перададзены праваслаўным. На працягу пяці гадоў праводзілася яго капітальная рэканструкцыя. Магутны купал на сяродкрыжжы набыў рысы класіцызму, але дзве вежы размешчаны не традыцыйна (па баках галоўнага фасада), а над бакавымі крыламі крыжа, ствараючы кампазіцыйную вось поўдзень - поўнач і нейтралізуючы рэлігійна-ідэалагічнае супрацьстаянне паміж Усходам і Захадам.
У XIX ст. комплекс працягваў будавацца, у 1860 г. прыбудавана "цёплая" царква ў гонар Сяргея Раданежскага, у 1890-я г. - двухпавярховы гаспадарчы корпус. Пабудовы былі часткова пашкоджаны ў першую сусветную вайну.
Жыццё манастыра было больш-менш актыўным да 1960 г., калі яго жыхаркі былі выселены ў Жыровічы. З гэтага часу ў ім размяшчаліся розныя дзяржаўныя адміністрацыйныя установы, а ў 1977 г. будынак перадаецца Міністэрству культуры, і ў ім ствараецца Рэспубліканскі музей атэізма і гісторыі рэлігіі. У 1977-1992 г. былі праведзены рэстаўрацыйныя работы, але аўтэнтычны выгляд помніку не быў вернуты.
У чэрвені 1992 г. гаспадарамі комплекса зноў становяцца манахіні. Цяпер у яго сценах размешчаны Свята-Раства-Багародзіцкі жаночы праваслаўны манастыр.

Літаратура:
1.Архітэктура Беларусі. Энцыклапедычны даведнік. - Мн., 1993.
2.Барока ў беларускай культуры і мастацтве / Пад рэд. В.Ф.Шматава. - Мн., 2001.
3.Габрусь Т.Б. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока. - Мн., 2001. 4.Зданавіч Н., Краўцэвіч А. Старажытны цэнтр Гродна// Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. - 1985. - № 1. - С. 38-39.
5.Карнілава Л.А Трэпет Л.В. Базыльянскі кляштар у Гродне - помнік архітэктуры XVIII ст. - Мн., 1992.
6.Квитницкая Е.Д. Планировка Гродно в XVI-XVIII вв.// Архитектурное наследство. - 1964. - № 17.
7.Краўцэвіч А. Гарады і замкі Беларускага Панямоння (XIV-XVIII стст.). - Мн., 1991.
8.Шастак Ю. Гродна ў XVIII стагоддзі // Сельская навіна. - 1998. - 26 жніўня.


Софийский собор


Людмила Мозоль

В советские времена под лозунгом «нет религии» в Беларуси были уничтожены многие архитектурные культовые памятники, являвшиеся шедеврами зодчества. В этом печальном списке оказался и гродненский Свято-Софийский собор - настоящий духовный и архитектурный гимн, воплотивший триумф премудрости Божьей (Софии) на христианских землях. Основанная в ХVI в. в городе, который находился на стыке православия и католицизм, гродненская София отличалась архитектурным своеобразием.
С образованием Литовско-Гродненской губернии царское правительство обратило внимание на то обстоятельство, что в губернском Гродно нет ни одного православного храма, отчего для православных жителей города (военных и чиновников) возникали затруднения в удовлетворении религиозных потребностей. Появилась мысль приспособить под православный храм запустевший, поврежденный пожаром римско-католический храм. Расположенный в центре города близ Парадной площади, он мог вместить до тысячи человек. 29 февраля 1804 г. состоялось императорское повеление на этот счет. На возобновление и приспособление храма отпущено было из государственного казначейства 18341 рублей серебром. Восстановительные работы продолжались около трех лет и, наконец, 7 августа 1807 г. церковь была освящена. Снаружи и внутри она имела вид костела. Стены здания готического стиля с наружными колоннами и арками представляли прочное здание изящной легкой архитектуры.
В 1805-1840 г. собор состоял во владении Минской духовной консистории. Указом Синода от 22 января 1840 г. был передан в управление Литовско-Виленской епархии с центром в Жировицах. В 1859, 1865 и 1870 годах собор подвергся значительному общему ремонту, во время которого был перестроен купол со шпилем, крыша покрыта железом.
Но большой пожар 9 мая 1892 г. сильно повредил храм. Причина пожара до настоящего времени не выяснена. Предполагают, что уличные мальчишки забрались наверх колокольни, чуть не под самый крест, разорять голубиные гнезда. Чтобы осветить внутренность башни, кто- то зажег спичку. Не погасив, бросил ее в кучу стружек, оставшихся после ремонта.
В полдень из верхней части колокольни показался легкий дымок, о чем тотчас же было дано знать пожарной команде. Но пожарные трубы, по причине огромной высоты колокольни, не могли достать до ее горевшей части. Начали носить воду ведрами, но доставить ее наверх, вследствие узости лестницы, удавалось в ничтожных количествах. Несмотря на энергичные старания пожарной команды и солдат нескольких рот, огонь охватил весь купол. Подгорели стропила, раскалилась жесть. Через полчаса купол упал на крышу собора, буквально осыпав здание грудою пылающих бревен и стропил. Огонь распространился по всей крыше. Рухнули горящие стропила, пробив в каменном сводчатом потолке собора отверстие. Когда догорели деревянные части колокольни, колокола - их всего было четыре - один за другим упали на землю. Два больших колокола (самый большой весил 155 пудов) дали сильные трещины. К 6 часам вечера пожар был почти прекращен. Только кое - где еще тлел дымок, выходящий из кучи мусора и кирпичей. Все иконы и церковная утварь были спасены. Был поврежден деревянный пол собора, впоследствии его пришлось разобрать.
На возобновление сгоревшего собора, которое осуществлялось под руководством академика архитектуры Чагина, Синодом было отпущено 150099 рублей. При этом наружный вид храма совершенно изменился. Он украсился пятью фиолетовыми куполами с золотыми звездами. В западной части храма устроена величественная колокольня. Ему была придана православная внешность и внутреннее оформление.
Местное Софийское братство на собранные пожертвования устроило новый колокольный звон, состоявший из 12 колоколов общей стоимостью свыше 12000 рублей, и украсило собор двумя братскими бархатными хоругвями, шитыми золотом (они и теперь хранятся в гродненском Свято-Покровском соборе в числе других святынь, оставшихся от Софийского храма).
28 марта 1899 г. состоялось торжественное освящение переустроенного храма. На торжестве присутствовали генерал- губернатор, попечитель учебного округа, бывший гродненский губернатор. По окончании богослужения состоялся военный парад. С открытием в 1900 г. Гродненской епархии Софийский собор получил статус кафедрального. В том же году при нем была устроена церковно-приходская школа имени графа Михаила Муравьева. 1 ноября 1914 г. собор посетил их император Николай II с женой и дочерьми.
В 1919 г. здание собора было передано католикам.
29 ноября 1961 г. решением местного исполкома собор был уничтожен специалистами «Ленвзрывпрома». Как вспоминали очевидцы, от взрыва "здание приподнялось и стало медленно оседать, складывалось внутрь».
Уничтожение храма - одной из архитектурных доминант, на которую была сориентирована городская уличная сеть, нарушило целостность архитектурного ансамбля исторического центра Гродно.


Лёс царквы св. Аляксандра Неўскага ў Гродна як адлюстраванне палітычных працэсаў другой паловы XIX - першай паловы XX ст. на Беларусі


Аляксей Загідулін

Помнікі гісторыі і культуры нашага краю неаднойчы станавіліся закладнікамі недарэчных палітычных кампаній, якія праводзіліся ў тыя ці іншыя часы ўладамі дзяржаў, у склад якіх уваходзіла наша радзіма.
Пасля падаўлення паўстання 1863-1864 г. актывізавалася палітыка расійскага самаўладдзя, накіраваная на падаўленне польска-каталіцкага ўплыву ў заходніх губернях. Зачыняліся касцёлы. Для ўзняцця аўтарытэту праваслаўя было распачата грандыёзнае культавае будаўніцтва. У кантэксце гэтых працэсаў і пачалося ўзвядзенне гродзенскай Аляксандра- Неўскай царквы, якое ператварылася ў сапраўдную прапагандысцкую акцыю.
Ідэя пабудовы царквы ўзнікла ў 1866 г. пасля замаху на Аляксандра ІІ, вядомага ў гісторыі як стрэл Каракозава. Узвядзенне царквы меркавалася за кошт дабрачынных ахвяраванняў жыхароў губерні, якія такім чынам жадалі адзначыць "чудесное спасенне ценнейшей жизни Государя Императора". Месцам для царквы была абрана Палацавая (Дварцовая) плошча (сучасная плошча Тызенгаўза). Для арганізацыі работ быў складзены камітэт на чале з князем А.Б.Абаленскім. Кіраўніцтва будаўнічымі работамі гродзенскі губернатар А.3ураў даручыў архітэктару Гур'еву, а нагляд за іх правядзеннем - губернскаму інжынеру В.С.Джэнееву. Збор сродкаў набыў шырокі размах. Рабілі ахвяраванні ўсе сацыяльныя слаі: сяляне, памешчыкі, чыноўнікі, навучэнцы, духавенства. Як ні дзіўна, самую вялізную суму - 7 тысяч рублёў - сабралі сяляне. Усяго за 1866-1870 гады было сабрана 18 346 рублёў. Пра важнасць і папулярнасць кампаніі па збору сродкаў сведчыць той факт, што ўдзел у ёй прынялі высокапастаўленыя асобы з ліку членаў імператарскай сям'і, жонка гродзенскага губернатара, фрэйліны Яе Вялікасці і інш. На сабраныя сродкі на працягу 1869 г. архітэктарам Гур'евым быў узведзены будынак храма. 4 красавіка 1870 г. царква была асвечана ў гонар кананізаванага князя Аляксандра Неўскага. 24 чэрвеня таго ж года яе наведаў імператар Аляксандр ІІ, які праязжаў праз Гродна.
У 1900 г. пры царкве быў адкрыты прыход, да якога прыпісалі вернікаў, што жылі ў Гродна на поўнач ад ракі Гараднічанкі, а таксама жыхароў вёсак Чашчаўляны, Зарыца, Пярэселка, Капліца, Малышчына, Дзевяткавічы, Грандзічы і Чэхаўшчына. У міжваенны час, калі Гродна апынуўся пад уладай Польшчы, царква Аляксандра Неўскага была перададзена ваеннаму ведамству ў якасці гарнізоннага храма для праваслаўных ваеннаслужачых. З мэтай асіміляцыі мясцовага, пераважна праваслаўнага, насельніцтва "ўсходніх крэсаў" у 30-я гады пачынаецца наступ на праваслаўныя цэрквы, аж да іх разбурэння. У межах сучаснай Беларусі адзіным храмам, які напаткаў такі трагічны лёс, была царква Аляксандра Неўскага.
У 1938 г. органы мясцовага самакіравання Гродна прынялі рашэнне аб яе закрыцці і разборцы пад прадлогам, што царква, пабудаваная фактычна ў гонар падаўлення паўстання 1863-1864 г., замінае руху на плошчы, правядзенню масавых дэманстрацый, шэсцяў і парадаў, што будынак храма скажае гістарычны выгляд старажытнага горада, надаючы яму нееўрапейскі выгляд. Супраць разбурэння выступіла не толькі праваслаўнае, а нават і яўрэйскае насельнштва горада, клапатаў гродзенскі епіскап Сава (Саветаў). Праваслаўныя вернікі горада звярнуліся з петыцыяй (2023 подпісы) да прэзідэнта Рэчы Паспалітай І.Масціцкага, у якой прасілі захаваць царкву. Але гэта не прынесла вынікаў. 12 мая 1938 г. пачалося разбурэнне царквы, і будынак быў разабраны па цагліне.


Свято-Владимирская (занеманская) церковь в современной периодике


Екатерина Рябкова

В последнее десятилетие пробуждается интерес к истории православных храмов, монастырей, часовен. Построенные в разные века, они каждый по-своему прекрасен и наполняют город неповторимым очарованием. Более 100 лет насчитывает гродненская Свято- Владимирская церковь, но публикаций по ее истории за последние десять лет появилось немного. В энциклопедическом справочнике «Праваслаўныя храмы на Беларусі» (Мн., 2001) ей посвящено всего два абзаца.
В 1996 г. в «Гродненских епархиальных ведомостях» вышла статья А.Романчука, посвященная столетию церкви. Автор, в отличие от других исследователей, называет не одну, а две причины, побудившие власти приступить к строительству храма: 1) привлечение в 1857 г. к решению проблемы безграмотности населения и необходимости открытия в Гродно церковно- приходской школы; 2) отсутствие в ХІХ в. постоянного моста через Неман лишало жителей занеманской части города возможности посещать храм при плохой погоде (осенью, весной). Н.Дорош в своей книге «Православный Гродно» дополняет, что по преданию в занеманской части города была когда-то церковь, но о ней по сегодняшний день ничего не известно [2, 24]. Сведения об основании и освящении храма в 1896 г. брестским епископом Иосифом, приводимые Романчуком, не соответствуют информации А.А.Кулагина в «Праваслаўных храмах на Беларусі», где называется датой основания 1896 г., а датой освящения - 1903 г. В других же публикациях по истории церкви упоминается все тот же 1896 г. [1, 17; 7, 162]. Ценные сведения о строительстве и строителях церкви, средствах на возведение храма сообщают Ю.Гордеев и А.Шершеневич. Они называют имена И.Плотникова, в то время младшего, а затем губернского архитектора, купца Н.П.Бирюкова, много сделавшего для поддержания строительства, священника А.Некрасова, ходатайствовавшего о выделении участка земли для постройки и других.
В статьях мало освещается история церкви в ХХ в. Единственным, кто приоткрывает эту завесу, является Романчук. Он сообщает, что в 1915 г., при захвате города немцами, из храма были вывезены все ценные вещи, вплоть до иконостаса. Сама она в 20-30-е г. была перестроена. В советское время Свято-Владимирская церковь находилась в бедственном положении: требовался ремонт, в 60-е г. существовала угроза закрытия и ликвидации. Но, несмотря на невзгоды, она выстояла. Сегодня при ней существует братство [4, 9], церковно-приходская школа, для которой строится специальное здание, есть даже архив. Церковь ждет своего исследователя.

Литература:
1.Афанасьева Т.Ю. История основания занеманской Свято-Владимирской церкви в Гродно // Гродненские епархиальные ведомости. - 2000. - № 9. - с. 17.
2.Дорош Н. Православный Гродно: Сборник очерков, фотографий, воспоминаний, духовного наследия, архивных документов об истории Гродненской епархии. - Гродно, 2000. - С. 23-27.
3.Кулагін А.П. Праваслаўныя храмы на Беларусі. - Мн., 2001. - С. 64.
4.Охотницкий Н. Братство Владимирской церкви // Гродненские епархиальные ведомости. - 2003. - 11 января. - С. 9.
5.Памяць: Гродна. - Мн., 1999. - С. 691.
6.Романчук А. К 100-летию Свято-Владимирской церкви // Гродненские епархиальные ведомости. - 1996. - № 5-6. - С. 3-7.
7.Шаршаневіч А., Гардзееў Ю. Уладзімірская царква ў Гародні // Гістарычны альманах. - 2000. - №1(3). - С. 160-163.
8.Шостко Т. Свято-Владимирское братство // Гродненские епархиальные ведомости. - 1997. - № 7. - С. 11.


Уплыў гістарычнай спадчыны на развіццё інфраструктуры горада


Рыгор Будзько

Гродна - адзін з беларускіх гарадоў, дзе захавалася так шмат гістарычных помнікаў. Наш горад - нібы своеасаблівы падручнік па гісторыі архітэктуры Беларусі. Усё гэта ўплывае і на менталітэт яго жыхароў, выклікае цікавасць да мінуўшчыны свайго гораду.
Але такая колькасць помнікаў архітэктуры складае і некаторыя цяжкасці. Прынамсі, горад не можа правесці тэрміновую рэстаўрацыю ўсіх помнікаў, якія гэтага патрабуюць. Што, у сваю чаргу, садзейнічае занядбанню і знішчэнню некаторых з іх. Прыкладам можа служыць мост паміж Новым і Старым замкамі, для рэстаўрацыі якога доўгі час не маглі знайсці грошы. Сёння рэстаўрацыйныя працы над ім вядуцца. Тым не менш выклікае занепакоенасць стан будынкаў гісторыка-археалагічнага музея (Стары замак).
Па аб'ектыўных прычынах дастаткова грошай на патрэбы захавання і рэстаўрацыі гісторыка-архітэктурнай спадчыны няма. Няшмат зраблена дзеля таго, каб гэтыя помнікі прыносілі прыбытак у гарадскую казну. На сёняшні дзень пэўныя грошы зарабляюць толькі музеі. Гэтага недастаткова.
Што такое музей? Гэта кладзезь гістарычнай, часта унікальнай, інфармацыі для гісторыкаў. А для звычайных людзей, турыстаў, якія і прыносяць прыбытак, гэта ўсяго толькі выкапні, прычым не заўсёды зразумелыя. Так, гэта наша гісторыя. Але яна мёртвая, статычная. Шэраговаму грамадзяніну і замежнаму турысту, якія не вельмі знаёмыя з гісторыяй, цяжка ўявіць, як у сярэднявеччы біліся на мячах, што зараз стаяць за шклом у музеі. Альбо як гатавалі ежу. Як гучалі музычныя інструменты, якім ужо 300-400 гадоў. Усё гэтага ён не адчуе, а значыць, не зразумее.
Турыстычны бізнес павінен прыносіць даходы нашаму гораду. У параўнанні з іншымі еўрапейскімі гарадамі, нам пакуль няма чаго прапанаваць турыстам, акрамя ўласна экскурсій, якія ўяўляюць цікавасць далёка не для ўсіх. У такіх умовах карысным было б распрацаваць бізнес-план па гістарычнай рэканструкцыі на тэрыторыі Старога горада (вул. Савецкая, пл. Савецкая, вул. Віленская, абодва замкі, Каложа і інш.). Яго распрацоўкай павінны заняцца прафесійныя гісторыкі. Акрамя таго, існуе патрэба заснавання своеасаблівага цэнтра, які б займаўся пастаяннай падтрымкай праекту. Такім цэнтрам мог бы стаць гістарычны факультэт ГрДУ.
Што павінна ўяўляць сабой такая рэканструкцыя? Па-першае, рэканструкцыю пэўнай гістарычнай эпохі (ці эпохаў) ў гістарычнай частцы горада. Па-другое, стварэнне турыстычных кропак. Да прыкладу: рыцарскія турніры, касцюмаваныя шоў, прыгатаванне ежы па старажытных рэцэптах і інш. Нешта падобнае ўжо даўно існуе ў Еўропе і прыносіць велізарны прыбытак.
Акрамя ўласна матэрыяльнай зацікаўленасці, такая рэканструкцыя прыцягне вялікую ўвагу да гісторыі з боку жыхароў горада і асабліва моладзі.
Сам праект не толькі прынясе матэрыяльныя сродкі на аднаўленне гістарычных помнікаў, але і паставіць гістарычную навуку на больш высокі ўзровень, узровень практычнага яе выкарыстання, а таксама ўзбудзіць большую запатрабаванасць да яе з боку грамадства.


Современные мультимедийные технологии в популяризации наследия Гродно


Александр Волкович

По данным ЮНЕСКО, человек , слушая, запоминает 15% информации, глядя - 25%, а слушая и глядя - 65 %, Цифры говорят сами за себя. Сегодня, в век высоких скоростей, когда жизнь движется с «быстротой реактивного самолета», именно такой подход, как нельзя лучше, приспособлен для активного обучения и самообразования. Поскольку современный человек уже не может тратить часы и дни для того, чтобы запомнить тот поток информации, который ежедневно «падает на него», возрастая согласно пропорции геометрической прогрессии. Ему необходимо быстро и качественно изучить получаемый материал, глубоко исследовать возникающие проблемы и находить адекватные решения. В этом ему, безусловно, окажет помощь система обучения при помощи мультимедийных технологий.
Мультимедиа - сочетание аудио и видео информации, соединение слуха и зрения - основных рецепторов, позволяющих человеку воспринимать и анализировать окружающий мир. Сегодня большинство персональных компьютеров уже обладает видео и аудио-картами. Это дает большие возможности использования ЭВМ в обучении при помощи мультимедиа технологий.
При использовании мультимедиа средств максимально стимулируются запоминающие функции головного мозга, причем при этом не возникает каких-либо побочных факторов, таких как разрушающее влияние на человеческое сознание «двадцать пятого кадра».
Одновременно при помощи технологий мультимедийного представления информации разработчики могут «погрузить» пользователя в среду изучаемого предмета; будь то моделирование физических процессов или симуляция и реконструкция каких-либо исторических событий или явлений природы.
Отсюда закономерно, что автор представленной разработки построил свою работу (мультимедийная энциклопедия-презентация «Гродно») на полном использовании мультимедийной технологии.
Данная программа относится к типу автономных мультимедиа справочников-презентаций.
Справочник состоит из:
описания абсолютного большинства памятников архитектуры Гродно;
биографий исторических личностей, связанных с городом;
описания культурно-просветительских учреждений и мест активного отдыха горожан;
характеристики государственных учебных заведений (университет, институты, училища, школы);
политической, исторической и географической справки об областном центре по состоянию на январь 2003 года.
Столь широкий спектр представленной информации не случаен. Это связанно с тем, что в XVI-XVIII в. город являлся крупнейшим культурным и экономическим центром Речи Посполитой, приравненным к столицам Варшаве и Вильно (к примеру, именно в Гродно проходил каждый третий сейм государства). Гродно всегда находился в центре политических событий в Европе. Его не щадило время, но несмотря на многочисленные разрушительные войны, прокатившиеся по территории Беларуси, волею судьбы историческое наследие Гродно оказалось практически неразрушенным. По оценке специалистов, в нашем городе сохранилось наибольшее количество памятников архитектуры Республики Беларусь и сегодня город над Неманом можно по праву назвать «Белорусским Санкт-Петербургом».
Кроме того, знакомясь с историей и архитектурой нашего города, пользователь имеет возможность проследить, под воздействием каких влияний развивалась белорусская культура и архитектура, как веками формировался ее национальный характер. В презентации описано более ста объектов города. Каждая из статей, им посвященная, имеет мультимедийное сопровождение:
многочисленные цветные (современные) и черно-белые, относящиеся к началу ХХ века, фотографии (в мультимедийной презентации «Гродно» более 400 снимков), представляющие каждый объект с разных ракурсов, дающие максимально полное визуальное представление пользователю о том или ином памятнике истории и архитектуры;
описательно-историческая характеристика того или иного объекта города представлена в звуковом варианте на русском и английском языках в сопровождении специально тематически подобранной фоновой музыки (суммарная продолжительность аудио-фрагментов - несколько часов стереозвука качества Hi-Fi). Известно, что при использовании музыкального фона качество и количество выполненной работы возрастает в несколько раз.
Одновременно пользователь может самостоятельно или под звуковое сопровождение прочитать характеристику объекта в текстовом поле окна на выбранном языке. Ориентации в культурно-историческом пространстве города помогает динамичес кая смена изображений (карты, фотографии). Программа имеет интуитивно-понятный логически- связанный интерфейс. Переход из одного раздела презентации в другие осуществляется за счет многоуровневой систематизации информации. Думается, что комплекс представленных методов позволит активизировать восприятие материала у пользователя.
Мультимедийная презентация «Гродно» разработана Волковичем А.Н. в 2003 году к мероприятиям, посвященным 875-летию города, по специальному заказу Гродненского городского исполнительного комитета и является официальной мультимедиа презентацией
Гродно.
Системные требования: Windows 95 (98, 2000, ХР), 32х CD-ROM, мышь. Рекомендуемые параметры системы: Intel Pentium 200 ММХ, 32Mb-RAM, 16 Mb-Video (SVGA 600X800, 16 bit color). Sound Card, Windows 98, 32x-CDROM, мышь.



Змест


Скрозь смугу стагоддзяў: Уступнае слова
С.В. Марозава...3

Дата заснавання Гродна як гісторыка-краязнаўчая праблема
А.П. Госцеў ...4

Гродна - 875 гадоў з 1127 года
В.В. Швед...7

Паходы Усевалада Давыдавіча ў першай палове ХІІ ст. і палітычнае становішча Гарадзенскага княства
Сцяпан Свідзерскі...8

Образ Давыда Городенского в исторических публикациях Республики Беларусь
Александр Минич...11

Герб Гродна
Марат Грэсь...13

Гродно и гродненцы во время смены календарных стилей в 1582, 1796 и 1915 г.
Наталья Карась, Дмитрий Литвиненко...14

Езуіты ў гісторыі Гродна (1584-1820 г.)
Станіслаў Скаўронскі...16

Паўночная вайна: Гродна ў падзеях 1705-1706 г.
Андрэй Барташэвіч...17

Ігнат Кульчынскі - першы гродзенскі краязнавец
Аліна Коўшык...18

Рэфарматарская дзейнасць Антонія Тызенгаўза
Пятраўскас Міхаіл...20

Гродзенская медыцынская акадэмія: Ля вытокаў
Юлія Палюховіч...22

Палітычнае жыццё Гродна ў 1793-1795 гадах
Сяргей Марозаў...24

Гродзенскі сойм 1793 года ў мемуарах яго ўдзельнікаў : Людвік Гінет
Сяргей Марозаў ...28

Гродна ў вайне 1812 г.
Ігар Талай...30

Развіццё адукацыі на Гродзеншчыне ў першай палове ХІХ ст.
Ірына Прысяч...32

А.И.Герцен как исключение русской демократии в восстании 1863 года
Игорь Савицкий...34

«Памятная книжка Гродненской губернии » как источник по конфессиональной истории Гродненщины
Альберт Иокелло...35

Дзейнасць М. А. Дзмітрыева на Гродзеншчыне
Алена Макрушыч...37

Фотамайстэрні ў Гродна ў другой палове ХІХ ст.
Таццяна Казак...38

Был ли в Гродно юбилей 100 лет назад?
Андрей Беняш...39

Художники - пейзажисты и Гродненщина в конце ХIХ - начале ХХ века
Алексей Чернецкий...40

Гродненская следственно-карательная тюрьма в 1919-1939 г.
Наталья Касперович...42

Бои за Гродно в июне 1941 г. (по воспоминаниям участников )
Дмитрий Киенко...43

Изменение архитектурного облика Гродно во второй половине ХХ в.
Юлия Санковская ...46

Развитие живописи в Гродно на рубеже ХХ-ХХІ веков
Татьяна Ромашкевич...47

Паслядоўнікі Марціна Лютэра ў Гародні
Юлія Каспер...48

Адраджэнне грэка-каталіцкай царквы ў Гродне ў 1990-я - 2003 г.
Дзмітрый Чарнель...50

Фара Вітаўта
Уладзімір Буцько...51

Фарны касцёл
Дзмітрый Шэйкін...53

Царква Раства Багародзіцы
Таццяна Мялешка...54

Софийский собор
Людмила Мозоль...56

Лёс царквы св. Аляксандра Неўскага ў Гродна як адлюстраванне палітычных працэсаў другой паловы XIX - першай паловы XX ст. на Беларусі
Аляксей Загідулін.....58

Свято-Владимирская (занеманская) церковь в современной периодике
Екатерина Рябкова...59

Уплыў гістарычнай спадчыны на развіццё інфраструктуры горада
Рыгор Будзько....60

Современные мультимедийные технологии в популяризации наследия Гродно
Александр Волкович...61



Гродна - 875

Матэрыялы абласной канферэнцыі студэнтаў і аспірантаў

25 лістапада 2003 г.


Рэдактар С.В. Марозава
Камп'ютарная вёрстка: С.П.Марозаў
 
Top
[Home] [Maps] [Ziemia lidzka] [Наша Cлова] [Лідскі летапісец]
Web-master: Leon
© Pawet 1999-2009
PaWetCMS® by NOX