Папярэдняя старонка: Шлях у навуку

Дадана: 07-01-2012,
Крыніца: Шлях у навуку. Гродна: ГрДУ, 2011.

Спампаваць

ГІСТАРЫЯГРАФІЯ І КРЫНІЦЫ

Белазаровіч В.А. ВЫКЛАДЧЫКІ ГРОДЗЕНСКАГА УНІВЕРСІТЭТА - ДАСЛЕДЧЫКІ ГІСТОРЫІ ГРОДНА 157

Канановіч У.І. ВОБРАЗ БІТВЫ Ў НАРАТЫЎНЫХ КРЫНІЦАХ ВКЛ ЭПОХІ РЭНЕСАНСУ 162

Мароз М.С. ІНВЕНТАРЫ ЯК ГІСТАРЫЧНАЯ КРЫНІЦА (НА ПРЫКЛАДЗЕ ІНВЕНТАРОЎ КАПЫЛЯ XVII - XVIII cтст.) 169

Козловская Н.В. ОСНОВНЫЕ ПОДХОДЫ К ИЗУЧЕНИЮ ЭЛИТ В СОВРЕМЕННОМ СОЦИОГУМАНИТАРНОМ ЗНАНИИ 173

Заневский С.В. ДВОРЯНСКОЕ ЗЕМЛЕВЛАДЕНИЕ В ИССЛЕДОВАНИЯХ П.Н. ЖУКОВИЧА 177

Бутько В.Н. УСТНАЯ ИСТОРИЯ: МЕТОДЫ, ТЕОРИЯ, ПРАКТИКА.. 182

Марозаў С.П. ТЭОРЫЯ САЦЫЯКУЛЬТУРНАЙ ТРАЎМЫ П. ШТОМПКА ЯК ТЭАРЭТЫКА-МЕТАДАЛАГІЧНАЯ АСНОВА ВЫВУЧЭННЯ ІДЭЙ І ПРАЕКТАЎ АДРАДЖЭННЯ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА 186

Каляга А.У. ГАСПАДАРЧЫЯ ІНСТРУКЦЫІ ФОНДУ СЛІЗНЯЎ: ВОПЫТ АНАЛІЗУ 193

Черняк Д.А. ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ ВЗГЛЯДЫ А. МИЦКЕВИЧА (1815 − 1829 гг.) 198

Альховик Р.В. ДВЕ РЕВОЛЮЦИИ 1917 ГОДА В ОЦЕНКАХ СОВРЕМЕННИКОВ 202

Сіняк С.А., Цынкевіч А.А. НАЦЫЯНАЛЬНЫ ФАКТАР СТАНАЎЛЕННЯ ДЗЯРЖАЎНАСЦІ І ТЭРЫТАРЫЯЛЬНАЙ ЦЭЛАСНАСЦІ БЕЛАРУСІ НА САВЕЦКАЙ АСНОВЕ Ў 1918 -1924 ГГ. У ПРАЦАХ У.М. ІГНАТОЎСКАГА 207

Гавриловец Л.В. ВОПРОС О ПОЛЬСКО-ГЕРМАНСКОЙ ГРАНИЦЕ ПОСЛЕ ВТОРОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ В СОВЕТСКОЙ ИСТОРИОГРАФИИ.. 211

Макрушыч А.М. КРЫНІЦЫ ПА ГІСТОРЫІ ЭТНАКУЛЬТУРНАЙ ПАЛІТЫКІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ У 1990-х - ПАЧАТКУ 2000-х гг. 215

УДК 303.446.4(476)

В.А. Белазаровіч (Гродна)
ВЫКЛАДЧЫКІ ГРОДЗЕНСКАГА УНІВЕРСІТЭТА - ДАСЛЕДЧЫКІ ГІСТОРЫІ ГРОДНА

В статье раскрывается роль преподавателей ГрГУ имени Янки Купалы в изучении истории Гродно. Представлены этапы научной разработки прошлого города. Акцентировано внимание на личностях ученых, которые работали и работают сейчас в данном направлении.

Гісторыя Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы бярэ свой пачатак з настаўніцкага інстытута, арганізаванага ў 1940 г. Нягледзячы на цяжкія пасляваенныя ўмовы, ужо ў 1946 г. быў запланаваны выхад першага зборніка вучоных запісак ВНУ. Першы раздзел гэтага выдання адлюстроўваў гісторыю г. Гродна і Гродзенскай вобласці [2, с. 43]. Таму да пачатка 1960-х гг. выкладчыкі гістарычнага (з 1956 г. гісторыка-філалагічнага) факультэта свае краязнаўчыя даследаванні друкавалі на старонках зборніка вучоных запісак, а таксама - у перыядычным друку. Накіроўваў і каардынаваў навуковыя пошукі Барыс Маркавіч Фіх (1923 - 1977), доктар гістарычных навук, прафесар, загадчык кафедры гісторыі СССР, прарэктар па навуковай, а затым вучэбнай працы нашага універсітэта. 15 студзеня 1960 года ён выступіў на навуковай сесіі, прысвечанай 20-гадоваму юбілею інстытута, з дакладам «Асноўныя праблемы гісторыі г. Гродна» [2, с. 66].

Прафесар І.П. Крэнь адзначыў, што Б.М. Фіх быў «чалавекам энцыклапедычнай адукаванасці, рэдкага педагагічнага і арганізатарскага таленту», што «самай істотнай рысай яго характару была імгненная гатоўнасць прыйсці на дапамогу любому выкладчыку ці студэнту» [2, с. 71]. Б.М. Фіх кіраваў аўтарскім калектывам, які падрыхтаваў першую сінтэтычную працу па гісторыі Гродна - «Гродно: исторический очерк» [6].

Першае выданне кнігі адбылося ў 1960 г., а другое - у 1964 годзе. Нарыс гісторыі Гродна стаў значнай падзеяй у гістарычным вывучэнні горада, паколькі меў комплексны і абагульняючы характар. Мінулае горада разглядалася ад ХІІ стагоддзя па пачатак 1960-х гг.

Сярод аўтараў неабходна назваць аднаго з самых вядомых прафесараў нашай ВНУ Якава Навумавіча Мараша (1912 - 1990). Ураджэнец Гродна, выпускнік Львоўскага універсітэта, Я.Н. Мараш быў запрошаны на працу ў педагагічны інстытут у 1946 г. у якасці выкладчыка замежных моў. За перыяд сваёй навуковай і педагагічнай дзейнасці ён здолеў сфарміраваць гістарычную школу па вывучэнню гісторыі каталіцкай царквы ў Беларусі, якую склалі Т.Б. Блінова, С.В. Марозава, І.А. Фёдараў і інш. [1, с. 319 - 320]. Таксама Я.Н. Мараш грунтоўна займаўся краязнаўствам. У вышэйзгаданых выданнях ён асвяціў гісторыю Гродна ў перыяд феадалізму (ХІІ - ХVІІІ стст.) і ў час уз'яднання Заходняй Беларусі з БССР (1939 - 1941 гг.).

Становішча Гродна ў рэвалюцыі 1905 - 1907 гг. і ў перыяд усталявання Савецкай улады раскрыў Б.М. Фіх, а ў гады Вялікай Айчыннай вайны - кандыдат гістарычных навук, Дзмітрый Спірыдонавіч Маркоўскі (1912 - 1990), які займаў пасаду дырэктара (рэктара) педінстытута.

У цэлым, аўтары кнігі «Гродно: исторический очерк» выкарысталі шырокі архіўны матэрыял і гістарычныя дакументы, прадставіўшы чытачам грунтоўную гістарычную інфармацыю. З другога боку, быў відавочны ўплыў савецкай гістарыяграфічнай традыцыі - адпаведнасць марксісцка-ленінскай метадалогіі. У прыватнасці, апошні раздзел прысвечаны рэалізацыі ў Гродне задачы, вызначанай ХХІІ з'ездам КПСС, задачы пабудовы камунізму.

Новы этап у вывучэнні гісторыі горада пачынаецца ў 1980-я гг., калі пад уплывам «перабудовы» набыла актуальнасць праблематыка айчыннай гісторыі і ўзрасла цікавасць да краязнаўства. На кафедры гісторыі Беларусі склалася арыгінальная школа навуковага краязнаўства. Арганізатарам гэтай гістарычнай школы стаў загадчык кафедры, кандыдат гістарычных навук, прафесар Іван Платонавіч Крэнь. Да яе прадстаўнікоў на сучасным этапе можна аднесці кандыдатаў гістарычных навук В.А. Белазаровіча, С.У. Сілаву, І.В. Соркіну, Н.А. Івашчанку, І.Ф. Кітурку, С.У. Амельку, М.А. Ступакевіч, А.М. Загідуліна, А.К. Гецэвіча і інш. [1, с. 261 - 263; 9, с. 202 - 203].

А ў першай палове 1980-х гг. кафедра гісторыі БССР актыўна ўключылася ў распрацоўку фундаментальнага праекта «Гарады і вёскі Беларусі». Пад кіраўніцтвам І.П. Крэня і пры яго непасрэдным удзеле (ён аўтар трох раздзелаў) у 1988 г. было падрыхтавана новае сінтэтычнае выданне гісторыі горада: «Гродно: Историко-экономический очерк». Кніга не толькі храналагічна пашырыла аналіз нядаўняга мінулага за лік 1970 - 1980-х гг., але істотна паглыбіла раней вывучаныя этапы гісторыі. Сярод аўтараў адзначым прафесара С.А. Габрусевіча, прафесара І.І. Коўкеля, дацэнта У.А. Нядзельку і інш. [7].

У наступны год у выдавецтве «Беларуская Энцыклапедыя» выйшаў энцыклапедычны даведнік «Гродно» [8]. І.П. Крэнь не толькі напісаў у яго 18 артыкулаў, але і ажыццявіў навуковую кансультацыю.

Паралельна ў 1980-я гг. пад эгідай Гродзенскага абласнога камітэта КПБ ажыццяўлялася распрацоўка нарысаў гісторыі Гродзенскай абласной партыйнай арганізацыі. Кніга выйшла ў 1990 г. [11]. Працу над ёй ажыццяўлялі кандыдат гістарычных навук, прафесар, загадчык кафедры гісторыі КПСС М.В. Жарскі, прафесары І.П. Крэнь, І.І. Коўкель, дацэнты У.А. Нядзелька, Б.М. Іванчук, У.Я. Ягорычаў і інш. На наш погляд, гэта грунтоўнае гістарычнае даследаванне, пабудаванае на архіўным матэрыяле, якое дастаткова аб'ектыўна раскрывае пасляваеннае развіццё горада і вобласці.

У сувязі з 50-годдзем Перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне калектыў кафедры гісторыі Беларусі з удзелам дацэнта кафедры гісторыі славянскіх дзяржаў М.Я. Калацэй падрыхтаваў да выдання калектыўную манаграфію «Гродна ў гады Вялікай Айчыннай вайны. 1941 - 1945 гг.» [5].

Кафедра гісторыі Беларусі актыўна ўключылася ў распрацоўку гісторыка-дакументальных хронік «Памяць». У 1999 г. выйшла кніга, прысвечаная Гродна [12]. На сённяшні дзень гэта найбольш поўнае выданне па гісторыі горада, складзеная на падставе нацыянальнай канцэпцыі айчыннай гісторыі. Сярод аўтараў: І.П. Крэнь, Э.С. Ярмусік, І.І. Коўкель, С.В. Марозава, Н.У. Паўлючэнка, М.В. Васілючак, Б.М. Іванчук, Т.А. Лугачова, С.Я. Сяльверстава, І.А. Фёдараў, Т.Б. Блінова, У.Я. Ягорычаў. Адзначым, што адказваў за падрыхтоўку калектыўнай манаграфіі кандыдат гістарычных навук, дацэнт Э.С. Ярмусік. Ён правёў карпатлівую работу па пошуку дакументальных крыніц, напісаў шэраг артыкулаў і дапоўніў матэрыялы сваіх калег.

Супрацоўнікі кафедры гісторыі Беларусі і сёння працягваюць вывучэнне гісторыі Гродна. Новым этапам можна вылучыць Міжнародную навуковую канферэнцыю «Гродна і гродзенцы: дзевяць стагоддзяў гісторыі (да 880-годдзя горада)», якая адбылася ў красавіку 2008 г. У ёй падалі заяўкі на ўдзел 101 чалавек, з іх 25 выкладчыкаў факультэта гісторыі і сацыялогіі. Актыўна выступілі з паведамленнямі аспіранты, магістранты і студэнты нашага універсітэта. Тэматыка дакладаў закранала гістарычныя, канфесійныя, культуралагічныя аспекты гісторыі горада [4].

На ніве краязнаўства плённа працуе загадчык кафедры гісторыі славянскіх дзяржаў, кандыдат гістарычных навук, прафесар, Валерый Мікалаевіч Чарапіца. Дыяпазон яго навуковых інтарэсаў вар'іруецца ад гісторыі праваслаўнай царквы і культуры Гродзеншчыны да падзей ваеннай гісторыі і гродзенскай некрапалістыкі. Шмат увагі прафесар В. М. Чарапіца надае гістарычным персаналіям, у прыватнасці дзеячам рускай культуры рубяжа ХІХ - пачатка ХХ ст. - паслядоўнікам у Гродне рэлігійна-філасофскага вучэння Л.М. Талстога [15, 16, 17, 18, 19, 20].

Шматгранную навуковую дзейнасць праводзіць загадчык кафедры беларускай культуры і рэгіянальнага турызму, доктар гістарычных навук, прафесар Вячаслаў Вітальевіч Швед. У 1993 г. у сааўтарстве з вядомым гродзенскім краязнаўцам, выкладчыкам ліцея № 1 А.П. Госцевым ён падрыхтаваў кнігу «Кронан. Летапіс горада на Нёмане (1116 - 1990 гг.)». Выданне складаецца з дзвух частак: «Хранографа» - падрабязнейшай храналогіі Гродна, і «Лёсам, звязаным з Гродна» - біяграфічнымі дадзенымі асоб, дзейнасць якіх знайшла сваё адлюстраванне ў гісторыі горада [3]. Праз два гады В. В. Швед у кнізе «Падзеі і постаці Гродзенскай даўніны» зноў звярнуўся да гістарычных персаналій [24].

У 1996 г. прафесар В.В. Швед заснаваў серыю кніг «Мой горад», якая павінна раскрыць лёс горада Гродна. Выйшлі дзве кнігі. Першая - «Горадзен», падрыхтаваная сумесна з А.П. Госцевым і страшым выкладчыкам кафедры археалогіі і этналогіі А.А. Дабрыянам [22]. Другая - «Горадня» (В.В. Швед, А.П. Госцеў) [21]. Аўтары на падставе літаратурных крыніц прадставілі нарысы з гісторыі Гродна ХІІ - ХVІІІ стст. Таксама В.В. Швед у 2003 г. апублікаваў кнігу «Губернскі Гродна: Аповяды з гісторыі горада (канец ХVІІІ - пачатак ХХ ст.)» [23].

На кафедры ўсеагульнай гісторыі склалася гістарычная школа па гістарыяграфіі (адзіная ў Беларусі). Яе арганізатар - загадчык кафедры, доктар гістарычных навук, прафесар Аляксандр Мікалаевіч Нечухрын. Прадстаўнікі гэтай гістарычнай школы займаюцца вывучэннем навуковай і творчай дзейнасці гісторыкаў. У 1989 г. А.М. Нечухрын выдаў кнігу «Историки Гродненщины» [10], у якой адлюстраваў уклад гісторыкаў - ураджэнцаў Гродзенскай губерні ў развіццё айчыннай гістарычнай навукі. Пад яго навуковым кіраўніцтвам у 2002 г. была падрыхтавана і абаронена кандыдацкая дысертацыя А.І. Мялешкі, прысвечаная гістарычным поглядам П. В. Баброўскага.

З 2004 г. на факультэце гісторыі і сацыялогіі функцыянавала археалагічная лабараторыя (кіраўнік - кандыдат гістарычных навук, дацэнт Г. М. Семянчук. Археалагічныя даследаванні, праведзеныя ў 2005 - 2007 гг., прадугледжвалі правядзенне выратавальных работ у зоне будаўнічых аб'ектаў г. Гродна. Імі кіравалі кандыдаты гістарычных навук, дацэнты Г.М. Семянчук, С.А. Піваварчык, старшы выкладчык А.А. Дабрыян. У прыватнасці, выратавальныя раскопкі адбыліся на Савецкай плошчы, вуліцах Маладзёжнай, Замкавай, Падгорнай, Вялікай Траецкай. Была атрымана значная калекцыя археалагічных матэрыялаў. Таксама доктар гістарычных навук, дацэнт Сяргей Аляксандравіч Піваварчык даследуе гісторыю фартыфікацыйнага будаўніцтва ў Беларусі. Ён у манаграфіі «Белорусские земли в системе фортификационного строительства Российской империи и СССР (1772 - 1941 гг.)» паказаў гісторыю Гродзенскай крэпасці [13].

З апошніх краязнаўчых выданняў, прысвечаных нашаму гораду можна назваць «Королевский город Гродно» [14]. Багата ілюстраваная і падмацаваная грунтоўным тэкстам кніга раскрывае гісторыю Гродна праз яго архітэктурныя помнікі і вулічную планіроўку. Выданне, падрыхтаванае кандыдатам гістарычных навук, дацэнтам А.А. Семянчук і А.П. Госцевым, прызначана для турыстаў. Але кожны жыхар горада можа знайсці ў кнізе шмат цікавага і карыснага для сябе.

Варта адзначыць плённыя навуковыя пошукі па гісторыі горада, праведзеныя кандыдатам гістарычных навук Андрэем Чарнякевічам. Сярод іх - «Старонкі гісторыі Беларускай Гародні», якая ўтрымлівае цікавейшы матэрыял па гісторыі Гродна і яго жыхароў [25]. У 2009 г. выйшла новая праца, падрыхтаваная пры ўдзеле Ігара Трусава, «Новый Свет» и его окрестности [26].

Такім чынам, Гродзенскі дзяржаўны універсітэт імя Янкі Купалы захоўвае статус рэгіянальнага навуковага цэнтра па вывучэнню гісторыі Гродна і Гродзеншчыны.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Выкладчыкі Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы: Бібліяграфічны даведнік / Пад рэд. В.М. Чарапіцы. - Гродна: ГрДУ, 1999. - 595 с.

2. Габрусевіч, С.А. Гродзенскі дзяржаўны універсітэт імя Янкі Купалы: Гістарычны нарыс / С.А.Габрусевіч, І.П.Крэнь. - Гродна: ГрДУ, 2001. - 174 с.

3. Госцеў, А.П. Кронан. Летапіс горада на Нёмане (1116 - 1990 гг.) / А.П.Госцеў, В.В.Швед. - Гродна: Пергамент, 1993. - 320 с.

4. Гродна і гродзенцы : дзевяць стагоддзяў гісторыі (да 880-годдзя горада) : матэрыялы Міжнар. навук. канф., Гродна, 10-11 крас. 2008 г. / рэдкал. : А.І.Антоненка (адк. рэд.), А.А.Каваленя (адк. рэд.), Я.А.Роўба (адк. рэд.) [і інш.] ; навук. рэд. І.П.Крэнь. - Гродна : ГрДУ, 2008. - 526 с.

5. Гродна ў гады Вялікай Айчыннай вайны. - Гродна: Гродз. абл. друк., 1995. - 208 с.

6. Гродно: Ист. очерк / Под ред. З.Ю. Копысского, Б.М. Фиха. - Минск: Беларусь, 1964. - 262 с.

7. Гродно: Историко-экономический очерк. - Минск: Полымя, 1988.

8. Гродно: Энциклопедический справочник. - Минск: БелСЭ, 1989.

9. Корзенко, Г.В. Историки Беларуси в начале ХХI столетия: библиогр. справ. / Г.В.Корзенко. - Минск: Белорус. наука, 2007. - 470 с.

10. Нечухрин, А.Н. Историки Гродненщины / А.Н.Нечухрин. - Гродно: ГрГУ, 1989.

11. Очерки истории Гродненской областной партийной организации / М.В.Жарский, И.П.Крень, Л.Г.Клецков и др. - Минск: Беларусь, 1990. - 462 с.

12. Памяць: Гіст.-дакум. хроніка горада Гродна (Беларус. Энцыкл.; Рэд. кал.: Г.П. Пашкоў, Я.М. Жабрун, І.П. Крэнь і інш. - Мінск: БелЭн, 1999. - 712 с.

13. Пивоварчик, С.А. Белорусские земли в системе фортификационного строительства Российской империи и СССР (1772 - 1941) / С.А. Пивоварчик. - Гродно: ГрГУ, 2006.

14. Семенчук, А.А. Королевский город Гродно / А.А.Семенчук, А.П.Гостев. - Минск: УП «Рифтур», 2006. - 72 с.

15. Черепица, В.Н. …Дай нам руку в непогоду: Деятели русской культуры ХIХ - начала ХХ вв. и Гродненщина: историко-документальные очерки и публицистика / В.Н.Черепица. - Гродно: ГрГУ, 1997. - 129 с.

16. Черепица, В.Н. Михаил Осипович Коялович. История жизни и творчества / В.Н.Черепица. - Гродно: ГрГУ, 1998. - 328 с.

17. Черепица, В.Н. Очерки истории Православной Церкви на Гродненщине (с древнейших веков до наших дней). В 2-х ч. / В.Н.Черепица. - Гродно: ГрГУ, 2000, 2005.

18. Черепица, В.Н. Не потерять связующую нить: История Гродненщины в событиях и лицах (исследования, документы, комментарии) / В.Н.Черепица. - Гродно: ГрГУ, 2001.

19. Черепица, В.Н. Город-крепость Гродно в годы Первой мировой войны: мероприятия гражданских и военных властей по обеспечению обороноспособности и жизнедеятельности / В.Н.Черепица. - Гродно: ГрГУ, 2006.

20. Черепица, В.Н. Счастье жить для других: Западнобелорусские последователи религиозно-философского учения Л. Н. Толстого / В.Н.Черепица. - Гродно: ГрГУ, 2007.

21. Швед, В.В. Горадня. Аповяды з гісторыі горада (сярэдзіна 16 ст. - канец 18 ст.) / В.В.Швед, А.П.Госцеў. - Гродна: Пергамент, 1997. - 140 с.

22. Швед, В.В. Горадзен. Аповяды з гісторыі горада (10 ст. - сярэдзіна 16 ст.) / В.В.Швед, А.П.Госцеў, А.А.Дабрыян. - Гродна: Гродз. абл. друк., 1996. - 60 с.

23. Швед, В.В. Губернскі Гродна: Аповяды з гісторыі горада (канец ХVІІІ - пачатак ХХ ст.) / В.В.Швед. - Баранавічы, 2003.

24. Швед, В.В. Падзеі і постаці Гродзенскай даўніны / В.В.Швед. - Гродна, 1995.

25. Чарнякевіч, Андрэй. Старонкі гісторыі Беларускай Гародні //www.harodnia.com/b03php. Дата доступу: 15.06.2010.

26. Чернякевич, Андрей. «Новый Свет» и его окрестности / Андрей Чернякевич, при участии Игоря Трусова. - Минск: Лимариус, 2009. - 68 с.

Віктар Белазаровіч , кандыдат гістарычных навук, дацэнт кафедры гісторыі Беларусі ГрДУ імя Янкі Купалы

УДК (093)(476)

У.І. Канановіч (Мінск)
ВОБРАЗ БІТВЫ Ў НАРАТЫЎНЫХ КРЫНІЦАХ ВКЛ ЭПОХІ РЭНЕСАНСУ

В статье рассматривается восприятие битвы в среде рыцарского сообщества Великого Княжества Литовского в эпоху Возрождения. Первоначально обсуждается эволюция концепции битвы в нарративных источниках ВКЛ XVI ст. Отмечается существование различных терминов, относящихся к этому способу ведения боевых действий. Далее анализируются различные аспекты образа битвы в летописях и хрониках ВКЛ. Отмечается, что на протяжении всего XVI ст. описание битв становится более масштабным и панорамным.

У гістарычных крыніцах ВКЛ XV - пачатку XVI ст. не існавала яшчэ выразнай і строгай тэрміналагічнай дыферэнцыяцыі паміж бітвай і простым сутыкненнем. Лічылася толькі, як, дарэчы, і паўсюль у сярэднявечнай Еўропе, што кожнае змаганне павінна было знайсці ў аналах воінскай славы сваё трывалае месца і назву [1, c. 112]. Як да бітвы, так і да простага ваеннага сутыкнення выкарыстоўвалі адныя ж і тыя тэрміны. Найчасцей ужывалі тэрмін "бой". Выкарыстоўваліся таксама тэрміны "сеча", "побоище", і інш. Гэтымі тэрмінамі вызначалася ў аналах ВКЛ любое ваеннае змаганне, незалежна ад яго маштабу і характара. Боем, сечай або пабоішчам называліся найбуйнейшыя тагачасныя ваенныя супрацьстаянні, што захаваліся ў гістарычнай памяці, як, напрыклад, бітва на Непрадве (Данская бітва) ў 1380 г., бітва на Ворскле ў 1399 г., бітва на Грунвальдскім (Дубровенскім) полі ў 1410 г., бітва блізу Вількаміра ў 1435 г. [2, c. 29, 31, 55, 35].

Пазней, пачынаючы недзе з 20-30-х гг. XVI ст., дзеля таго, каб адрозніць бітву ад простага ваеннага сутыкнення, сталі выкарыстоўваць у дачыненні да першай тэрміны "велики бой" і "великая сеча". "Летапіс Рачынскага", паведамляючы пра змаганне наваградскага князя Траняты з заволжскім ханам Курдасам, адзначае, што яны "… вчынили бой вельми великий…» [2, c.130]. Князь наваградскі і рускі Рынгальт, змагаючыся з кіеўскім князем Святаславам і ўладзімірскім князем Львом, а таксама друцкім князем Дзімітрыем, «вчынил з ними бой вельми великий» [2, c. 131]. Бітва на Ворскле таксама характарызуецца як "boy weliki" і "poboiszcze" [3, с. 148].

Аднак паступова, недзе з сярэдзіны XVI ст., у сталы ўжытак уваходзіць слова "бітва". Ужо "Летапіс Рачынскага" называе змаганне пад Клецкам 1506 г. "бітвай" [2, c. 167]. Гаворачы пра змаганне на Дубровенскім (Грунвальдскім) полі, укладальнік "Хронікі Быхаўца" адназначна называе яго "бітвай": " Y koli wћo wsi woyska z obu storon byli pohotowe, tohdy korol Jagoylo y kniaџ weliki Witolt tiahnuli ku bitwi wse lesnymi a zlymi dorohami"[3, c. 150]. Пэўны час аднак у гістарычных крыніцах сярэдзіны XVI ст. новы тэрмін "бітва" працягваў суіснаваць з традыцыйнымі "бой" і "побоище». Пра гэта выразна сведчыць такі эклектычны твор як "Хроніка Быхаўца", укладальнік якой апісваючы змаганне на Ведрашы 1500 г., працягвае карыстацца старымі тэрмінам "бой" і "побоище» [3, c. 167]. Змаганне пад Хойніцамі 1454 г. таксама называецца як «битва» і як «побоище» [3, c. 161-2]. Дарэчы, "Хроніка Быхаўца" называе змаганне пад Клецкам 1506 г. "боем" і "бітвай" [3, c. 172].

У другой палове XVI ст. аднак тэрмін "бітва" пачынае пакрысе выцясняць тэрмін "бой" з наратыўных крыніц. "Хроніка Літоўская і Жамойцкая" адназначна называе змаганні на Ведрашы 1500 г. і блізу Оршы 1514 г. "бітвамі" [3, c. 100, 105]. Наваградскі шляхціц Фёдар Еўлашэўскі называе ваеннае супрацьстаянне на Ўле 1564 г. "бітвай" [4, c. 233]. Тэрмін "бітва" пераважае і ў перакладных помніках, якія распавядалі пра рыцарскія подзвігі, такіх як "Аповесць пра Трышчана", "Гісторыя пра Атылу, угорскага караля", "Аповесць пра Баву", і інш. Разам з тым паступова ў беларускую мову пранікае тэрмін "валка" у дачыненні да збройнага сутыкнення, што сведчыць на карысць польскіх культурных уплываў у ВКЛ.

Паступова на працягу другой паловы XVI ст тэрмін "бітва" набывае і выразнае сэнсавае значэнне. Тагачасныя аўтары ўжо выразна адрозніваюць бітву ад простага ўзброенага сутыкнення. Бітва з'яўляецца перадусім вынікам негалоснай згоды абодвух ваеначальнікаў вырашыць на болі бою адным ударам зыход змагання паміж імі, у той час, як узброенае сутыкненне было часцей за ўсё вынікам выпадковай або неспадзяванай сустрэчы праціўнікаў. Бітва - гэта свайго рода пашыраны варыянт дуэлі, дзе ўдзельнічаюць супернікі разам з усімі сваімі сябрамі, усімі сваімі сіламі [5, c. 190-208, асабліва 191-4]. Вось як распавядае "Хроніка Быхаўца" пра падрыхтоўку абодвух варагуючых бакоў да рашаючага змагання: "W leto od poczatku sweta szest tyziacznoie dewiatsotnoie dwadcat perwoie, a od boћyiaho naroћenia tysiacza czetyrysta dwanatcatoie, poczaіasia walka korolu polskomu Wіadysіawu Jagoyіu, a bratu ieho welikomu kniaziu litowskomu Witoltu z nemcy pruskimi. Y sobrali meћy soboiu woyska welikii z obu storon. Korol Jagoyіo so wsimi mocami koruny Polskoie, a kniaџ Witolt so wsimi siіami litowskimi y ruskimi, y z mnohimi tatary ordynskimi; a mistr pruski takћe z mocami swoimi y so wseiu Reszoiu Nemeckoiu" [3, c. 150]. Таксама і князь Канстанцін Астрожскі з раднымі панамі, даведаўшыся, што маскоўскія ваяводы чакаюць літоўскае войска каля Дарагобужа, "radu a wmysl swoy na tom poіoћyli,maіol mnoho moskwicz budet, tolko wzemszy Boha na pomocz bitysia s nimi, a ne biwszysia nazad ne wernutysia, no ity, y wse pryіuczywszesia widyty, ino szto budet wola boћaia" [3, c. 167].

Пасля таго, як праціўнікі пастанавілі рашыць зыход змагання ў адной бітве, яны павінны былі выбраць месца, дзе б яны маглі бы памерацца сіламі. Звычайна гэта павінна было быць «местцо слушное до битвы»[3, c. 105]. Найлепей для бітвы падыйшло бы роўнае і шырокае поле. Часам прыходзілася доўга і ўпарта дабірацца да такога месца. «Хроніка Быхаўца» паведамляе: "Y koli wћo wsi woyska z obu storon byli pohotowe, tohdy korol Jagoyіo y kniaџ weliki Witolt tiahnuli ku bitwi wse lesnymi a zіymi dorohami, a pola rownoho a szyrokoho ne mohli mity, hde by sia mili ku bitwe zastanowity, niћli tolko byli pola rownyja a welikije pod mestom nemeckim pod Dubrownom" [3, c. 150]. У 1500 г. гетман Канстанцін Астрожскі і радныя паны "ydosza putem swoim od Lopatyna do Wedroszy dwe mili lesom y hraziu zloiu, y z welikoiu nuzdoiu y trudnostiu ledwo pereszli za les, y skoro wyszli na pole…" [3, c. 167]. Іншы раз прыходзілася перапраўляцца праз шырокія і глыбокія рэкі. Так, у 1514 г. аб'яднанае войска ВКЛ і Польшчы была вымушанае перапраўляцца праз Дняпро у тым месцы, дзе стаяла абозам маскоўскае войска. Дзеля пераправы былі сваечасова падрыхтаваныя масты і платы, праз якія ўдалося ў цэласці і захаванасці пераправіць не толькі жывую сілу, але і гарматы. Храніст не без гонару адзначае, што частка гаспадарскага войска ( комонник литовский ) ў складзе 16 тысяч чалавек ў парадным шыхту здолела пераправіцца праз Дняпро ў раёне Оршы, страціўшы пры пераправе ўсяго аднаго чалавека [2, c. 105].

Бітвы вызначаліся інтэрнацыянальным характарам удзельнікаў. У бітвах не толькі ўдзельнічала вялікая колькасць люду, але яшчэ і разнастайныя народы бралі ўдзел у змаганні. Напрыклад, укладальнік «Летапісу Рачынскага» так апісвае паход і наступную бітву вялікага князя літоўскага Гедзіміна з прускімі немцамі: « И на другий год, собравшы свои силы литовские и руские, и пошли на Немцы. Немцы, инфлянты и прусове, и жомоить з собою вземшы, и поткали великого князя Кгидимина на рецэ Ошмене, по сеи стороне Жэимов две мили…» [2, c. 152].

Ва ўяўленні сучаснікаў бітвы вызначаліся зацятасцю і ўпартасцю. «Хроніка Быхаўца" паведамляе пра пачатак бітвы пад Дуброўнай: " A zatym tyie hetmanowe woysko zszychowawszy potiahnuli ku bitwe, a nemcy takїe, widiaczy to, poczali sia s nimi potykaty, I poczaіasia bitwa z porania meїy nemcy i woyski litowskimi, y mnohoie mnoїestwo z obu storon woyska litowskoho I nemeckoho paіo" [3, c. 151]. Апавядаючы пра бітву пад Оршаю, ананімны аўтар адзначаў: «А тая война была в пяток на Рожество Пресвятыя Богородицы и была война великая, бо москвы было пятькрот болш, ниж поляков, руси и литвы» [2, c. 105]. Звычайна доўжылася бітва ледзь не целы дзень, «почанши от поранка аж до вечара самого» [2, c. 131].

Нярэдка аўтары не ашчаджаюць фарбаў, малюючы жудасныя карціны і сцэны бітвы. Асаблівая ўвага звяртаецца на страты варагуючых бакоў. У першую чаргу, канешне, згадваюцца ваеначальнікі і князі, якія загінулі ў бітве або трапілі ў палон. Так, "Хроніка Быхаўца" наступным чынам апавядае пра зыход бітвы пад Вількамірам 1435 года: "…y pomoїe Boh welikomu kniaziu Їygimontu y ieho synu kniaziu Michaylu, y pobili kniazia Szwidryhayіa y wsiu siіu ieho, y mnohich kniazey poymali y pobili4 naperwey ubili mistra liflantskoho y marszaіka, y mnohich kuntorow jeho, y bratanicza Szwidrygayіowa Їygimonta Korbutowicza, y kniazia Jarosіawa Lyngweniewicza, y kniazia Michayіa Boіobana, i kniazia Daniіa Semenowicza Holszanskoho, y kniazia Michayіa Lwowicza Wiazemskoho, y innych kniazey y bojar, y nemcow bezczyslennoie mnoїestwo pobito y k tomu hostey, rakuszan, slezakow, czechow, a rukami poymano kniazy sorok z mitropolotom kijewskim; da dwa wo hoіowach zymali: kniazia Iwana Woіodymerowicza kijewskoho, brata jeho Fedora Korbutowicza, a innych wsich imen ne wypisano" [3, c. 155].

Зыход бітвы звычайна разглядаўся ў святле Боскага наканавання [5, c. 191]. Перамога ў бітве ўяўлялася як вынік Боскай дапамогі і спрыяння [2, c. 131; 3, c. 105]. Дарэчы, сам трыумфатар бітвы пад Клецкам, князь Міхайла Глінскі, а таксама кароль і вялікі князь Аляксандр, разглядалі перамогу ў гэтай бітве не інакш як вынік Боскай ласкі і дапамогі [6, c. 546-7, 548]. Затое паражэнне бачылася які праява і сведчанне уласных грахоў.

Пераможца ў бітве мог разлічваць на багатыя і разнастайныя дары і здабычу: "И князь великий Скиргайло, одержавши звитежство и добытку великого, злата и сребра, каменя, жемчугу, и шат дорогих набравши, отиде восвояси" [2, c. 131]. У бітве пад Клецкам 5 жніўня 1506 г. воіны Міхала Глінскага адбілі ў татараў вялікі палон і захапілі вялізную здабычу, у тым ліку і баявых каней: "Y napoіniniwszy ruki zoіota y srebra, y zbroy, y odeїd, y koney mnohocennych, y newymownyia radosty y weselija napoіniwszesia tuiu nocz prebyli z pokoiem" [3, c. 172]. Нярэдка пераможцу даставаўся вялізны палон, уключна з вайсковым кіраўніцтвам. Падобнае адбылося з войскам ВКЛ у бітве пад Ведрашшу ў 1500 г., калі амаль усе ягоныя ваеначальнікі трапілі ў маскоўскі палон. Адыгралася Літва праз 14 год, калі ў бітве пад Оршай былі захопленыя найбуйнейшыя маскоўскія вайсковыя чыны.

Часта землі і ўладанні прайграўшага станавілася арэнай рабункаў і руйнаванняў з боку пераможцаў. Пасля перамогі над прускімі немцамі пад Жэймамі вялікі князь Гедзімін: " ...пошол с тыми силами и з жомоитью в землю Немецкую, и взял город Тилжу а другую Ракгнету, и иншых городов много побрал, и землю всю спустошыл и в полон повел, и невымовное множество кровопролите в Немцох учынил и звитяжство одеръжавшы, и з великим весэлем у свою землю прышол" [2, c. 152]. Гаворачы пра перамогу Ягайлы і Вітаўта над прускімі немцамі пад Дуброўнам (Грунвальдам), "Хроніка Быхаўца" адзначала: "A zatym wsich ich poraziwszy e mnohiie horody i zemli ich pobrawszy, a ostatok na konec wypleniwszy y wypaliwszy, y pustu zemliu wczyniwszy" [3, c. 151]. У выпадку паразы гаспадарскага войска, насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага нярэдка зведвала рабункі і гвалты з боку варожага войска. Так, пасля паразы вялікага князя літоўскага Вітаўта ў бітве з татарскім ханам Цімір-Кутлуем на Ворскле ў 1399 годзе, татарскае войска пустошыла землі дзяржавы ўключна да Луцка [3, c. 148].

Пераможцы з трыумфам вярталіся дамоў. Пасля Грунвальдскай перамогі Ягайла і Вітаўт "z welikoiu czestiui y z newymownym zwitiaћstwom, y na wes swet znamenituiu slawu osiahnuwszy, za sia do swoich zeml dojechali, y poіowicu choruhwey nemeckich y bоrody mistrowu y wsich kuntorow jeho z mertwych obodrawszy, y poіowicu wziali do Polski, a poіowicu do Litwy, hde ћ tyie borody y choruhwi ich w zamku Krakowskiom w cerkwi swiatoho Stanislawa, a w Wilni takћe u swiatoho Stanislawa zaweszony sut" [3, c. 151]. Найвялікшы трыумф аднак быў наладжаны каралём і вялікім князем Жыгімонтам у Вільні пераможцу бітвы пад Оршай, князю Канстанціну Іванавічу Астрожскаму [3, c. 106].

Увогуле, нельга не звярнуць увагу на тую акалічнасць, што наратыўныя крыніцы ВКЛ эпохі Адраджэння адлюстроўваюць растучую цікавасць рыцарскага грамадства дзяржавы да такой формы ваенных дзеянняў як бітва. Так, самы поўны летапісны збор ВКЛ гэтага часу "Хроніка Быхаўца" з'яўляецца ў значнай ступені зборам апавяданняў пра рыцарскія чыны (паходы, выправы, бітвы, і інш.) князёў і баярства-шляхты Літвы і Русі. Гэтая традыцыя была прадоўжана пазней і Мацеем Стрыйкоўскім. Акрамя таго, само апісанне бітваў становіцца паступова больш разгорнутым, панарамным, яскравым прыкладам чаго з'яўляецца, напрыклад, аповяд пра Клецкую бітву 1506 года.

Вытокі такой эвалюцыі трэба шукаць у эвалюцыі менталітэта тагачаснага еўрапейскага рыцарства, часткай якога з канца XIV стагоддзя з'яўлялася і баярства-шляхта ВКЛ. На працягу ўсяго XV ст. заўважна, як мяняецца сярод еўрапейскай вайсковай эліты стаўленне да бітвы. Дагэтуль буйнамаштабныя бітвы былі ў Еўропе рэдкасцю; самі ж ваеначальнікі рэдка аддавалі перавагу такому сродку баявых дзеянняў. ВКЛ не была тут выключэннем. У XIV-XV стст. адбывалася не так ужо і шмат бітваў, у якіх бралі ўдзел воіны з Літвы і Русі. Можна прыгадаць бітву на Стрэве 1348 г., бітву на Ворскле 1399 г., бітву пад Дуброўнам (Грунвальдам) 1410 г., бітву пад Хвойніцамі 1454 г., нарэшце, напаўміфічную бітву на Сініх Водах 1362 г. Можна толькі меркаваць, чаму дагэтуль бітвы ў сярэднявечнай Еўропе былі даволі рэдкай з'явай. Не ў першую чаргу, нежаданне ўступаць у бітву было выклікана тымі рызыкамі, той няпэўненасцю, якія заўжды і паўсюдна суправаджалі любую бітву. Калі страх перад няпэўным зыходам бітвы быў вялікі, а наступствы паразы падавалася сур'ёзнымі, то ваеначальнікі аддавалі перавагу іншым сродкам ваенных дзеянняў, такім як, напрыклад, спусташэнне і рабаванне ягоных земляў і ўладанняў. Так паступалі паўсюдна ў Еўропе. І так адбывалася ў XIV-XV стст. у адносінах Літвы і Русі з іхнімі суседзямі, з тымі ж самымі тэўтонскімі рыцарамі, татарамі, палякамі, і маскавітамі. Спусташэнне і рабункі варожай тэрыторыі выдаваліся менш рызыкоўнай і і больш выгоднай і пэўнай справай [7, c. 306-8]. І разам з тым адмова ад удзелу ў бітве не разглядалася як ганьба, але хутчэй як праява чалавечай развагі і мудрасці.

Але ў эпоху Рэнесанса ўсе змянілася. Ужо бітвы пры Крэсі (1362 г.) і Азенкуры (1415 г.) з удзелам англійскага і французскага рыцарства ясрава засведчылі растучую ролю бітвы ў ваенных дзеяннях. Эпоха італьянскіх войнаў, па меншай меры з 1494 па 1525 гг., пабачыла значна больш бітваў, чым усе папярэднія эпохі [8, c. 165]. Ніколі яшчэ ваеначальнікі не давалі столькі бітваў, як у гэтую эпоху. Таксама і ВКЛ, пачынаючы з 1500 г., з страшэннай Ведрашскай паразы, уступіла ў эпоху сталых бітваў, якімі будзе суправаджацца амаль усё XVI ст.

Змена стаўлення да бітваў была выклікана галоўным чынам тагачасным тэхналагічным прагрэсам, з'яўленнем новых відаў ваеннай тэхнікі [8, c. 165]. У першую чаргу гаворка мусіць ісці пра ўдасканаленне старых і з'яўленне новых тэхнічных сродкаў вядзення і падтрымкі бою. Пальная зброя і артылерыя надзвычай павысілі агнявую магутнасць войска, так што з іх дапамогай ваеначальнікі небезпадстаўна спадзяваліся ўзяць верх над праціўнікам у адкрытай бітве, калі той, канешне, пагаджаўся на такі спосаб вырашэння канфлікту. Распаўсюджанне новай тактыкі адкрытага бою, якая традыцыйна звязваецца з англійскімі лучнікамі і нямецкімі пехацінцамі-кнехтамі, зрабіла больш прываблівай бітву як сродка вырашэння збройнага канфлікту паміж праціўнікамі.

Нарэшце, яшчэ адным істотным фактарам, які значна павышаў прэстыж адкрытай бітвы, было пачуццё гонару, упартасць, - рысы ўласцівыя многім ваеначальнікам той эпохі. Бітва, а тым больш выйграная бітва, бачылася ў якасці надзейнага сродка ўпісаць уласнае імя ў аналы гісторыі, дасягнуць зямной і разам з тым, мажліва, вечнай славы. Так дух, агульная духоўная атмасфера эпохі Рэнесансу з яе культам асабістай славы і гонару ўплывалі на паводзіны воінаў на полі бою, змушаючы іх у чарговы раз добра падумаць, перш чым ухіліцца ад бою. Адпаведна, ва ўмовах, калі бітва была частай з'явай, а ўдзел, асабліва перамога ў ёй, разглядаліся як надзейны сродак камемарацыі і праслаўлення героя, не мог не змяніцца і характар пісьмовай фіксацыі гэтай падзеі. Адгэтуль вобраз бітвы пачынае займаць пачэснае месца на старонках летапісаў і хронікаў, іншых наратыўных крыніцаў.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Хёйзинга, Й. Осень средневековья. Исследование форм жизненного уклада и форм мышления в XIV и XV веках во Франции и Нидерландах /Й. Хёйзинга, пер. Д. В. Сильверстова. - М.: Наука, 1988. - С. 112.

2. Полное собрание русских летописей. - Т. 32. / ред. Н. Н. Улащик. - Москва: Наука, 1975.

3. Полное собрание русских летописей - Т. 35. / ред. Н. Н. Улащик. - Москва: Наука, 1980.

4. Старажытная беларуская літаратура. - Мн.: Юнацтва, 1990: «А потом, за наступлением и поднесенем войны от короля его милости Жикгимонта Августа с кнезем Иваном московским, былем первший раз на войне, где и битва была нашим щастлива над москвою року 1564, месяца генваря 26, на Иван полю над рекою Улою».

5. Duby, George. Le Dimanche de Bouvines. 27 Juillet 1214. / G. Duby. - Paris: Gallimard, 1985.

6. Аcta Alexandri, regis Poloniae, magni ducis Lithuaniae, Monumenta Medii Aevi Historica. - Vol. 19. - Cracoviae, 1927.

7. Prestwich, M. Armies and Warfare in the Middle Ages. The English Experience / M. Prestwich. - New Haven-London: Yale University Press, 1996.

8. Hall, B. Weapons and Warfare in Renaissance Europe. Gunpowder, Technology, and Tactics / B.Hall. - Baltimore-London: John Hopkins University Press, 1997.

Уладзімір Канановіч , кандыдат гістарычных навук, дацэнт кафедры тэорыі і гісторыі культуры Беларускага дзяржаўнага педагагічнага універсітэта імя М.Танка. Даследуе палітычную гісторыю ВКЛ, сярэднявечную дыпламатыю, гісторыю ідэй і ўяўленняў у сярэдневякоўі, праблемы гістарычнай антрапалогіі (духоўны свет еўрапейскіх эліт у позняе сярэдневякоўе).

УДК (093) (476)

М.С. Мароз (Мінск)
ІНВЕНТАРЫ ЯК ГІСТАРЫЧНАЯ КРЫНІЦА (НА ПРЫКЛАДЗЕ ІНВЕНТАРОЎ КАПЫЛЯ XVII - XVIII cтст.)

В статье на примере инвентарей Копыля XVII - XVIII вв. показывается ценность этого вида исторических источников для изучения истории местечек.

Інвентары феадальных уладанняў Беларусі ўжо даўно звярнулі на сабе ўвагу даследчыкаў. Аднымі з першых, хто паказаў роль інвентароў, як гістарычнай крыніцы былі П.Р. Казлоўскі і В.В. Чапко [13, с. 25 - 42]. Важнае значэнне інвентарам пры вывучэнні ролі таварна-грашовых адносін у эканоміцы надаваў З.Ю. Капыскі [14, с. 126]. У 1970 - 1980-я гг. групай беларускіх гісторыкаў былі падрыхтаваны да друку і выдадзены інвентары магнацкіх уладанняў Беларусі XVII - XVIII стст., прысвечаныя Смаргоні і Цімкавічам [11, 12], але далей гэтая серыя, на жаль, не мела працягу.

У Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі захоўваецца шэраг інвентароў XVII - XVIII стст., а таксама іх мікрафільміраваных копій, у якіх змешчана апісанне ўладання Капыль. Як вядома, пачынаючы з 1612 г., уладальнікамі Капыля былі Радзівілы. На перыяд іх уладарання і прыходзяцца ўсе вядомыя інвентары Капыля, складзеныя ў XVII - XVIII стст.

У рэестры юрыдычных і эканамічных дакументаў Слуцкага княства захаваліся дадзеныя аб найбольш ранніх капыльскіх інвентарах за 1638, 1642, і 1662 гг. [8, с. 120, 124], але самі інвентары пакуль што не выяўлены.

Звесткі аб Капылі XVII - XVIII стст. захоўваюць інвентары места за 1669, 1693, 1701, 1741, 1744, 1750, 1752, 1756, 1759, пачатку 1760-х, 1765, 1768 гг. [1 - 7, 9, 10]. Іх можна ўмоўна падзяліць на тры групы. У першую ўваходзяць інвентары за 1669, 1693, 1701, 1744, 1759, пачатак 1760-х, 1765 і 1768 гг. У іх зроблена даволі падрабязнае апісанне паселішча, а таксама належачых да яго сельскагаспадарчых надзелаў, прыводзяцца памеры падаткаабкладання мяшчан, вызначаюцца іх павіннасці. Другую групу складаюць рэестры адабранага ў мяшчан чыншу за 1741, 1752 і 1756 гг., дзе асноўная ўвага звяртаецца на падаткаабкладанне мяшчан. Да трэцяй групы адносіцца гэтак званая "Рэвізія гарадоў Слуцка і Капыля за 1750 г." Яна зроблена асобна для хрысціянскага і яўрэйскага насельніцтва і ўтрымлівае звесткі па тапаграфіі, тапаніміцы, дэмаграфіі, міграцыйных працэсах, занятках насельніцтва.

Інвентары дазваляюць прасачыць паступовае зніжэнне ролі замка, як цэнтра феадальных уладанняў. Так, калі ў 1669 г. ён адзначаны ў разбураным стане, а ў 1693 г. на ім размяшчалася феадальная сядзіба, дык у 1744 г. яго тэрыторыя паказана ўжо ў прылеглых да паселішча сельскагаспадарчых надзелах.

Усе інвентары адзначаюць цэнтральнае месца рынка ў горадабудаўнічай структуры Капыля. Ад рынка ў накірунку гандлёвых шляхоў разыходзіліся асноўныя вуліцы - Пясецкая, Нясвіжская, Ходзькаўская, Слуцкая, якія з часам змянялі назвы, але захоўвалі сваю планіроўку. Больш дробныя вуліцы адыходзілі ў бакі ад магістраляў.

Інвентары даволі грунтоўна адлюстроўваюць сістэму землеўладання, а таксама ступень забудаванасці мейскіх пляцаў. Найбольш шчыльна былі забудаваны рынак і прылеглыя да яго вуліцы. На іх знаходзіліся царква, касцёл, кальвінскі збор, гасцінны і судовы дамы, яўрэйскія корчмы і шынкі, крамы і свірны. Памеры пляцаў у цэнтральнай частцы паселішча вызначаліся найбольшай дробнасцю. Параўнанне інвентароў другой паловы XVII і другой паловы XVIIІ стст. дазваляе ўбачыць драбленне шэрагу пляцаў на часткі. Асобна вылучаны ўладанні касцёла і царквы - юрыздыкі.

Жылыя пабудовы ў інвентары 1744 г. падзяляліся на дамы, дамкі і халупы [4. с.12-30], што можа сведчыць аб рознай якасці будынкаў і адпаведным эканамічным стане іх гаспадароў. Дакументы 1701 і 1750 гг. фіксуюць сляды вялікіх пажараў [4, с. 248-254; 9, с. 51-69; 10, с. 218-280]. Пажары разам з ваеннымі сутыкненнямі неслі вялізныя эканамічныя страты, вынікам чаго станавілася тое, што, напрыклад, у інвентары 1701 г. шэраг гаспадароў пазначаны як убогія.

Амаль ва ўсіх інвентарах падрабязна паказана сістэма падаткаабкладання, што дазваляе прасачыць яе эвалюцыю. Так, калі ў 1669 г. мяшчане плацілі па 2 грошы з забудаваных 911 прэнтаў, а незабудаваныя прыроўніваліся да гуменных і агародных прэнтаў - з іх плацілі па 1 грошы [1, с. 11], дык у 1693 г. з 1387 5/6 прэнтаў па 2 грошы плацілі з забудаваных і незабудаваных прэнтаў [2, с. 18]. У XVIIІ ст. гэты падатак вырас да 3 грошаў [4, с. 12-30; 7, с. 1-10 адв.]. У звязку з гэтым цікава ўзгадаць Слабодскую вуліцу з інвентару 1744 г. Добрая палова яе была занята мяшчанскімі агародамі і гумнамі, але, калі раней гэтыя пляцы адносіліся да гуменных прэнтаў і з іх плацілі па 1 грошы, дык у 1744 г. яны былі ўключаны ў працяг вуліцы і з іх плацілі ўжо па 3 грошы[4, с. 12-30]. Акрамя гэтага існавалі падаткі з польных і сенажатных моргаў, валок старых і новых, стацыя, валоўшчына, талакоўшчына (адпрацоўкай альбо грашыма), цаховае, мастовае, грашовае, падатак за пчол, асобны падатак з яўрэяў. Мяшчане павінны былі даглядаць пераправы і гаці на Слуцкім гасцінцы, адбываць гвалты да млыноў, адвозіць збожжа на прыстані, выхадзіць на паляванні.

Інвентары даюць уяўленне пра падзел насельніцтва па этна-канфесійных адзнаках. І, калі хрысціянскае насельніцтва па асобных канфесіях не падзяляецца, дык падзел на хрысціян і яўрэяў прасочваецца ў кожным інвентары. Паказальны ў гэтым плане рост долі яўрэйскага насельніцтва Капыля з 5,16% у 1669 г. да 23,08% у 1765 г. [15, с. 164].

У інвентарах XVIIІ ст. шырока прадстаўлены прафесіі, якімі валодалі жыхары Капыля. Гэта, найперш, краўцы і ткачы, а таксама шаўцы, шынкары, віннікі, крамары, злотнік, кавалі і інш.

Асобнае месца ў большасці інвентароў прысвечана апісанню сельскагаспадарчых надзелаў мяшчан. Сярод іх вылучаюцца гуменныя і агародныя прэнты, моргі польныя і сенажатныя, валокі старыя і новыя. У апісаннях прыводзяцца назвы мясцовасцяў, у якіх знаходзіліся надзелы, удакладняецца іх месцазнаходжанне. Велічыня падаткаў з надзелаў залежала ад якасці глебаў, а, з цягам часу, магла змяняцца. Так, калі ў 1669 г. са старых і новых валок плацілі аднолькава па 5 злотых [1, с. 11], дык, пачынаючы з 1693 г., і пазней, са старых валок плацілі па 5, а з новых - па 4 злотых [2, с. 18 адв.; 3, с. 3-22; 4, с. 12-30, 83-87 адв.; 7, с. 1-10 адв.]. За другую палову XVIIІ ст. прыводзяцца звесткі аб цяглай жывёле, што належала мяшчанам. У апісанні сельскагаспадарчых надзелаў траплялі і археалагічныя аб'екты: замак дольны з горным, курган Кабановы, пляц залажэння царквы Барыса і Глеба і інш.

Інвентары ўтрымліваюць багаты матэрыял па дэмаграфіі, антрапаніміцы і генеалогіі. Ва ўсіх дакументах прыводзіцца колькасць дымоў, імёны і прозвішчы гаспадароў мейскіх пляцаў, а, у асобных (1693, 1701 гг.), і іх сыноў. У рэвізіі 1750 г. пералічваюцца гаспадары дымоў з дзецьмі, прыводзяцца звесткі аб сваяках, прасочваюцца міграцыйныя працэсы. Аналіз спадчыннага землеўладання ў шэрагу выпадкаў дазваляе прасачыць гісторыю асобных мяшчанскіх родаў.

Падсумоўваючы прыведзеныя вышэй звесткі, можна зазначыць, што інвентары з'яўляюцца каштоўнай крыніцай па гісторыі Капыля XVII - XVIII стст. Зразумела, што яны не могуць на 100% асвятляць гісторыю паўсядзённасці, але, разам з тым, з'яўляюцца своеасаблівымі зрэзамі жыцця места і яго жыхароў у розныя гістарычныя перыяды. Вывучэнне інвентароў згаданага часу можа паслужыць асновай для напісання працы па гісторыі Капыля XVII - XVIII стст.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі (у далейшым НГАБ). Фонд 27. - Воп. 6. - Адз. зах. 1. Інвентар княства Капыльскага 1669 г.

2. НГАБ. Фонд 27. - Воп. 6. - Адз. зах. 2. Інвентар княства Капыльскага 1693 г.

3. НГАБ. Фонд 27. - Воп. 6. - Адз. зах. 13. Інвентар княства Капыльскага 1759 г.

4. НГАБ. Фонд 694. - Воп. 2. - Адз.зах. 3676. Інвентар Капыльскага княства за 1701-1815 гг.

5. НГАБ. Фонд 694. - Воп. 2. - Адз.зах. 3677. Рэестр сабранага чынша з гараджан і сялян Капыльскага княства за 1740 - 1741 гг., 1769 - 1770 гг. Ведамасць выдадзенага заробку рамеснікам і парабкам сталярнай і кавальскай майстэрняў у Капылі за 1806 г.

6. НГАБ. Фонд 694. - Воп. 2. - Адз. зах. 3681. Матэрыялы аб маёмасна-фінансавым стане і гаспадарчай дзейнасці Капыльскага княства за 1705 - 1784 гг. (рэестры даходаў і разыходаў грашовых сродкаў, ведамасці ўліку збора падаткаў з сялян і адбыцці імі павіннасцяў і інш.).

7. НГАБ. Фонд 694. - Воп. 2. - Адз.зах. 3712. Інвентарнае апісанне мяст. Капыль за 18 ст.

8. НГАБ. Фонд. 694. - Воп. 7. - Адз.зах. 934. Апісанне юрыдычных і эканамічных дакументаў па маёнтках Слуцкага княства 1526 - 1740 гг.

9. НГАБ. КМФ-5. - Воп. 1. - Адз.зах. 3837. Рэвізія гарадоў Слуцка і Капыля 1750 г.

10. НГАБ. КМФ-5. - Воп. 1. - Адз.зах. 3838/2. Рэвізія гарадоў Слуцка і Капыля 1750 г.

11. Инвентари магнатских владений Белоруссии XVII - XVIII вв. Владение Сморгонь. - Минск: Наука и техника, 1977. - 256 с.

12. Инвентари магнатских владений Белоруссии XVII - XVIII вв. Владение Тимковичи. - Минск: Наука и техника, 1982. - 216 с.

13. Козловский, П.Г., Чепко, В.В. Инвентари и хозяйственные документы магнатских владений Белоруссии XVI-XVIII вв. и инвентари первой половины ХІХ в.как исторический источник / П.Г. Козловский, В.В.Чепко // Ежегодник по аграрной истории Восточной Европы: 1962 г. /АН СССР, АН БССР; [Редкол.: В.К. Якунский (отв. ред.) и др.]. - Минск: Наука и техника, 1964. - 576 с.

14. Копысский, З.Ю. Источниковедение аграрной истории Белоруссии / З.Ю. Копысский. - Минск: Наука и техника, 1978. - 136 с.

15. Мароз, М. Некаторыя пытанні тапаграфіі Капыля ў XVII-XVIII стст. (паводле пісьмовых крыніц) / М. Мароз // Гістарыяграфія і крыніцы па гісторыі гарадоў і працэсаў урбанізацыі ў Беларусі: зб. навук. арт. / ГрДУ імя Я. Купалы; рэдкал. В.В. Даніловіч, І.П. Крэнь, І.В. Соркіна, Г.А. Хацкевіч (адк. рэдактары) [і інш.]. - Гродна: ГрДУ, 2009. - С. 158 - 165.

Мікалай Мароз , гісторык, краязнавец, скончыў гістфак БДУ (1998 г.), займаецца даследаваннем гісторыі мястэчак Капыльскага княства.

УДК 323.396

Н.В. Козловская (г. Гродно)
ОСНОВНЫЕ ПОДХОДЫ К ИЗУЧЕНИЮ ЭЛИТ В СОВРЕМЕННОМ СОЦИОГУМАНИТАРНОМ ЗНАНИИ

Статья посвящена рассмотрению основных подходов в исследовании элит в современном социогуманитарном знании. Анализируются основные достижения в исследовании элит в современной исторической науке. Особое внимание уделяется вопросу междисциплинарных взаимодействий в изучении феномена элит, в частности применения просопографического метода исследования.

В современном социогуманитарном знании наблюдается устойчивая тенденция к исследованию феномена политических (властных), экономических, интеллектуальных и научных элит. Теоретические основы концепции элит были заложены в конце XIX - начале XX столетия в трудах итальянских социологов Вильфредо Парето и Гаэтано Моска, которые рассматривали элитарность общества как необходимость и норматив. Впоследствии термин «элита» прочно входит в социологические и политологические словари, определив целый ряд направлений социально-политической мысли.

В настоящее время понятие «элита» нельзя принять полностью устоявшимся в исследовательской практике ни социологов, ни политологов, ни историков. Учёные спорят о его содержании и границах применения, предлагают свои определения. Но сколь существенно ни разнились бы дефиниции данного понятия, практически каждая из них подчеркивает избранность принадлежащих к «элите». Как отмечает российская исследовательница О.В.Гаман-Голутвина, точки зрения на содержание категории «элита» отличаются друг от друга в основном отношением к «идеальным принципам рекрутирования элиты и соответствующими аксиологическими установками»: одни исследователи полагают, что подлинная элита должна отличаться знатностью своего происхождения; другие относят к данной категории самых богатых; третьи, считающие элитарность функцией личных заслуг и достоинств, - наиболее одаренных представителей социума [1, с. 97]. Адекватность различных интерпретаций обусловлена спецификой той области социального знания, в рамках которой ведется исследование.

В российском обществоведении со второй половины 90-х годов ХХ в. широкое распространение получил термин «элитология», когда был опубликован ряд работ по этой проблематике. Э литология - сравнительно молодая научная дисциплина, становление которой связано с научной деятельностью Г.К.Ашина. Именно он явился в советский период отечественной истории первым популяризатором западных теорий элит, а в настоящее время - главным идеологом элитологии как комплексной науки [2]. «Элитология, - пишет Г.К.Ашин, - сложилась как комплексное междисциплинарное знание, лежащее на стыке политологии, социальной философии, социологии, всеобщей истории, социальной психологии, культурологи» [3, c. 60]. Данная наука проходит процесс своего институционального становления, и как всякая «новая» дисциплина нуждается в осмыслении и уточнении своего понятийного аппарата, разработке общей теории и методологии. Однако уже сегодня можно констатировать, что представителями данного научного направления сделан значительный задел в исследовании как общетеоретических проблем, так и собственно истории политической и интеллектуальной элиты России, накоплен значительный теоретический материал по проблемам поведения, структуры, характера рекрутирования элиты, ее влияния на ориентацию и развитие общества, возникновение и разрешение социальных конфликтов.

Активное обращение к исследованию элит со стороны историков происходит в 1990 - е гг. [4], что во многом обусловлено возросшим интересом историков к исследовательским установкам и подходам смежных социальных наук. Широкое использование методов социальных наук, в конечном счете, привело к радикальным переменам в предметной области историографии и формировании новых направлений в исторических исследованиях, многократно увеличилось количество тем и сюжетов, интересных и доступных историку. Вместе с тем, поставив во главу угла исследование элит в тот или иной исторический период, историки по сути дела устранились от дискуссии о самом понятии «элита», «перепоручив» выяснение данного вопроса социологам и политологам.

Изучению феномена элит в современной исторической науке посвящён Французский ежегодник 2001 г. Тема ежегодника - история элит в средние века и новое время, теоретические вопросы изучения элит в современной исторической науке. Редакционная коллегия ежегодника, определяя тему очередного сборника, не только удачно воспользовалась самим понятием «элита», но и пригласила к научному диалогу французских коллег, тем самым постаравшись максимально учесть новейшие подходы к освещению заявленной проблематики.

Признавая, что в отечественной историографии термин «элита» ещё не получил широкого распространения, авторы ежегодника отмечают, что при всей очевидной самоценности споров об элите, данное понятие является более гибким и многогранным, чем прежние категории «класс» и «сословие» [5].

В свою очередь российский исследователь П.Ю.Уваров отмечает, что эпоха постмодерна существенно повлияла на отказ от социального обобщения, вызвав разочарование в работе с «универсалиями», примером которой, с точки зрения учёного, является понятие «дворянство» [6]. Однако новации, привнесённые в историческую науку эпохой постмодерна и «лингвистическим поворотом», принуждаю историка не только к пересмотру своего инструментария, но и открывают новые возможности в исследовании социальной истории [6].

Французский исследователь Ж.Дюма в своей статье «Об изучении элит в современной историографии» солидарен с российскими учёными, и подчёркивает, что в современной науке сохраняются разные точки зрения на содержание понятия «элита», параллельно наблюдается устойчивая тенденция к его расширению. Общая характерная черта и старых, и новых определений элиты - «речь идёт об одной ли нескольких группах, которые по разным причинам занимают преобладающее положение в обществе» [7]. Поэтому в центре внимания историка, с точки зрения Ж.Дюма, в первую очередь должны стоять вопросы определения критериев понятия «элита», проблемы социальной мобильности элиты, история властных элит. В заключении автор отмечает, что современная ситуация в исследовании элит характеризуется не только изменениями в проблематике исследований, но и определённой методологической эволюцией [7].

Ярким примером использования междисциплинарных подходов в исследовании элит, наработанных историками-источниковедами, социологами, статистами, математиками и программистами, выступает метод просопографии, который позволяет не только максимально подробно изучить состав тех или иных элитарных групп, но и выявить механизмы их социальной мобильности. Российский исследователь Ю.Ю.Юмашева убеждена, что просопографический жанр по своей сути исключительно историчен, поскольку сосредоточен на изучении главного действующего лица истории - человека [8, с. 96]. В исторической науке одними из первых изучение коллективных биографий общественных групп начали историки античности.

Просопографический метод исследования положен в основу диссертационного исследования российских историков А.И.Филюшкина [9] и А.А. Селина [10]. Так, в частности, А.И.Фелюшкин, определив данный метод как «возможность изучения исторического процесса через всестороннее описание карьеры политических и социальных лидеров эпохи», поставил одной из своих задач «просопографическое исследование путей и методов осуществления князем А.М.Курбским жизненных стратегий и карьерных устремлений» [9, с. 4]. С точностью до лет и месяцев историку удаётся воссоздать военную карьеру князя, реконструировать полный перечень занимаемых им должностей, проанализировать приёмы и стратегии осуществления карьеры в Московском государстве XVI в.

Исследование горизонтальных связей внутри одной социальной группы сближать просопографию с генеалогией. Однако, если задачей генеалогической работы является реконструкция истории рода, то в просопографическом исследовании в качестве таковой выступает создание «портрета» социальных групп и того исторического фона, который создается при изучении отдельных биографий.

Не претендуя на освещение всех вопросов указанной выше проблематики в рамках одной статьи, в целом можно отметить, что в современном социогуманитарном знании наблюдается явственная картина разочарование в концепциях мегауровня и стремление к микроанализу, как на уровне социальной реальности, так и исторического прошлого. Актуализация изучения феномена элит в политологических, социологических, исторических и культурологических исследования на фоне интернационализации социогуманитарного знания является, с точки зрения автора статьи, убедительным подтверждением данных тенденций.

Список источников и литературы

1. Гаман-Голутвина, О.В. Определение основных понятий элитологии / О.В. Гаман-Голутвина // Полис. - 2000. - № 3. - С. 97 - 103.

2. Ашин, Г.К. Современные теории элиты: критический очерк / Г.К. Ашин. - М.: «Международные отношения», 1985. - 256 с.; Ашин, Г.К. Курс истории элитологии / Г.К. Ашин. - Режим доступа: www.gumer.info/bibliotek_Buks/Polit/Aschin/index.php

3. Ашин, Г.К. Философская составляющая элитологии / Г.К. Ашин //Вопросы философии. - 2004. - № 7. - С.60 - 72.

4. Элита и этнос Средневековья / Под ред. А.А.Сванидзе. - М.: ИВИ РАН, 1995. - 276 с.; Интеллектуальная элита античного мира. Доклады научной конференции. - СпбГУ, 1996. - Режим доступа: centant.pu.ru/centrum/publik/confcent/1995_11htm; Европейское дворянство XVI - XVII вв.: границы сословия /Под ред. В.А.Ведюшкина. - М., 1997; Французский ежегодник 2001. - М.: Эдиториал УРСС, 2001. - 264 с. - Режим доступа: annuaire-fr.narod.ru/

5. Чудинов, А.В. Просвещённая элита (к истории понятия) / А.В. Чудинов //Французский ежегодник 2001. - М.: Эдиториал УРСС, 2001. - Режим доступа: annuaire-fr.narod.ru/statji/Tchoudinov-2001-1.html

6. Уваров, П.Ю. Социальная история французского дворянства на перекрёстке герменевтики и эмпиризма / П.Ю. Уваров //Французский ежегодник 2001. - М.: Эдиториал УРСС, 2001. - Режим доступа: annuaire-fr.narod.ru/statji/Uvarov-2001.html

7. Дюма, Ж. Об изучении элит в современной историографии / Ж. Дюма //Французский ежегодник 2001. - М.: Эдиториал УРСС, 2001. - Режим доступа: annuaire-fr.narod.ru/statji/Duma-2001.html

8. Юмашева, Ю.Ю. Историография просопографии / Ю.Ю. Юмашева //Известия Уральского государственного университета. - 2005. - № 39. - С.95 - 127.

9. Филюшкин, А.И. А.М.Курбский: просопографическое исследование и герменевтический комментарий к посланиям Андрея Курбского Ивану Грозному: Автореф. дис…докт. истор. Наук / А.И.Филюшкин. - Спб, 2007. - 32 с.

10. Селин, А.А. Новгородское общество начала XVII века: просопографическое исследование: Автореф. дис… докт. истор. Наук / А.А.Селин. - Спб, 2009. - Режим доступа: vak.ed.gov.ru/common/img/uploaded/files/vak/announcements/istorich/2009/14-12/SelinAA.doc

Наталья Владимировна Козловская, кандидат исторических наук, доцент кафедры всеобщей истории ГрГУ им. Я.Купалы. Научные интересы: историография и источниковедение истории шляхты ВКЛ, новые методологические направления в исторических исследованиях, изучение элит в социогуманитарном знании, инновационные подходы в образовании в высшей школе.

УДК 929.7:332.21

С.В. Заневский (Гродно)
ДВОРЯНСКОЕ ЗЕМЛЕВЛАДЕНИЕ В ИССЛЕДОВАНИЯХ П.Н. ЖУКОВИЧА

В статье раскрывается место и роль дворянского сословия в исторических работах представителя позднего западноруссизма П.Н. Жуковича. Автор отмечает вклад в разработку этой проблемы, внесённый исследователем.

Развитие исторических исследований, посвящённых белорусской истории, проходило во второй половине XIX - начале XX в. в рамках господствующей в то время теории западноруссизма. В её развитии обычно выделяют 2 периода:

1. Время его зарождения и концептуального оформления (60-е гг. XIX в.).

2. Слегка ослабев в период политической оттепели, это реакционно-политическое направление в определённой мере к концу 80-х, и уже более явственно - со второй половины 90-х гг. XIX в. вновь набирает силу [9, с. 247-248].

Возникновение западнорусизма было вызвано острой необходимостью царского правительства представить неопровержимые доказательства исконной принадлежности присоединённых веком ранее земель Беларуси и Правобережной Украины российскому государству. Интересно отметить одну характерную особенность западноруссизма. Поскольку для данного направления уже с момента своего зарождения было характерно подчинение собственно научных задач идейно-политическим целям, то и сами исторические исследования часто носили полемический и публицистический характер, наиболее восприимчивый для простых слоёв общества. Неслучайно основная масса работ печаталась в широко распространённых газетах и журналах империи.

На страницах своих работ исследователи-западноруссисты вели неустанную борьбу с полонизмом, как той силой, которая мешает встать Западной России на путь единого органического развития этих земель с православной Россией. Именно полонизм, в лице главных его представителей - шляхетского сословия, препятствовал, по их мнению, раскрытию «русского характера края». При этом историков интересовала религиозно-конфессиональная проблематика в прошлом Западной России. Любые другие сферы общественной жизни предыдущих эпох в большинстве своём изучались ими лишь в той степени, в которой они касались основной для них темы. Исключением не стала и социальная тематика (в частности, истории «благородного сословия» края). Именно раскол белорусского общества на аристократию, которая обратилась к польской культуре и католицизму, и холопство (простой народ) придерживавшийся православия, являлся, по мнению М.О. Кояловича, характерной особенностью положения Белоруссии в славянском мире [7; 8, с. 85-86]. С конца 60-х гг. XIX в. наблюдается значительный спад в деятельности историков западноруссистов.

Важные изменения в общественно-политической жизни империи конца XIX в. обусловили новый всплеск активности представителей западнорусской школы. К этому времени произошло окончательное оформление либеральной историографии, противопоставлявшей себя западноруссизму. Новый методологический уровень изучения источников, принятый на вооружение представителями российского либерального направления историографии, требовал от западноруссистов определённого пересмотра основных элементов своей концепции [9, с. 249]. Главной особенностью в его развитии в конце XIX - начале XX в. явилось разделение его на два направления: академическое и публицистическое. Кроме того, отличительной чертой второго периода стало отсутствие чёткого лидера, в качестве которого ранее выступал М.О. Коялович. В определённой мере в качестве лидера позднего западноруссизма можно назвать имя Платона Николаевича Жуковича, наиболее яркого представителя академического направления западноруссизма.

П.Н. Жукович - личность исключительная и оригинальная во всех отношениях. Являясь представителем школы западноруссизма (в его позднем варианте), вместе с тем прослеживается целый ряд позиций, выделяющих его из этой историографической школы. Деятельность П.Н. Жуковича характеризуется стремлением к более взвешенному и осторожному подходу к изучению исторического прошлого. Для академического направления также были свойственны некоторые нетрадиционные более раннему западноруссизму оценки. Между тем нет оснований говорить о существовании двух различных концепций, поскольку оба направления имели под собой одинаковую идеологическую платформу. Поскольку в это время стало особенно популярно изучение проблем социально-экономической истории [1; 6; 10], то перед деятелями западноруссизма стал вопрос о расширении своей тематики, и отход от трактовки истории через призму религиозно-конфессиональных отношений. Такие попытки были предприняты П.Н. Жуковичем. При этом историк, в отличие от представителей других историографических направлений, при изучении социальных отношений в западных губерниях Российской империи отказался от рассмотрения раннего периода и перешёл к более позднему.

17 февраля 1895 г. П.Н. Жукович выступил на тожественном заседании Санкт-Петербургской Духовной Академии, посвящённом вековому юбилею вхождения белорусских земель в состав Российской империи, с докладом «О русском землевладении в Северо-Западном крае со времён присоединения его к России». Таким образом, объектом его исследования стало дворянское землевладение на Беларуси в конце XVIII - середине XIX в. Вновь учёный обратился к рассматриваемой тематике уже в последние годы своей жизни [2; 4; 5]. Историк государственно-правовой школы П.Н. Жукович исследовал политику правительства по отношению к местным дворянам в западных губерниях, пожалование поместий сановникам империи, разбор шляхты и другие царские мероприятия. Он первым пересмотрел устоявшееся в науке противопоставление политики Павла I и Екатерины II [3, с.9]. П. Жукович отмечал: «Что касается лиц, получивших населённые имения, то это были по преимуществу люди, состоявшие на русской военной или гражданский службе. Гражданские чины составляют, впрочем, едва пятую часть всего количества лиц.… Жаловались имения обычно за усердную и ревностную службу. Особенно много военных получили белорусские поместья за усмирение пугачёвского бунта и за участие в первой руско-турецкой войне». Российская аристократия, однако, не стремилась переселяться на неспокойные западные окраины империи, предпочитая оставлять пожалованные им имения своим управляющим [3, с.6, 13]. Приводя конкретные цифры дарения крестьянских душ помещикам, совершённых Екатериной II и Павлом I, историк при этом оговаривал: «что обрусение края не входило в их планы». Поскольку имения жаловались согласно императорским указам как русским, так и польским дворянам, «но только явившим несомненные опыты верности и усердия» [3, с.11-12]. Подобные заявления были весьма смелыми для своего времени, которые могли серьёзно поколебать теоретические основы дореволюционной историографии. Правда, далее одного этого заявления автор не пошёл. Таким образом, решающим в наделении землёй являлся принцип лояльности местных дворян новому правительству. Вместе с тем сам историк замечает - недостаточное расширение правительством в крае русского землевладения привела к тому, что «не сразу и не в полной мере, оно сумело справиться тут со своей задачей». «И после целого ряда правительственных мероприятий к укреплению внутренних связей Белоруссии с остальной Россией, фактически новоприсоединённая страна осталась во власти своих старых хозяев - польских панов» [3, с.4]. Всё это привело к господству в Северо-Западном крае польской идеи, и как следствие - росту антиправительственных выступлений. Кроме пожалования земельных владений в Белоруссии помещикам из центральных губерний Российской империи П. Жукович не обходит своим вниманием конфискацию имений участников антиправительственных выступлений и у их семей. Свои выводы историк подтверждает большим количеством статистических данных [2; 3; 4], которые имеют неоценимый характер для всех последующих исследований и значительно облегчают работу современных исследователей аграрной и социальной истории нашего края. Автор также отмечает «отсутствие у нашего правительства конца прошлого (XVIII - С.З.) века в поземельной политике относительно западных окраин твёрдого руководствующего принципа,… в конечном результате, вместо ослабления и уменьшения польского землевладельческого класса в западном крае, произошло его новое усиление и увеличение», «и правительство, и общество считали западнорусские губернии губерниями польскими» [3, с. 12, 13, 17; 4, с.77]. Поэтому принятые меры по распространению здесь русского землевладения способствовали более близкому знакомству российской общественности с этим краем. Последнее высказывание П. Жуковича не подтверждается, однако, свидетельствами очевидцев и выводами других историков. Сам П. Жукович говорил о недостаточном расселении в Западной России русских землевладельцев, а историки середины XIX ст., только приступая к изучению белорусской истории, обращали внимание на крайне слабую изученность местности [11, с.19; 12, с. IX].

В целом работа П.Н. Жуковича соответствовала высокому научному уровню того времени. Автор впервые высказал целый ряд идей, а накопленный им большой фактический материал не потерял своей актуальности и сегодня. Хотя в работе чувствуется ряд недочётов, что было вызвано скорее тем, что данная тема только становилась предметом самостоятельного исследования, а сам П.Н. Жукович ещё не мог преодолеть общую слабость западноруссизма - недостаточное внимание к проблемам социально-экономической истории.

Список источников и литературы

1. Довнар-Запольский, М.В. Очерки по организации западнорусского крестьянства в XVI в. / М.В. Довнар-Запольский. - Киев, 1905. - 167 с.

2. Жукович, П.Н. Западная Россия в царствование императора Павла / П.Н. Жукович // Журнал Министерства народного просвещения. - 1916. - № 6. - с. 183 - 226

3. Жукович, П. О русском землевладении в Северо-Западном крае со времён присоединения его к России / П. Жукович. - СПб.: Печатня С.Л.Яковлева, 1895. - 53 с.

4. Жукович, П.Н. Сословный состав населения Западной России в царствование Екатерины II / П.Н. Жукович // ЖМНП. - 1915. - №1. - с. 76-109; № 2. - с. 257-321

5. Жукович, П.Н.Управление и суд в Западной России в царствование Екатерины II / П.Н. Жукович // Журнал Министерства народного просвещения. - 1914. - №2. - с. 5-17

6. Ключевский, В.О. История сословий в России. Курс, читанный в Московском университете в 1886 году / В.О. Ключевский. - Петроград, 1918. - 226 с

7. Коялович, М. Литовская церковная уния. - Том 1 / М.Коялович. - СПб.: Типография В. Тихменева, 1859. - 315 с.; Том 2. - СПб: в тип. Дух. Журн. «Странник», 1861. - 442 с.

8. Коялович, М. Люблинская уния или последнее соединение Литовского княжества с Польским королевством на Люблинском сейме в 1569 г. / М.Коялович. - СПб., 1863. - 87 с.

9. Литвинский, А. Западнорусизм в российской историографии вт. пол. XIX - нач. XX вв. / А.Литвинский // Стэфан Баторый ў гістарычнай памяці народаў Усходняй Еўропы. - Гродна: ГУДУЕ, 2004. - с. 195-324

10. Любавский, М.К. Очерк истории Литовско-Русского государства до Люблинской унии включительно / М.К. Любавский. - М., 1910. - 376 с.

11. Сборник статей, разъясняющих польское дело по отношению к Западной России / сост. С.Шолкович. - Вып. 1. - Вильна: Тип. А.Г. Сыркина, 1885. - с. 319-325.

12. Турчинович, О. Обозрение истории Белоруссии с древнейших времён / О. Турчинович. - СПб., 1857.

Сергей Заневский , аспирант кафедры всеобщей истории ГрГУ имени Янки Купалы

УДК 930.1

В.Н. Бутько (Гродно)
УСТНАЯ ИСТОРИЯ: МЕТОДЫ, ТЕОРИЯ, ПРАКТИКА

Настоящая статья посвящена одному из интересных и динамично развивающихся направлений современной мировой исторической науки - устной истории. Особое внимание в ней уделено основному методу сбора материалов по устной истории - интервью. Статья написана на основе опыта западноевропейских и американских ученых, а также авторского видения особенностей устной истории.

«Устная история» - это новое научное направление, интенсивно развивающееся со второй половины ХХ в. Термин «устная история» был введен еще Барбэ д'Оревилли в 1852 г., однако получил распространение после выхода работ профессора Колумбийского университета Аллана Невинса, который в 1948 г. создал Исследовательский центр по изучению устной истории. Уже к 1971 г. его сотрудники собрали две с половиной тысячи записей бесед с различными лицами общим объемом почти в 350 тысяч страниц. До настоящего времени именно в США устная история получила, пожалуй, наибольшее развитие: на сегодняшний день в США действуют свыше тысячи университетских программ по изучению устной истории. Она широко используется историками науки, особенно точных и естественных наук, а так же исследователями социальной истории [4].

Сегодня под «устной историей» понимается научная дисциплина, обладающая собственным методом исследования - интервью, с помощью которого осуществляется фиксирование субъективного знания отдельной человеческой личности об эпохе, в которой жил человек [5, с. 11].

Сущностью этого исследовательского направления является запись (как правило, с применением аудио- и видеотехники) устного рассказа очевидцев тех или иных событий, воспоминаний на заданную тему или о каком-то жизненном периоде. Как метод исторической науки устная история:

позволяет сохранить свидетельства непосредственных участников исторических событий, «маленьких людей», которые в официальных источниках фигурируют только в качестве статистических единиц, а часто и вообще забыты;

предоставляет материал для других отраслей исторической науки - исторической антропологии, исторической психологии, исторической герменевтики;

обеспечивает трансляцию систем ценностей и культурно-семантического кода от поколения к поколению [8].

В настоящее время можно выделить два довольно широких направления в устной истории. С одной стороны, ведутся исследования относительно прошлой и настоящей повседневной жизни общества, т.е. стремления показать «маленького» человека на полотне мировой истории. Данное направление развивается в странах, где устная история только набирает популярность. К данному направлению можно отнести все страны бывшего Советского Союза. С другой стороны, устная история исследует особенности функционирования памяти, т.е. особенности восприятия прошлого различными людьми и коллективами. Духовный мир человека, его ценности, традиции, стереотипы, страхи, надежды (реализованные и погибшие) открываются посредством опроса информантов. Это - ценнейшие источники по культуре общества. Память о прошлом, замечает Я. Ассман, дело эмоциональной привязанности, культурной работы [6, р. 131]. Историческая память отдельной личности, отдельной семьи, вписанная в локальную и глобальную историю, наполненная эмоциональностью (как положительной, так и отрицательной), повседневностью, мировоззрением, мотивацией и ценностными ориентирами, имеет огромное значение для понимания прошлого. Данное направление развивается в США, Великобритании, Франции и Германии, где устная история уже имеет определенные традиции. Здесь историки работают в тесном контакте с психологами и невропатологами [5, с. 174].

Главным методом сбора материалов по устной истории, как уже отмечалось выше, является интервью. Следует помнить, что основная задача интервью социологического и исторического различна. Для социологического исследования важно изучение социальной структуры общества посредствам анализа взаимодействия биографического опыта с теми биографическими моделями и схемами, которые задает человеку это общество, в свою очередь, для исторического - изучение памяти в ее различных модификациях: коллективной, групповой, культурной индивидуальной и т.д. [1, с. 218].

Выделяю пять основных видов интервью: биографическое (life-story), генеалогическое (family-tree), проблемное (single-issue), дневниковое (diary) и групповое (прежде всего focus group discussion). Наиболее распространенным видом в устной истории на данный момент является биографическое интервью. Это наиболее емкая форма интервью, которая позволяет понять, какие события и стороны своей жизни наиболее значимы для самого респондента, какими смысловыми категориями он оперирует. К этому типу интервью особенно охотно прибегают исследователи, которых интересует субъективное, личностное восприятие прошлого. Оно, как правило, построенное в форме свободного повествования, и позволяет подвергнуть рассказ респондента нарративному анализу, т.е. изучать интервью не только с точки зрения его содержания, но и его текстуальной формы. Следует, однако, иметь в виду, что далеко не все респонденты обладают достаточными навыками свободного рассказа и в состоянии без всякой подготовки представить интервьюеру законченное «жизнеописание» [1, с. 219].

Какова же роль интервью, как исторического источника? Во-первых, устная история, по средствам интервью, позволяет исследовать определённые сферы, по которым нет (или нет в доступности) иных источников, и таким образом, она представляет собою один эвристический инструмент среди прочих. С другой же стороны, она позволяет расширить концепцию недавнего прошлого и возможности его социокультурной обработки как истории, в силу чего практика устной истории оказывает влияние на понимание истории в целом. То есть, образно говоря, устная история - это не только и не столько способ выяснить, например, сколько человек погибло в таком-то бою, сколько способ выяснить, какие точки зрения на этот бой существуют помимо той, которая изложена в официальной историографии. Собрав в ходе множества интервью массу материала, историк не столько обретает данные для построения единой картины прошлого, сколько убеждается в том, что единой она быть не может, ибо, если признать за каждым респондентом равные права на свой взгляд, свою оценку и свой опыт (а это - лозунг устной истории), то неизбежно выяснится, что попытка свести их к общему знаменателю обречена на провал. Несмотря на это, использование интервью как источника, хотя и лимитированного его субъективностью и неточностью, позволяет в сочетании с другими источниками расширить картину исторических событий, внося в нее личностный оттенок [2].

Наиболее проблематичным в работе по записи воспоминаний является вопрос о вмешательства историка в устный текст при его транскрибировании (понятие «транскрибирование» означает дословное воспроизведение аудиозаписи интервью в письменной форме), т.к. конечным результатом работы в любом случае является перенесения интервью, полностью или частично, на бумагу. Устная и письменная речь значительно отличаются друг от друга. С переходом от устного общения к тексту меняется сам характер коммуникации: письменному тексту свойственна стабильность, однозначность: записанное сообщение всегда гласит одно и то же. Устная же речь носит открытый, изменчивый, незаконченный характер. Знак меняется в пространстве, звук - во времени. Пишущий всегда может вернуться к началу текста, чтобы что-то исправить, дополнить, уточнить. «Слово - не воробей, вылетит - не поймаешь», но сказанное слово нельзя и восстановить, слова забываются. Именно поэтому все исправления и дополнения в устной речи делаются по ходу рассказа: устная речь изобилует повторами, человек начинает предложение и не заканчивает его, меняет его грамматическую структуру, перебирает синонимы, пытаясь найти подходящее слово, и т. п. Даже самая гладкая и выразительная речь при дословной передаче на бумаге, производит корявое, неуклюжее впечатление. Наконец, в письменном виде невозможно передать не только мимику и жесты говорящего, плач и смех, но и интонацию человека, повышения и понижения интонации, ритм его речи [3, с. 33].

Таким образом, любая - даже максимально приближенная к оригинальной записи - транскрипция интервью всегда требует определенной интерпретации его содержания. Расстановка знаков препинания, разбивка текста на предложения и абзацы предполагает истолкование мысли рассказчика. Поэтому некоторые исследователи считают транскрибирование нецелесообразным: действительно, стоит ли проводить дорогостоящую и трудоемкую работу, при которой полученная информация значительно обедняется и может быть искажена.

В заключение можно сказать, что история приобретает новое измерение, как только в качестве «сырья» начинает использоваться жизненный опыт самых разных людей. С помощью устной истории можно изменить сам фокус исторической науки, инициировать новые направления исследований; она способна сломать барьеры между учителями и учениками, между поколениями, между образовательными учреждениями и внешним миром, а при фиксации исторического знания - будь то книги, музеи, радиопередачи или фильмы - вернуть людям, делавшим и переживавшим историю, центральное место в ней, давая им возможность заговорить в полный голос. Кроме того, интервью - иногда просто хорошие истории. Их специфичность, глубокая персонификация и эмоциональная насыщенность делают их легкими для чтения. Аккуратно отредактированные, с сохраненными индивидуальными речевыми особенностями информанта, они помогают воспринять опыт поколения или социальной группы через личный опыт человека.

Список источников и литературы

1. Гринченко, Г. «Устные истории» и проблемы их интерпретации / Г. Гринченко // Век памяти, память века: опыт обращения с прошлым в XX столетии: сборник статей / Челябинское отделение Российского общества интеллектуальной истории. - Челябинск: Каменный пояс, 2004. - С. 215 - 227.

2. Левинсон, К.А. Такая разная устная история / К.А. Левинсон // Одиссей [Электронный ресурс]. - 2010. - Режим доступа: www.odysseus.msk.ru/numbers/?year=2008&id=170. - Дата доступа: 14.03.2010.

3. Лоскутова, М.В. Устная история: метод. рекомендации по проведению исслед. / М.В. Лоскутова. - СПб.: Европ. дом, 2002. - 53 с.

4. Методические указания по проведению исследований по устной истории / Сост.: А.И. Филюшкин [Электронный ресурс]. - 2004. - Режим доступа: nashpolytech.ru/index.php?id=73 - Дата доступа: 14.10.2009.

5. Томпсон, П. Голос прошлого. Устная история / П. Томпсон. - М.: Издательство «Весь Мир», 2003. - 368 с.

6. Assmann, J. Collective Memory and Cultural Identity / J. Assmann // New German Critique. - 1995. - №. 65. - Р. 125 - 133.

7. Erinnerungen nach der Wende: oral history und (post)sozialistische Gesellschaften: oral history and (post) socialist societies / Herausgeber: Julia Obertreis, Anke Stephan. - Essen: Klartext, 2009. - 401 c.

8. Fundamentals of Oral History. Texas Preservation Guidelines. - Austin: Texas Historical Commission, 2004. - 21 p.

Владимир Бутько , аспирант кафедры всеобщей истории ГрГУ имени Янки Купалы

С.П. Марозаў (Гродна)
ТЭОРЫЯ САЦЫЯКУЛЬТУРНАЙ ТРАЎМЫ П. ШТОМПКА ЯК ТЭАРЭТЫКА-МЕТАДАЛАГІЧНАЯ АСНОВА ВЫВУЧЭННЯ ІДЭЙ І ПРАЕКТАЎ АДРАДЖЭННЯ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА

Артыкул прысвечаны разгляду і пошуку магчымасці прымянення тэорыі сацыякультурнай траўмы П. Штомпка ў якасці метадалогіі для даследавання гісторыі ідэй і праектаў адраджэння Вялікага княства Літоўскага, якія ўзнікалі ў грамадска-палітычнай думцы Беларусі і Літвы на працягу канца XVIII - першай чвэрці ХІХ ст.

Пётр Штомка - сучасны польскі сацыяёлаг, прафесар Ягелонскага універсітэта ў Кракаве, вядомы ў навуковым свеце сваімі канцэптуальнымі сацыялагічнымі даследаваннямі. У 1990-я г. вучоны распрацаваў тэорыю сацыякультурнай траўмы, што ўзнікае ў соцыуме пры раптоўных пераменах. У даследаванні тэмы "Ідэя адраджэння Вялікага княства Літоўскага ў грамадска-палітычным жыцці Беларусі канца ХVIII - першай чвэрці ХХ ст." дадзеная тэорыя П.Штомпка набывае характар тэарэтыка-метадалагічнага падыходу.

Першыя палажэнні ідэі сацыякультурнай траўмы як галоўнай рухаючай сілы да зменаў у грамадстве П. Штомпка ўскосна агучыў у англамоўнай манаграфіі "Социология социальных изменений". Гэта кніга ўбачыла свет у Оксфардскай друкарні ў 1993 г., а ў 1996 г. з'явіўся яе пераклад на рускую мову [1]. У пачатку ХХІ ст. прафесар аформіў і структураваў сваю ідэю ў дзвюх новых публікацыях у расійскім часопісе "Социологические исследования": адна з іх - тэарэтычная, другая - паказвае прымяненне тэорыі на канкрэтным матэрыяле [2; 3].

У сваёй манаграфіі П. Штомпка, сярод іншага, паказвае, што ідэя з'яўляецца рэальнай гістарычнай сілай [1, с. 295]. За ідэю вяліся войны, уздымаліся рэвалюцыі, людзі ішлі на смерць і г.д. Ад ідэі залежаў грамадскі лад. Калі кіруючыя колы ў якасці ідэалогіі высоўвалі пастулаты, у якія самі не верылі; або калі на захопленую тэрыторыю прыходзіла новая, чужая ўлада, атрымлівалася падвойнае грамадска-палітычнае жыццё: афіцыйнае і рэальнае. У такіх умовах узнікала сацыяльная напружанасць, якая вылівалася ў траўматычны стан. Праявай новых структурных супярэчнасцяў грамадства служыць «выхад са статусу", які прыводзіць да вызначаных тыповых «адаптацый": ад змены, адыходу ад устояў, якія склаліся, да навацый і бунту супраць сітуацыі, якая ўспрымаецца як непрыймальная. Любая такая адаптацыя адбываецца ў пэўных канкрэтных спецыфічных умовах [1, с. 303].

Як піша П.Штомпка, "адна са сфераў прымянення канцэпцыі сацыяльнай (культурнай) траўмы - даследаванне негатыўных … наступстваў, магчымых у выніку важнага сацыяльнага змянення" [2, с. 6]. Нам падаецца, што культурная траўма, якая ўзнікла праз знішчэнне дзяржавы - Вялікага княства Літоўскага, мела для Беларусі і станоўчыя моманты, як умацаванне "адзінства" народа супраць агульнага ворага - расійскага царызма. "Культурная траўма, нягледзячы на непасрэдна негатыўныя хваравітыя наступствы, - кажа П. Штомпка, - дэманструе пазітыўны функцыянальны патэнцыял як сіла сацыяльнага станаўлення. Насуперак выкліканым ёю разбурэнням і дэзарганізацыі культурнага парадку, яе можна разглядаць як насенне новай культурнай сістэмы, стымул культурнай кансалідацыі або канструявання" [2, с. 16].

Той факт, што неаднаразова ўзнікалі праекты і спробы адрадзіць Вялікае княства Літоўскае на працягу больш чым ста гадоў пасля яго знікнення з палітычнай карты Еўропы, сведчыць аб сур'езнасці ўдара па культурнаму фонду гістарычнага калектыўнага агенцтва. У гэтым мы знаходзім першую прыкмету культурнай траўмы: "уплыў хуткай, нечаканай і радыкальнай сацыяльнай змены на культурнае асяроддзе агенцтва з'яўляецца найглыбейшым і найбольш працяглым" [2, с. 7].

П. Штомпка выдзяляе шэсць стадый для апісання траўматычнай паслядоўнасці:

1. Структурнае і культурнае мінулае - асяроддзе, якое спрыяе ўзнікненні траўмы.

2. Траўматычныя падзеі або сітуацыі.

3. Адмысловыя спосабы азначэння, інтэрпрэтацыі, выразы або тлумачэнні траўматычных падзей пасродкам фонду ўспадкаваных культурных рэсурсаў.

4. Траўматычныя сімптомы, гэта значыць, вызначаныя схемы паводзін і ўяўленняў.

5. Посттраўматычная адаптацыя.

6. Пераадоленне траўмы - завяршальная фаза або пачатак новага цыклу траўматычнай паслядоўнасці, калі змякчэлая траўма нясе за сабой спрыяльныя структурныя і культурныя ўмовы для праявы новага выгляду траўмы [2, с. 8].

Спынімся падрабязней на тым, што змястоўна разумеецца пад кожным з гэтых этапаў.

Спрыяльныя перадумовы. Гатоўнасць да траўмы ўзнікае, калі з'яўляецца форма дэзарганізацыі, няўзгодненасці ў сацыяльнай структуры або культуры. Узнікае канфлікт у сярэдзіне культуры, які адчуваецца нечаканым і ахоплівае ключавыя кампаненты культуры, - каштоўнасці, вераванні, маральныя нормы грамадства.

Такі канфлікт, для прыкладу, на высокім узроўні стварыла супрацьстаянне палітычных груповак: Слуцкая, Торуньская канфедэрацыі (1767 г.), якія арыентаваліся на замежныя сілы (Расію і Прусію), і Барская канферэдацыя (1768 г.), што адстойвала нацыянальныя і дзяржаўныя інтарэсы Рэчы Паспалітай.

Траўматычныя сітуацыі. Траўматычная сітуацыя - гэта стан напругі, звязаны з пэўнымі сацыяльнымі зменамі. Сацыяльная змена мае чатыры характарыстыкі:

1. Яна валодае часавой характарыстыкай у выглядзе нечаканасці і шпаркасці.

2. Яна валодае вызначаным зместам і размахам - гэта радыкальная, глыбокая, усебаковая змена, якое закранае асновы.

3. У яе ёсць вытокі - яна ўспрымаецца як прыйшлае звонку, як нешта, на што мы самі не ўплывалі.

4. Яна ўспрымаецца як нешта нечаканае, непрадказальнае, шокавае і г.д.

Спіс чыннікаў, якія з канца XVIII ст. маглі выклікаць і, верагодна, выклікалі траўму, досыць вялікі: тут крах дзяржавы (1772, 1793, 1795 гг.); паўстанні за яе адраджэнне (1794, 1830 - 1831, 1863 - 1864 гг.); радыкальная эканамічная рэформа (1861 г.); замежная "акупацыя" (падзел Рэчы Паспалітай і ўключэнне земляў ВКЛ у склад Расійскай імперыі); рэлігійная рэфармацыя (ліквідацыя ў 1839 г. уніяцкай царквы і пераварочванне уніятаў ў праваслаўе); рэвізія мінулага і традыцый "нацыі" (адмена заканадаўства ВКЛ, дэфармацыя гістарычнай памяці на карысць рускацэнтрычнай міфалагемы гісторыі ВКЛ) і г.д.

Праваслаўе ў першай палове ХІХ ст. стала ў Беларусі дамінуючай верай. Заканадаўства ВКЛ было заменена на расійскае. Амбітная, патрыятычная, вольналюбівая шляхта сутыкнулася з неабходнасцю прыняць абсалютысцкі менталітэт безумоўнага падпарадкавання. Адбылося зніжэнне адукацыйнай планкі да агульнарасійскага ўзроўню. Адміністрацыю замянілі на прышлую - са сваімі парадкамі, мовай і бюракратычнай сістэмай. Вядома, усё гэтыя падзеі і з'явы мелі розную сілу, працягласць і значэнне.

Межы траўмы. Сацыяльная траўма - з'ява адначасова суб'ектыўная і аб'ектыўная. Яна існуе ў рэальных феноменах, але выяўляецца ў суб'ектыўных меркаваннях аб ёй. Адгэтуль сітуацыя з некаторым траўматычным патэнцыялам можа развівацца па-рознаму: надуманасць і перабольшанасць вядзе да стану моцнага ўзрушэння; а апраўданне і спробы рацыянальнага тлумачэння гасяць усплеск.

Траўматычныя сімптомы. Стан траўмы мае агульную характарыстыку - парушэнне нармальнага ходу рэчаў. Траўма з'яўляецца, калі адбываецца раскол, зрушэнне ва ўпарадкаваным свеце, які разумеецца сам па сабе. Уплыў траўмы на калектыў залежыць ад адноснага ўзроўню расколу.

Траўма - "сацыяльны факт". Адгэтуль важны момант: траўма распаўсюджваецца сярод удзельнікаў вызначанай групы, якія падзяляюць гэты факт.

Магчымыя тры тыпы сацыяльных траўматычных сімптомаў:

1. Біялагічны, дэмаграфічны: біялагічная дэградацыя насельніцтва, эпідэміі, самагубствы, паніжэнне ўзроўню нараджальнасці і г.д.

2. Уздзеянне на сацыяльную структуру: разбурэнне каналаў сацыяльных адносін, сацыяльных сістэм, іерархіі, якія склаліся.

3. Уздзеянне на культурную тканіну грамадства. Менавіта гэты сімптом валодае самай моцнай інэрцыяй і можа існаваць пакаленнямі, захоўваючыся ў калектыўнай памяці, выяўляючы сябе час ад часу ў спрыяльных для таго ўмовах.

Механізм наступны. Культура выяўляе свет сэнсаў і знакаў, якія падзяляюцца калектывам; яны распадаюцца на дзве катэгорыі: аксіялагічныя - каштоўнасці, нормы, правілы і г.д., і кагнітыўныя - вераванні, перакананні, дактрыны і да т.п. З прычыны радыкальных зменаў траўматычныя падзеі, акрамя таго сэнсу, які яны ўжо нясуць у сабе, надзяляюцца іншым сэнсам прадстаўнікамі калектыва - парушаецца мір сэнсаў, словаў, паняццяў. Калі адбываецца парушэнне парадку, то знакі здабываюць значэнні, адрозныя ад "звычайных". Каштоўнасці губляюць каштоўнасць, вераванні аспрэчваюцца і г.д.

Найбольш прыкметнай праявай культурнай траўмы з'яўляюцца высілкі з мэтай аднавіць, зноў сканструяваць калектыўную ідэнтычнасць ва ўмовах крызісу ідэнтычнасці, які ўзнікае ў выніку разбурэнні ранейшых межаў паміж "мы" і "яны".

Этыялогія культурнай траўмы. Некаторыя ўмовы ўзнікнення культурнай траўмы:

1. Культурная траўма ўзнікае, калі нейкае значная падзея сучаснасці або ўспамін аб падобнай важнай падзеі ў мінулым б'е па самых асновах культуры; дакладней, інтэрпрэтуецца як абсалютна неадпавядальнае ключавым каштоўнасцям, асновам ідэнтычнасці, калектыўнага гонару і г.д.

2. Калі людзі апынаюцца ва ўладзе новай культуры, пры тым, што ў "сэрцах" і розумах жыве старая культура, якая вымушана сутыкаецца з новай. Такой траўме спрыяюць мульцікультурныя грамадствы (якімі былі ВКЛ і Рэч Паспалітая), дзе былі змушаныя штодня кантактаваць шматлікія культуры, якія істотна адрозніваюцца.

Калі глядзець на траўму з сучаснага пункту погляду: "калі ёсць палеміка ў СМІ, на зборах грамадскасці або ў палітычных структурах; калі каштоўнасці і меркаванні рэзка аспрэчваюцца; калі вызначаныя тэмы становяцца прадметам адлюстравання ў кіно, тэатры, літаратуры; калі гэтыя рухі мабілізуюць культурна незадаволеных, перад намі, несумненна, - сведчанні невылечанай траўмы".

Розная адчувальнасць. У кожнай траўмы ёсць цэнтральная група, якая глыбока хвалюецца і якая ўспрымае яе; і перыферыйныя групы, для якіх яна - неістотная, маргінальная. Фактар, які больш за ўсё ўплывае на гэты параметр, - адукацыя. Адукаваныя людзі, з аднаго боку, больш успрымальныя і адчувальныя да траўмы. Але, з іншага боку, яны могуць лепш яе выяўляць і процістаяць ёй. Прычым агульная шырокая адукацыя ў дадзеным выпадку лепш вузкай спецыялізацыі, паколькі гэта дазваляе лягчэй перанесці траўму або прыстасавацца пад яе.

Пераадоленне культурнай траўмы. Культурная траўма перарастае ў траўматычны стан толькі дзякуючы інтэрпрэтатыўным дзеянням людзей.

Паводле канцэпцыі брытанскага сацыёлага Э. Гідэнса [4], можа быць чатыры тыпы паводзінаў для пераадолення траўмы:

1. Прагматычнае стаўленне, засяроджанасць на штодзённасці і падаўленне стану трывогі.

2. Аптымізм, вера, што ўсё само сабой утворыцца.

3. Цынічны песімізм.

4. Цвёрдае змаганне супраць выяўленых крыніц небяспекі, у асноўным у рамках сацыяльных рухаў.

Як не дзіўна, толькі апошні тып з'яўляецца канструктыўным, паколькі дазваляе людзям пераадольваць траўматычныя ўздзеянні.

Моцнае пачуццё страху і бездапаможнасці - асноўны фактар, якім характарызуецца траўматычная падзея, якую, як правіла, немагчыма пракантраляваць. Яна руйнуе нашу ўпэўненасць ва ўласнай бяспецы, робіць нас ранімымі і пазбаўляе спакою.

Чалавек, які падвергся ўздзеянню траўматычнай падзеі, не абавязкова з'яўляецца яго непасрэдным удзельнікам" [5]. Напрыклад, малыя дзеці ў часы падзелаў Рэчы Паспалітай, не разумелі, што навокал адбываецца. Але іх выхаваюць бацькі, якія перажылі знішчэнне Вялікага княства Літоўскага; раскажуць, што, напрыклад, іх род некалі быў шляхецкім. У нейкай меры гэта прымусіць маладога чалавека адчуваць траўму ад падзеі, у якой ён не ўдзельнічаў. "Культурная траўма ўзнікае, калі чальцы грамадства адчуваюць, што яны былі падвергнутыя жудаснай падзеі, якая пакідае незгладжальныя ўражанні ў іх свядомасці, захоўваецца назаўжды ў памяці і змяняе іх будучую ідэнтычнасць…, падзеі, якія робяць траўму, часта закранаюць не толькі асобных людзей, але ўсе групы, чый сацыяльны статус быў беззваротна траўміраваны такім спосабам, што калектыўная спроба мець справу з гэтым жудасным досведам з'яўляецца непазбежнай" [6, с. 366].

Чаму траўма падзелаў Рэчы Паспалітай і скасавання Вялікага княства Літоўскага "жыла" ў розумах і сэрцах людзей так доўга? Нескладаныя разважанні даюць нам наступную карціну: натуральная жывая памяць аб тых падзеях існавала прыкладна 50 гадоў. Найперш, гэта час жыцця сведкаў і рэальных удзельнікаў падзей - тых, каму падчас падзелаў было 25-40 гадоў. Памяць аб тых падзеях захавалі назаўжды дзеці сучаснікаў знішчэння дзяржавы. Большая частка ўнукаў сучаснікаў апошніх падзелаў Рэчы Паспалітай і паўстання Т. Касцюшкі, народжаная праз 10 - 15 гадоў, застала ў жывых сваіх дзядоў і бабуль, жывых сведкаў тых падзей. Далей, праз два пакаленні, дакладныя дадзеныя аб падзеях аказаліся згубленыя, сведкаў у жывых не засталося, але тут пачынаецца краязнаўчае вывучэнне тых часоў мясцовай інтэлігенцыяй і расійскімі прыдворнымі гісторыкамі. Гэта дае факты і магчымасць паглядзець на тыя падзеі комплексна. Мясцовая прагрэсіўная моладзь (студэнты) і інтэлігенцыя пачынаюць іх рамантызаваць і гераізаваць. Нават алегарычныя параўнанні маюць вялікі ўплыў на грамадства (напрыклад, "Конрад Валенрод" А. Міцкевіча, "Гутарка старога дзеда", "Кароткі катэхізіс для ліцвінаў" і г.д.). Гэта выклікае новую хвалю перажывання траўмы.

Пакаленне сучаснікаў падзелаў Рэчы Паспалітай хапалася за любую магчымасць аднаўлення гэтай дзяржавы: паўстанне Т. Касцюшкі (1794 - 1795 гг.), адраджэнскія планы А. Чартарыйскага (1804 - 1807 гг.) і М.К. Агінскага (1811 г.), абвешчанае Напалеонам у 1812 г. Вялікае княства Літоўскае таксама мела шырокую падтрымку мясцовай інтэлігенцыі. Наступнае пакаленне (дзеці сучаснікаў) актыўна ствараюць тайныя таварыствы, дзе зберагаюць і выхоўваюць патрыятызм і рыхтуюць наступныя паўстанні. Гэтае пакаленне ўздымаецца на паўстанне 1830 - 1831 гг. Затым - зацішша і на жыцці наступнага пакалення - паўстанне 1863 - 1864 гг. Яшчэ пакаленне - і мы маем гоманаўцаў. Яшчэ пакаленне - і на міжнароднай канферэнцыі ў Лазане І. Луцкевіч прапаноўвае праект Балтыйска-Чарнаморскага саюзу ("Злучаныя Штаты Беларусі"), і тут жа ствараецца Беларуская Народная Рэспубліка. Праходзіць яшчэ 70 гадоў - і ў незалежнай Беларусі, дзе ўзмацняецца цікавасць да сваёй гісторыі да 1917 года, святкуюць 25 сакавіка 1918 года і развешваюць дома на сцены постэры "Тадэвуш Касцюшка. 1795 - 1995". "Чым далей ад траўматычнай падзеі, тым больш яна перажываецца як траўма, - чытаем мы ў рэцэнзіі Ханса Йоаса на кнігу Джефры Александэра. - Простае веданне факту, што былі закранутыя людзі, блізкія нам або нашым продкам, часта абавязвае нас адчуваць дачыненне да падзей і наступстваў" [7].

Распрацоўка тэмы "Ідэя адраджэння ВКЛ у грамадска-палітычным жыцці Беларусі ў канцы ХVIII - першай трэці ХХ ст." паказала, што непасрэдна праектаў, у якіх прама ці ўскосна гаварылася б аб адраджэнні Вялікага княства Літоўскага, адзінкі; усе астатнія факты можна трактаваць як ідэю адраджэння ВКЛ. Адзін навуковец можа падзяліць маё жаданне ўключыць такога роду факты ў сістэму доказаў трываласці гэтай ідэі, другі - запярэчыць. Гэта праблема асабістага разумення фактаў і іх інтэрпрэтацыі. Паўстала праблема пошуку метадалагічнага падыходу, які б дазволіў аб'яднаць у адно цэлае, здавалася бы непадобныя і слаба звязаныя паміж сабой факты, раскіданыя на больш чым стогадовым храналагічным адрэзку. Інтэрпрэтацыя фактаў з пункту гледжання канцэпцыі сацыякультурнай траўмы дазваляе звязаць у лагічны ланцуг знішчэнне ВКЛ, тайныя студэнцкія таварыствы 1820-х гг., Канфедэрацыю ВКЛ 1915 года і нават прапанову З. Пазняка, зробленую ў 2005 г., аб вяртанні Беларусі назвы Вялікае княства Літоўскае [9].

Дадатковым пацвярджэннем магчымасці выкарыстання гэтай тэорыі для даследавання сваёй тэмы лічу ідэю Макса Вэбера аб "неабходнасці шукаць важныя дэтэрмінанты макрагістарычных працэсаў у мікрасферы чалавечых матывацый, каштоўнасцяў і адносінаў, г. зн. у псіхалагічнай сферы, арыентуючыся на "тыповыя матывы" і "тыповыя ўзоры сацыяльнага дзеяння" [8].

Спіс выкарыстаных крыніц і літаратуры

1. Штомпка, П. Социология социальных изменений / П.Штомпка / Пер. с англ.; под ред. В. А. Ядова. - М.: Аспект-Пресс, 1996. - 416 с.

2. Штомпка, П. Социальное изменение как травма / П.Штомпка // Социологические исследования. - 2001. - № 1. - С. 6-16.

3. Штомпка, П. Культурная травма в посткоммунистическом обществе / П.Штомпка // Социологические исследования. - 2001. - № 2. - С. 3 - 12.

4. Гидденс, Э. Устроение общества: Очерк теории структурации / Э. Гидденс. - 2-е изд. - М.: Академический Проект, 2005. - 528 с.

5. Рэжым доступу: traumaweb.org/content.asp?PageId=1&lang=Ru. Дата доступу: 20.04.2010.

6. Joas, H. Cultural Trauma? On the Most Recent Turn in Jeffrey Alexander's Cultural Sociology / H. Joas // European Journal of Social Theory. - 2005. - № 8(3).

7. Jeffrey, C. A. On the Social Construction of Moral Universals: The `Holocaust` from War Crime to Trauma Drama / C. A. Jeffrey // European Journal of Social Theory. - 2002. - № 5(1). - P. 5 - 85.

8. Государственное управление: основы теории и организации. Учебник. В 2 т. Т. 1 / Под ред. В.А. Козбаненко. Изд. 2-е, с изм. и доп. - М.: «Статут», 2002. - 366 с. // Рэжым доступу: ihtika.net/text/4dc0280e7f12c925334785df2c559cba.html. Дата доступу: 20.04.2010.

9. Пазьняк, З. ВКЛ / З.Пазьняк // Народная воля. - 2005. - 3 лістапада.

Марозаў Сяргей Паўлавіч, выкладчык-стажор кафедры журналістыкі, аспірант кафедры гісторыі Беларусі Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы.

УДК (093) (476)

А.У. Каляга (Гродна)
ГАСПАДАРЧЫЯ ІНСТРУКЦЫІ ФОНДУ СЛІЗНЯЎ: ВОПЫТ АНАЛІЗУ

В статье обобщён опыт изучения хозяйственных инструкций, хранящихся в фонде Слизней Национального исторического архива Беларуси в г. Гродно. Особое внимание уделяется вопросам общей источниковедческой характеристики инструкций, отдельно рассматривается специфика анализа некоторых групп инструкций, составленных во владениях помещиков Слизней на протяжении второй половины XVIII - первой половины XIX в.

Крыніцы, якія можна аб'яднаць пад агульнай назвай інструкцыі, складаюць у фондзе Слізняў нешматлікую групу дакументаў. Інструкцыі сталі неад'емнай часткай гаспадарчай дакументацыі адносна позна - з другой паловы XVIII ст., калі магнаты прыступілі да рацыяналізацыі сваёй гаспадаркі. У гэтых дакументах змяшчаліся абавязковыя рэкамендацыі адміністратарам уладанняў па арганізацыйных і гаспадарчых пытаннях [3, с.29]. Комплекснае вывучэнне інструкцый з фондаў беларускіх архіваў дагэтуль не праводзілася.

Большая частка інструкцый фонду Слізняў адносіцца да першай паловы XIX ст. і толькі асобныя дакументы датаваны другой паловай XVIII ст. Падобнае храналагічнае размеркаванне можна растлумачыць не толькі ўмовамі захоўвання дакументаў, але і частымі сацыяльнымі катаклізмамі (войнамі, рэвалюцыямі), якія зведаў архіў Слізняў за перыяд свайго існавання. Разам з тым у разлік павінны быць прыняты і канкрэтна гістарычныя ўмовы, асабліва гаспадарчая сітуацыя на рубяжы XVIII-XIX стст. У гэтай сувязі можна пагадзіцца з меркаваннямі, выказанымі ў гістарычнай літаратуры адносна павелічэння колькасці распарадчай дакументацыі, якая зыходзіла з боку феадальных уласнікаў ва ўмовах крызісу прыгонніцкай сістэмы. Пераход да пастаяннага кантролю за дзейнасцю прадстаўнікоў сельскай адміністрацыі многія памешчыкі разглядалі ў якасці аднаго са сродкаў пераадолення крызіснага становішча сваіх гаспадарак.

Неабходна адзначыць, што інструкцыі, якія захоўваюцца ў фондзе Слізняў, аказаліся па-за ўвагай шырокага кола даследчыкаў, хаця ўжо сам факт існавання гэтых дакументаў дазваляе перагледзець некаторыя вядомыя гістарычныя палажэнні. Так, шэраг гісторыкаў былі перакананы, што інструкцыі выдаваліся толькі ў буйных уладаннях - магнатскіх і каралеўскіх, кіраванне якімі феадалы ажыццяўлялі праз трэціх асоб [4, с.33]. З матэрыялаў фонду бачна, што гаспадарчыя інструкцыі выкарыстоўваліся і ва ўладаннях памешчыкаў рангам ніжэй, чым магнаты. Гаворка ідзе аб так званай сярэднепамеснай шляхце, якая дастаткова актыўна займалася грашова-прадпрымальніцкай дзейнасцю ў XVIII - першай палове XIX ст. Да ліку апошняй адносіліся некаторыя прадстаўнікі роду Слізняў. Увядзенне цэнтралізаванага кіравання ва ўладаннях, а разам з ім адпаведнай сістэмы справаводства ў поўнай меры адпавядала гаспадарчым патрэбам Слізняў. Кіраваць асобнымі галінамі гаспадаркі ва ўмовах раскіданасці маёнткаў па розных ваяводствах, а потым губернях можна было, наладзіўшы эфектыўную сістэму ўліку і кантролю. Арганізаваць гэту справу дапамагалі інструкцыі, у якіх адначасова спалучаліся і ўласны вопыт Слізняў, і гаспадарчая практыка іншых памешчыкаў. Звяртае на сябе ўвагу і тое, што выяўленыя інструкцыі незаўсёды выступаюць у якасці самастойных крыніц інфармацыі. Многія з іх уключаны ў склад іншых гаспадарчых дакументаў, такіх як паданні і інвентары. Гэта акалічнасць дазваляе ўдакладніць меркаванне польскага даследчыка С. Паўліка, які лічыў, што інструкцыі існавалі толькі ў якасці самастойных гаспадарчых дакументаў [5, s.8].

Сярод адрасантаў інструкцый пераважаюць аканомы, якія звычайна стаялі на чале сельскай адміністрацыі. На іх імя выдаваліся інструкцыі пры заняцці пасад або непасрэдна ў працэсе выканання абавязкаў, калі патрабавалася ўнесці пэўныя гаспадарчыя карэкцівы. Захаваліся адзінкавыя інструкцыі, якія былі адрасаваны іншым адміністрацыйным асобам - пісару, рахункаводу, стражніку.

Прадстаўленыя ў фондзе інструкцыі паводле формы можна падзяліць на дзве групы. Першую ўтвараюць так званыя агульныя інструкцыі, якія выдаваліся адміністрацыйным асобам у сувязі з пераходам маёнткаў у іх кіраванне. У такіх інструкцыях утрымліваецца найбольш поўная інфармацыя аб развіцці дваровай гаспадаркі памешчыкаў, удакладняецца характар узаемаадносін паміж уласнікамі маёнткаў і прыгонным насельніцтвам, звяртаецца ўвага на паляпшэнне спосабаў вядзення фальварачнай гаспадаркі. Інструкцыі першай групы захаваліся ў якасці асобных дакументаў, маюць адпаведныя загалоўкі і знакі, якія пацвярджаюць іх сапраўднасць.

Другая група прадстаўлена інструкцыямі, якія па свайму зместу адносяцца да ліку прыватных распарадчых дакументаў. Такія інструкцыі, як правіла, уваходзілі ў склад гадавых уліковых дакументаў, якія мелі назву «паданне» («podanie»). Інструкцыі дапаўнялі асноўны змест паданняў, галоўным чынам, лічбавы матэрыял, змяшчалі распараджэнні ўласніка, якія ў адрозненне ад патрабаванняў агульных інструкцый былі ў значна большай ступені прадыктаваны паўсядзённымі гаспадарчымі патрэбамі. Можна нават гаварыць аб існаванні сярод інструкцый асобай групы, якая ўтварала сістэму прыватных распараджэнняў, выкліканых да жыцця нейкай канкрэтнай гаспадарчай нагодай. Апошняя акалічнасць пераконвае ў тым, што ўжо ў другой палове XVIII - першай палове XIX ст. ва ўладаннях Слізняў існавала дастаткова ўстойлівае абарачэнне дакументаў распарадчага характару. Хаця Слізні і не з'яўляліся буйнымі землеўласнікамі, але падобна Радзівілам ці Сапегам надавалі вялікае значэнне арганізацыі добра наладжанай сістэмы справаводства, неабходнай для больш эфектыўнага кіравання ўсімі звёнамі адміністрацыйна-гаспадарчага апарату. Прыметна іх імкненне адысці ад традыцыйнай формы інструкцый, якія па сутнасці з'яўляліся агульнай дырэктывай гаспадарчай палітыкі. Такія інструкцыі з цягам часу сталі дапаўняцца, а парой і замяняцца разавымі распараджэннямі сельскім адміністратарам. Уласнікі сталі ўсведамляць, што справа не ў інструкцыі, якой ужо не імкнуліся ахапіць усю разнастайнасць гаспадарчага кіраўніцтва, а ў выканаўцах, дзейнасць якіх неабходна было паставіць пад жорсткі кантроль. Адсюль выцякала натуральнае імкненне «абцяжарыць» адказных асоб на месцах дробнымі настаўленнямі, выкарыстаўшы для гэтага паўсядзённую перапіску або змясціўшы распараджэнні ў выглядзе асобнага раздзелу ў штогадовыя ўліковыя дакументы.

З агульных інструкцый неабходна выдзеліць дзве, выдадзеныя ў розны час для адміністратараў маёнткаў Дзявяткавічы, Палонка і фальварка Чырвоны Стаў [1, 2]. Першая з гэтых інструкцый датуецца 1763 г., другая - 1834 г. Якія аспекты гаспадарчага жыцця памешчыцкіх уладанняў знайшлі адлюстраванне ў абодвух інструкцыях? На гэты конт неабходна заўважыць, што ў свой час спачатку С. Паўлік, а потым П.Р. Казлоўскі прапанавалі лічыць поўнымі тыя інструкцыі, у якіх разглядаюцца па меншай меры тры групы пытанняў: па-першае, арганізацыя кіравання ўладаннем; па-другое, правілы, рэгулюючыя адносіны сялян да феадальнага двара; па-трэцяе, прадпісанні аб парадку вядзення фальварачнай гаспадаркі [4, с.33; 5, s.22]. Калі мець на ўвазе інструкцыю 1763 г., то ў ёй падрабязна разгледжаны першая і другая групы пытанняў, і толькі асобныя артыкулы прысвечаны выкананню сялянамі паншчынных работ. Некаторыя з артыкулаў вельмі цяжка аднесці да якойсьці адной групы пытанняў па прычыне цеснага перапляцення адміністрацыйных і гаспадарчых норм, якія датычыліся ўнутранага жыцця памешчыцкага ўладання. Тым не менш аналіз інструкцыі 1763 г. дае магчымасць сцвярджаць, што яна, хаця і была пазбаўлена часткі інфармацыі, з'яўляецца поўнай. У ёй асаблівая ўвага звернута на арганізацыю кіравання ў маёнтках, правы і абавязкі аканомаў, віды кантролю сельскага насельніцтва.

У адрозненне ад інструкцыі 1763 г. больш позняя, напісаная ў 1834 г., не можа лічыцца поўнай, паколькі ў ёй адсутнічае адзін з трох абавязковых кампанентаў такой інструкцыі - пералік абавязкаў сялян у адносінах да феадальнага двара. Праўда, гэта акалічнасць не сведчыць аб тым, што яе складальнік перастаў удзяляць належную ўвагу выкананню сялянамі паншчынных работ. Наадварот, большая ўпарадкаванасць запісаў дазволіла прывесці форму інструкцыі ў поўную адпаведнасць з асноўнымі патрабаваннямі ўласніка. З упэўненасцю можна гаварыць аб тым, што за час, які аддзяліў першую інструкцыю ад другой, гаспадарчая палітыка памешчыка не змянілася. Па-ранейшаму ён імкнуўся пры вядзенні запісаў адвесці цэнтральнае месца стану ўласнай гаспадаркі і толькі на другі план памяшчаў гаспадарку сялян. Разам з тым, нягледзячы на захаванне гаспадарчых акцэнтаў, інструкцыя спазнала некаторыя змены. Перш за ўсё неабходна адзначыць структурную трансфармацыю інструкцыі, якая выразілася ва ўвядзенні двух асобных глаў. У выніку, калі раней артыкулы пісаліся ў адвольным парадку, то зараз усе рэкамендацыі, прыведзеныя ў пэўную сістэму, прыдалі дакументу цэласны і завершаны выгляд. Змяніўся і змест інструкцыі. Можна сцвярджаць, што вастрэй, чым раней, стала адчувацца жаданне аўтара знайсці ў асобе аканома адказнага выканаўцу разнастайных адміністрацыйных распараджэнняў, самі распараджэнні сталі больш падрабязнымі, многія з іх характарызуюцца празмернай павучальнасцю. У цэлым сімвалічна, што часткі інструкцыі названы «дваровая» і «вясковая». Падобны падзел зроблены, відаць, невыпадкова. Справа ў тым, што ў тэксце самой інструкцыі яе аўтар, звяртаючыся да аканома, падкрэсліваў, што паспяховае развіццё дваровай гаспадаркі немагчыма ўявіць у адрыве ад сялянскай, што вырашэнне ўсіх гаспадарчых праблем нельга праводзіць аднабакова і спрошчана.

Важна звярнуць увагу на яшчэ адну асаблівасць інструкцыі 1834 г. У ёй у адрозненне ад інструкцыі 1763 г. надаецца менш увагі паўсядзённаму побыту сельскіх жыхароў. Ці можна лічыць гэту акалічнасць устойлівай тэндэнцыяй? Наўрад ці. Тут важна падкрэсліць, што адказ як на пастаўленае пытанне, так і на шэраг іншых немагчыма даць без правільнага вызначэння суадносін формы і зместу кожнай з інструкцый. У выпадку з інструкцыяй 1763 г. назіраецца спрошчаны варыянт фіксацыі абавязковай інфармацыі, калі аўтар дастаткова адвольна вызначаў парадак размяшчэння ўласных патрабаванняў. Бачна, што змест пакуль пераважае над формай, ствараючы пры гэтым абмежаваныя магчымасці для знаёмства з сапраўднымі гаспадарчымі прыярытэтамі складальніка дакумента. У выніку ўсё ў тэксце здаецца важным, усюды следам за аўтарам хочацца бачыць «балявыя кропкі» памешчыцкай гаспадаркі. Тое, што форма дакумента яшчэ не набыла завершанага выгляду зусім не сведчыць аб жаданні аўтара адмовіцца ад яе пошуку. Дзеля справядлівасці трэба адзначыць, што ў тэксце інструкцыі ўсё ж такі ажыццяўляюцца спробы правесці пэўнае структурыраванне матэрыялу ў тых выпадках, калі аўтар спрабуе перайсці ад хаатычнага да больш паслядоўнага выкладу шэрагу адміністрацыйных патрабаванняў. Інструкцыя 1834 г. пабудавана інакш. Перамены адчуваюцца ўжо ў самой яе назве. Тое, што інструкцыя азаглаўлена аўтарам як «эканамічная», дастаткова выразна падкрэслівае яе вузкую гаспадарчую накіраванасць. У параўнанні з тым, што было раней, цяпер у якасці асновы запісаў пачынае выступаць не змест, а форма дакумента. Відавочна, што гэтыя змены дыктаваліся імкненнем складальніка сканцэнтраваць увагу аканома толькі на тых праблемах, якія выклікалі яго асаблівую занепакоенасць, патрабавалі першачарговага вырашэння. Магчыма, што некаторыя патрабаванні, у тым ліку і тыя, што закраналі паўсядзённы побыт сялян, даводзіліся аканому ў вуснай форме або лічыліся абавязковымі па прычыне сваёй традыцыйнасці, а значыць, спецыяльна не фіксаваліся. Адсюль становіцца зразумелым, што пэўны схематызм інструкцыі 1834 г. не аслабляў, а, наадварот, узмацняў кантроль аканома над сялянамі, асабліва, калі ў артыкулах закраналася гаспадарчая дзейнасць сельскага насельніцтва.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Инструкция Слизня Стефана управляющим им. Девятковичи и фольв. Красный Став // Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродна (НГАБ у г. Гродна). - Фонд 1663. - Воп. 1. - Спр. 1593. - Арк. 1-8.

2. Инструкция эконому Хлопицкому по вопросам ведения хозяйства в им. Полонка // НГАБ у г. Гродна. - Фонд 1663. - Воп. 1. - Спр. 4312. - Арк. 1-10 зв.

3. Козловский, П.Г. Магнатское хозяйство Белоруссии во второй половине XVIII в. / П.Г. Козловский. - Минск, 1974. - 184 с.

4. Козловский, П.Г., Чепко, В.В. Инвентари и хозяйственные документы магнатских владений Белоруссии XVI-XVIII вв. и инвентари помещичьих имений первой половины XIX в. как исторический источник / П.Г. Козловский, В.В. Чепко // Ежегодник по аграрной истории Восточной Европы 1962 г. - Минск, 1964. - С. 24-42.

5. Pawlik, S. Polskie instruktarze ekonomiczne z koсca XVII i z XVIII wieku / S. Pawlik. - Krakуw, 1915. - 340 s.

Алег Каляга , выкладчык кафедры гісторыі Беларусі ГрДУ імя Я.Купалы. Сфера навуковых інтарэсаў - крыніцазнаўства гісторыі Беларусі, фонд Радзівілаў у НГАБ, фонд Слізняў у НГАБ у Гродна.

УДК 821.162.1(092 А. Мицкевич)

Д.А. Черняк (Гродно)
ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ ВЗГЛЯДЫ А. МИЦКЕВИЧА (1815 − 1829 гг.)

В статье характеризуются общественно-политические взгляды А. Мицкевича в 1815 - 1829 гг. Автор рассмотрел становление гражданской позиции Мицкевича, формирование его политических убеждений и революционно-романтических принципов поэта.

Конец XVIII − начало XIX в. - это время значительных перемен в Западной Европе. Оттуда проникали на Беларусь новые прогрессивные идеи общественно-политической («свобода», «равенство», «право», «гражданин») и культурной жизни («романтизм») [6, с. 265].

В то же время подрастало целое поколение польских патриотов, которые хоть и не жили в независимой Речи Посполитой, но не могли смириться с ее гибелью. Формировалось поколение революционеров, для которых борьба за суверенитет Польши стояла на первом месте. Алина Витковская, одна из самых известных польских мицкевичеведов, называет поколение Мицкевича «поколением перелома веков», поколением «между Просвещением и романтизмом [8, с. 45].

Новое поколение в корне отличалось от предыдущего. С упадком Речи Посполитой шляхта утратила свое политическое значение. Поменялись ориентиры и у молодых людей. Если раньше карьеру можно было сделать, имея только высокий социальный статус, то теперь, как отмечает Алина Витковская «о своем будущем думали интеллигентными категориями, стремясь заслужить его через науку и работу». Это поколение имело свои определенные цели и задачи. Их главная проблема - «проблема судьбы Отечества, проблема его независимости». В будущем все эти люди докажут это, когда будут участвовать в восстании 1830 − 1831 гг. «Ровесники Мицкевича вырастали с чувством открытого оскорбления, которое выпало их Отечеству, были переполнены патриотизмом…», − отмечает А. Витковская [8, с. 52, с. 54, c. 56].

Формирование взглядов поэта связано с активной деятельностью Мицкевича в Обществах филоматов и филаретов. Особый интерес при изучении общественно-политических взглядов Мицкевича представляет так называемый «филоматский грааль»: «Песня Адама», «Песня филаретов» и «Ода к молодости». Эти произведения позволяют проследить цели, взгляды, мысли поэта во время его пребывания в Вильно. По мнению И. Богданович, именно в них «Мицкевич формирует духовные и борцовские задачи нового поколения, на долю которого выпало исправлять ошибки отцов», именно они «играли побудительную, организационную и солидарническую функцию» среди виленской молодежи, и «были посвящены приветствию братской верности отношений, в них слышался призыв служить отечеству, свободе и дружбе» [2, с. 32]

Филоматы выступали против магнатских и шляхетских привилегий. Большинство из них происходило из мелкопоместной и безымущественной шляхты и с гордостью противопоставляло себя магнатом уверенностью, что из их окружения выйдет класс, нужный народу. К поколению, которое потеряло Речь Посполитую, Мицкевич относился с негодованием и непониманием: «Речь Посполитая, составленная из эгоистов, людей, которые ей посвятить ничего не могут, просуществует недолго» [6, с. 266; 7, с. 65]. В противовес этим людям, поэт ставил «молодежь среднего класса, т.е. не магнатов, которая будет у нас всегда наиболее действенной в стремлении к правде» [7, с. 50].

Существовало у Мицкевича свое собственное отношение и к потерянной Родине - Речи Посполитой. В сознании людей еще жили воспоминания Конституции 3 мая 1791 года - «политического завещания исконной Польши», − как метко выразился о ней Мицкевич [1, с. 57]. Это была попытка путем реформирования спасти Речь Посполитую. В белорусско-литовском обществе не забыли и освободительное восстание 1794 года род предводительством Т. Костюшки − последнюю попытку сохранения независимой Речи Посполитой. Мицкевич был согласен с мнением известного польского историка И. Лелевеля, который метко сравнил Речь Посполитую с «муравейником, в котором хоть и не было центральной власти, как в улье, однако все работали лишь с виду беспорядочно, а на самом деле с одной целью: вместе отстраивали свое разрушенное жилище, вместе бросались на врага» [1, с. 64].

Поэт подчеркивал, то возрождение Речи Посполитой он видит в сплочении передовых людей тогдашнего общества, которым не чуждо понятие героизма: «На чем же, братья, слава наша, если не на том, что, несмотря на препятствия, дела полезные совершим…Афины и Рим возвысились благодаря тому, что были полем героических поступков. Братья! Не будем недоразвитыми! У нас героизм является дополнением всех обязанностей, несмотря на все препятствия» [7, с. 65].

Надежда о независимой Речи Посполитой не покидала Мицкевича на протяжении всей его жизни. Находясь во внутренних губерниях Российской империи, поэт не забывал свою родину, его мысли занимали идеи борьбы за свое отечество, ими он делится со своими друзьями: «О возлюбленных… У тебя ты говоришь их две. Первая (Родина), если я верно понял, имеет в нашем лице горячих и верных поклонников. Возлюбленная эта ревнива. Свою любовь к ней мы будем доказывать не как Дон Кихот, останавливаясь на большой дороге и вызывая всех встречных или забравшись в дебри Черной горы, но так, как Карл Великий повелел своим рыцарям добиваться любви Анжелики» [1, с. 372].

И борьба эта не напрасна. Не мог Мицкевич не согласиться со своим другом Ю. Ежовским, который итоги этой борьбы определил следующими словами: «Наша нынешняя борьба с ее стремлениями, надеждами и отчаянием никогда не изгладиться из нашей памяти; она останется на будущее отрадным душе нашей свидетельством, что в юности своей мы чувствовали, мыслили и действовали, как подобает настоящим людям, полякам, друзьям» [1, с. 607].

Одной из центральных идей общественно-политической мысли начала XIX в. была идея свержения деспотизма. Мицкевич считал: «При деспотизме народ мертвый, принижены, не способны воспринимать высокородную цель, почувствовать свою силу» [6, с. 268].

Под влиянием идей Просвещения у Мицкевича формируется определенное отношение к образованию, просвещению, науке. Особенно ярко это отражено в уставе Общества филоматов, который был им написан.

1 сентября 1817 г. было проведено первое организационное собрание Общества филоматов, на котором был утвержден устав. Целью его было «упражнение в науках, в особенности в искусстве писания; оказание взаимной помощи друг другу в науках» [5, c. 19-20].

В дальнейшем на заседаниях Общества Мицкевич более подробно рассматривал параграфы устава: «Общество наше создано было с наилучшей целью принесения пользы стране, родителям и нам самим и выбрало для этого наилучшую дорогу - дорогу просвещения. Вначале мы собрались с целью литературной, а ближе говоря с целью просвещения… Целью нашей является просвещение, целью общества является наделение разных советов и предупреждений» [7, с. 26, с. 36].

Также в тексте первого устава Общества Мицкевич отмечал: «Задачей нашей является прививать польской молодежи чувство чистой нравственности и поддерживать в ней любовь по всему национальному, пробуждать стремление к овладению науками, поддерживать в трудном деле интеллектуального совершенствования, оказывая друг другу всяческую помощь, расширять по мере сил просвещение народа и таким путем работать на благо родины». Весьма показательно, что сенатор Новосильцев, формулируя впоследствии обвинения против филоматов и филаретов, усматривал преступность их деяний в том, что они «замышляли посредством просвещения распространять безрассудно польскую народность» [4, с. 37-38].

Задачи, прописанные в уставе Общества филоматов, Мицкевичу пришлось решать на практике, во время своей преподавательской работы в Ковенской уездной школе, куда он попал по распределению после окончания учебы в Виленском университете.

Таким образом, в 1815 − 1829 гг. произошло становление мировоззрения поэта. Общества филоматов и филаретов помогли Мицкевичу встать на путь борьбы, на путь справедливости, на дорогу революционных и демократических преобразований. Общества родили нового революционера-борца за независимость и счастье Польши. Российский период жизни Мицкевича завершил формирование нового борца за независимость своей родины. Перед нами предстал сформировавшийся поэт-романтик, поэт-демократ и поэт-патриот. Из патриота отдельной страны Мицкевич превратился в патриота всей Европы, главной целью которого было объединение всех народов.

Список источников и литературы

1. Адам Мицкевич. Собрание сочинений в 5 т. / ред. кол.: М.Ф.Рыльский [и др.]. − Москва: Государственное издательство художественной литературы, 1954. − Т.5: Публицистика и переписка. − 859 с.

2. Багдановіч, І.В. Філамацкі грааль Адама Міцкевіча / І.В. Багдановіч // Працы кафедры гісторыі Беларускай літаратуры БГУ. − 2005. − Вып 6. − С.32-44.

3. Дерналович, М. Адам Мицкевич / М.Дерналович. − Варшава: Интерпресс, 1972. − 176 с.

4. Живов, М.С. Адам Мицкевич. Жизнь и творчество / М.С. Живов. − Москва: Гослитиздат, 1953. − 592 с.

5. Советов, С.С. Адам Мицкевич / С.С. Советов. − Ленинград: Издательство ЛГУ, 1956. − 188 с.

6. Швед, В.В. Грамадска-палітычныя погляды А. Міцкевіча у віленска-ковенскі перыяд (1815 − 1823) / В.В. Швед // Адам Міцкевіч і сусветная культура: матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі у 5 кнігах. - Седльцэ, 2000. - Кн.3. − С. 265-269.

7. Adam Mickiewicz, Dziela / Adam Mickiewicz. - T.V.: Pisma proza. - Warshawa: S. W. Czytelnik, 1955. - 484 str.

8. Witkowska, A. Rowesnicy Mickewicza. Zyciorys jednego pokolenia / A. Witkowska. − Warszawa: Rytm, 1998. − 391 str.

Дмитрий Черняк , студент факультета истории и социологии ГрГУ имени Янки Купалы

УДК 94 (47).084.2

Р.В. Альховик (Минск)
ДВЕ РЕВОЛЮЦИИ 1917 ГОДА В ОЦЕНКАХ СОВРЕМЕННИКОВ

1917 год стал переломным в истории Российской империи. Как современники тех событий, так и последующие поколения пытаются выяснить причины того великого перелома. До сих пор в светской, церковной и околоцерковной публицистике встречаются самые противоположные мнения по этому вопросу. Многие из тех, кто пережил те трагические события, оставили письменные воспоминания, мемуары, выходящие сегодня из печати. Прислушаемся ещё раз к этим историческим источникам.

Народ революцию хочет делать,
но и от веры не желает отрекаться [3, с.153]
(Митрополит Вениамин Федченков).

События, происходившие в начале 1917 года, во многом повлияли на дальнейшую общественную жизнь. Существует ряд причин, по которым стало возможным осуществление февральской революции.

К тому времени требовалось проведение ряда жизненно важных реформ не только в государстве, но и в Церкви. Бюрократизм все более и более набирал обороты. Многие отрасли жизни пришли в состояние омертвения. Огромное влияние Распутина сказалось на назначениях министров, иерархов и других правящих кругов общества. Мировая война смогла истощить духовные и телесные силы народа.

«Неудовлетворенная войной, раздираемая внутренним неустройством, атакованная со всех сторон вражеской пропагандой, Россия глухо волновалась. Земля оскудела, заводы бастовали, железные дороги останавливались... Неизбежно надвигалась революция» [7].

Митрополит Анастасий (Грибановский) дает следующее определение русской революции: «Русская революция есть одно из самых сложных явлений, какие когда-либо были в истории. Она с самого начала поставила своей задачей отречение от старого мира и создание абсолютно нового строя общественной жизни - с новыми идеалами и новыми методами общественного строительства» [1, с.188].

«В верхах, близких к Государю и двору, по-видимому, продолжали не отдавать себе отчета в надвигающейся грозе. Высшее общество и высшая бюрократия были, казалось, всецело поглощены обычными "важными" вопросами, кто куда будет назначен, что говорится в партии Великого Князя или Императрицы» [5].

Каждое событие и явление имеет предварительное начало, которое постепенно развивается и приобретает новые формы. Не исключением была и февральская революция. Так уже за несколько дней жизнь в столице империи резко изменялась. Князь Н. Д. Жевахов описывает эти перемены: «Возвратясь в Петербург 24 февраля 1917 года, я застал в столице необычайное возбуждение, которому, однако, не придал никакого значения. Менее всего я мог думать, что те ужасные перспективы, о которых я предостерегал своими речами и которые чуяло мое сердце, уже настали и что Россия находится уже во власти революции» [4. с.284].

Для прояснения сложившейся ситуации князь Жевахов на следующий день был вынужден позвонить министру внутренних дел А.Д. Протопопову, которому описал увиденное им в городе. Ответ последовал следующий: «Если революция и будет в России, то не раньше, как через 50 лет» [4, c.287].

В субботу 25 февраля уже бастовало множество рабочих. Несколько тысяч людей приняли участие в революционном шествии в Петрограде. В основном это были рабочие и студенты.

Протопресвитер армии и флота Георгий Шавельский вспоминает: «Какие эмоции исполняли человеческие сердца в этот момент? «Одни неистово кричали, беснуясь от радости; другие плакали. Один молодой человек со слезами на глазах подбежал ко мне: «Батюшка, что же это такое?» - крикнул он. - «Доигрались до бунта!» - с горечью ответил я» [10, с 288].

Все сложнее было сдерживать ситуацию под контролем. «Двадцать седьмого, после девятнадцати часов, Военный Министр сообщает, что положение в Петрограде становиться весьма серьезным. Военный мятеж немногими верными долгу частями погасить не удается и войсковые части постепенно присоединяются к мятежникам. Начались пожары. Петроград объявлен на осадном положении» [11].

Нелегким оказался и второй день революции. «Двадцать восьмого февраля, в час, от генерала Хабалова получена телеграмма на Высочайшее Имя, что он восстановить порядка в столице не мог, большинство частей изменило своему долгу и многие перешли на сторону мятежников. К вечеру мятежники овладели большей частью столицы и оставшиеся верными присяге небольшие части разных полков стянуты у Зимнего Дворца» [11].

Начались расправы с бывшими представителями власти Российской империи. «28-ое февраля. Кабинет почти в полном составе был уже арестован» [4. с. 291].

При сложившемся положении вещей, нужно было срочно принять решительные меры по ликвидации революционных очагов. Изначально были отданы приказы о введении войск в Петроград, чтобы остановить революционные движения. Но что-то повлияло на императора, и он изменил свое решение. Наверное, Николай II не желал кровопролития и междоусобной войны, ведь страна и так вела уже довольно продолжительную мировую войну. Присутствовал и еще один момент - влияние советников, которые могли его убедить не предпринимать никаких действий.

«2-го же марта, утром Государь в собственноручно написанной телеграмме (№ 1064) на имя Главного Начальника Военных Сообщений приказал остановить движение эшелонов с войсками на Петроград» [11].

Добровольно лишив себя военной поддержки, Николай II оказался в трудном положении. На поверке дня остро стал вопрос о его отречении.

Через некоторое время было принято решение, которое во многом изменило жизнь страны: Император Николай II отрекается от престола.

Отрекшийся император передал бразды правления своему брату Михаилу Александровичу. Осознавая свою неготовность к столь ответственному делу, князь Михаил Александрович не принимает царственный престол. Он предоставляет решение вопроса о государственном устройстве России будущему Учредительному собранию, созыв которого должно было обеспечить Временное правительство.

«Таким образом, за короткий промежуток времени страна услышала два манифеста об отказе от монархического управления. Но главное было не в этом. Опасность была в самой идее уничтожения монархии, исчезновении самого Монарха» [5].

Генерал П. Н. Врангель объясняет, в чем заключается трагедия отречения. «В настоящих условиях, с падением Царя, пала сама идея власти, в понятии русского народа исчезли все связывающие его обязательства, при этом власть и эти обязательства не могли быть ничем соответствующим заменены» [5].

Да и в церковной среде не все были довольны деятельностью императора и поддерживали его всецело. Некоторые причины такого недовольства излагает Лев Регельсон: «Разочарование в обещаниях царя в связи с постоянно откладывавшимся созывом Собора и глубокое потрясение, вызванное 10-летним господством распутинщины, привели многих искренних членов Церкви к заметному охлаждению верноподданнических чувств и к сомнениям в способности монархии вывести Россию из кризиса» [9, с. 26].

Последовало обращение Святейшего Синода ко всем верующим Русской Православной Церкви по поводу отречения императора Николая II: «Свершилась воля Божия. Россия вступила на путь новой государственной жизни. Да благословит Господь нашу великую Родину счастьем и славой на ее новом пути» [9, с. 26]. Похожие обращения и телеграммы посылали многие члены духовенства.

Что же касается управления государством в период от февральской революции до октябрьской, то Временное правительство показало себя не с лучшей стороны. Оно не смогло установить твердую власть в стране: продолжались вооруженные столкновения, проводились митинги и демонстрации, расшатывающие государственное устройство. Власть как будто бы не хотела замечать и разбираться со всем этим и пустила все на самотек. Россия шла к неминуемому развалу.

Одним из парадоксов периода двух революций явился Поместный Собор, который открылся 15 августа 1917 года в день празднования Успения Божией Матери. Именно он решил многие жизненно важные проблемы и вопросы, накопившиеся за множество лет. После 200-летнего перерыва вновь в Русской Церкви был избран Патриарх.

Бердяев пишет: «Нужна была революция, чтобы собор мог собраться. Никакой жизни приходов не было. Они начались организовываться лишь во время революции. В этом отношении, как это ни парадоксально, заслуги революции велики» [2, с.140].

Нестабильное состояние в России готовило ее к очередному радикальному перевороту. Из всех партийных движений, бывших на тот период в государстве, большевицкое движение ярче других стало проявлять себя.

И вот наступил кульминационный момент, в корне поменявший судьбы миллионов людей, жизнь страны и Русской Православной Церкви. Началась вторая за 1917 год революция, которую называют октябрьской социалистической революцией. Ее нельзя рассматривать без фигуры одного из активнейших ее деятелей - Владимира Ильича Ленина. Прибыл он летом в Россию в частном поезде благодаря активному участию Германии. Уинстон Черчилль говорит об этом приезде: «Они перевозили его в запечатанном вагоне как бациллу чумы» [6, с.432]. Слова Черчилля смогли точно передать стихийность будущих бед подобно тем, которые приносит «выпущенная» на волю смертоносная язва. Благодаря Ленину не без финансовой поддержки Германии большевики начали активизировать свои силы и постепенно набирать свою политическую мощь.

«25-го октября прогремели в Петербурге первые выстрелы с крейсера "Аврора". Керенский бежал, прочие члены Временного правительства засели в Зимнем дворце под охраной женских батальонов и детей-юнкеров. Ставка в эти дни была полна волнениями. Беспрерывно заседал армейский Комитет» [5]. В этот же день некоторые члены сверженного правительства были заключены в Петропавловскую крепость.

Удерживающая сила, которая пыталась сохранить порядок, обеспечить благополучие граждан, контролировать разные сферы жизни людей перестала существовать.

То, что октябрьская революция была неизбежна, говорит генерал Антон Деникин: «Власть падала из слабых рук Временного правительства, во всей стране не оказалось, кроме большевиков, ни одной действенной организации, которая могла бы предъявить свои права на тяжкое наследство во всеоружии реальной силы. Этим фактом в октябре 1917 года был произнесен приговор стране, народу и революции» [8, с.130]. Многих ждала неминуемая катастрофа, повлекшая за собой погибель жизни людей ради революции.

Список источников и литературы

1. Анастасий (Грибановский), митрополит. Беседы с собственным сердцем / Анастасий (Грибановский), митрополит. - СПб.: Библиополис, 2002.

2. Бердяев, Н.А.Ответ на письмо монархиста / Н.А. Бердяев // Путь. - 1926. - № 3 (март-апрель).

3. Вениамин (Федченков), митрополит. На рубеже двух эпох / Вениамин (Федченков), митрополит. - М.: Отчий дом, 1994.

4. Воспоминания товарища обер-прокурора Святейшего Синода князя Н.Д. Жевахова. - М.: Родник, изд. Отдел Спасо-Преображенсого Валаамского монастыря, 1993. - Т. 1. Сентябрь 1915 − март 1917.

5. Врангель П.Н. ЗАПИСКИ (ноябрь1916 г. − ноябрь 1920 г.) // [Электронный ресурс]. - Режим доступа: ukrstor.com/ukrstor/wrangel-zapiski1.html . - Дата доступа: 04.01.2006.

6. Государыня Императрица Александра Федоровна Романова. Дивный свет. Дневниковые записи, переписка, жизнеописание / Пер. с англ.

7. Данилов Ю.Н. Мои воспоминания об Императоре Николае II-ом и Вел. Князе Михаиле Александровиче / Ю.Н. Данилов // [Электронный ресурс]. - Режим доступа: ldn-knigi.lib.ru.html. - Дата доступа: 19.11.2008.

8. Деникин, А.И. Очерки русской смуты / А.И. Деникин. − Кн. 2, т. 2.

9. Регельсон, Л. Трагедия Русской Церкви 1917 − 1945 / Л.Регельсон. 3-е изд. - М.: Издательство Крутицкого подворья Общества любителей церковной истории, 2007. - (Материалы по истории Церкви) - Кн. 15.

10. Шавельский Г., протопресвитер. Воспоминания последнего протопресвитера русской армии и флота / Г.Шавельский, протопресвитер. - Нью-Йорк: изд. Имени Чехова, 1954. - Т.2.

11. 1917 − 1957 Начало белой борьбы и ее основоположник // [Электронный ресурс]. - Режим доступа: ldn-knigi.lib.ru.html. - Дата доступа: 16.04.2004.

Родион Альховик , слушатель Минских Духовных Академии и Семинарии.

УДК 321(476)(091)"1918/1924":930(476)

С.А. Сіняк, А.А. Цынкевіч (Мінск)
НАЦЫЯНАЛЬНЫ ФАКТАР СТАНАЎЛЕННЯ ДЗЯРЖАЎНАСЦІ І ТЭРЫТАРЫЯЛЬНАЙ ЦЭЛАСНАСЦІ БЕЛАРУСІ НА САВЕЦКАЙ АСНОВЕ Ў 1918 -1924 ГГ. У ПРАЦАХ У.М. ІГНАТОЎСКАГА

В статье анализируются исторические труды В.М. Игнатовского, касающиеся проблем становления государственности и территориальной целостности Беларуси на советской основе в 1918 - 1924 гг.

У.М. Ігнатоўскі, як вучоны-гісторык, аўтар каля 30 прац [1, с. 66]. З іх 7 выйшлі асобнымі выданнямі, астатнія - у якасці артыкулаў на старонках часопісаў «Маладняк», «Полымя», «Наш край», «Рунь», зборніка «Беларусь: нарысы гісторыі, эканомікі, культурнага і рэвалюцыйнага руху» (Мінск, 1924). Самастойныя выданні - гэта пераважна абагульняючыя творы па гісторыі Беларусі, большасць жа артыкулаў прысвечана гісторыі беларускага нацыянальнага руху, падзеям Кастрычніцкай рэвалюцыі, а у сувязі з імі - нацыянальнаму пытанню беларусаў, станаўленню дзяржаўнасці Беларусі.

У рамках нашага артыкула мы паспрабуем зрабіць аналіз гістарычнай спадчыны У.М. Ігнатоўскага, што тычыцца важнейшых праблем дзяржаўнасці і тэрытарыяльнай цэласнасці Беларусі на савецкай аснове ў 1918 - 1924 гг.: фактараў утварэння ССРБ, далучэння трох беларускіх губерняў да РСФСР паводле пастановы ЦК РКП(б) ад 16 студзеня 1919 г., праблемы гістарычнай аб'ектыўнасці вынікаў польска-савецкай вайны, фактараў вяртання часткі ўсходніх этнічных беларускіх зямель у 1924 г. Вяртанне Гомельскага і Рэчыцкага паветаў у 1926 г. не знайшло адлюстравання у працах У.М. Ігнатоўскага.

Найбольш рэпрэзентатыўнай для нашага аналізу з'яўляецца праца «Вялікі Кастрычнік на Беларусі (Х, 1917 - ІІ/VII 1920)» [2]. Тут найбольш поўна і ясна адлюстраваны пазіцыі У.М. Ігнатоўскага па азначаных вышэй праблемах. Акрамя таго, канцэптуальна сцісла гэтыя пазіцыі прысутнічаюць у «Кароткім нарысе гісторыі Беларусі» [3], зборніку «Белоруссия» [4], а таксама ўскосна ў некаторых артыкулах.

Паводле У.М. Ігнатоўскага, абвяшчэнне ССРБ лагічна адбылося толькі 1 студзеня 1919 г., бо раней тэрыторыя Беларусі была акупіравана нямецкімі войскамі.Час ад заняцця Мінска бальшавікамі 10 снежня 1918 г. да абвяшчэння, патрэбен быў для падрыхтоўчай працы беларускіх нацыянальных дзеячоў (Белнацкома і беларускіх секцый РКП(б), якія раней з-за акупацыі працавалі сярод беларусаў у Расіі). З аднаго боку, У.М. Ігнатоўскі падкрэслівае значнасць Першай канферэнцыі беларускіх секцый РКП(б) 21 - 23 снежня 1918 г., дату правядзення якой ён называе вельмі прыблізна («у сярэдзіне снежня» [2, с. 204]), і, такім чынам, паказвае абвяшчэнне ССРБ як вынік працы гэтай канферэнцыі, а таксама І з'езда КП(б)Б (у У.М. Ігнатоўскага дата правядзення з'езда няправільная - 26 снежня [2, с. 204]). З іншага боку, з вышыні сучаснага стану даследаванасці праблемы, У.М. Ігнатоўскі не адлюстроўвае ўсёй складанасці абвяшчэння ССРБ, і вырашае пытанне спрошчана не толькі па ідэалагічных матывах, але, хутчэй за ўсё, з-за адсутнасці ў яго распараджэнні неабходных крыніц. У.М. Ігнатоўскі не ведаў, што вырашальная пастанова аб стварэнні дзяржаўнасці Беларусі была прынята на пасяджэнні ЦК РКП(б) 24 снежня 1918 г. Далей, у пастанове ВЦВК і СНК аб ануляванні Брэст-Літоўскай мірнай дамовы ад 13 лістапада 1918 г. падкрэслівалася, што «трудящиеся массы России, Лифляндии, Эстляндии, Польши, Литвы, Украины, Финляндии, Крыма и Кавказа признаны ныне сами решать свою судьбу» [5, c. 77]. Беларусь тут не ўпаміналася. Акрамя таго, пытанне абвяшчэння дзяржаўнасці ў парадку дня VI-й чарговай абласной канферэнцыі (І з'езда КП(б)Б) не стаяла [6, c. 97]. У.М. Ігнатоўскі дапускае памылкі не толькі ў храналогіі падзей, што наогул характэрна для яго гістарычных прац. Паслядоўна праводзячы сваю лінію, У.М. Ігнатоўскі галоўным фактарам стварэння ССРБ называе беларускае нацыянальнае адраджэнне, якое бальшавікі выкарыстоўваюць, "маючы на мэце свой уплыў на працоўныя масы і бальшавізацыю гэтых беларускіх масаў". Між тым, нацыянальны фактар на І-м з'ездзе КП(б)Б не абмяркоўваўся, а ў якасці галоўнага матыву абвяшчэння ССРБ называўся знешнепалітычны [7, c. 62]. У выніку, можна дапусціць, што працы У.М. Ігнатоўскага, як гістарычная крыніца сведчаць аб тым, як успрымалася нацыянальная палітыка бальшавікоў, стварэнне Савецкай Беларусі чалавекам, не меўшым непасрэднае дачыненне да ўтварэння ССРБ.

У.М. Ігнатоўскі практычна не закранае далучэнне трох беларускіх губерняў да РСФСР, прысвяціўшы гэтай складанай праблеме ўсяго адзін сказ. Ён называе афіцыйную прычыну - дзеля эфектыўнасці рэвалюцыйнай барацьбы, далучыліся ж гэтыя губерні «па сваёй добрай волі» [3, c. 180].

Аналізуючы падзеі польска-савецкай вайны, У.М. Ігнатоўскі імкнецца даказаць аб'ектыўнасць выгнання польскіх акупантаў, шырыню народнага руху, што меў не толькі сацыяльны, але і нацыянальны характар [3, c. 179]. Між тым, можна паставіць пад сумненне значнасць нацыянальнага характару такога руху. Палітызацыя ідэнтычнасці, народжаная Першай сусветнай вайной, мела розную ступень развіцця ў розных народаў Расійскай імперыі. Вядома, што большасць бежанцаў-беларусаў не паследавала закліку застацца ў Савецкай Беларусі і аддала перавагу месцу свайго былога жыхарства, г.зн. вярнуцца ў Польскую рэспубліку [8, c. 21].

Вяртанне часткі этнічных беларускіх зямель у 1924 г. У.М. Ігнатоўскі паказвае як прадказальны з заканчэннем польска-савецкай вайны акт, як пытанне часу, а тры гады (1921-1924) натуральна патрэбны былі для падрыхтоўчай працы. З заканчэннем такой працы перадавая грамадскасць Смаленскай, Віцебскай і Гомельскай абласцей - з'езды Саветаў як выразнікі волі народа - адзінагалосна вынеслі рашэнне аб далучэнні да БССР. На аснове ж гэтых рашэнняў ВЦВК і прыняў прынцыповую пастанову аб вяртанні часткі этнічных беларускіх зямель [4, c. 48]. Але вяртанне не было такім простым і прадказальным актам, як наўмысна паказвае У.М. Ігнатоўскі, адзін з непасрэдных, актыўных удзельнікаў падзей. Партыйная эліта названых абласцей была супраць вяртання, бо закранала іх жыццёвыя інтарэсы. Вынікам адпаведнай палітыкі мясцовых партыйных і савецкіх улад быў негатывізм насельніцтва да беларусізацыі [9, 28 крас., c. 4]. У канечным выніку лёс праблемы вырашыў збег фактараў, сярод якіх актыўнасць цэнтральнага кіраўніцтва БССР, адміністратыўна-эканамічнае раяніраванне ў СССР, унутрыпартыйная барацьба ў ЦК УКП(б) [6, c. 162].

Згладжваючы хібы нацыянальнай палітыкі цэнтральнага бальшавіцкага кіраўніцтва, праводзячы яго афіцыйную дэкларатыўную лінію, У.М. Ігнатоўскі, тым не менш, нідзе ў тэксце сваіх прац побач з важнейшымі падзеямі станаўлення дзяржаўнасці і тэрытарыяльнай цэласнасці Беларусі на савецкай аснове не ўпамінае У.І. Леніна, І.В. Сталіна, ЦК РКП(б), іх рашэнняў. Па У.М. Ігнатоўскаму, станаўленне дзяржаўнасці Беларусі адбывалася ў выніку развіцця беларускага нацыянальнага руху, нацыянальнай самасвядомасці народа, актыўнасці цэнтральнага кіраўніцтва БССР - як гістарычная непазбежнасць, аб'ектыўны працэс, у якім галоўную ролю адыгрывае нацыянальны фактар. Важнай заслугай У.М. Ігнатоўскага з'яўляецца артыкуляцыя ідэі аб тым, што ініцыятыва кансалідацыі беларусаў зыходзіла, як правіла, ад кіраўнікоў-беларусаў партыйных і савецкіх органаў рэспублікі, бо, як справядліва падкрэсліваў у сярэдзіне 20-х гг. беларускі даследчык Г. Гарэцкі ў артыкуле «Население Гомельскай губернии», ва ўмовах, калі насельніцтва знаходзіцца яшчэ на «стадыі этнаграфічнга матэрыялу», нацыянальнае самавыяўленне немагчыма без пэўнай ступені культурнасці этнасу [10, c. 51].

У святле прынцыпу аб'ектыўнасці працы У.М. Ігнатоўскага не вытрымліваюць крытыкі: яны спрошчана завышаюць ролю нацыянальнага фактара і ідэалізуюць нацыянальную палітыку бальшавікоў. У святле ж каштоўнаснага падыходу ў гісторыі, акцэнтаванне на нацыянальным фактары як галоўным у станаўленні дзяржаўнасці Беларусі - важная заслуга У.М. Ігнатоўскага для развіцця нацыянальнай самасвядомасці, станаўлення беларускай нацыянальнай гістарыяграфіі.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Брыгадзін, П.І. У. Ігнатоўскі: палітычны дзеяч, вучоны / П.І. Брыгадзін, І.Д. Мацяс. - Мінск: Полымя, 1998. - 96 с.

2. Ігнатоўскі, У. Вялікі Кастрычнік на Беларусі (Х, 1917 - ІІ/VII 1920) / У. Ігнатоўскі // Беларусь. Нарысы гісторыі, эканомікі, культурнага і рэвалюцыйнага руху / пад агул. рэд. А. Сташэўскага, З. Жылуновіча і У. Ігнатоўскага. - Мінск, 1924. С. 195- 215.

3. Ігнатоўскі, У.М. Кароткі нарыс гісторыі Беларусі / У.М. Ігнатоўскі. - 5-е выд. - Мінск: Беларусь, 1991. - 190 с.

4. Игнатовский, В.М. Белоруссия: Территория, население, экономика и важнейшие моменты исторического развития / В.М. Игнатовский. - Минск: Белтрестпечать, 1924. - 49 с.

5. По воле народа: Из истории образования БССР и создания КПБ: Документы и материалы / сост.: М.Ф. Шумейко и др. - Минск: Беларусь, 1988. - 254 с.

6. Ладысеў, У.Ф. Паміж Усходам і Захадам: Станаўленне дзяржаўнасці і тэрытарыяльнай цэласнасці Беларусі (1917-1939 гг.)/ У.Ф. Ладысеў, П.І. Брыгадзін. - Мінск: БДУ, 2003. - 307 с.

7. Государственность Белоруссии: Проблемы формирования в программах политических партий / В.К. Коршук [и др.]. - Мн.: БГУ, 1999. - 188 с.

8. Утгоф, В.С. Белорусские беженцы Первой мировой войны в 1914-1922 гг.: автореф. дис. …канд. ист. наук: 07.00.02 / В.С. Утгоф; РАН, Санкт-Петербургский институт истории. - Санкт-Петербург, 2003. - 23 с.

9. Лічыць даказаным… // Голас Радзімы. - 1994. - 14 крас. - С. 4. - 1994. - 21 крас. - С. 4. - 1994. - 28 крас. - С.4.

10. Чудзін-Васілеўскі, Ю. Да гісторыі барацьбы за беларускую школу ў Гомельскай губерні РСФСР 1919-1926 гг. / Ю. Чудзін-Васілеўскі // Гомельшчына: старонкі мінулага: Нарысы / пад рэд. У.М. Канавалава, Р.Р. Лазько, У. М. Літвінава. - Вып. 1. - Гомель, 1994. - С. 24-55.

Сяргей Аляксандравіч Сіняк , аспірант БДУ, Алеся Аляксандраўна Цынкевіч, студэнтка гістарычнага факультэта БДУ.

УДК 930:943.8.083

Л.В. Гавриловец (Минск)
ВОПРОС О ПОЛЬСКО-ГЕРМАНСКОЙ ГРАНИЦЕ ПОСЛЕ ВТОРОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ В СОВЕТСКОЙ ИСТОРИОГРАФИИ

В трудах советских историков довольно широкое освещение получил вопрос польско-германской границы. Рассматривая позиции ФРГ и ГДР в отношении польско-германской границы советские историки отметили, что их позиции в этом вопросе были прямо противоположны. ГДР признала Потсдамское соглашение в качестве правовой основы территориального урегулирования и заключила с Польшей пограничные соглашения, которые свидетельствует о её признании границы по Одеру и Нейсе. Правительство ФРГ оспаривало позицию Польши об окончательном статусе границы. Тем более, что Потсдамское соглашение предусматривало окончательное определение западной границы Польши до мирного урегулирования.

В советской историографии важное место занимают исследования, посвящённые такому значимому аспекту германской восточной политики, как германо-польские отношения. Мы попытаемся проследить развитие в СССР исследований, посвящённых лишь одному, но очень важному аспекту польско-германских отношений - установление польско-германской границы после Второй мировой войны. Чтобы определиться с основными направлениями исследования этой проблемы на современном этапе, важно уяснить, какие её аспекты и в какой степени были изучены ранее, в том числе и советскими историками.

Весь комплекс вопросов, связанных с определением польско-германской границы, рассматривался на Потсдамской конференции, результатом чего явились соответствующие соглашения. Смысл решений Потсдамской конференции указывал на то, что вопрос о германо-польской границе был решён окончательно. Однако, по мнению Ф.Д. Волкова, английская и американская делегации на конференции в Потсдаме фактически ревизовали решения Крымской конференции о границах Польши на севере и западе [2, с. 262]. Советские историки В.Н. Белецкий, В.Н. Высоцкий также считали, что США и Англия хотели оставить как можно дольше вопрос о западной границе Польши нерешённым, чтобы создать своего рода рычаг для воздействия на польское правительство [1, с. 122, 3, с. 118]. Они подчёркивали, что Потсдамская конференция решила лишь политическую сторону указанного вопроса - передачу под суверенитет Польши территории к востоку от Одер-Нейсе. Окончательная демаркация, установление границы на местности, по их мнению, было задачей государств, между которыми проходила данная граница [1, с. 124, 3, с. 121]. Таким образом, считает А.А. Рощин, решение о западной границе Польши понималось как окончательное, Потсдамская конференция лишь отложила оформление этого вопроса до мирной конференции [7, с. 180].

Тем не менее, как отмечает А.А. Рощин, несмотря на неоспоримость решения принятого в Потсдаме по вопросу о германо-польской границе, на протяжении ряда десятилетий, вплоть до 70-х гг. западные державы пытались оспорить эту границу. Конечно, отмечает исследователь, правящие круги этих держав отдавали себе отчёт в тщетности их попыток подвергнуть ревизии западную границу Польши. Такие их попытки были рассчитаны на то, чтобы усилить напряжённость во взаимоотношениях Западной Германии с Польшей и Советским Союзом и поощрить тем самым развёртывание в Германии шовинистических, ревизионистских кампаний за пересмотр итогов Второй мировой войны [7, с. 181].

Так, Д.Г. Томашевский акцентирует внимание на том, что уже в первом правительственном заявлении, сделанном канцлером Аденауэром в сентябре 1949 г., содержалось положение о несогласии правительства ФРГ с границей по Одеру-Нейсе и требование о восстановлении границ Германии 1937 г. Позднее позиция ФРГ в отношении границы по Одеру-Нейсе была изложена тогдашним министром иностранных дел ФРГ фон Брентано, который заявил 31 января 1957 г., что «с точки зрения международного права действительны границы «третьего рейха» по состоянию на 31 декабря 1937 г.» и что немецкий народ не может согласиться с линией по Одеру-Нейсе ни как с настоящей, ни как с будущей границей Германии. При этом подчёркивает Д.Г. Томашевский, в целях обмана общественного мнения правительство ФРГ заявляло, что «урегулирование проблемы границы возможно только путём переговоров и что оно должно пройти без каких либо угроз и тем более применения силы» [9, с. 67]. Характерно, подчёркивает Д.Г. Томашевский, что не только ФРГ, но и другие западные страны занимают антипольскую позицию, не признавая окончательного характера западной границы Польши.

Советский историк Б.И. Поклад в своей работе также акцентирует внимание на том, что представители США и Англии выступили против предложения СССР о небольших территориальных приращениях в пользу Польши на западе. Их аргумент, отмечает исследователь, сводился к тому, что польский народ не сможет освоить ресурсы этой территории и что присоединение к Польше западных земель приведёт Германию к экономическому краху. В итоге обсуждения этого вопроса было решено, что «Польша должна получить существенное приращение территории на севере и на западе, а его размеры будут установлены позднее» [6, с. 25].

Нарушение державами Запада своих союзнических обязательств, закреплённых в решениях Потсдамской конференции вызывало тревогу в Польше. Прежде всего, по мнению В. Любовцева, речь шла о попытках поставить под сомнение окончательный характер границы по Одеру-Нейсе. Так, в одной из ответных нот английских оккупационных властей (от 9 сентября 1948 г.) говорилось, что «по мнению правительства Великобритании, граница по линии Одер-Нейсе не может считаться окончательной и что поэтому оно не может запретить немецким ораторам или газетам призывать к ревизии линии Одер-Нейсе» [5, с. 25]. Таким образом, Великобритания и США отказались от собственных обязательств и соглашений, заключённых в Потсдаме.

По мнению И.С. Кремера важно подчеркнуть, что первый публичный призыв к пересмотру границ Германии исходил от правительства США, которое заявило, что «главы правительств в Потсдаме решили вопрос о восточных границах Германии только временно и не взяли на себя обязательства поддерживать линию Одер-Нейсе на мирной конференции» [4, с. 26]. Именно с этого момента, отмечает И.С. Кремер, с сентября 1946 г. версия о временном характере территориальных решений союзников становится основой во всей аргументации политических деятелей, историков и публицистов США, Англии, ФРГ, выступавших за пересмотр германской границы. Сторонники ревизии итогов Второй мировой войны, обращает внимание исследователь, пытались представить дело так, будто граница по Одеру-Нейсе является результатом одностороннего решения и политического нажима советского правительства. Что касается западных держав, то они предстают в роли последовательных защитников интересов Германии, и в частности целостности её территории. На деле, указывает историк, передача Польше территорий по линии Одер-Нейсе была результатом общего решения всех участников Потсдамской конференции [4, с. 27].

Для того чтобы показать беспочвенность расчётов, которые лежали в основе проводившихся в ФРГ ревизионистских кампаний, опасных для безопасности Европы, главы правительств ГДР и Польши - О. Гротеволь и Ю. Циранкевич - подписали 6 июля 1950 г. соглашение о границе. Следует обратить внимание на формулировку, содержащуюся в статье 1 Згожелецкого договора, в которой идёт речь о границе по Одеру-Нейсе как «государственной границе между Польшей и Германией», а не государственной границе между Польшей и ГДР. Такая формулировка в Згожелецком договоре, по мнению Н.Н. Станкова, означала, что в случае объединения обоих германских государств, граница по Одеру-Нейсе не подлежит изменению - она будет основываться на решениях Потсдамской конференции [8, с. 46]. Поэтому западные державы пытались игнорировать факт утверждения двумя социалистическими государствами существующей между ними границы.

Советские историки едины во мнении, что на потсдамской конференции была окончательно установлена линия польско-германской границы, и она не нуждалась более в дополнительном международном признании и подтверждении. Западные державы пытались оспорить и подвергнуть ревизии польскую западную границу, что, по мнению советских исследователей, было абсолютно безосновательным. Отмечалось, что эти попытки были рассчитаны на то, чтобы усилить напряжённость во взаимоотношениях Западной Германии с Польшей и Советским Союзом, развернуть в Германии ревизионистские кампании за пересмотр итогов Второй мировой войны. Советские историки трактовали присоединение к Польше бывших германских территорий как возвращение «исконных польских земель». При этом всячески подчеркивалось огромное экономическое и военно-стратегическое значение вхождения этих территорий в состав польского государства. Польша стала приморской державой с удобными сухопутными границами и изменилась её роль в международных отношениях.

Список источников и литературы

1. Белецкий, В.Н. Встреча в Потсдаме / В.Н. Белецкий. - М.: Международные отношения, 1980. - 264 с.

2. Волков, Ф.Д. За кулисами второй мировой войны / Ф.Д. Волков. - М.: Мысль, 1985. - 304 с.

3. Высоцкий, В.Н. Мероприятие «Терминал». Потсдам, 1945 / В.Н. Высоцкий. − М.: Международные отношения, 1975. - 208 с.

4. Кремер, И.С. ФРГ: этапы «восточной политики» / И.С. Кремер. - М.: Международные отношения, 1986. - 224 с.

5. Любовцев, В.И. ПНР: активная политика мира / В.И. Любовцев. − М.: Международные отношения, 1974. - 88 с.

6. Поклад, Б.И. Внешняя политика народной Польши / Б.И. Поклад. − М.: Международные отношения, 1978. - 256 с.

7. Рощин, А.А. Послевоенное урегулирование в Европе / А.А. Рощин. - М.: Мысль, 1984. - 294 с.

8. Станков, Н.Н. ГДР и её восточные соседи. Становление отношений с Польшей и Чехословакией 1949-1955 / Н.Н. Станков. - Саратов: Изд-во Саратовского ун-та, 1991. - 132 с.

9. Томашевский, Д.Г. Внешняя политика ПНР / Д.Г. Томашевский. - М.: Международные отношения, 1963. - 87с.

Людмила Алексанровна Гавриловец, аспирантка кафедры новой и новейшей истории БГПУ имени М.Танка

УДК 930.2: 323.1(476)

А.М. Макрушыч (Гродна)
КРЫНІЦЫ ПА ГІСТОРЫІ ЭТНАКУЛЬТУРНАЙ ПАЛІТЫКІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ У 1990-х - ПАЧАТКУ 2000-х гг.

В статье характеризуются источниковая база по истории этнокультурной политики Республики Беларусь в конце ХХ - начале ХХI вв. Автором анализируются законодательные акты и их публикации, статистические издания, архивные документы государственных и ведомственных архивов, материалы периодической печати. Делается вывод о необходимости использования источников разного типа при изучении процесса реализации этнокультурной политики. Первоочередное значение в исследовании имеют архивные материалы.

Абавязковым кампанентам этнакультурнай палітыкі з'яўляецца распрацоўка заканадаўства і яго выкананне, таму ў складзе крыніцазнаўчай базы даследавання адно з вядучых месцаў займаюць нарматыўна-прававыя дакументы. У прэамбулах і ва ўступных частках заканадаўчых актаў звычайна характарызуецца пазіцыя ўлады ў адносінах да традыцыйнай культуры беларусаў і яе розным праявам, культурнаму развіццю нацыянальных супольнасцяў. Аналіз саміх заканадаўчых норм даюць магчымасць прасачыць кірункі рэалізацыі этнакультурнай палітыкі (напрыклад, розныя формы этнакультурнай адукацыі, тыпы культурных мерапрыемстваў, формы дзяржаўнага ўплыву на культуру).

Нарматыўныя акты, што датычацца ажыццяўлення этнакультурнай палітыкі, можна класіфікаваць у наступныя групы: 1) Указы і распараджэнні Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь; 2) Законы Рэспублікі Беларусь; 3) пастановы Урада Рэспублікі Беларусь; 4) дакументы рэспубліканскіх органаў дзяржаўнага кіравання (перш усяго, Міністэрства культуры, Міністэрства адукацыі, Дзяржаўнага камітэта па справах рэлігій і нацыянальнасцяў Рэспублікі Беларусь). Гэтыя дакументы выдаваліся як у спецыялізаваных выданнях («Нацыянальны рэестр прававых актаў», «Зборнік ўказаў Прэзідэнта і пастаноў Кабінета Міністраў Рэспублікі Беларусь» і інш.), так і ў электронных базах «Эталон-Беларусь» і «Кансультант-плюс». Для вывучэння змен, якія адбыліся ў прававых асновах этнакультурнай палітыкі, патрэбна разглядаць розныя рэдакцыі тых ці іншых прававых дакументаў адпаведна часу іх дзеяння. Так, у пачатку ХХІ ст. у сувязі са зменай сацыякультурнага становішча ў краіне ў параўнанні з 90-мі гг. ХХ ст. былі прыняты новыя рэдакцыі Законаў «Аб культуры ў Рэспубліцы Беларусь», «Аб нацыянальных меншасцях ў Рэспубліцы Беларусь», «Аб адукацыі ў Рэспубліцы Беларусь» [1; 2; 3].

Значную цікавасць для даследчыка ўяўляюць зборнікі дакументаў, падрыхтаваныя Дзяржаўным камітэтам па справах рэлігій і нацыянальнасцяў 1998, 2002 і 2004 гг. [4; 5; 6], таму што даюць цэласнае ўяўленне аб прававым полі этнакультурнай палітыкі ў адносінах да нацыянальных супольнасцяў і пацвярджаюць тэзіс аб прыярытэце этнакультурнай складаючай ў этнічнай палітыцы беларускай дзяржавы.

Прававыя дакументы, якія рэгулююць дзяржаўную культурную палітыку, у тым ліку ў сферы традыцыйнай культуры, утрымліваюцца ў зборніку, выдадзеным у 2001 г. і прымеркаваным да сустрэчы Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь А.Г. Лукашэнкі з дзеячамі і працаўнікамі культуры, а таксама ў зборніках нарматыўна-прававых дакументаў па праблемах арганізацыі аматарскай творчасці, якія выпускаліся Беларускім інстытутам праблем культуры (выпуск 4) [7; 8].

Асобную групу нарматыўных крыніц складаюць комплексныя праграмы, накіраваныя як на рэгуляванне ўсёй сферы культуры Беларусі [9], так і яе асобных галін: традыцыйнай культуры (агульнарэспубліканскія і рэгіянальныя) [10; 11], этнаканфесійнага развіцця і садзейнічання нацыянальна-культурнаму развіццю нацыянальных супольнасцяў (абласныя) [12; 13]. Дадзеныя праграмы выконваліся дзяржаўнымі ўстановамі і органамі (пераважна культуры і адукацыі) і дазвалялі ўзгадніць іх дзеянні.

Вялікае значэнне для даследавання этнакультурнай палітыкі ў Рэспубліцы Беларусь маюць статыстычныя выданні. Так, для вывучэння адукацыйнага аспекту этнакультурнай палітыкі карыснымі з'яўляюцца дадзеныя, змешчаныя ў статыстычных даведніках Галоўнага інфармацыйна-аналітычнага цэнтра Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь. З іх можна вызначыць размеркаванне навучэнцаў, якія вывучалі родную мову нацыянальных супольнасцяў, па абласцях, дынаміку колькасці дзяцей, ахопленых такой формай этнакультурнага навучання, па гадах [14; 15; 16; 17]. Звесткі пра дзейнасць клубных і навучальных устаноў культуры, у тым ліку і занятых адраджэннем традыцыйнай культуры беларусаў, прадстаўлены ў статыстычных аглядах, выдадзеных Міністэрствам культуры Рэспублікі Беларусь і Беларускім інстытутам праблем культуры [18; 19; 20; 21]. На жаль, дакументы падобнага роду выдаваліся нерэгулярна, што абцяжарвае даследаванне дынамікі ліку клубных устаноў, занятых захаваннем традыцыйнай культуры.

Дадзеныя пра перыядычны друк нацыянальных супольнасцяў знаходзіцца ў дзяржаўным бібліяграфічным паказальніку «Летапіс перыядычных выданняў» і выданняў, якія прадаўжаюцца. Аналіз выданняў 1990-х - пачатку 2000-х гг. дазваляе прасачыць дынаміку стварэння перыядычных выданняў, заснаваных грамадскімі аб'яднаннямі нацыянальных супольнасцяў [22; 23; 24; 25; 26; 27].

Важнымі крыніцамі для даследавання практычнага ажыццяўлення этнакультурнай палітыкі ў Рэспубліцы Беларусь з'яўляюцца матэрыялы ведамасных архіваў Міністэрства культуры і Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь, Упаўнаважанага па справах рэлігій і нацыянальнасцяў пры Савеце Міністраў Рэспублікі Беларусь. У бягучым архіве Упаўнаважанага па справах рэлігій і нацыянальнасцяў каштоўнасць ўяўляюць пратаколы паседжанняў калегіі Камітэта па справах рэлігій і нацыянальнасцяў, дзе аналізаваліся вынікі працы Камітэта за папярэдні год, у тым ліку і ў сферы культурнага развіцця нацыянальных супольнасцяў Беларусі. Рэалізацыя этнакультурнай палітыкі ў рэгіёнах адлюстравана ў справаздачах старшыняў Саветаў па справах рэлігій і нацыянальнасцяў аблвыканкамаў.

Асноўную масу дакументаў архіва Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь складаюць пратаколы паседжанняў калегій, пастановы, загады міністра, дакументы бухгалтэрыі, кадравага аддзела і г.д. Паколькі Міністэрства культуры было вядучым органам дзяржаўнага кіравання, які ажыццяўляў этнакультурную палітыку, то ў яго дакументах адлюстравана як дзейнасць па захаванні традыцыйнай культуры беларусаў, так і культур нацыянальных супольнасцяў [28; 29; 30; 31 і інш.]. У бягучым архіве Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь толькі невялікі лік дакументаў адлюстроўвае развіццё этнакультурнай адукацыі, гэта галоўным чынам загады міністра адукацыі, якія тычацца працы сацыяльна-педагагічнага праекта «Этнашкола». Гэта звязана з тым, што праекты беларускай этнакультурнай адукацыі былі не самымі маштабнымі сярод шматлікіх інавацыйных праектаў Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь.

Акрамя ведамасных архіваў, шэраг дакументаў, што датычацца этнакультурнай палітыкі, знаходзіцца ў Нацыянальным архіве Рэспублікі Беларусь, Дзяржаўным архіве Гродзенскай вобласці, Дзяржаўным архіве Мінскай вобласці і іншых дзяржаўных архівах. Большасць матэрыялаў адносяцца да перыяду 1990-1996 гг. Гэта пераважна матэрыялы справаводства і перапіска Камісій Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь, аддзелаў народнай адукацыі і упраўленняў культуры аблвыканкамаў, абласных навукова-метадычных цэнтраў народнай творчасці.

У асобную групу крыніц па даследуемай праблеме вылучаюцца перыядычныя выданні. Значная колькасць публікацый, якія тычацца этнакультурнага жыцця нацыянальных супольнасцяў Беларусі і развіцці традыцыйнай культуры беларусаў, змешчаны ў газетах «Культура» і «Голас Радзімы». Артыкулы па дадзенай праблематыцы з'яўляліся на старонках часопісаў «Мастацтва», «Беларускі гістарычны часопіс», «Беларусь», рэспубліканскіх газет «Савецкая Беларусь», «Звязда», «Народная газета», рэгіянальнай прэсы: «Гродзенская праўда», «Вячэрні Гродна», «Магілёўскія ведамасці». Таксама можна выкарыстоўваць перыядычныя выданні аб'яднанняў нацыянальных супольнасцяў («Glos znad Niemna», «Slowo ojczyste», «Magazyn Polski», «Авіў», «Байрам. Татары на зямлі Беларусі»).

Такім чынам, можна зрабіць выснову, што цэласнае ўяўленне аб этнакультурнай палітыцы беларускай дзяржавы можа даць толькі вывучэнне ўсяго комплексу крыніц. Самымі інфарматыўнымі з іх з'яўляюцца архіўныя матэрыялы. На жаль, шмат дакументаў ведамасных архіваў пакуль недаступны для карыстання. Магчыма, у будучым яны будуць рассакрэчаны і стануць каштоўнай крыніцай для вывучэння этнакультурнай палітыкі.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Аб унясенні змяненняў і дапаўненняў у Закон Рэспублікі Беларусь «Аб культуры ў Рэспубліцы Беларусь» : Закон Рэсп. Беларусь, 18 мая 2004 г., № 282-З // Нац. реестр правовых актов Респ. Беларусь. - 2004. - № 87. - 2/1031.

2. О внесении изменений и дополнений в Закон Республики Беларусь «О национальных меньшинствах в Республике Беларусь» : Закон Респ. Беларусь, 5 янв. 2004 г., № 261-З // Нац. реестр правовых актов Респ. Беларусь. - 2004. - № 4. - 2/1010.

3. Об образовании в Республике Беларусь : Закон Респ. Беларусь, 29 октяб. 1991 г., № 1202-ХII ; в ред. Закона Респ. Беларусь от 19.03.2002 г. № 95-З // Нац. реестр правовых актов Респ. Беларусь. - 2002. - № 37. - 2/844.

4. Зборнік міжнародных і рэспубліканскіх дакументаў аб нацыянальна-культурным развіцці нацыянальных супольнасцей Беларусі / Дзярж. кам. па справах рэлігій i нацыянальнацей Рэсп. Беларусь ; рэд. савет : А.М. Білык [і інш.] ; склад. Н.В. Ходар. - Мінск : ВП «Экаперспектыва», 1998. - 130 с.

5. Зборнік дакументаў аб абароне правоў асоб, якія належаць да нацыянальных супольнасцей Рэспублікі Беларусь / Кам. па справах рэлігій і нацыянальнасцей пры Савеце Міністраў Рэсп. Беларусь ; склад. Н.В. Ходар. - Мінск : Энцыклапедыкс, 2002. - 218 с.

6. Абарона правоў асоб, якія належаць да нацыянальных супольнасцей Рэспублікі Беларусь : давед. / Кам. па справах рэлігій і нацыянальнасцей пры Савеце Міністраў Рэсп. Беларусь; склад. Н.В. Ходар. - Мінск : Энцыклапедыкс, 2004. - 272 с.

7. Дзяржава і культура: да сустрэчы Прэзідэнта Рэсп. Беларусь А. Лукашэнкі з дзеячамі і работнікамі культуры : асноўныя прававыя дакументы, 1994-2001 гг. / М-ва культуры Рэсп. Беларусь, Беларус. дзярж. ін-т праблем культуры ; уклад. В.М. Захарошка. - Мінск : Мін. фабрыка каляр. друку, 2001.

8. Нарматыўна-прававыя дакументы па праблемах арганізацыі аматарскай творчасці / Беларус. ін-т праблем культуры ; уклад. Т.І. Стружэцкі. - Мінск : БелІПК, 1999. - Вып.4. - 119 с.

9. Дзяржаўная праграма «Функцыяніраванне і развіццё культуры Рэспублікі Беларусь да 2005 года» : зацв. распараджэннем Прэзідэнта Рэсп. Беларусь, 1 чэрв. 2000 г., № 169рп // Консультант Плюс : Беларусь. Технология 3000 [Электронный ресурс] / ООО «ЮрСпектр», Нац. центр правовой информ. Респ. Беларусь. - Минск, 2008.

10. Рэспубліканская праграма па захаванню і падтрымцы народнага мастацтва, народных промыслаў і рамёстваў у Рэспубліцы Беларусь : зацв. намесн. прэм'ер-міністра Рэсп. Беларусь М.І. Дземчуком, 28 снеж. 2000 г., № 05/239 // Рэгіянальныя мэтавыя праграмы: некаторыя пытанні тэорыі і практыкі : матэрыялы да творч. семінара «Павышэнне ролі абл. метад. цэнтра ў сацыякультур. жыцці рэгіёнаў» (па выніках Рэсп. агляду-конкурсу абл. навук.-метад. цэнтраў), Мінск, 12-14 снеж. 2001 г. / М-ва культуры Рэсп. Беларусь, Беларус. дзярж. ін-т праблем культуры, Нац. б-ка Беларусі ; склад. А.М. Боганева, Л.М. Міхальчук. - Мінск, 2001. - С. 22-53.

11. Асноўныя напрамкi развiцця культуры i мастацтва Мiнскай вобласцi на 1999-2005 гг. (праграма «Культура») : зацв. рашэннем Мінскага аблвыканкама, 28 верас. 1998 г., № 103 // Консультант Плюс : Беларусь. Технология 3000 [Электронный ресурс] / ООО «ЮрСпектр», Нац. центр правовой информ. Респ. Беларусь. - Минск, 2008.

12. Аб абласной комплекснай праграме работы з нацыянальнымі супольнасцямі на 2002 г. : рашэнне Гродзен. абл. савета дэпутатаў, 24 крас. 2002 г., № 81 // Нац. реестр правовых актов Респ. Беларусь. - 2002. - № 63. - 9/1946.

13. Аб абласной комплекснай праграме мер па рэгуляванні этнаканфесійнай сітуацыі і садзейнічанні нацыянальна-культурнаму развіццю нацыянальных супольнасцей на 2004-2005 гг. : рашэнне Гродз. абл. савета дэпутатаў, 30 снеж. 2003 г., № 44 // Нац. реестр правовых актов Респ. Беларусь. - 2004. - № 16. - 9/3152.

14. Агульнаадукацыйныя школы Рэспублікі Беларусь па стану на 6 верасня 1998 г. : стат. давед. / М-ва адукацыі Рэсп. Беларусь, Выліч.-аналіт. цэнтр. - Мінск, 1998. - 81 с.

15. Агульнаадукацыйныя школы Рэспублікі Беларусь па стану на 6 верасня 1999 г. : стат. давед. / М-ва адукацыі Рэсп. Беларусь, Выліч.-аналіт. цэнтр. - Мінск : ВАЦ, 1999. - 88 с.

16. Агульнаадукацыйныя школы Рэспублікі Беларусь па стану на 6 верасня 2000 г. : стат. давед. / М-ва адукацыі Рэсп. Беларусь, Выліч.-аналіт. цэнтр. - Мінск, 2000. - 89 с.

17. Агульнаадукацыйныя школы Рэспублікі Беларусь па стану на 6 верасня 2001 г. : стат. давед. / М-ва адукацыі Рэсп. Беларусь, Гал. інфарм.-аналіт. цэнтр. - Мінск, 2001. - 93 с.

18. Дзейнасць навучальных устаноў мастацтва і культуры : аналіт.-стат. агляд / М-ва культуры Рэсп. Беларусь, Беларус. ін-т праблем культуры ; пад агул. рэд. У.П. Скараходава. - Мінск : БелІПК, 1997. - 71 с.

19. Дзейнасць навучальных устаноў мастацтва і культуры : аналіт.-стат. агляд / М-ва культуры Рэсп. Беларусь, Беларус. ін-т праблем культуры ; У.П. Скараходаў (навук. кіраўн.) [і інш.]. - Мінск : БелІПК, 1996. - 68 с.

20. Статыстычны партрэт культуры Беларусі : агляд тэатральна-відовішчных, культурна-асветных і навучальных устаноў сістэмы Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь / М-ва культуры Рэсп. Беларусь, Беларус. дзярж. ін-т праблем культуры. - Мінск: БелДІПК, 2002. - 149 с.

21. Статыстычны партрэт культуры Беларусі : агляд тэатральна-відовішчных, культурна-асветных і навучальных устаноў сістэмы Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь / М-ва культуры Рэсп. Беларусь, Беларус. дзярж. ін-т праблем культуры. - Мінск : БелДІПК, 2003. - 101 с.

22. Летапіс перыядычных выданняў і выданняў, якія прадаўжаюцца : дзярж. бібліягр. паказ. 1994 / М-ва культуры і друку Рэсп. Беларусь, Нац. кн. палата Беларусі ; адк. рэд. К.У. Базарбаева. - Мінск, 1995. - 71 с.

23. Летапіс перыядычных выданняў і выданняў, якія прадаўжаюцца : дзярж. бібліягр. паказ 1996 / Дзярж. кам. Рэсп. Беларусь па друку, Нац. кн. палата Беларусі ; адк. рэд. К.У. Базарбаева. - Мінск, 1997. - 83 с.

24. Летапіс перыядычных выданняў і выданняў, якія прадаўжаюцца : дзярж. бібліягр. паказ. 1998 / Дзярж. кам. Рэсп. Беларусь па друку, Нац. кн. палата Беларусі ; адк. рэд. М.Ю. Голяс. - Мінск, 1999. - 93 с.

25. Летапіс перыядычных выданняў і выданняў, якія прадаўжаюцца : дзярж. бібліягр. паказ. 2000 / Дзярж. кам. Рэсп. Беларусь па друку, Нац. кн. палата Беларусі ; адк. рэд. М.Ю. Голяс. - Мінск, 2001. - 52 с.

26. Летапіс перыядычных выданняў і выданняў, якія прадаўжаюцца : дзярж. бібліягр. паказ. 2002 / Дзярж. кам. Рэсп. Беларусь па друку, Нац. кн. палата Беларусі; адк. рэд. М.Ю. Голяс. - Мінск, 2003. - 74 с.

27. Летапіс перыядычных выданняў і выданняў, якія прадаўжаюцца : дзярж. бібліягр. паказ. 2004 / М-ва інфарм. Рэсп. Беларусь, Нац. кн. палата Беларусі ; адк. рэд. А.І. Ярмоліч. - Мінск, 2005. - 82 с.

28. Документы о культурно-просветительской работе и народном творчестве организаций, учреждений культуры (планы, отчёты, переписка) (1995 г.) // Архив Министерства культуры Респ. Беларусь. - Фонд 974. - Оп. 1. - Д. 19. - 223 л.

29. Документы об организации и проведении конкурсов, фестивалей, смотров, праздников и т.д. (постановления, программы, сведения и др.) (17.01.1993-27.12.1993 г.) // Архив Министерства культуры Респ. Беларусь. - Фонд 974. - Оп. 4. - Д. 34. - 159 л.

30. Документы о проекте межправительственного соглашения Республики Беларусь и Республики Польша о национальных меньшинствах, сотрудничестве министерства с национально-культурными объединениями национальных меньшинств и другие вопросы (18.05.1993-15.12.1993 г.) // Архив Министерства культуры Респ. Беларусь. - Фонд 974. - Оп. 4. - Д. 33. - 23 л.

31. Переписка с Советом Министров, Комиссией по образованию, культуре и сохранению исторического наследия при Верховном Совете Республики Беларусь о проведении эксперимента на базе библиотек г. Минска, организации деятельности культурно-просветительской деятельности национальных обществ на базе библиотек (08.04.1993-03.12.1993 г.) // Архив Министерства культуры Респ. Беларусь. - Фонд 974. - Оп. 4. - Д. 26. - 25 л.

Алена Макрушыч , выкладчык кафедры гісторыі Беларусі ГрДУ імя Янкі Купалы

 

Top