Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Ci-ž varta siaňnia, u čas vialikich padziejau, pieramien i napružaňnia, zajmacca tearetyčnymi razvažaňniami ab kvestyji vielmi časta pautaranaj na bačynach roznajakaje presy, jak bielaruskaj, tak i niebielaruskaj? - zapytaje mianie adrazu čytač, pračytaúšy zahalovak ab demakracyji. Dumaju, što niahledziačy na usio, na sučasnyja padziei i pieramieny, krystalizavaňnie švietahladu, čataviečaha pravilnaha dumaňnia jošč pieršym etapam da dziejaňnia. Sučasnyja pieramieny jakraz dakazyvajuč, što starý šviet pieražyusia, što jdzie novaja para dia čafaviectva, a u tym dla paasobnaje adzinki, hramady j narodaú. Voš zrazumieč sutnašč hetaha zautra, a zrazumieúšy, pryspasobicca da jaho, jošč zadaríniem kožnaha čaíavieka, a ú tym liku j Bielarusa.
Slova demakracyja jošč tak pašyrana, što vyjašniač jaho sens stouny, farma lny, zdajecca, byto-b niepatrebnym. Jano aznačaje nia što inšaje, jak narodautadahnie, narodavolstva. Ale značeňnie pavodle samaha slova ničoha nam nie pajašniaje. My pavinny pajšci da žmiestu hetaha stova. Tut užo znojdziem celuju viazanku roznajakich pohladaů, pačynajučy ad staradaunaje Hellady (Hrecyji), na sacyjaližmie kančajučy. Adny pad demakracyjaj razumiejuč svabodu palityčnaha udzieíu ů dziaržaunych ustanovach šyrejšaha kružka hramadzian (staradaunaja Hellada j Roma), inšyja jaje bačač u roúnašci ů adnosinach da prava, svabodzie j pašanie pryvatnaje ulasnašci (Vialikaja Francuskaja Revalucyja). Dzieviatnaccaty viek praz demakracyji razumieu stroj parlamentarna-liberalny. Tearetyčnuju padkladku atrymata henaja kancepcyja ad filozafa francuskaha Monteskie. Sutnašciu jaje byu padziei dziaržaunaje Dlady na try skladovyja časciny ad siabie niezaležnyja j na siabie dziejučyja: ustanovadaučuju, vykanaučuju j sudavuju. Adciemim jašče, što uíada ustanovadaučaja (legislativa) mieta pieravahu nad vykanaučaj (executiva). Ušie kanstytucyji pa 1848 hodzie jšli pa Hniji parlamentaryzmu, až asiahnuli pa sušvietnaj vajnie ščyty svajho ražvičcia. Praz děmakrácýju ů pavajennym časie razumieusia tad parlamentarna-histaryčny, u svabodnych pieravybarach u formie 5-ci prykmietnaje výbarčaje ardynacyji. Realizacyja hetych liberalnych idealau Francuskaj Revalucyji pryniasía reakcyji zaraz-ža pa sušvietnaj vajnie. U mnohich krainach žjaulajucca hrupy antyparlamentamyja j antydemakratyčnyja z kličami baračby j pahardy da minutých ideaJaů. Na miesca padzielu dziaržaunaje ulady, pieravahi parlamentu nad uradam, jany staviač za najvyšejšuju dogmu - autarytet pavadyra j mityčnaje pajmo Dziaržavy. Na miesca svabodnych pieravybaraů, svabody sacyjalnaha hurtavaňnia, uvodziač regime (režym) monapartyji (adnej partyji), manapol partyjnaha dumaňnia. Usio roůna jak ich nazyvajuc: adnych fašystami, druhich kamunistami, metad ich dziejaňnia adnolkavy - síta j aůtarytet, niavola j panižeňnie čatavieka.
Pieršyja (fašysty) nazyvajuc siabie adkryta vorahami demakracyji, druhija (kamunisty) starajucca vykarystač demakratyčnyja ruchi jak pamahalnik svaje partyjnaje mety.
I u adnych i druhich ražvivajecca baračba čalavieka prociu čafavieka. Demakracyja parlamentarnaja u takim nastroi nie mahta vydziaržač, u mnohich dziaržavach ustupiia na karyšč mienš abo bolš jaramu fašyzmu ci kamunizmu. Astalisia tolki redkija, skazau-by spožnienyja ramantyki liberalizmu j parlamentarnaje demakracyji. Heta aznačaje, što staryja formy žyccia pieražylisia, što nabližajucca novyja, jakija pieramožna lamajuč starý paradak.
I kamunizm i fašyzm rpajuč u sabie niešta supolnaje, aprača sily j pavadyra. I u adnym i druhim kirunku sacyjalnaha dumaňnia znachodzim sproby pieraacenki usich vartašciau, žnistažeňnia staroha demakratyčnaha indyvidualizmu j tvareňnia universalistyčnaha dumaňnia. Staraja demakracyja jak pryncyp svoj staulata adzinku (indyviduum) i pryznavala joj usie pravý j svabodu dziejaňnia (laisser faire, laisser passer). Heta bylo asabliva karysna dla narastajučaj buržuaziji XIX stahodždzia, jakaja, zhurtavaůšy u svaich rukách kapital zhodna z kličami liberalnaje demakracyji - svabody dziejaňnia, zavajavafa usio ekanamičnaje žyccio. Hetym paradkam slounyja lozunhi Francuskaje Revalucyji - Rounašč, Svaboda j Braterstva (egalité, liberté, fraternité) pryviali ů realizacyji niavolu šyrokim masam praleterjatu, niarounašč u padziele bahačcia j stvareňnie klasy maioj kolkašci bahačoů i sotni miljonau praletarau. Zamiest braterstva i uzajemnaj lubovi pačatasia ražvivacca baračba klasau, nienavišč čatavieka da čatavieka.
Fašyzm i kamunizm adkinuli Dsie uspomnienyja lozunhi roQnašci, svabody j braterstva. Mussolini skazau, što kličy Francuskaje Revalucyji - heta fikcyja. Fašystauskaja revalucyja imkniecca da zhurtavaňnia usiaho hramadzianstva u imia adnaho kliču: Dziaržava. Vos dziaržava maje byč hetym ahramadnym abyjmom (Leviatanam) usiaho hramadzianstva j svaim universalistyčnym dumaňniem, svaimi kalektyunymi patrebami nistožyč praciunaje dumaňnie adzinki, katoraja kiravalasia-b vyklučna svaim intaresam. Hetym sposabam adzinku ž jaje asabovašciu ůtučaje u vialikuju dziaržaunuju mašynu, mima jaje voli, sitaj i prymusam, hetym sposabam imkniecca da realizacyji salidarnych intaresau usich stajoú hramadzianstva, adkidajučy baračbu klasaú.
Padobna pajšou kamunizm. Lenin skazau jasna: kožnaja svaboda jošč abmanam, kali praciuna jana jošč spravie asvabadžeňnia pracy ad hniotu kapitalu. Savieckaja rečaistašč u praciahu 20 hod starajecca ztamač indyvidualizm i zlučyc usich u adzin vialiki kalektyu pad panavaňniem dziaržaQnaha kapitalu. I tut my nahladajem hetkaje samaje imknieňnie da pieramienu dumaňnia z indyvidualistyčnaha na kalektyvičnaje. Heta pieramiena jdzie taksama silaj i hniotam u jašče bolšym maštabie jak u fašyžmie. Vos hetyja sproby pieraacenki čataviečaha dumaňnia, z adnaho boku, zbližajuč da siabe fašyzm i kamunizm, a z druhoha, žjaulajucca abjavam nových pieramien, kali adzinka piarojdzie sama biez prymusu da realizacyji novaje epochi-novaje demakracyji, žmiestam jakoj i jošč kalektyunaje dumaňnie.
Što-ž heta jošč novaja demakracyja?
Demakracyja nadychodziačych dzion jošč prociustauleňniem šmatlikich kirunkaů XIX i XX stahodždziau. Vialikaja Francuskaja Revalucyja pryniasla, jak my kazali, pieramohu buržuaziji i rndyvidualistyčnamu dumaňniu. Adzinka, ásabliva mocnaja ekanamična, chacieia jak najbolš svabody u svaim dumaňni, niahledziačy na intaresy inšych, chacieia jak najmienš pieraškod z boku hramady j dziaržavy. Vynikám prociústauleňnia adzinki kalektyunaj hrupie žjavilasia baračba. Baračba heta maje svajo apiryšča u samaj nátury čalavieka. "Ja" adzinki, heta značyč jaje sobskija intaresy, u svaim ehaižmie choča tolki isnavač i utedaryč usim "nia ja". Praz "nia ja" tre razumieč usio inšaje, što vychodzič za sféru dziejahnia i útedaňnia adzinki. Vos hetaje "ja" choča bačyč, u prociustaulenni da úsiaho inšaha, svaju pieravahu j svaje pravý. Padziei na "ja" (maje íntaresy) i "nia ja" (čužyja intaresy), na subjekt (maja adzinka) i abjekt (čužaja adzinka) davodziač da varožaha dualizmu (dvukirunkovaéci), jaki prajaviusia u celým hramadzkim, haspadarčym i palityčnym žyčci XIX i pačatku XX vieku. Hety varožy dualizm byu pryčynaj hniotu adnaho čatavieka druhim, kryvavych ždziekau i revalucyjaů. Cefy viek XIX byu peryjadam zmahaňnia adzinki z hramadoj, indyvidualizmu z kalektyvizmam, subjektu z abjektam. U hetym zmahaňni i chacieli bačyč sutnašč demakracyji usie liberaty XIX i XX stahodždzia. Hetuju dualistyčnuju demakracyju nazyvajem my pazytyúnaj. Sutnašciu jaje byta negacyja kalektyunych intaresau i abarona "svaich" pravoů adzinki. Dziaržava nia moža uvachodzič u sféru dziejahnia adzinki, dziaržava nie pavinna arhanizavač haspadarčaha j sacyjalnaha žyčcia j h. d.
Usie amal kanstytucyji hetaha peryjadu, usie zákony dyj hramaty byli i jošč adbičciom indyvidualistyčnaha dumaňnia j pradstaulajuč u bolšaj abo mienšaj miery demakracyju u formie nehatyunaj. I choé u apošnich časoch pačala ražvivacca reakcyja suproč demakracyji nehatyúnaj, adnak dumaňnie jaje astatosia hfybaka uva úsich siaňniašnich reakcyjnych kirunkach. Jak my užo bačyli, i kamunizm, i fašyzm sitaj i nienavišciu choča panavač nad švietam, h. zn. nad čaiaviekam i kidaje adzin lozunhi baračby klasaů, druhi rasaů i narodau. Da pieramieny dumaňnia čatavieka imkniecca tolki částková. Pounaha pieraíomu praviešci nia u silách, bo nia maje aružža na padboj čataviečaha ducha.
Demakracyja novaja, nazyvajem jaje pazytyunaj, imkniecca pa liniji evalucyji čataviečaha ducha, da zlučeňnia varožaha dualizmu pamiž "ja" i "nia ja", adzinki z intaresami kalektyunaje hramady. Biaz hetaha zfučeňnia (syntézy) niemahčyma vyjšci z baračby adnych prociu druhich, ž niarounasci da rounašci, ž niespraviadlivašci da spraviadlivašci, ž niavolnictva da svabody. U vyniku nastupič novaja niarounasč, novaja niespraviadlivašč i novaja niavola.
Syntéza čalaviečaha dumaňnia nastupič tady, kali "ja" adzinki pieramoža siabie, ačyšcič ad žviarynaha ehaizmu, jak z najbolšaje ahidy, kali ašviecič siabe Vyšejšaj Praudaj, kali sahreje svajo serca lubouju da "nia ja"- da druhoha čalavieka. Ehaizm čalavieka jošč pryčynaj panavaňnia nad druhim, usich ždziekau i niavoli. Hety ehaizm z adzinki pierachodzič na hrupy, klasy j národy j choča isnavač i žyvicca inšymi. U sile, u žviarynašci bačyč spraviadlivašč, jakaja jamu prynosič karyšč. Vos hety ehaizm i zaslaplaje vočy ludziej, tumanič rozum, tvoračy teoryji rasizmu j šavínistyčnaha nacyjanalizmu j baračbu klasau i narodau.
Adradzič svajo "ja", heta zfaačyč pieralamač samoha siabie j pryniač, što nia tolki isnuju "ja", ale isnuje hetkaje samaje "nia ja"- druhi čalaviek z takimi samými prykmietami, asabovašciu j pravami. Svajo dumaňnie ašviacič Vyšejšaj Praůdaj Chrystovaje Navuki, što usie my ludzi-braty, što tvorym adnu vializarnuju hramadu čalaviectva.
Kali my da hetaha dumaňnia dalučym nia tolki pryznaňnie inšamu usich naležnych jamu pravoů, ale sacyjalnuju lubou i hetaj lubouju sahrejem svajo serca, dumaňnie indyvidualistyčnaje, dumaňnie baracby j panavaňnia sastupic musič novamu - sacyjalnaj spraviadiivašci. Pamiž "ja" i "nia ja" zhinie tady dualizm i zmahaňnie, a paustanie syntéza j pazytyunaja tvorčašč.
Biaz hetkaha adradžeňnia "ja" kožnaha čafavieka, niemahčymaja syntéza adzinki z hramadoj, niemahčymaja pounaja spraviadlivašč.
Praf. Jaworski skazau zusim pravilna: sapraudnaja demakracyja nie zaležyč ad palityčnaha strojů a skladajecca z etyčnych vartašciau.
Pieratom demakratyčny j zdajecca najbolšy z usich revalucyjaů lažyč u pieratome "ja", u pieratomie indyvidualistyčnaha dumaňnia na kalektyvistyčnaje.
Ci-ž hetki pieraiom čafaviečaje psychiki i jaho indyvidualistyčnaha dumaňnia jošč mahčymy? Jon nia tolki mahčymy, jon jošč akančalnym etapam evalucyji čalaviečaha ducha. Hetuju evalucyju bačym uva usich dziaržavach u apošnija časy. Prajaulajecca jana ů pastu povaj, štoraz bolšaj pazycyji sacyjalnych arhanizacyjau u haspadarčym i publičnym žyčci paasobnych dziaržau. Hetuju demakratyzacyju bačyli my i ů fašyžmie j balšavižmie. Ale nivodzin kirunak nie pieralamau jašče čalaviečaha "ja", nie praviou najbolšaje revalucyji čalaviectva, kab dajšci da syntézy "ja" i "nia ja". I dajšci da hetaje syntézy nia moža, bo j fašyzm i balšavizm adkinuli hramadzkuju lubou, uvodziačy nienavišč čalavieka da čalavieka.
Pounuju realizacyju novaje pazytyunaje demakracyji niasie toiki Chryšcijanstva. Jano za najvyšejšy pryncyp sacyjalnaje navuki stavič try syntetyčnyja praudy: asabovašč čatavieka, hramadzkaja lubou i spraviadlivašč. Pazytyunašč hetaha dumaňnia lažyč u tvorstvie, a nie u baračbie, i spalučeňni (nie u padparadkavaňni) adzinki z hramadoj biaz vonkavaha hniotu.
Voš hetkaje zlučeňnie adzinki z kalektyunaj hrupaj, znistažeňnie baračby pamiž "ja" i "nia ja" i realizacyji spraviadiivašci ů praktyčnaj ražviazcy, bačym my u kaaperatyuna-karparacjanistyčnym ladzie.