Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Соймавыя прамовы Адама Станкевіча
Дзейнасць ксяндза Адама Станкевіча на беларускай ніве вылучалася выключнай шматграннасцю і ўсеахопнасцю. Падчас яе Станкевічу даводзілася абараняць беларускія інтарэсы рознымі сродкамі, у розных умовах і ў складзе розных дзяржаўных утварэнняў. У 1922-1927 гг. сярод іншага А. Станкевіч выконваў і абавязкі дэпутата (пасла) вышэйшага заканадаўчага органа Польскай Рэспублікі - сойму.
Выбранне Адама Станкевіча ў якасці свайго прадстаўніка насельніцтвам Свянцянскай выбарчай акругі, якая ўключала ў 1922 г. Браслаўскі, Дзісенскі, Дунілавіцкі і Свянцянскі паветы, давала яму даволі шырокія паўнамоцтвы і магчымасці. Так, паслу прадастаўлялася права як асабістай недатыкальнасці, так і недатыкальнасці яго памяшкання, ён мог па закону свабодна і бесперашкодна склікаць справаздаўчыя мітынгі.
Пададзеныя паслом запыты (інтэрпеляцыі) да вышэйшых службовых асоб Польшчы, а таксама прамовы з соймавай трыбуны маглі свабодна распаўсюджвацца па ўсёй тэрыторыі краіны і ні ў якім разе не павінныя былі падвяргацца канфіскацыі. Таму ў інтэрпеляцыях і прамовах дэпутаты стараліся апісваць такія факты і выпадкі, якія пры іншых умовах цяжка было б данесці да шырокай грамадскасці.
Станкевіч быў дастаткова актыўным выступоўцам. За 5 гадоў ён падымаўся на соймавую трыбуну 11 разоў. Апярэджвалі тут яго ў Беларускім пасольскім клубе толькі Браніслаў Тарашкевіч, Фабіян Ярэміч і Васіль Рагуля, якія павінныя былі часта выступаць проста па свайму статусу, таму што ў розныя перыяды ўзначальвалі фракцыю.
Актыўнасць ксяндза Станкевіча ў сейме тлумачылася сярод іншага яго выдатным веданнем польскай мовы. З 11 паслоў-беларусаў і 3 сенатараў падобным спачатку мог яшчэ пахваліцца толькі Браніслаў Тарашкевіч. Соймавы ж рэгламент патрабаваў, каб выступоўца прамову гаварыў, а не чытаў. Праўда, была у тым жа рэгламенце агаворка, згодна з якой маршалак мог дазволіць паслу ці сенатару, які недастаткова валодаў дзяржаўнай мовай, зачытаць загадзя падрыхтаваны тэкст. Але мог - не значыць, што быў павінен гэта рабіць. Вось і прыходзілася Тарашкевічу са Станкевічам на працягу пэўнага часу працаваць у зале соймавых паседжанняў за ўвесь клуб, пакуль іх калегі не давялі валоданне мовай да належнага ўзроўню. З 15 прамоў беларускіх паслоў, сказаных у першы год працы сойму, 9 належаць Тарашкевічу і 3 - Станкевічу.
Вымаганне выступленняў без паперкі мела свае плюсы. Прынамсі, сухімі і нецікавымі соймавыя паседжанні назваць немагчыма. Вялася жывая дыскусія прадстаўнікоў розных фракцыяў, якая не заўсёды нават утрымоўвалася ў межах рэгламенту. Выступоўцы перарываліся выкрыкамі з месцаў, нярэдка соймавыя справаздачы фіксуюць агульныя крыкі і гоман, дзеля суцішэння якіх маршалак вымушаны быў абвяшчаць перапынак. Даходзіла і да боек: ахвярай адной з іх, падчас дыскусіі над умовамі правядзення зямельнай рэформы, стаў беларускі пасол Тарашкевіч.
Станкевіч у сейме не згубіўся. Выступленні перад аўдыторыяй яго не палохалі, бо дасціпнасці і ўмення імгненна рэагаваць на рэплікі апанентаў хапала. Як і разумення найбольш пякучых для беларускага грамадства праблемаў, якія заўсёды смела і бескампрамісна ставіліся падчас прамоваў ксяндза. Была і адпаведная ацэнка яго дзейнасці з боку уладаў: 1 ліпеня 1924 г. падчас прамовы ў сейме ён быў афіцыйна закліканы да парадку за акрэсленне стаўлення соймавай большасці да беларускай школы як "цынічнага", што цягнула за сабой грашовы штраф. 5 лістапада 1925 г. следчы суддзя з Вілейскага павета накіраваў у сейм запыт аб пазбаўленні Адама Станкевіча пасольскай недатыкальнасці і выдачы суду за правядзенне ім разам з іншым паслом Антонам Аўсянікам 8 траўня 1924 г. справаздаўчага мітынгу ў мястэчку Даўгінаве, падчас якога ксёндз "у настолькі чорных фарбах абмаляваў уяўную нядолю беларусаў у Польшчы, што давёў сабранае ў вялікай колькасці насельніцтва да гучнага выказвання свайго незадаволення польскім кіраваннем". У рэшце рэшт, віленскі мітрапаліт Рамуальд Ялбжыкоўскі 12 красавіка 1927 г. сваёй уладай наогул забараніў ксяндзу Станкевічу займацца якой бы то ні было палітычнай дзейнасцю, што сведчыць пра ўспрыманне яго як небяспечнага апанента.
Ніжэй змешчаныя тэксты дзвюх прамоваў Станкевіча з соймавай трыбуны, пададзеныя паводле афіцыйных справаздачаў з пасяджэнняў польскага сойму у перакладзе на беларускую мову. Змест іх выразна адлюстроўвае палітычны светапогляд ксяндза Адама і яго пазіцыю па шэрагу надзённых для заходнебеларускага насельніцтва праблемаў. У свой час гэтыя прамовы чыталіся і абмяркоўваліся ў заходнебеларускіх вёсках, бо друкаваліся ў шэрагу тагачасных беларускіх газет: "Krynica" ("Biełaruskaja krynica"), "Беларуская доля" і "Сялянская ніва".
Алесь Пашкевіч
Прамова Адама Станкевіча на 198 пасяджэнні сойму 28 красавіка 1925 г. падчас разгляду бюджэту Міністэрства рэлігійных вызнанняў і публічнай асветы
Высокі Сейме!
Мы знаходзімся ў сейме ў тым дзіўным становішчы, што наконт нашага школьніцтва, праўду кажучы, не можам гаварыць пазітыўна. Не можам строіць планаў у дачыненні да нашага школьніцтва, адносна метадаў навучання, павелічэння бюджэту і г. д., таму што школаў амаль не маем. Таму мы і змушаныя самой той рэчаіснасцю, якую нам стварылі гэты і папярэднія ўрады, абмежавацца толькі канстатацыяй таго, чаго няма, і пералікам прычынаў менавіта такога, а не іншага стану нашай асветы.
Дата 31 ліпеня 1924 г., г. зн. дата моўных законаў, якія прайшлі праз сейм, павінная была быць паваротнай датай у справе школьніцтва славянскіх меншасцяў наогул, а тым самым і беларускага. Прынамсі так гэта разумела беларускае насельніцтва, якое неаднаразова выказвала сваё шчырае жаданне, каб мець уласныя школы з роднай, беларускай мовай навучання. Беларускае парламенцкае прадстаўніцтва, праўду кажучы, глядзела на гэта трохі інакш, таму што мае дастатковы досвед адносінаў ураду да нас у гэтым пытанні. Таксама і з прынцыповых поглядаў мы выступалі супраць гэтага закона, таму што наогул не лічым выхадам з сітуацыі гэтае дзівацтва, якое называецца ўтраквізмам [1]. Мы лічым гэтую сістэму ў адукацыйнай палітыцы шкоднай, прытым не толькі для нас, але наогул для ўзаемаадносінаў двух народаў: польскага і беларускага, не кажучы ўжо пра зусім адмоўныя меркаванні педагагічнага плану.
Аднак насельніцтва, якое глядзіць на гэтую справу зблізку, бачыць праблему іначай. Яно ў вялікай колькасці звярталася, у адпаведнасці з гэтымі законамі, з просьбамі пра сваю школу. Як заўсёды перад гэтым, насельніцтва і на гэты раз сутыкнулася з адмоўным адказам ураду, нібыта на той падставе, што яшчэ не было інструкцыі, якая б уводзіла ў жыццё моўны закон.
Дапусцім, што гэты матыў быў зусім слушны. Насельніцтва, аднак, не прызнала сваю паразу. Яно не паддалося расчараванню і надалей працуе, змагаецца і дабіваецца сваёй уласнай школы з беларускай мовай выкладання. І скіроўвае сваю энергію на прыватную школу. Сапраўды, з восені мінулага года і ў пачатку гэтага мы бачым, што прыватныя беларускія школы проста масава ствараюцца ў Слонімскім, Вілейскім і некаторых іншых паветах. Але ўрад гэтаму ўпарта супрацьстаіць і пад пагрозай пакаранняў прымушае беларускіх дзяцей хадзіць у польскія школы.
Пакараныя за гэта, напрыклад, вёска Бакуны ў Пружанскім павеце і шэраг іншых вёсак, як Угрынь, Лядзіны, Хінявічы, Савічы і іншыя ў Слонімскім павеце. Настаўнікі гэтых школ арыштаваныя і цяпер, наколькі мне вядома, сядзяць у турмах, менавіта за арганізацыю прыватных школ, як, напрыклад, настаўніцы Надзея Капітанчык, Вера Котрач, Дожынь і іншыя. Беларускія падручнікі канфіскаваныя. Такім чынам ліквідаваныя каля 50 беларускіх прыватных школ. Таму няслушныя весткі, якія распаўсюджваюцца і падаюцца ў замежную прэсу палякамі, нібыта беларусы - гэта нейкія недабіткі, якія толькі аглядаюцца на ўрад і ўрадавыя субсідыі, а самі ні да чаго не здатныя. Доказам гэтага павінен быў служыць факт, што беларусы зусім не маюць прыватных школаў. Як бачыце, прынамсі прапарцыянальна сваім сілам мы нешта маглі б мець, калі б адносіны ўраду да беларускага насельніцтва былі лаяльныя і карэктныя.
Апошнім часам выйшла славутая і доўгачаканая інструкцыя ад 7 студзеня 1925 г. Гэтую інструкцыю можна характарызаваць як адну перашкоду да рэалізацыі моўных законаў, таму што перш за ўсё яна ўводзіць няроўнасць у адносінах да польскага і беларускага насельніцтва. Амаль кожны пункт гэтай інструкцыі мае на ўвазе менавіта перашкодзіць рэалізацыі гэтых моўных законаў.
Аднак насельніцтва надалей пацвярджае сваё жаданне і сваю волю да атрымання родных школ. Адбываюцца сапраўдныя школьныя плебісцыты. Масы запаўняюць гміны з мэтаю атрымання зацвярджэння подпісаў тых асобаў, якія патрабуюць уласных школ. На сучасны момант мы, па-мойму, маем такіх дэкларацыяў прыблізна на 200 школ, галоўным чынам у паветах усходніх ваяводстваў. Мушу тут апісаць ход здабывання ў гмінах гэтых зацвярджэнняў подпісаў, згодна з патрабаваннем закона. Насельніцтва папросту праходзіць праз пакуты, таму што войты гмін з'яўляюцца поўнымі панамі сітуацыі і ні за што не адказваюць. Гміны сістэматычна адмаўляліся зацвердзіць подпісы, не звяртаючы ўвагі на інструкцыйныя распараджэнні і на самі законы.
Зноў зусім беспадстаўна патрабуецца аплата, а вельмі часта ад гэтай справы адрабляюцца кпінамі і прычэпкамі ў дачыненні да беларускага насельніцтва. Прывяду пэўныя факты, якія да нас дайшлі, а на занатаванне тых, якія не дайшлі, не хопіць і валовай скуры. Дык вось, у Маладзечанскай і Хаценчыцкай гмінах Вілейскага павета, Парплішчанскай і Параф'янаўскай гмінах Дунілавіцкага павета, Палачанскай гміне Валожынскага павета, Бярштанскай гміне Гарадзенскага павета, Беліцкай гміне Лідскага павета, Свіслацкай і Ізабелінскай гмінах Ваўкавыскага павета, шэрагу гмінаў Пружанскага павета, Свержаньскай гміне Стаўпецкага павета, Старавейскай, Казлавейскай, Пацаўскай, Дзераўнянскай, Марыінскай гмінах Слонімскага павета, Смаргонскай гміне Ашмянскага павета і ў шэрагу іншых гмінаў робяць менавіта так.
Паліцыя зусім не была на вышыні і таксама далучыла свае тры грошы да задушэння памкнення беларускага насельніцтва атрымаць родную школу. У вёсцы Вялікая Ліпа Нясвіжскага павета паліцыя зрабіла ператрус у людзей, якія хацелі мець сваю школу, і сканфіскавала школьныя дэкларацыі. Гэта самае адбылося ў вёсцы Новы Свержань Стаўпецкага павета.
Камендант пастарунку дзяржаўнай паліцыі ў Хаценчыцкай гміне Вілейскага павета кпіў і здзекваўся з беларускай мовы і з імкнення беларускага насельніцтва да атрымання ўласнай школы.
Да гэтага трэба таксама дадаць масавыя аблавы, нядаўна зробленыя па загаду ўраду, якія адбываліся ў першую чаргу ў дачыненні да тых асобаў, якія актыўна працавалі дзеля здабыцця ўласнай школы, г. зн. агітавалі за гэтую школу, на законнай, дарэчы, падставе, і падавалі на подпіс дэкларацыі.
Можа, гэта і не было б дзіўным, але ж нават школьныя інспектары праявілі поўную нелаяльнасць і нядобразычлівасць ў адносінах да беларускага насельніцтва. Гэтая нядобразычлівасць увасобілася ў тым, што яны адмаўляліся даваць распіскі ў атрыманні пададзеных дэкларацыяў, патрабавалі ад бацькоў, якія жадалі беларускай школы, адначасовай падачы метрык іх дзяцей, агітавалі за адрачэнне ад пастаўленых подпісаў за беларускую школу і падпісанне за польскую, давалі паўнамоцтвы на падобную агітацыю сваім настаўнікам і г. д. Шмат злоўжыванняў і нелаяльнасці інспектараў сыпалася на беларускае насельніцтва, якое імкнулася да здабыцця роднай школы. Найбольш гэтым адзначыліся школьныя інспектары ў Ашмянскім, Вілейскім, Дунілавіцкім, Гарадзенскім, Баранавіцкім, Косаўскім, Наваградскім, Нясвіжскім, Пружанскім, Слонімскім паветах. Такім чынам, бачна, што на ўсёй беларускай тэрыторыі бадай што ўсе інспектары, я катэгарычна гэта сцвярджаю, праявілі нелаяльнасць у дачыненні да беларускага насельніцтва.
Не звяртаючы ўвагі на гэтыя страшныя перашкоды, насельніцтва падало дэкларацыі прыблізна на 200 школ. Аднак, добра ведаючы сітуацыю і стаўленне да нас ураду, мы не можам мець ніякай перспектывы атрымання беларускіх школ, па той простай прычыне, што калі хто-небудзь з інспектараў прызнае, што ёсць дастатковая колькасць дэкларацыяў ў дадзенай школьнай акрузе і тут павінная быць беларуская школа, то будзе адказ, што беларусы не маюць настаўнікаў з адпаведнай кваліфікацыяй. Мушу заўважыць, што ўжо мінуў амаль год, як беларуская школьная рада ў Вільні падала заяву да ўраду з просьбай аб дазволе на адкрыццё перападрыхтоўчых курсаў для беспрацоўных беларускіх настаўнікаў, якіх налічваецца 640 чалавек. Да сённешняга дня школьная рада не атрымала адказу. Урад, аднак, знайшоў беларусаў-згоднікаў, вельмі, на яго думку, прыстойных, і менавіта ім паабяцаў курсы. Праўда, не абавязкова ў Вільні, бо спачатку яны праектаваліся ў Быдгашчы. Пазней, дзякуючы ўмяшанню п. Тугута, якое нам не вельмі дапамагло, узнік план арганізавання гэтых курсаў у Кракаве, і, здаецца, былі таксама размовы пра перападрыхтоўчыя курсы ў Вільні. Але ж таксама ўжо паўгода мінае, а з гэтых абяцанняў няма аніякага выніку. Трэба, значыцца, канстатаваць далейшую выразную неталерантнасць ураду ў адносінах да беларускага насельніцтва. ( Пасол Рымар [2] : Але грошы на гэтыя курсы ёсць). Што з таго, што грошы ёсць, калі ўжо год мінае, а курсаў няма. ( Пасол Рымар: Два месяцы таму ўрад пастанавіў, каб выдаткі на гэтыя курсы ўнесці ў бюджэт).
Звярну ўвагу на некаторыя рэчы, якія закрануў пан Рымар, таму што здзіўляюся, што афіцыйны справаздаўца бюджэту мае такую інфармацыю. Такімі звесткамі кормяць усё грамадства, гэтай недакладнай і няслушнай інфармацыяй аперуюць нават на міжнароднай арэне. Перш за ўсё, дакладчык заявіў, што нібыта ў сучасны момант існуюць 32 дзяржаўныя беларускія школы, а ўтраквістычых недзе каля 200. Я гэта абвяргаю, таму што гэта абсалютна не так. Можа, гэта нейкая старая лічба, але сёння беларускіх школ ёсць максімум 10. Што тычыцца ўтраквістычных школ, то на беларускай тэрыторыі іх яшчэ наогул няма, а калі б нават і былі, то яшчэ нават і гаворкі не вялося, якія прадметы павінныя выкладацца па-беларуску, а якія - не. Падазраю, што менавіта гэты момант тады, калі вы нават створыце нейкія эрзац-школы, будзе перашкодаю ў ажыццяўленні моўных законаў. Таму што трэба будзе вырашаць на падставе нейкай інструкцыі, якія прадметы павінныя выкладацца па-беларуску, а якія - па-польску.
Жыццё беларускай сярэдняй адукацыі таксама страшнае. Тры гімназіі ў Вільні, Наваградку і Радашковічах не маюць ніякіх субсідыяў і асуджаныя на знішчэнне. Іншая справа, што мы не дамося, але ўрад гэтага жадае і безупынна праводзіць варожую палітыку, не лічачыся з тым, што наша насельніцтва абкладзенае вялікімі падаткамі, а ніякага эквіваленту ў галіне асветы не мае.
Пан Рымар сказаў сярод іншага, што нашыя скаргі, датычныя школьніцтва, няслушныя, таму што польскай меншасці ў іншых дзяржавах даводзіцца куды горш, чым нам у Польшчы. Дык вось, мушу паведаміць, што, напрыклад, у Літве палякі маюць некалькі дзяржаўных гімназіяў, маюць звычайныя дзяржаўныя школы, маюць вызначаную суму ў польскім бюджэце на польскія школы. Такая самая сітуацыя ў Латвіі. Пазаўчора меў шчасце бачыць майго сябра з часоў навучання, цяперашняга дэпутата латвійскага парламента. Ён мне паведаміў, што ў латвійскім бюджэце вызначаная сума на беларускія школы прапарцыянальна да колькасці беларусаў. Тут мы гэтага не маем, а пан Рымар пасмеў тут публічна заявіць, што нам вельмі добра. Мабыць, добра з таго пункту погляду, што мы абсалютна асуджаныя на знішчэнне. Гэтаксама, што тычыцца хоць бы і Саветаў, да якіх я не маю гарачай любові за культываванне бяздушнага і бессэнсоўнага матэрыялізму. Аднак з'яўляецца фактам, які таксама пацвердзіў і пан Рымар, што існуюць сотні польскіх школ у савецкіх Беларусі і Украіне.
На заканчэнне мушу заявіць, што не ўсё ў парадку і ў галіне рэлігійнага жыцця беларусаў-каталікоў, не кажучы ўжо, з-за недахопу часу, пра беларусаў-праваслаўных. Напрыклад, такі выпадак: урад нядаўна звольніў з пасады ксяндза прэфекта Семашкевіча [3], пробашча ў Лаварышках, дзеля таго, што ён беларус і карыстаецца беларускай мовай. Таксама супраць ксяндза Шутовіча [4] ў Барадзенічах Дзісенскага павета папячыцельства і інспектарат вядуць барацьбу і незаконна не дапускаюць яго ў школу, бо ён выкладае там па-беларуску, і робіць гэта паводле выразнага жадання беларускага насельніцтва. Мы не думалі, што ў Польшчы будзе горш у гэтай справе, чым у расейскія часы, калі палякі ў апошнія гады мелі выкладанне рэлігіі ў школе па-польску. Чаму ж беларусы не могуць навучаць сваіх дзяцей рэлігіі на роднай мове? Супраць кс. Гадлеўскага [5] ў Свянцянскім павеце толькі за тое, што па жаданню насельніцтва ён кажа казанні па-беларуску, па патрабаванню пракурора і некаторых асоб з правіцы следчы ажно два разы праводзіў следства, каб знайсці ў яго дзейнасці што-небудзь антыдзяржаўнае. І нічога не змог знайсці, бо нам дазволена ўжываць сваю мову і ў касцёле, і па-за касцёлам. Затым да кс. Рамейкі [6] ў Задарожы Дзісненскага павета за яго беларускую дзейнасць дачапіліся наступным чынам: нейкі шпік скраў у яго брашурку "Касьцельныя песьні" з дазволам біскупа, і не абы-якога, а Цепляка [7]. З гэтага зрабілі праблему і завялі справу за антыдзяржаўную дзейнасць, за тое, што знайшлі склад нелегальнай літаратуры ў касцёле. Натуральна, што пракурор адаслаў гэтую брашурку назад, і справа спыненая, але сам факт - вельмі характэрны, наколькі далёка ідуць супраць нас. Выглядае так, што мы жывём у Ганалулу, а не ў канстытуцыйнай дзяржаве.
Што датычыць маёй асобы, то я магу засведчыць, што вельмі часта да беларусаў гавару казанні па-беларуску, зусім апалітычныя, бо ніколі палітычнай дзейнасці на амбоне не праводжу. Зрэшты, не з'яўляюся такім недаспелым чалавекам, каб публічна казаць тое, што з'яўляецца выразна спрэчным з кодэксам, хоць часта мне гэта закідаюць, а паліцыя нават робіць на мяне даносы ў міністэрства, а міністэрства біскупу, і ў выніку гэтага я маю вялікія праблемы. Нібыта ў сваіх казаннях я гаварыў, што польскі ўрад наогул некампетэнтны, што трэба стварыць Беларусь, выгнаць паліцыю і г. д. У рэшце рэшт, усё роўна, могуць сабе тое ці іншае пісаць і так ці іначай глядзець на гэтыя справы. Сапраўды, маім ідэалам з'яўляецца незалежная Беларусь, але такімі метадамі яна не здабываецца. Вы самі разумееце, што гэтыя прыдзіркі азначаюць і на што скіраваныя. Гэта выдатна характарызуе вялікую нелаяльнасць польскіх уладаў і ўсяго польскага грамадства, з малымі выняткамі, да беларускага насельніцтва і да яго самых святых і падставовых правоў.
Такім чынам, становішча нашага насельніцтва на самой справе вельмі цяжкое з культурнага і асветнага пункту погляду. Аднак мы не лічым, што яно безнадзейнае. Паколькі ёсць арганічнае жыццё і паколькі беларускі рух мае глыбейшыя асновы, чым вы думаеце, то мы будзем жыць і пераадолеем усе перашкоды, як і вы пераадолелі. У гэтым няма ніякага сумневу. ( Голас: Перажывём яшчэ і пана міністра Грабскага! [8]). Але што датычыць выхаду з гэтага цяжкога становішча, то я заяўляю, што не бачу яго ў тых канцэпцыях, якія прадставіў мой калега пан Тарашкевіч [9] у сваёй прамове падчас галоўнай бюджэтнай дыскусіі [10]. Я бачу гэты выхад у арганізацыі беларускіх масаў, у стварэнні зусім незалежных і своеасаблівых сялянскіх арганізацыяў. Словам, я бачу выхад для нашай культуры і нашага нацыянальнага адраджэння ў нацыянальнай і культурнай свядомасці беларускіх масаў і ў арганізацыі гэтых масаў на поўнасцю сваім, родным грунце. Думаю, што такім чынам, стаўшы на глебу, поўнасцю дапасаваную да псіхалогіі і сацыяльна-культурных патрабаванняў нашых сялянскіх масаў, мы здабудзем свае правы і, вядома, пераадолеем усе цяжкасці, якія стварае нам польскі ўрад. Пан Грабскі, цяперашні міністр асветы, нічога не сказаў, дакладней не захацеў нічога сказаць пра нашае школьніцтва, потым з-за гэтага ж нехацення сказаў агульную фразу, што моўны закон будзе ўведзены ў жыццё. Вы разумееце, панове, што гэта нічога не значыць, што гэта роўнае нулю. Да такога ўраду, да такога міністра мы не можам мець даверу і будзем галасаваць супраць бюджэту Міністэрства асветы. ( Воплескі на беларускіх лавах ).
Прамова Адама Станкевіча на 302 пасяджэнні сойму 24 верасня 1926 г. падчас разгляду дапаўнення да бюджэту на ІІІ квартал 1926 г. і бюджэтнага праекту на ІV квартал 1926 г.
Высокі Сейме!
Не ведаю, зрэшты, чаму называю яго высокім. Відаць, па інэрцыі ці наогул па звычцы, бо ўсе кажуць, што гэты сейм абсалютна не высокі, усе кажуць, што ён нічога не варты, што ён ні да чаго не здатны і г. д. І я таксама менавіта так лічу. ( Голас на лявіцы: Адкуль такое меркаванне?). А калі больш пра гэта падумаем, то дакладна пераканаемся, што так і ёсць. І ўсе так лічаць, і вы самі так лічыце.
Калі мы звернем увагу на адносіны сойму да ўраду і наадварот, то тым больш у гэтым пераканаемся. Бо сейм такім чынам ставіцца да ўраду, што служыць яму, выконвае не толькі ўсе ўрадавыя загады, але і проста пажаданні, чытае думкі ўраду ( Голас: Як добрае дзіця), відавочна, таму, што заўсёды памятае пра той гістарычны бізун, якім пан маршал Пілсудскі [11] калісьці яму пагражаў. ( Голас на правіцы: І якога Пан спалохаўся). Зусім не, хутчэй вы яго баіцеся. ( Голас: Мы не галасавалі, а Пан галасаваў). Не, мы не галасавалі, гэтага граху за сабою не маем [12].
З другога ж боку адносіны ўраду да сойму таксама нейкія, мякка сказаць, анармальныя, можа нават зусім немаральныя, бо ўрад з дапамогай сойму хоча пакрываць свае грахі на палітычнай, грамадскай і іншых прасторах. Такім чынам, мае словы, што я памыліўся, называючы сейм высокім, слушныя. Усе паслы, якія выступалі сёння з гэтай трыбуны, з невялікімі выключэннямі, адчувалі менавіта тое самае, бо амаль кожны з іх крытыкаваў урад, нават вельмі моцна, адважна, але амаль заўсёды казаў, што галасаваць будзе за бюджэтны праект, бо гэтага вымагаюць дзяржаўныя інтарэсы, а насамрэч гэтага вымагае толькі страх.
Такім чынам, праз гэта я хачу сканстатаваць поўную дэмаралізацыю сойму, ураду і наогул духоўную дэмаралізацыю польскага грамадства. Толькі тады пануе сардэчная і натуральная гармонія паміж соймам і ўрадам, калі ідзе гаворка пра скуру нацыянальных меншасцяў, а асабліва пра нашу бедную беларускую скуру. У гэтым усе згодныя, заўсёды ў сейме ёсць большасць, усе падаюць адзін другому рукі, калі ідзе гаворка пра ўціск няшчаснага беларускага народа, які абуджаецца да свядомага і незалежнага жыцця. З гэтай канстатацыі фактычнага духоўнага стану, у якім апынулася Польшча, павінна была б паслядоўна вынікаць і пазіцыя Беларускага клуба. Трэба было б поўнасцю ігнараваць і сейм, і ўрад, не браць слова, не гапарыць. Бо нельга ж рабіць так, як, напрыклад, робіць большасць польскіх партыяў, якія кажуць адно, а робяць другое, хваляць пана маршала Пілсудскага, а робяць іншае, часам кажуць, што не будуць галасаваць за бюджэтны праект, а на справе галасуюць, пацвярджаючы той маральны хаос, тое circulus vitiosus [13], якое стварылася ў іх душах. Але, як я ўжо казаў, ідучы па інэрцыі, бяру слова, каб пагаварыць, як і іншыя, таму што вялікага сэнсу, вялікай вагі гэтаму не надаваў ніколі і сёння не надаю.
Але ёсць і іншыя рэчы, якія яшчэ больш умацоўваюць мяне ў гэтым перакананні. Усе польскія ўрады, як і цяперашні ўрад, пры прадстаўленні дзяржаўнага бюджэту ніколі не згадвалі пра беларускі народ і яго патрэбы; ніколі не бралі пад увагу самых найменшых патрабаванняў беларускага народа, ніколі не ўключалі для нас у дзяржаўны бюджэт нават маленькіх фінансавых пазіцыяў. Не магу ўспомніць, каб хто-небудзь сапраўды па-людску паставіўся да патрабаванняў беларускага народа. І сёння ўрад маральных санатараў, урад, на які глядзіць Еўропа, таксама пайшоў старымі шляхамі і ні ў чым не змяніў сваёй палітыкі ў дачыненні да нас. З гэтага зноў павінная вынікаць выснова: навошта гэтая балбатня, навошта гэтае дурэнне галавы, калі вядома, што тут робіцца, калі вядомыя вынікі гэтых соймавых пасяджэнняў? На адзін ківок пальца пана Бартэля [14] сейм будзе паслухмяным, будзе хадзіць як па нітцы, выконваючы не толькі яго загады…
Маршалак (звоніць):
Пан пасол Станкевіч! Як Вам, так і ўсім прамоўцам, якія будуць браць слова, звяртаю ўвагу на тое, што кожнаму асобнаму паслу можна баяцца альбо быць паслухмяным. Аднак сейм як інстытут нікога не баіцца і ні для кога не паслухмяны. ( Воплескі ).
Пасол ксёндз Станкевіч:
Такім чынам, зыходзячы з гэтага, не думаю звяртацца ні да ўраду, ні да сойму, бо зразумела, што ўсё было б дарэмным. Ды, зрэшты, казаць шыбеніку пра пятлю неяк і непрыемна, і не выпадае, а гэты дэфіцыт за мінулы квартал ў колькасці 16 ½ мільёна і цэлы праект на чацвёрты квартал велічынёю амаль ½ мільярда для нас - пятля, бо хоць у ім ёсць і кроўныя грошы нашага народа, аднак ягоныя інтарэсы абсалютна не ўзятыя пад увагу. Кажу гэта толькі да свайго народа, і ні да каго іншага.
Наогул мушу адзначыць, што і ўрадавы, і соймавы псіхічны настрой сімвалізуе настрой калі не ўсяго, то прынамсі большасці польскага грамадства.Там таксама пануе няшчырасць, псіхічны хаос. Мы ніколі не бачым ва ўрадавых пачынаннях, ва ўсёй палітыцы польскіх урадаў выразнай, рашучай лініі.
Паглядзім, напрыклад, на замежную палітыку. Вядома, што Польшча звязала свой лёс з Еўропай, абаперла ўсю сваю будучыню на Версальскі дагавор. Вядома, што яна пастаянна спявае перад Еўропай дыфірамбы пра мір, мірнае сужыццё з народамі, асабліва суседнімі, і ў той жа час з другога боку для нас відавочна, што не выконваецца трактат аб нацыянальных меншасцях і не бяруцца пад увагу вынікі Рыжскага дагавора.
Нічога, уласна кажучы, не робіцца ні ў напрамку паляпшэння адносінаў з Латвіяй, ні ў справе ажыўлення эканамічных адносінаў з савецкай Расеяй. Кажу гэта дзеля таго, што душна нам у гэтай Віленшчыне, бо замкнутыя мы ў ёй як у мяху. Не толькі паветра ў нас цяжкае і благое, але, акрамя гэтага, наша насельніцтва кепска сябе адчувае матэрыяльна, бо адчувае эканамічны голад.
Ва ўнутранай палітыцы бачым тую ж пляму хаосу, няшчырасці, можна нават сказаць, крывадушнасці. Я часта чуў з соймавай трыбуны закід польскім урадам, што яны нібыта прымяняюць сістэму тэрору, правакацыі і біцця ва ўнутранай палітыцы, асабліва ў дачыненні да нашага насельніцтва. Я думаў пра гэта і запытваў сам сябе, колькі ва ўсім гэтым праўды. Пытаўся ў зацікаўленых людзей, правяраў факты і заўсёды, прынамсі ў асноўным, прыходзіў да высновы, што менавіта так і ёсць. Магу паправіць толькі адно. Можа, і няма сістэматычнага біцця, ці, лепш сказаць, сістэмы біцця, бо б'юць без сістэмы, аднак біццё ёсць і практыкуецца сёння надалей і пры цяперашнім урадзе. Гэта я сцвярджаю з усёй катэгарычнасцю.
Дык вось, не далей як тыдзень таму здарыўся такі выпадак у Жодзішках Вілейскага павету. Паліцыянт, убачыўшы, што мясцовы жыхар, селянін Чартовіч, спакойна чытае нейкую брашуру, сцэнічны твор па-беларуску, вядома ж, легальны, запрасіў яго на пастарунак і там даў аплявуху. Так аздараўляюцца адносіны на нашых землях, так ставяцца да ўсіх нас, абражаюць нас як людзей і беларусаў. І ніхто пальцам у боце не паварушыць, каб на такія абуральныя рэчы адрэагаваць, каб усё гэта спыніць.
Далей успамінаюцца мне самаўрады. Хто б мог у цэлым свеце паверыць, што ад моманту стварэння да цяперашняга часу ў Польшчы няма самаўрадаў. Ёсць нейкая пародыя, нейкая ўстанова, якая да рэшты абдзірае наша насельніцтва, аб'ядае нас, а ўзамен гэтага, вядома, нічога не дае. Я ведаю пра некалькі гмінаў, дзе, калі гмінныя рады выбралі войтам мясцовага чалавека, пан староста сістэматычна не зацвярджаў выбраных, а прысылаў на іх месца немясцовых людзей, старанна адшуканых у Пазнанскім ваяводстве, Малапольшчы і г. д.
Ствараецца такая сітуацыя, што насельніцтва абдзіраюць і здзекуюцца з яго рознага кшталту прыблуды, не даючы нічога рабіць у гэтых самаўрадах. Насельніцтва пазбаўляецца магчымасці кантролю за расходам заробленых уласным мазалём грошай і наогул захаваннем сваіх інтарэсаў.
Пераходжу да асветы. Калі я кажу пра яе, то мне ўспамінаецца постаці Станіслава Грабскага і пана Суйкоўскага [15]. Нават і не ведаю, каго больш "любіць" і кім "захапляцца" за працу ў напрамку паланізацыі нашага насельніцтва, у напрамку, можна сказаць, выдзірання з беларускай душы яе нацыянальных святынь. Сапраўды, не магу вырашыць, хто з іх лепшы ў гэтай працы. ( Голас: Абодва лепшыя.) Мабыць, так. Пан Грабскі мае на сваім рахунку адкрытае выказванне: "Беларусы? Іх наогул няма. Ёсць нейкія параваслаўныя, трохі зрусіфікаваныя і, вядома, яны належаць да расейскай культуры. Ёсць каталікі, якія пацеры прамаўляюць па-польску і, уласна кажучы, яны з'яўляюцца палякамі. А зрэшты - мы столькі ўзялі гэтай Беларусі для Польшчы, колькі наогул - як гэта здавалася пану Грабскаму, - здолеем лёгка за некалькі гадоў спаланізаваць, зусім сціраючы назву "Беларусь" з твару зямлі ў межах Польскай Рэспублікі". Такая пазіцыя пана Грабскага мне нават падабаецца. Прынамсі, яна шчырая, адкрытая і давала нам магчымасць лягчэйшага выбару метадаў барацьбы з такім панам міністрам. Кожны беларус, які адчуваў сябе беларусам, выбіраў найпрасцейшы метад барацьбы, а менавіта ўпіраўся рукамі і нагамі супраць таго, каб пан Грабскі, маючы такі вялікі апетыт, выпадкова не праглынуў гэтага няшчаснага беларуса разам з лапцямі.
У той жа час цяпер справы вядуцца трохі іначай, хоць кіруюцца той жа мэтай. Пан міністр Суйкоўскі гаворыць… (Голас: Псуйкоўскі.) Псуйкоўскі, падтрымоўваю гэта. Такім чынам, ён зусім інакш ставіцца да гэтай праблемы. Гаворыць: "Беларусы, а як жа ж, гэта нашыя браты, гэта людзі, якіх царызм так прыгнятаў; як бы мы, дэмакраты, выглядалі, каб не пайшлі насустрач гэтым бедным, шчырым беларусам. Усе вашыя слушныя патрабаванні ў культурнай сферы, безумоўна, будуць вырашаныя станоўча". У той жа час, калі мы трошкі бліжэй падыйшлі да пана Суйкоўскага, перад нашымі вачыма паўстала страшная карціна, ( Голас: Вельмі добра выглядае. Іншы голас: Грабскі быў лепшы, бо не псаваў) бо ў рэшце рэшт ён сказаў: "Я здзіўляюся, як можна не даваць саступак вашым школам, настаўніцкім семінарыям і г. д., я ўсё вам дам. Я адно толькі зазначаю - грошай не дам ані трошкі". Я не ведаю, што лепш: абяззбройвальная, хоць і дзікая шчырасць пана Грабскага, ці такая палітыка пана Суйкоўскага, нібыта дэмакратычная і больш людская, але ў прынцыпе такая самая. Пан Суйкоўскі са сваёй палітыкай падобны на таго яснавяльможнага пана, які, спаткаўшы жабрака, што прасіў у яго кавалак хлеба ці некалькі грошаў, сказаў: "Ведаеш, даражэнькі, я табе вельмі спачуваю, я цябе вельмі люблю, нават дазволю табе свабодна хадзіць па маіх садах і агародах, наогул па ўсяму майму маёнтку. Аднак жа нічога табе не дам: ні гроша, ні кавалка хлеба".
Хацеў бы таксама сказаць некалькі слоў пра войска. Не ведаю, праўда, што пра яго і сказаць. Перш за ўсё, мне здаецца, што ў той час, калі дзяржава перажывае глыбокі эканамічны крызіс, калі змучанае насельніцтва згінаецца пад цяжарам падаткаў, калі з яго часта здзіраецца насамрэч апошні кажух, думаць пра забеспячэнне і ўзбраенне войска абсалютна несвоечасовая справа. Можна было б шмат зрабіць у напрамку эканоміі на войску, не павялічваючы заробкаў, а перш за ўсё грунтоўна змяніўшы ўсю вайсковую сістэму: замест пастаяннай арміі дармаедаў ўвесці нацыянальную міліцыю, якая б ахоўвала парадак і змагалася за народную бяспеку.
Што датычыць падаткаў, то я ўжо згадваў, што насельніцтва зусім імі змучанае і стомленае. А ўрад прыйшоў у сейм з прапановаю аб ухваленні гэтага дэфіцыту, як і ўсяго праекта, які таксама абавязкова будзе мець дэфіцыт, што выказалі некаторыя прамоўцы перада мною. Гэта, безумоўна, мусіць настаць, бо сапраўды смешным было б пастаянна разлічваць на гэты ангельскі страйк [16] і пастаянна складаць нейкія ружовыя эканамічныя прагнозы, якія толькі на яго і абапіраюцца. Гэты ўрад усю палітыку пакрыцця дэфіцыту абапірае толькі на большым зацісканні падатковых шрубаў. Катэгарычна сцвярджаю, што далейшае зацісканне ніяк не паможа, бо, як слушна кажуць расейцы, «крути, да не перекручивай».
Можа, я залішне разгаварыўся, бо ў сувязі з тым, што я сказаў, гэта на самой справе не мае ніякага значэння. Вы смеяцёся і я таксама з гэтага смяюся, аднак хачу пры нагодзе закрануць яшчэ адну справу, а менавіта справу лаяльнасці. Сёння пры кожным спатканні беларуса з палякам чуецца: "Але ж, панове, вы ўсе бальшавікі, вы ўсе нелаяльныя, усе антыдзяржаўна настроеныя, як можна з вамі гаварыць, што можна вам даць?" Цяжка мне казаць пра тое, хто лаяльны, а хто нелаяльны. Польская пракуратура вельмі добра гэта расследуе і, хоць пераважна некампетэнтна, але судзіць за гэта часта і паспяхова, вынікі чаго мы адчуваем на ўласнай скуры. Адно толькі мушу адзначыць наконт лаяльнасці: у вашых, панове, руках знаходзіцца ініцыятыва ў гэтай справе, у вашых руках паліцыя, органы кіравання, фінансы, вы закліканыя да таго, каб абапіраць паміжсуседскія і міжнародныя дачыненні не на штыках, а на аснове братэрскага сужыцця народаў. Але вы дагэтуль сістэматычна ігнаравалі гэтую аснову. Думаю, што вынікі і далейшыя наступствы такой пазіцыі будзеце збіраць самі.
Адным словам, уся палітыка польскіх урадаў і большай часткі польскага грамадства скіраваная на поўнае знішчэнне беларускага народа ў межах Польскай Рэспублікі. Ці загінем? З усёй перакананасцю і да вашага вялікага, асабліва правіцы, незадавальнення, магу сказаць, што не загінем. Мусіць, так і было б, калі б мы мелі няшчасце знаходзіцца толькі пад уладай Польскай Рэспублікі. Але мы крыху большы народ і не змяшчаемся поўнасцю ў польскіх межах. Жывём таксама і за яе межамі, і там, на шчасце, нас шмат. З пэўнага пункту погляду мы там маем лепшае становішча, якое дазваляе нам прынамсі мець пэўныя надзеі на будучыню. ( Голас: То лепей ідзіце туды. П. Станішкіс [17]: Асабліва лепшае становішча ў беларусаў-каталікоў. Голас: Чаму ксёндз сядзіць тут, калі там гэтак добра?) Я на сваёй зямлі, таму запрашаю туды некага іншага. ( Голас: І гэта кажа каталіцкі ксёндз? Сорам!) Я таму і з'яўляюся каталіцкім ксяндзом, каб называць рэчы іх сапраўднымі імёнамі. ( Голас: То ксяндзу так падабаецца ў Бальшэвіі, што ксёндз так яе расхвальвае?). Я яшчэ пра гэта не казаў, зараз перайду да гэтых бальшавікоў.
Ці ж гэта мая віна, што бальшавікі існуюць на свеце, што апетыт пана Грабскага не ахапіў усіх беларусаў, а добрыя 2/3 іх пакінуў па той бок рыжскай мяжы? Думаю, што не. У той жа час я магу заявіць, што хоць, можа, і на вялікае здзіўленне большасці з правіцы, у шмат якіх пунктах савецкай палітыкі не падзяляю, стаўлюся да яе крытычна, аднак у галіне беларускай нацыянальнай культуры, таксама з агаворкамі, з майго пункту погляду мушу прызнаць вялікія дасягненні. ( Розныя галасы ). Я знаходжуся тут, каб вас ацверазіць. ( Голас: Ксёндз дакладна б ацверазеў, калі б там пабываў.). Можа быць. Аднак факт застаецца фактам, што беларускіх школаў у савецкай Беларусі налічваецца тысячы. Факт застаецца фактам, што пашыраецца беларуская выдавецкая дзейнасць. Факт застаецца фактам, што беларускае нацыянальнае жыццё дакладна зрушылася з мёртвага пункту. Я сказаў, што гавару з агаворкамі, але факт застаецца фактам. Магу вам паказаць стосы выданняў. Можаце самі туды паехаць, ды, зрэшты, запытаць тых калегаў, якія туды ездзілі [18]. Я наогул здзіўляюся, чаму вы не хочаце называць чорнае - чорным, а белае - белым. ( Голас: Замест беларусаў там выхоўваюцца адныя Скрыпы [19].) Калега Скрыпа - украінец, таму нічога не магу пра яго сказаць. Зрэшты, калі ласка, магу поўнасцю пагадзіцца з вамі ў справе поглядаў на савецкую Беларусь, магу стаць у гэтым пытанні на ваш пункт гледжання, але пытаюся, што з гэтага вынікае? Вынікае, што нам тут нічога не належыць і мы надалей павінныя быць пазбаўленыя ўласнай школы, уласнай асветы, павінныя аддаць зямлю асаднікам і мусім быць нулём для імперыялістычных і нацыяналістычных памкненняў Польшчы? Зусім не. ( Голас: Слушна.) Так што мусіце вы пагадзіцца са мною. Няма ў мяне сумненняў, што мы не згінем, хоць ваша палітыка і імкнецца да гэтага.
Шмат нас ёсць і ў Латвіі. І хоць і туды сягае вашая палітыка, якая называе беларусаў-каталікоў палякамі і працуе над іх паланізацыяй, аднак і там яна нічога не дасягне, бо латвійскі ўрад хоць бы трохі шчырэйшы за ваш, куды больш сумленны і ў пэўнай ступені ідзе насустрач нашым нацыянальным інтарэсам. Мы маем там шэраг школаў і так-сяк там пашыраецца наша нацыянальная культура. Значыць, і гэта аргумент за тое, што не згінем, нягледзячы на вашую палітыку ў адносінах да нас. Гэтаксама і ў Літве, дзе нашай тэрыторыі, праўда, няма, але мы заўсёды знаходзім братэрскае спачуванне ў нашых праблемах. Наша эміграцыя ў Коўне і незалежнай Літве наогул вельмі паспяхова працуе на ніве беларускай культуры, друкуе беларускія кнігі, атрымоўваючы на гэта субсідыі ад літоўскага ўраду. Беларускі народ заўсёды будзе яму за гэта ўдзячны і, абапіраючыся таксама і на гэта, будзе смялейшымі крокамі ісці да сваёй будучыні, нягледзячы на вашыя абсалютна варожыя адносіны да нас нават у тых справах, у якіх насуперак сваёй Канстытуцыі, насуперак сваім правам вы парушаеце нашыя святыя правы і памкненні.
Маю яшчэ адзін аргумент за тое, што мы не загінем, і гэты аргумент - настрой нашага насельніцтва. Вы яго, панове, добра ведаеце. Калі вынікі гэтага настрою будуць непажаданымі для вас, то, паўтараю яшчэ раз, адказнасць нясёце вы ўсе разам з усімі ўрадамі, не выключаючы і цяперашняга ўраду Бартэля. ( Голас: Ён жа Вам памагае.) Так памагае, як я ўжо казаў. Сёння настрой нашага насельніцтва, як праваслаўнага, так і каталіцкага, такі, што кожная беларуская партыя, калі толькі з'яўляецца сапраўды беларускай, з энтузіязмам вітаецца нашымі сялянскімі масамі. Гэта такі настрой, які вашыя ўплывы паралізуе ў зародку.
Я вельмі добра разумею і ў пэўнай ступені шкадую, што адраджэнне беларускага народа ў межах Польскай Рэспублікі замест таго, каб пайсці пазітыўным шляхам, шляхам творчай палітыкі Польшчы, мусіць пайсці на шлях адмаўлення, проста кажучы, у рэвалюцыйную каляіну. Я, у прынцыпе, ніколі вялікай вагі рэвалюцыі не надаваў і ў вынікі рэвалюцыі на далейшую мэту, вядома, не верыў і не веру. Але так як гэта пэўны штуршок, які прыносіць адраджэнне арганізма і пэўныя перспектывы на будучыню, то мы прынамсі хоць гэтым сябе ўсцешваем і бачым у гэтым крыху збаўлення для свайго народа. Таму што ўсе іншыя нашыя надзеі ўжо падманутыя, і нават, можна сказаць, дзіка вамі з нас павыдзіраныя.
Безумоўна, галасаваць мы будзем супраць бюджэтнага праекта. (Воплескі на лавах нацыянальных меншасцяў).
[1] Утраквізм - дзвюхмоўе.
[2] Рымар Станіслаў (1886-1965) - польскі палітык, пасол сойму з фракцыі нацыянал-дэмакратаў, старшыня соймавай бюджэтнай камісіі.
[3] Семашкевіч Янка (1883-1956) - беларускі каталіцкі святар.
[4] Шутовіч Віктар (1890-1960) - беларускі каталіцкі святар.
[5] Гадлеўскі Вінцэнт (1888-1942) - беларускі каталіцкі святар і палітык.
[6] Рамейка Францішак (1885-1931) - беларускі каталіцкі святар.
[7] Цепляк Ян (1857-1926) - польскі рэлігійны дзеяч, у 1925 г. прызначаны першым віленскім арцыбіскупам.
[8] Грабскі Станіслаў (1871-1949) - польскі палітык, у 1925-1926 гг. міністр рэлігійных вызнанняў і народнай асветы.
[9] Тарашкевіч Браніслаў (1892-1938) - беларускі дзеяч, пасол сойму, з 1925 г. старшыня Беларускай сялянска.работніцкай грамады (БСРГ).
[10] Маецца на ўвазе прамова Тарашкевіча на 196 пасяджэнні сойму 25 красавіка 1925 г., калі апошні заявіў, што «так ці іначай, ці шляхам вайны, ці ў выніку яе, у рэшце рэшт будзе сацыяльная рэвалюцыя, і толькі гэтая сацыяльная рэвалюцыя можа даць нам палітычныя правы, прынесці нам нацыянальнае адраджэнне і вызваленне».
[11] Пілсудскі Юзэф (1867-1935) - польскі палітык, з траўня 1926 г. фактычны дыктатар Польшчы.
[12] Маецца на ўвазе галасаванне за кандыдатуру Юзэфа Пілсудскага на выбарах прэзідэнта Польшчы ў траўні 1926 г. Абедзьве беларускія фракцыі тады ўстрымаліся ад галасавання.
[13] Circulus vitiosus - заганнае кола (лац.).
[14] Бартэль Казімір (1882-1941) - польскі палітык, у траўні-верасні 1926 г. прэм'ер-міністр.
[15] Суйкоўскі Антон (1867-1941) - польскі палітык, у ліпені-верасні 1926 г. міністр рэлігійных вызнанняў і народнай асветы.
[16] Ангельскі страйк - маецца на ўвазе забастоўка ангельскіх шахцёраў, якая доўжылася з красавіка па снежань 1926 г. У выніку яе на еўрапейскім рынку значна павялічыўся попыт на польскі вугаль.
[17] Станішкіс Вітальд (1880-1941) - польскі палітык, пасол сойму з фракцыі нацыянал-дэмакратаў.
[18] Маецца на ўвазе паездка дэлегацыі польскага парламента ў СССР у студзені 1926 г.
[19] Скрыпа Восіп (1894-1929) - украінскі соймавы пасол, які ў 1924 г. далучыўся да камуністаў.