Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй

Першае выданне гэтай кнігі выклікала пэўную цікавасць сярод гісторыкаў Беларусі, Літвы і Польшчы. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. У навуковым друку з'явіліся рэцэнзіі *, аўтары якіх хоць і выказалі шэраг заўвагаў, але ў цэлым станоўча ацанілі вынікі амаль дзесяцігадовага даследавання. Апроч таго даследчая праца аўтара прайшла сур'ёзную апрабацыю падчас абмеркавання і абароны доктарскай дысертацыі (Польскі грамадска-палітычных рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 - люты 1917 г.) у Інстытуце гісторыі НАН Беларусі. Прыемнай нечаканасцю стала перамога кнігі ў конкурсе на лепшае навуковае выданне па гісторыі Беларусі за 2001 - 2002 гг., які праводзіла Беларускае гістарычнае таварыства.

Абмен думкамі з беларускімі калегамі, а таксама з польскімі і літоўскімі гісторыкамі яшчэ раз пацвердзіў высокую ступень актуальнасці праблемаў гістарычнай паланістыкі для народаў колішняй Рэчы Паспалітай. Выказаныя заўвагі былі добрым стымулам для ўдакладнення асобных пазіцый аўтарскай канцэпцыі і падрыхтоўкі да друку другога выдання кнігі.

Варта таксама заўважыць, што першае выданне, здзейсненае ў друкарні Гарадзенскага універсітэту імя Янкі Купалы накладам у 160 асобнікаў, амаль адразу стала бібліяграфічнай рэдкасцю.

Своеасаблівым штуршком для хуткай падрыхтоўкі да друку новага тэксту стала выданне зборніка артыкулаў і выступленняў дацэнта Гарадзенскага універсітэту і старшыні Саюза палякаў Беларусі Тадэвуша Кручкоўскага пад назвай Polacy na Białorusi na tle historii i współczesności (= Поляки на Беларуси на фоне истории и современности) (Слоним, 2003). Многія аўтарскія высновы падаліся палітызаванымі і вельмі далёкімі ад спробы навуковага вырашэння праблемы **.

Тэкст другога выдання дапоўнены кароткім аглядам асноўных крыніцаў даследавання, а таксама матэрыялам, прысвечаным праблеме колькасці палякаў на беларускіх і літоўскіх землях на рубяжы ХІХ - ХХ ст. Больш падрабязна асвятляецца гісторыя польскага руху ў перыяд рэвалюцыі 1905 - 1907 гг. Істотна дапрацаваныя высновы даследавання. Выданне ўтрымлівае дакументальны дадатак, ілюстрацыі

Аўтар выказвае шчырую падзяку гісторыкам Збігневу Соляку (Кракаў), Станіславу Рудовічу, Уладзіміру Міхнюку, Уладзіміру Ладысеву, Міхаілу Касцюку, Марыяне Сакаловай і Захару Шыбеку (усе Менск), чые заўвагі дапамаглі падрыхтаваць другое выданне гэтай кнігі.

Таксама хочацца выказаць удзячнасць Амерыканскай асацыяцыі навуковых арганізацый (ALCS) за дапамогу ў правядзенні навуковых даследаванняў і выданні гэтай манаграфіі.

Гародня. 5 студзеня 2004 г.

УВОДЗІНЫ

На працягу многіх стагоддзяў "польская прысутнасць" была істотным фактарам беларускай гісторыі. Геаграфічнае суседства беларусаў і палякаў абумовіла перапляценне гістарычных лёсаў двух народаў і ўзаемныя ўплывы, без вывучэння якіх немагчыма зразумець ні мінулае Беларусі, ні мінулае Польшчы.

Польскі грамадска-палітычны рух на працягу ўсяго "расійскага перыяду" айчыннай гісторыі (канец XVIII - пачатак ХХ ст.) з'яўляўся істотным фактарам развіцця беларускіх земляў. У беларускай, польскай, літоўскай і расійскай гістарыяграфіі праблеме польскага руху на беларускіх і літоўскіх землях канца XVIII - першай паловы ХІХ ст., падзеям паўстання 1863 - 1864 гг. прысвечана шмат даследаванняў. Затое гісторыя гэтага ж руху ў апошняй трэці ХІХ - пачатку ХХ ст. засталася амаль па-за ўвагай даследчыкаў. Між тым менавіта ў гэты час тэрмін "паляк" на беларускіх і літоўскіх землях пачаў набываць уласна нацыянальны змест. Распачыналася эпоха нацыянальных рухаў. Нацыянальны кампанент пачынаў выходзіць на пярэдні план грамадска-палітычнай дзейнасці многіх народаў імперыі. Намаганнямі мясцовай эліты г.зв. "Паўночна-Заходні край" паступова ператвараўся ў Беларуска-Літоўскі край. Пры гэтым велізарны ўплыў на яго развіццё аказала "польскае пытанне" і спробы расійскіх уладаў па яго канчатковаму вырашэнню.

У даследаванні "польскага пытання" вылучаецца аспект, звязаны з вызначэннем месца і ролі польскай грамадскасці ў гістарычным развіцці беларускіх земляў. Апошняя праблема мае вялікае значэнне, бо дазваляе выйсці на шэраг вузлавых пытанняў айчыннай гісторыі. У прыватнасці, гэта пытанне пра сутнасць працэса паланізацыі, пра тую ролю, якую прадстаўнікі мясцовай польскай грамадскасці адыгрывалі ў палітычнай, эканамічнай і культурнай гісторыі беларускіх земляў. Дастаткова назваць імёны А.Міцкевіча, Т.Касцюшкі і Э.Ажэшкі, каб зразумець, наколькі важным для разумення мінулага Беларусі з'яўляецца даследаванне гістарычнага лёсу мясцовых палякаў.

Аналіз польскага руху на беларускіх і літоўскіх землях стварае ўнікальную магчымасць зазірнуць у свядомасць мясцовай польскай грамадскасці, якая шукала ўласную ідэнтычнасць ва ўмовах актывізацыі польскага нацыянальнага руху і нацыянальна-культурнага Адраджэння беларусаў і літоўцаў. Месца былой рэгіянальнай або канфесійнай ідэнтычнасці павінна была заняць нацыянальная самасвядомасць, але тыя ўмовы, у якіх апынуліся палякі Беларуска-Літоўскага краю ў апошняе пяцідзесяцігоддзе Расійскай імперыі, значна ўскладнілі гэты працэс.

Актуальнасць дадзенай праблемы ўскосна пацвярджаюць шматлікія навуковыя працы апошняга часу, прысвечаныя гісторыі месца і ролі польскай грамадскасці ў нацыя- і дзяржавастваральных працэсах другой паловы ХІХ - пачатку ХХ ст. у краінах Цэнтральна-Усходняй Еўропы*.

Аналіз "польскага пытання" ў беларускай гісторыі непазбежна падводзіць даследчыка да праблемы, якую ў 1921 г. упершыню "прагаварыў" Ігнат (Канчэўскі) Абдзіраловіч. У вядомым эсэ "Адвечным шляхам" ён пісаў: "Беларусь ад Х веку і да гэтай пары фактычна з'яўляецца полем змаганьня двох кірункаў эўрапейскай <...> культуры - заходняга і ўсходняга <...> Мы не зрабіліся народам Усходу, але не прынялі й культуры Зах. Эўропы" [420, c. 8] *. Пранікненне г.зв. "заходнееўрапейскай цывілізацыі" ў вялікай ступені было звязанае з вернікамі каталіцкага касцёла. Пры гэтым іх пераважную частку складалі прадстаўнікі мясцовай польскай грамадскасці. Вывучэнне гісторыі палякаў Беларуска-Літоўскага краю можа паспрыяць больш глыбокаму разуменню сутнасці таго "цывілізацыйнага расколу", пра які пісаў Ігнат Канчэўскі, і які выразна прысутнічаў у беларускай гісторыі.

Храналагічныя межы даследавання (1864 г.; люты 1917 г.) з'яўляюцца этапнымі момантамі ў гісторыі беларускіх земляў і ўсёй Расійскай імперыі, часткай якой яны з'яўляліся. Падаўленне паўстання 1863 - 1864 гг. выклікала значныя перамены ва ўрадавай палітыцы. Распачаўся больш паслядоўны этап палітычнай і культурнай дэпаланізацыі беларускіх і літоўскіх земляў, які цягнуўся фактычна да лютага 1917 г. Адначасна гэта быў перыяд сацыяльнай мадэрнізацыі, якую прыспешылі ранейшая адмена прыгоннага ладу і падзеі паўстання. І кіраўнікі паўстання, і расійскія ўлады імкнуліся прыцягнуць сялянства да актыўнага ўдзелу ў барацьбе на сваім баку. Гэтыя падзеі паспрыялі паступоваму ўцягванню сялянства ў грамадска-палітычнае жыццё незалежна ад таго, на чыім баку яно выступіла. Апошняе пяцідзесяцігоддзе Расійскай імперыі стала перыядам нацыянальных рухаў. Верхняя мяжа даследавання (люты 1917 г.) завяршае гісторыю імперскай Расіі.

Беларускія і літоўскія землі разглядаюцца ў межах шасці губерняў Расійскай імперыі - Віленскай, Віцебскай, Гарадзенскай, Ковенскай, Магілёўскай і Менскай, што ў вялікай ступені адпавядае тэрыторыям сучаснай Рэспублікі Беларусь і Рэспублікі Літва. У межах 6 губерняў намаганні мясцовай польскай грамадскасці зліваліся ў адзіны рух са спецыфічнымі мэтамі і задачамі, характэрнымі толькі для гэтага рэгіёну. Цэнтрам польскага руху на беларускіх і літоўскіх землях на працягу большай часткі разглядаемага перыяду з'яўлялася Вільня.

Напачатку ХХ ст. азначаныя губерні мелі афіцыйную назву "Паўночна-Заходні край Расіі". Сярод польскай палітычнай эліты ў гэты час ужываўся тэрмін "усходнія крэсы". Аўтар карыстаўся пераважна паняццямі "Беларуска-Літоўскі край", "беларускія і літоўскія землі", "гістарычная Літва", "Беларусь" і "Літва". Вядома, што некаторыя даследчыкі лічаць ужыванне падобнай тэрміналогіі свайго роду мадэрнізацыяй гісторыі. У якасці альтэрнатывы выкарыстоўваюцца паняцці "крэсы" [напр., 608; 704] або "Заходні край Расіі" *. Аднак трэба адзначыць, што дадзеныя тэрміны з'яўляюцца носьбітамі ідэалогіі, якая адмаўляе Беларусі права на самастойны гістарычны шлях і не прызнае беларусаў суб'ектам уласнай гісторыі. Таксама вядома, што карэннае насельніцтва і нават мясцовая адміністрацыя ў разглядаемы перыяд карысталіся паняццямі "Беларусь" і "Літва", якія паступова замацоўваліся адпаведна за этнічна беларускімі і этнічна літоўскімі землямі. Пра гэта сведчыць таксама ўжыванне гэтых паняццяў палітыкамі, навукоўцамі і дзеячамі культуры пачатку ХХ ст. У гэты ж час тэрмін "Літва" таксама ўжываўся ў дачыненні да Віленшчыны і Гарадзеншчыны.

Цэнтральнымі ў дадзеным даследаванні з'яўляецца паняцце "польская грамадскасць Беларусі і Літвы" і адпаведная яму лексіка - "палякі Беларуска-Літоўскага краю", "палякі Беларусі і Літвы". Гэтым тэрмінам пазначалася гістарычна склаўшаяся сацыяльная група, прадстаўнікі якой усведамлялі сябе палякамі, айчынай якіх з'яўляецца гістарычная Літва. Як пэўныя варыянты таксама ўжываліся паняцці "літоўскія палякі" (апошняя трэць ХІХ ст. - пачатак ХХ ст.) і "беларускія і літоўскія палякі" (міжрэвалюцыйны перыяд 1907-1917 гг.).

На працягу большай часткі ХІХ ст. да польскай грамадскасці беларускіх і літоўскіх земляў належалі пераважна прадстаўнікі мясцовай польскамоўнай эліты, для якіх паняцце "паляк", у першую чаргу, было тоесным прыналежнасці да шляхты і каталіцкага веравызнання. У апошняй трэці ХІХ ст. у выніку актывізацыі нацыятворчых працэсаў мясцовая польская грамадскасць пачала ўключаць у сябе таксама частку ніжэйшых сацыяльных колаў. Паняцце "паляк" у гэты перыяд хутка набывала ўласна нацыянальны змест, які грунтаваўся пераважна на пачуцці прыналежнасці да польскай культуры. Хоць па-ранейшым палякі Беларусі і Літвы захавалі шэраг істотных асаблівасцяў уласнай свядомасці, звязаных галоўным чынам з усведамленнем гістарычнай Літвы як сваёй Радзімы. Гэта адлюстравалася ў распаўсюджванні этноніма "літоўскія палякі". Падчас рэвалюцыі 1905 - 1907 гг. і ў міжрэвалюцыйны перыяд (1907-1917) пад уплывам разгортвання літоўскага і беларускага нацыянальных рухаў паняцце "літоўскія палякі" пачало набываць новы сэнс. Нацыянальныя памкненні літоўцаў спрыялі таму, што частка эліты мясцовых палякаў пачала звязваць слова "літоўскія" ў словазлучэнні "літоўскія палякі" ўжо не столькі з "гістарычнай", колькі з "этнаграфічнай" Літвой. У той жа час "літоўскія палякі", якія жылі на этнічных беларускіх землях, падпадалі пад пэўныя ўплывы беларускага руху. Гэта дае падставы для ўжывання паняцця "беларускія і літоўскія палякі" ў этнакультурным сэнсе.

Грамадска-палітычны рух у дадзеным даследаванні трактаваўся як сукупная дзейнасць партый, арганізацый і прыватных асобаў, звязаная з праблемамі сацыяльна-эканамічнага, палітычнага і нацыянальна-культурнага развіцця грамадства і дзяржавы. Пры аналізу "польскага пытання" ў беларускай гісторыі аўтар абапіраўся на яго аперацыянальнае вызначэнне як барацьбы польскай грамадскасці супраць расійскага панавання на беларускіх і літоўскіх землях. "Нацыя", услед за М.Грохам, трактавалася як "вялікая сацыяльная група, прадстаўнікі якой звязаныя шэрагам аб'ектыўных узаемаадносінаў (эканамічныя, палітычныя, лінгвістычныя, культурныя, рэлігійныя, геаграфічныя, гістарычныя) і суб'ектыўным адлюстраваннем гэтых адносінаў у калектыўнай свядомасці. Многія з гэтых сувязяў могуць быць узаемазамяняльнымі. Некаторыя адыгрываюць асабліва важную ролю ў адным выпадку і маюць другараднае значэнне ў іншым. Але тры з іх застаюцца нязменнымі: 1) "памяць" пра агульнае мінулае, якое ацэньваецца як "лёс" групы альбо, па меншай меры, яе асноўных складовых; 2) шчыльнасць лінгвістычных і культурных сувязяў, якія забяспечваюць больш актыўную сацыяльную камунікацыю ўнутры групы і за яе межамі; 3) уяўленне пра роўнасць усіх прадстаўнікоў групы, арганізаванай як грамадзянская супольнасць" [595, p. 79].

Важнае месца ў даследаванні займала паняцце "краёвасць", пад якім трэба разумець ідэалогію нацыі грамадзянскага (палітычнага) тыпу. Яна стала ідэалагічным падмуркам фармавання асобнай плыні польскага грамадска-палітычнага руху на беларускіх і літоўскіх землях. Адзін з кірункаў краёвасці характарызуецца як "кансерватыўна-ліберальны". Погляды яго прыхільнікаў вагаліся паміж лібералізмам, які адвяргаў усялякі радыкалізм, і кансерватызмам з "прышчэпкай" ліберальных ідэй. У апошні час падобная тэрміналогія пашыраецца ў расійскай гістарыяграфіі. Напрыклад, у даследаванні С.Шалахаева грамадска-палітычная пазіцыя вядомага расійскага палітыка пачатку ХХ ст. Д.Шыпава характарызавалася як кансерватыўна-ліберальная [562]. Падчас Усерасійскай навукова-практычнай канферэнцыі "Ліберальны кансерватызм у Расіі: гісторыя і сучаснасць" (Варонеж, 2000 г.) большасць даследчыкаў трактавала "ліберальны кансерватызм" як сегмент лібералізму *.

Пры разглядзе этнакультурных працэсаў ХІХ ст. аўтар ўжываў тэрмін "ліцвінская традыцыя", які быў ужыты С.Куль-Сяльверставай [474], а таксама паняцці "заходнеруская традыцыя" і "беларускае культурнае накапленне". Пад апошнім трэба разумець тыя падзеі культурнага жыцця, якія спрыялі пранікненню ў элітную культуру беларускай мовы і фармавалі адметную гістарычную свядомасць у насельніцтва беларускіх земляў.

Даследаванне грунтавалася на шырокай базе неапублікаваных і апублікаваных крыніцаў. Сярод першай катэгорыі трэба адзначыць комплекс дакументаў, выяўлены ў гістарычных архівах і аддзелах рукапісаў бібліятэк Літвы, Расіі, Польшчы і Беларусі. Гэта матэрыялы справаводства, статыстычныя дадзеныя, успаміны, дзённікі, эпісталярныя крыніцы, чарнавікі ненадрукаваных артыкулаў і г.д. Яны найбольш шырока прадстаўленыя ў калекцыях дакументаў Расійскага Дзяржаўнага гістарычнага архіва (РДГА), Дзяржаўнага архіва Расійскай Федэрацыі (ДАРФ), Літоўскага Дзяржаўнага гістарычнага архіва (ЛДГА), Нацыянальнага гістарычнага архіва (НГАБ) у Менску, НГАБ у Гародні, Дзяржаўнай публічнай гістарычнай бібліятэкі Расіі (ДПГБР), Бібліятэкі Каталіцкага універсітэта ў Любліне (БКУЛ) ды інш.

Асобна трэба адзначыць дакументы канцылярыі Віленскага, Ковенскага і Гарадзенскага генерал-губернатара (1865-1904) (ЛДГА, ф.378), канцылярыі МУС за перыяд з 1864 па 1917 г. (РДГА, ф.1282), матэрыялы справаводства па выбарах у Дзяржаўную думу і Дзяржаўную раду за перыяд з 1905 па 1915 г. (РДГА, ф.1327), Дэпартамента духоўных справаў замежных веравызнанняў МУС (1866-1911) (РДГА, ф.821), сакрэтных архіваў Дэпартамента паліцыі (1908-1914) (ДАРФ, ф.102) і Трэцяга аддзялення Уласнай Яго Імператарскай Вялікасці канцылярыі за перыяд з 1865 да 1880 г. (ДАРФ, ф.109), Цэнтральнага камітэта Канстытуцыйна-дэмакратычнай партыі і яе думскай фракцыі ** (1905-1915) (ДАРФ, ф.523), канцылярый Гарадзенскага (НГАБ у Гародні, ф.1), Менскага, Віцебскага і Магілёўскага грамадзянскіх губернатараў (НГАБ у Менску, адпаведна ф.295, 1430, 2001). Трэба спецыяльна адзначыць справаздачу Віленскага, Ковенскага і Гарадзенскага генерал-губернатара П.Святаполк-Мірскага (1904) (РДГА, ф. 1284). У гэтым дакуменце пералік асноўных антыпольскіх і антыкаталіцкіх мерапрыемстваў урада за перыяд з 1864 па 1904 г. спалучаны з крытычным аналізам рэальных наступстваў гэтай палітыкі для "рускай справы" на заходніх землях імперыі ***. Большасць згаданых матэрыялаў упершыню ўводзіцца ў навуковы ўжытак. Гэты блок крыніцаў дапаўняе фонд ксяндза Б.Усаса (аддзел рукапісаў БКУЛ), які ўтрымлівае копіі шматлікіх дакументаў МУС Расіі па "польскім пытанні".

Архіўныя матэрыялы ствараюць магчымасць вывучэння як палітыкі "Цэнтра" ў адносінах да польскай грамадскасці на беларускіх і літоўскіх землях, так і дзейнасці мясцовай адміністрацыі. Высвятленне суадносінаў паміж палітычным курсам цэнтральных органаў і яго ажыццяўленнем на месцах дапамагае зразумець механізмы палітыкі Расійскай дзяржавы ў адносінах да неправаслаўнага насельніцтва, асабліва ў перыяд актывізацыі нацыянальных працэсаў. Апроч таго, гэтыя матэрыялы зафіксавалі спробы літоўскіх і беларускіх палякаў абараніць уласныя грамадска-палітычныя, гаспадарчыя, рэлігійныя і культурныя пазіцыі, што дазваляе ўбачыць асноўныя "кропкі напружання" ва ўзаемаадносінах улады і польскай грамадскасці, улады і каталіцкага касцёла.

Праблема ўзаемаадносінаў у сістэме "касцёл-улада" адлюстравалася ў такой групе дакументальных крыніцаў, як асабістыя справы прадстаўнікоў каталіцкага духавенства, якія захаваліся ў фондзе Дэпартамента духоўных справаў замежных веравызнанняў (РДГА) і канцылярыі Віленскага, Ковенскага і Гарадзенскага генерал-губернатара (ЛДГА). Асаблівую каштоўнасць для даследавання мела вывучэнне матэрыялаў асабістых справаў кіраўнікоў Віленскай дыяцэзіі П.Жылінскага (1863-1883), Э.Ропа (1904-1907) і К.Міхалькевіча (1907-1917).

Асобна трэба адзначыць комплекс следчых справаў па факту знявагі асобы імператара, які захаваўся ў фондах НГАБ у Гародні (усяго 239 справаў). Яго вывучэнне дазволіла прааналізаваць стаўленне ніжэйшых сацыяльных колаў каталіцкага насельніцтва Гарадзенскай губ. да асобы імператара і палітыкі імперскага ўраду ў перыяд з 1866 па 1891 г. Матэрыялы следства (данясенні паліцыі, даносы, пратаколы апытанняў сведкаў, вынікі следства) дазваляюць зазірнуць у свядомасць тых, каго расійскі даследчык А.Гурэвіч называў "маўклівай большасцю гісторыі" [447, c. 85].

Успрыяцце ўрадавай палітыкі ліберальнай часткай грамадскасці беларускіх і літоўскіх земляў у другой палове 60-х - 70-я гг. ХІХ ст. адлюстравалася ў матэрыялах перлюстрацыі Трэцяга аддзялення (ДАРФ, фонд 109). Аб'ектам перлюстрацыі была перапіска многіх вядомых прадстаўнікоў расійскай інтэлігенцыі. Захаваліся шматлікія выпіскі з лістоў, аўтары якіх крытычна ацэньвалі палітыку русіфікацыі. Адначасна гэтыя матэрыялы ўтрымліваюць цікавыя звесткі пра працэс пераходу зямельных уладанняў у рукі рускіх памешчыкаў, паводзіны чыноўніцтва, фаварызацыю праваслаўнай царквы і ціск у адносінах да вернікаў і духавенства каталіцкага касцёла. Да гэтага блоку матэрыялаў можна далучыць ліст М.Каяловіча да І.Карнілава, аўтар якога таксама падрабязна спыняецца на асаблівасцях расійскай палітыкі на беларускіх землях і выказвае думку, што гэтая палітыка ў хуткім часе можа прывесці да агульнабеларускага антырасійскага паўстання [26].

Тэматычна блізкая матэрыялам афіцыйнага справаводства такая група неапублікаваных крыніцаў як дакументы асабістых архіваў чыноўнікаў г.зв. "Паўночна-Заходняга краю". У аддзеле рукапісаў Расійскай Нацыянальнай бібліятэкі (РНБ) захоўваюцца фонды генерал-губернатара П.Альбядзінскага (1874-1880), віцебскага губернатара В.фон Валя (1877-1886), апякуноў Віленскай навучальнай акругі І.Карнілава і П.Бацюшкова (60-80-я гг. ХІХ ст.). Перапіска названых чыноўнікаў, справаздачы, чарнавікі падрыхтаваных імі "Запісак" па "польскім пытанні", фрагменты ўспамінаў і дзённікавыя запісы даюць дадатковы матэрыял для аналіза ўрадавага курса. Фонды А.Жыркевіча, А.Катлярэўскага, М.Новікава і В.Ратча дазваляюць зразумець адносіны розных колаў расійскай грамадскасці да антыпольскай дзяржаўнай палітыкі.

Іншы погляд "звонку" на месца і ролю польскай грамадскасці ў тых працэсах, якія разгортваліся на беларускіх і літоўскіх землях у другой палове ХІХ - пачатку ХХ ст., адлюстраваўся ў матэрыялах фонда "Беларускага камітэта ў Вільні", які захоўваецца ў Беларускім Дзяржаўным архіве-музее літаратуры і мастацтва (БДАМЛіМ), і фонда 21 аддзела рукапісаў Цэнтральнай бібліятэкі Акадэміі навук Літвы (ЦБАНЛ).

Каб пазбегнуць аднабаковасці, аналіз вышэйазначаных групаў дакументаў быў спалучаны з вывучэннем дакументальных крыніцаў, якія выйшлі непасрэдна з нетраў самога польскага руху. Гэта, напрыклад, калекцыя дакументаў Віленскага Таварыства сяброў навукі (1906-1918) (ЛДГА, ф.1135), якая складаецца з матэрыялаў розных грамадскіх, асветніцкіх, гаспадарчых, палітычных арганізацый польскага руху на беларускіх і літоўскіх землях.

Асобна трэба адзначыць запісы дзённіка М.Ромэра (1911-1915) (аддзел рукапісаў ЦБАНЛ), якія з'яўляюцца ўнікальнай крыніцай па гісторыі грамадска-палітычнага жыцця Літвы і Беларусі напачатку ХХ ст. Мiхал Ромэр (1880-1945) - юрыст, публiцыст, навуковец, грамадскi i палiтычны дзеяч, адзін з галоўных iдэолагаў ліберальна-дэмакратычнай плынi сярод "краёўцаў". Толькі напачатку 90-х гг. ХХ ст. ягоны дзённік стаўся аб'ектам інтэнсіўнага вывучэння літоўскімі і польскімі навукоўцамі. Цяпер ён уводзіцца ва ўжытак беларускай гістарыяграфіі.

Для дадзенага даследавання асаблiвую цiкавасць уяўляюць першыя шэсць тамоў (да траўня 1915 г.). Яны з'яўляюцца выключна важнай крыніцай па гісторыі польскага грамадска-палітычнага руху на беларускіх і літоўскіх землях, асабліва, яго дэмакратычнай плыні, дазваляюць грунтоўна даследаваць ідэалогію і дзейнасць краёўцаў, стаўленне часткі літоўскіх палякаў да праграмных пастулатаў і прынцыпаў дзейнасці ПДНП. Цалкам новы для беларускай гiстарыяграфii факталагiчны матэрыял змешчаны на старонках, прысвечаных кантактам дзеячоў дэмакратычных плыняў польскага, беларускага, літоўскага рухаў, яўрэйскіх арганізацый з прадстаўнiкамi рускай дэмакратычнай грамадскасцi. У першую чаргу, гэта датычыць сумеснай выдавецкай дзейнасцi. Гэтая ж крыніца дае вялізарную інфармацыю па такой праблеме як адносіны розных кірункаў польскага грамадска-палітычнага руху да беларускага і літоўскага нацыянальна-культурнага Адраджэння. Аўтар запісаў імкнуўся да аб'ектыўнасці ў ацэнках польска-літоўскіх і польска-беларускіх адносінаў. Таксама ўвагу беларускiх даследчыкаў павiнен прыцягнуць "масонскi сюжэт", "героямі" якога з'яўляюцца многія вядомыя дзеячы польскага і беларускага рухаў. Далучэнне дзённiка М.Ромера да ліку крынiцаў айчыннай гісторыі значна ўзбагачае разуменне многіх падзеяў гісторыі беларускага нацыянальнага руху.

Дзённік М.Ромэра, як і кожны іншы, з'яўляецца крыніцай, дзе ў параўнанні з іншымі больш відавочна прысутнасць аўтара з яго сімпатыямі і антыпатыямі, толькі яму ўласцівымі асаблівасцямі светапогляду. У выпадку з М.Ромэрам гэтая якасць стварае ўнікальную магчымасць зразумець вытокі краёвай ідэалогіі і зазірнуць у свядомасць той часткі польскай грамадскасці, якая ва ўмовах актывізацыі нацыянальных рухаў шукала ўласную ідэнтычнасць на шляху "краёвага грамадзянства".

Цалкам іншы погляд на грамадска-палітычныя і нацыянальна-культурныя працэсы на беларускіх і літоўскіх землях у 1915 - 1918 гг. адлюстраваны ў дзённіку Аляксандра Шкленіка (ЛДГА). Аўтар дзённіка, які адыгрываў прыкметную ролю ў гаспадарчым жыцці польскай грамадскасці Віленшчыны, падзяляў асноўныя палажэнні партыі нацыянальных дэмакратаў. Ягоныя запісы адлюстравалі пазіцыю той часткі літоўскіх і беларускіх палякаў, якая ва ўмовах першай сусветнай вайны ахвотна ўспрымала ідэалогію польскага нацыянальнага руху.

Вялікае значэнне для даследавання таксама мела выкарыстанне неапублікаваных успамінаў такіх дзеячоў польскага руху як А.Мэйштовіч, М.Пароўскі, Ю.Змітровіч і В.Гансяроўскі (усе захоўваюцца ў аддзеле рукапісаў Нацыянальнай бібліятэкі імя Асалінскіх (НБіА) у Вроцлаве), Л.Хаміньскі, З.Даманьскі, М.Ялавецкі, Е.Асмалоўскі (захоўваюцца ў аддзеле рукапісаў і аддзеле мікраформ Нацыянальнай бібліятэкі Польшчы (НБП)), К.Скірмунт (аддзел рукапісаў Бібліятэкі Ягелонскага універсітэта (БЯУ)), дзённіка М.Касакоўскага (Архіў Польскай Акадэміі навук (АПАН) у Варшаве) ды інш. Успаміны М.Пароўскага з'яўляюцца цікавай крыніцай для вывучэння дзейнасці польскіх арганізацый у Менску падчас першай сусветнай вайны. Запіскі В.Гансяроўскага дапамаглі зразумець матывы варожага стаўлення часткі грамадскасці Польшчы да грамадскай і культурнай дзейнасці княгіні М.М.Радзівіл ды іншых прадстаўнікоў мясцовай арыстакратыі, якія на пэўным этапе развіцця беларускага нацыянальнага руху аказвалі яму істотную падтрымку. Ю.Змітровіч распавёў пра арганізацыі віленскай польскай моладзі. Мемуары Л.Хамінскага, М.Мэйштовіча, М.Ялавецкага, К.Скірмунта ўтрымліваюць звесткі пра гаспадарчую і грамадска-палітычную дзейнасць многіх вядомых прыхільнікаў краёвасці кансерватыўна-ліберальнага накірунку. Гэтыя матэрыялы дазваляюць зразумець асаблівасці краёвасці многіх прадстаўнікоў старажытных беларускіх і літоўскіх родаў.

Трэба адзначыць знаходку поўнага варыянта першай часткі ўспамінаў Э.Вайніловіча (фонд Віленскага Таварыства сяброў навукі ЛДГА) * і чарнавіка другой часткі, якая так і не была апублікаваная (аддзел рукапісаў НБП). Эдвард Вайніловіч (1847-1928) - вядомы гаспадарчы і палітычны дзеяч Беларусі, прыхільнік краёвай ідэалогіі ў яе кансерватыўна-ліберальным варыянце. Шмат гадоў узначальваў Менскае Таварыства сельскай гаспадаркі (МТСГ). Быў сябрам Дзяржаўнай рады (1906-1909). Шырока вядомыя яго сімпатыі да беларускіх культурных ініцыятываў. Сябраваў з Р.Скірмунтам і падтрымаў абвяшчэнне БНР. Ягоныя ўспаміны асвятляюць гаспадарчую, культурную і палітычную (пасля 1905 г.) дзейнасць той часткі беларускіх палякаў, якая адстойвала інтарэсы Беларускага краю не толькі ад вялікарускіх, але і ад вялікапольскіх шавіністаў.

Завяршаючы агляд неапублікаваных крыніцаў даследавання, трэба таксама адзначыць высокую інфармацыйную насычанасць такіх дакументаў як карэспандэнцыя Скірмунтаў (1817-1933) (аддзел рукапісаў НБіА), фонд Прозараў і Ельскіх (Архіў галоўны актаў даўніх (АГАД) у Варшаве), аўтабіяграфія М.Ромэра (аддзел рукапісаў ЦБАНЛ), перапіска Э.Ажэшкі, М.Здзяхоўскага (усё ў аддзеле рукапісаў Бібліятэкі Віленскага універсітэта (БВУ)), фонд Л.Васілеўскага (Архіў актаў новых (ААН) у Варшаве), карэспандэнцыя А.Лядніцкага, часткі якой выяўлены ў БВУ і АПАН у Варшаве. Большасць з іх упершыню выкарыстоўваецца ў беларускай гістарыяграфіі.

Каштоўнай групай крыніцаў, якая сумяшчала рысы як дакументальнага, так і апавядальнага тыпу, з'яўляўся перыядычны друк. Былі прааналізаваныя публікацыі 28 польска-, беларуска-, нямецка- і рускамоўных выданняў 1868 - 1929 гг. Геаграфія гэтай перыёдыкі даволі шырокая (Вільня, Санкт-Пецярбург (Петраград), Менск, Варшава, Цешын-Пётркуў, Кіеў ды інш.), але 16 выданняў мелі "віленскую прапіску". Найбольш карысным для дадзенага даследавання было вывучэнне такіх штодзённых выданняў, як Кurier Litewski (1905-1915), Kurier Wileński (1910-1911), Gazeta codzienna (1912-1915), Nowy Kurier Litewski (1915-1917); штотыднёвых выданняў - Новое время (1868-1871), Dziennik Wileński (1906-1907, 1916), Kraj (1882-1908), Dziennik Petersburgski (1909-1913), Przegląd Wileński (1911-1914, 1929), Wilnauer Zeitung (1916), Вечерняя газета (1912-1915), Kurier Krajowy (1912-1914), Наша Ніва (1906-1915), Biełarus (1914-1915) і Homon (1916-1917). Трэба падкрэсліць, што аб'ектам вывучэння былі перыядычныя выданні, у якіх адлюстраваліся практычна ўсе кірункі польскага руху.

На старонках легальнага перыядычнага друку змяшчаўся вялізарны аб'ём інфармацыі. Побач з рэдакцыйнымі матэрыяламі (каментары, паведамленні, аналітычныя артыкулы, дыскусійныя выступленні, заявы палітычных арганізацый і асобных палітыкаў ды інш.) друкаваліся праграмы палітычных партый і арганізацый, дэпутацкіх фракцый у Думе, статыстычныя звесткі, урадавыя дакументы, мемуары, інтэрв'ю ды інш. Вывучэнне комплекса перыёдыкі спрыяла асвятленню многіх ключавых праблемаў даследавання. У прыватнасці, гэта праблема антыпольскай ўрадавай палітыкі і спробы абароны ўласных пазіцый літоўскімі палякамі ў другой палове ХІХ - пачатку ХХ ст., аналіз асноўных плыняў польскага руху ў перыяд рэвалюцыі 1905 - 1907 гг. і палітычнай дзейнасці мясцовых польскіх партый і арганізацый у межрэвалюцыйны час (1907-1917), удзел літоўскіх і беларускіх палякаў у выбарах у Дзяржаўную думу і Дзяржаўную раду, а таксама асвятленне працы іх абранцаў у гэтых органах улады (1906-1915), грамадска-палітычная і культурная дзейнасць каталіцкага касцёла, адносіны да беларускага і літоўскага нацыянальных рухаў ды інш.

Варта адзначыць матэрыялы пецярбургскай газеты "Новое время", адным з рэдактароў якой быў А.Кіркор. На старонках выдання змяшчалася велізарная інфармацыя па пытаннях продажы маёнткаў, увядзення рускай мовы ў дадатковае набажэнства ў каталіцкім касцёле, развіцця народнай адукацыі, замяшчэння адміністрацыйных пасадаў у "Паўночна-Заходнім крае" ды інш. Цікавасць уяўляюць апублікаваныя лісты жыхароў беларуска-літоўскіх губерняў. "Новое время" стварала рэдкую магчымасць публічнай абароны інтарэсаў Беларуска-Літоўскага краю ва ўмовах жорсткай антыкаталіцкай і антыпольскай палітыкі.

З пачатку 80-х гг. ХІХ ст. інтарэсы краю досыць шырока былі прадстаўленыя на старонках штотыднёвай газеты "Kraj", якая выдавалася ў Пецярбургу. Яна таксама змяшчала вялізарную і рознапланавую інфармацыю пра жыццё Беларуска-Літоўскага краю. Асаблівасцю гэтых выданняў, якая значна ўскладніла аналіз апублікаваных матэрыялаў, была адсутнасць імёнаў аўтараў пераважнай большасці артыкулаў і заметак або выкарыстанне імі псеўданімаў і крыптонімаў. Частковаму вырашэнню гэтай праблемы паспрыяла знаёмства з працай польскага гісторыка З.Кмеціка [613], успамінамі Э.Пільтца [385] і вывучэнне даведкавай літаратуры.

Варта заўважыць, што перыядычныя выданні не ставілі сваёй мэтай даць аб'ектыўную карціну той або іншай падзеі. Чытач павінен быў успрымаць яе скрозь прызму светапогляду сяброў рэдкалегіі. Гэта стварае мажлівасць аналізу пазіцый розных палітычных плыняў, выразнікам ідэалогіі якіх зачастую былі пэўныя перыядычныя выданні. Да таго ж матэрыялы друку выдатна перадаюць атмасферу гістарычнай эпохі, што дапамагае зразумець рэальнае месца гістарычнай падзеі ў канкрэтнай грамадска-палітычнай сітуацыі.

Асобна трэба адзначыць матэрыялы "Вечерней газеты" (1912-1915) і "Кур'ера краёвага" (1912-1914). Яны ўяўляюць асаблівую цікавасць у сувязі з тым, што выдаўцамі і рэдактарамі гэтых выданняў былі дзеячы "нашаніўскага кола", а менавіта браты Луцкевічы. Цесна супрацоўнічаў з імі В.Ластоўскі. Беларускія палітыкі ў гэты час падзялялі асноўныя пастулаты краёвасці, хоць і імкнуліся выкарыстаць яе ідэалогію і рэальныя ўплывы краёўцаў дзеля ўмацавання пазіцый беларускага руху. Гэтыя матэрыялы ўпершыню ўводзяцца ва ўжытак беларускай гістарыяграфіі і даюць магчымасць больш глыбокага вывучэння асаблівасцяў ідэалогіі беларускага нацыянальнага руху ў межрэвалюцыйны перыяд (1907-1917).

Сярод іншых груп друкаваных крыніцаў варта адзначыць стэнаграмы паседжанняў Дзяржаўнай думы і Дзяржаўнай рады (1906-1917), статыстычныя выданні, якія дазваляюць (з пэўным дапушчэннем) вызначыць колькасць палякаў на беларускіх і літоўскіх землях у разглядаемы перыяд, дакументы палітычных партый і арганізацый (ККПЛБ, ПДНП у Літве, Краёвы саюз Польшчы, Літвы і Беларусі, Краёвая партыя Літвы і Беларусі, ППС), успаміны і дзённікі палітыкаў (П.Мілюкоў, І.Корвін-Мілеўскі, Ю.Пілсудскі ды інш.), чыноўнікаў (П.Валуеў, Д.Мілюцін, А.Нікіценка, А.Полаўцаў ды інш.), прадстаўнікоў старыжытных мясцовых родаў (М.Чапска, Э.Паўловіч, М.Ваньковіч ды інш.), дзеячоў беларускага руху (А.Луцкевіч, Ю.Вітан-Дубейкаўская, П.Мядзёлка, Г.Царык ды інш.).

Таксама трэба згадаць зборнік дакументаў пад рэдакцыяй М.Лазарэўскага, які дапамагае аналізаваць урадавую палітыку ў "польскім пытанні" напачатку ХХ ст., зборнік заканадаўчых актаў, якія спрыялі пашырэнню расійскага землеўладання ў Беларуска-Літоўскім крае, выданне Л.Абрамовіча, у якім змешчаныя дакументы грамадска-палітычнага жыцця перыяда першай сусветнай вайны. У апошнім зборніку ўкладальнік паспрабаваў сгрупіраваць дакументы паводле нацыянальнай прыналежнасці іх аўтараў. Асобную групу склалі дакументы германскай акупацыйнай адміністрацыі.

Важнай часткай крыніцаў з'яўляюцца публіцыстычныя выступленні краёўцаў і дзеячоў польскага нацыянальнага руху. Варта назваць імёны Міхала Ромэра, Рамана Скірмунта, Балеслава Ялавецкага, Людвіка Абрамовіча, Іпаліта Корвін-Мілеўскага, Чэслава Янкоўскага, Рамана Дмоўскага, Зыгмунта Баліцкага, Аляксандра Ельскага, Аляксандра Лядніцкага, Канстанцыі Скірмунт, Юзафа Хласкі, Уладыслава Жукоўскага і Леона Васілеўскага. Гэтыя матэрыялы аказаліся карыснымі пры асвятленні практычна ўсіх ключавых праблемаў даследавання. Асабліва трэба адзначыць публікацыі М.Ромэра і Р.Скірмунта, якія паспрыялі фармаванню двух дамінуючых кірункаў краёвасці.

* Гл.: Przegląd historyczny. 2003. Zeszyt 2. S. 234-236 (Ян Юркевіч); Lietuvos istorijos metraštis. 2002. 1. P. 182-186 (Рышард Гайдзіс); C.Рудовіч. Пра месца палякаў у навачаснай гісторыі Беларусі // Беларускі гістарычны агляд. 2001. Том 8. Сшыткі 1-2 (14-15). С. 230-242. Гл. таксама адказ аўтара на заўвагі С.Рудовіча: А.Смалянчук. Пытанні на заўтра // Беларускі гістарычны агляд. 2001. Том 8. Сшыткі 1-2 (14-15). С. 243-248.

** Гл. рэцэнзію на зборнік Т.Кручкоўскага, змешчаную на старонках тома 9 Гістарычнага Альманаха (2003).

* Маецца на ўвазе манаграфія французскага гісторыка Д.Бавуа, прысвечаная польскай грамадскасці на правабярэжнай Украіне ( Walka o ziemie. Szlachta polska na Ukrainie prawobrzeznej pomiędzy caratem a ludem ukrainskim. 1863-1914. - Sejny, 1996); працы вядомага польскага даследчыка П.Эбэрхардта (напр., Polska ludność kresowa. Rodowód, liczebność, rozmieszczenie. - Warszawa, 1998); даследаванне Ю.Альбіным польскага нацыянальнага руху ў Латвіі напачатку ХХ ст. ( Polski ruch narodowy na Łotwie w latach 1919-1940. - Wrocław, 1993); артыкулы Д.Тарасюка (Polskie Towarzystwo sportowo-gimnastyczne "Sokół" w Mińsku (1907 - 1914) // Przegląd Polonijny. - 2000. - Rok XXVI. - Zeszyt 3(97); Działalność kulturalno-oświatowa Polaków w Mińsku w latach 1905 - 1914 // На шляхах да ўзаемаразумення: Навуковы зборнік. - Мн.: Беларускі кнігазбор, 2000), прысвечаныя праблемам гісторыі палякаў Беларусі; публікацыі літоўскіх гісторыкаў Р.Мікныса і Я.Савіцкага (напр., Sawicki J. Michał Römer a problemy narodowościowe na ziemia сh byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. - Toruń, 1998); артыкулы даследчыка з Рыгі Э.Екабсанса, прысвечаныя гісторыі палякаў Латвіі [Polska mniejszość narodowa na Łotwie w XIX i XX wieku. Krótka charakterystyka i zarys działalności // Europa nie prowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Białoruś, Litwa, Łotwa, Ukraina, wschodnie pogranicze II Rzeczpospolitej Polskiej) w latach 1772-1999. Praca zbiorowa pod. red. K.Jasiewicza. - Warszawa-Londyn, 1999 ды інш.]; манаграфія І.Чорновола Польсько-украïнська угода 1890 - 1894 рр. - Львів, 2000; кніга маскоўскага даследчыка Л.Гарызонтава Парадоксы имперской политики: поляки в России и русские в Польше. - Москва, 1999; праца амерыканскага навукоўца Т.Вікса Nation and State in Late Imperial Russia: Nationalism and Rusification on the Western Frontier. 1863-1914. - De Kalb,1996 ды інш.

* пры цытаванні беларускамоўных крыніцаў і літаратуры захаваная мова арыгіналу

* Гэтае паняцце звычайна ўжывае ў сваіх працах к.г.н. В.Чарапіца. Гл., напр., Польское национальное движение в Белоруссии (последняя треть ХІХ в.): факты, события, комментарии (Гродно, 1996).

* Отечественная история. - 2001. - № 2.

** У 1994 г. у Маскве выйшаў з друку першы том выдання "Протоколы ЦК и заграничных групп Конституционно-демократической партии. 1905 - середина 1930-х г. - В 6-и т." У гэтым томе былі апублікаваныя пратаколы паседжанняў ЦК партыі за перыяд з 1905 па 1911 г.

*** У 1997 г. фрагменты гэтай справаздачы былі апублікаваныя на старонках Беларускага гістарычнага часопіса (№ 2). Падрыхтавалі публікацыю М.Біч і В.Пічукоў [298].

* Першая частка ўспамінаў была надрукаваная ў Вільні ў 1931 г. [416].

Раздзел І.
Польская грамадскасць на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 - 1904 гг.

Польская грамадскасць у другой палове ХІХ - пачатку ХХ ст. як этнакультурны феномен (гістарыяграфічны агляд)

Дзеля разумення феномена польскай грамадскасці беларускіх і літоўскіх земляў другой паловы ХІХ - пачатку ХХ ст. неабходны аналіз праблемы радаводу мясцовых палякаў. Цэнтральнымі тут з'яўляюцца пытанні пра памеры міграцыі насельніцтва з этнічных польскіх тэрыторыяў на беларускія і літоўскія землі і пра сутнасць працэсу паланізацыі. Як жа асвятляюцца гэтыя пытанні ў гістарычнай навуцы Беларусі, Літвы і Польшчы?

Вызначыць дакладна храналогію першых міграцыйных патокаў насельніцтва з тэрыторыі этнічнай Польшчы на ўсход вельмі цяжка. Суседства польскіх і беларуска-літоўскіх земляў спрыяла таму, што працэсы ўзаемапранікнення распачаліся здаўна. Беларускія даследчыкі І.Карашчанка і А.Валахановіч зафіксавалі перасяленні мазураў на землі сучаснай Беларусі ўжо ў ХІІ - ХІІІ ст. На іх думку, пасля Люблінскай уніі (1569) польская міграцыя ўзмацнілася. Аднак масавага характару перасяленні не набылі, бо Статут ВКЛ 1588 г. істотна абмежаваў магчымасці шляхты з Каралеўства Польскага набываць зямлю і займаць дзяржаўныя пасады ў ВКЛ [464, c. 393; 465, c. 381-382]. Этнолаг і гісторык Міхаіл Піліпенка лічыць, што актыўная міграцыя польскага насельніцтва (пераважна дробнай шляхты) распачалася толькі ў XV - XVI ст. Прычым асноўнымі аб'ектамі гэтай міграцыі былі Прыпяцкі, Цэнтральны і Дзвінска-Дняпроўскі рэгіёны Беларусі [486, c. 98].

Уласную класіфікацыю асноўных катэгорый польскіх перасяленцаў-сялян з этнічнай Польшчы распрацаваў Вячаслаў Вярэніч. Сацыялагічнае і этнаграфічнае даследаванне, якое праводзілася ў 60 - 80-я гг. ХХ ст., спалучанае з аналізам гістарычнай літаратуры, дазволіла яму вылучыць чатыры асноўныя тыпы польскіх вёсак усходняй і цэнтральнай Беларусі. Да першага з іх даследчык аднёс былыя шляхецкія вёскі, жыхары якіх былі нашчадкамі паланізаванай беларускай шляхты або (радзей) нашчадкамі этнічнай польскай шляхты. Да другога - былыя паселішчы мазавецкіх буднікаў, занятых некалі ў лясной прамысловасці. Да трэцяга - былыя паселішчы сялян і беднай шляхты з этнічных польскіх земляў, якія знаходзіліся каля вялізных маёнткаў і павінны былі забяспечыць іх рамеснымі вырабамі. Чацвёрты тып В.Вярэніч характарызаваў як вёскі польскіх сялян-перасяленцаў, якіх прыцягнулі неабжытыя і незасвоеныя землі [690, c. 207].

Даследаванне В.Вярэніча пацвердзіла, што значных памераў міграцыя палякаў у Беларусь не набыла. Польскіх сялянаў перасялялася няшмат, і амаль усе яны даволі хутка праходзілі стадыю культурнай беларусізацыі і асіміляцыі. Прадстаўнікі польскага каталіцкага духавенства, якія займалі высокія пасады ў касцельнай іерархіі ВКЛ, і шляхты, што наймалася на ваенную або цывільную службу ў княстве, пазбеглі асіміляцыі. Але перасяленні прадстаўнікоў вышэйшых сацыяльных колаў мелі эпізадычны характар.

Зроблены В.Вярэнічам аналіз асаблівасцяў мясцовага дыялекта польскай мовы, г.зв. "пальшчызны крэсовай" ( або "пальшчызны літоўскай"), а таксама праведзенае ім вывучэнне прозвішчаў дазволіла сцвярджаць, што "асноўная маса "літоўскіх палякаў" - гэта нашчадкі паланізаваўшайся ў мінулым беларускай і літоўскай шляхты і мяшчан. Прыток этнічна польскага насельніцтва быў тут невялікім <...>" [437, c. 124].

Падобна ацэньваюць міграцыю палякаў на тэрыторыю як "гістарычнай", так і "этнаграфічнай" Літвы літоўскія даследчыкі [напр., 612, s. 19]. Фактычна ў беларускай і літоўскай гістарыяграфіі пануе тэзіс, што "ў сваёй абсалютнай большасці мясцовыя палякі з'яўляліся нашчадкамі паланізаваных у мінулым аўтахтонаў Беларусі і Літвы і латгальскай часткі Латвіі" [690, s. 200].

Цікава, што пры гэтым палякі звычайна трактаваліся як чужародная і варожая да беларусаў і літоўцаў супольнасць. Напрыклад, прадстаўнікі беларускай савецкай гістарыяграфіі прысутнасць палякаў у беларускай гісторыі ХІХ - пачатку ХХ ст. або ігнаравалі, або характарызавалі ў рэчышчы выключна канфрантацыйнага разумення мінулага: "паланізатары", "прыгнятальнікі беларускага народу" і г.д. Услед за афіцыйнай прапагандай часоў Расійскай імперыі сцвярджалася, што палякамі з'яўляюцца толькі прадстаўнікі вышэйшых сацыяльных колаў грамадства.

Напачатку 90-х гг. ХХ ст. у беларускай гістарыяграфіі пазначылася іншая тэндэнцыя. Упершыню яна праявілася на старонках выдання "Сто пытанняў і адказаў па гісторыі Беларусі". Ганна Сурмач, адказваючы на пытанне "Як на Беларусі з'явіліся палякі?", падкрэсліла розніцу паміж этнічнымі палякамі і абсалютнай большасцю прадстаўнікоў мясцовай (беларускай) польскай грамадскасці. Апошнія, на яе думку, з'яўляюцца "беларусамі па паходжанню" або "апалячанымі беларусамі" ( Народная газета. - 1993. - 27 мая).

У беларускай гістарыяграфіі пачала распаўсюджвацца ідэя, што мясцовыя палякі гэта не што іншае, як польскамоўныя этнічныя беларусы. З'явілася адпаведная тэрміналогія: "беларускія памешчыкі-католікі" [479, с. 381] і "польска-беларускія памешчыкі" [479, с. 399] (М.Біч), "польска-беларускія пісьменнікі" [479, s. 299-300] (С.Кузняева). Л.Лыч характарызаваў Яна Баршчэўскага, Яна Чачота, Людвіка Кандратовіча (У.Сыракомлю) як "беларусаў па нацыянальнасці, што служылі на карысць польскай літаратуры" [476, c. 158]. Некаторыя даследчыкі, у прыватнасці А.Жытко, пачалі ўжываць тэрміны "палякі" і "польскія дваране" толькі ў двукоссі, падкрэсліваючы тым самым іх адноснасць у дачыненні да мясцовых палякаў [456, c. 129]. Той жа аўтар у адной з апошніх публікацый выкарыстаў паняцці "беларуская шляхта каталіцкага веравызнання" і "землеўласнікі каталіцкага веравызнання" (707, s. 551, 559 ды інш.). Яшчэ далей пайшоў Кастусь Цвірка, які ахарактарызаваў Яна Чачота, як "сапраўднага беларускага нацыянальнага паэта" [557, c. 22]. Такі падыход перакрэслівае гістарычную адметнасць беларускіх палякаў, пазбаўляе іх права на ўласнае месца ў беларускай гісторыі.

Значна больш увагі пытанню міграцыі палякаў на беларускія і літоўскія землі ўдзялілі прадстаўнікі г.зв. "ліцвінскай" (на пачатку ХХ ст. - "краёвай") гістарыяграфіі і польскія навукоўцы. Падмуркам фармавання "ліцвінскай" ("краёвай") гістарычнай памяці сталі працы прафесароў гісторыі і славістыкі Віленскага універсітэту першай трэці ХІХ ст. Такія даследчыкі як Ігнат Даніловіч, Іван Лабойка, Юзаф Ярашэвіч, Міхал Баброўскі, Іван Анацэвіч, а пазней Тэадор Нарбут і Адам Кіркор упершыню зрабілі гісторыю Беларуска-Літоўскага краю самастойным аб'ектам даследаванняў. Яны адмовіліся глядзець на гэтую гісторыю "вачыма" Пецярбурга або Варшавы. Іх погляд - гэта погляд навукоўцаў, для якіх зыходным і канчатковым пунктам разважанняў былі інтарэсы самога краю. Характэрнай рысай даследаванняў віленскіх гісторыкаў з'яўляўся краёвы беларуска-літоўскі патрыятызм.

Навуковыя працы віленскіх гісторыкаў спрыялі ўсведамленню шляхтай краю сваіх мясцовых каранёў. Напрыклад, Т.Нарбут у беларускай і літоўскай шляхце ХIV ст. бачыў продкаў шляхты ХІХ ст. Ён жа падкрэсліваў самастойнасць дзяржаўнага развіцця ВКЛ нават пасля Крэўскай (1385) і Гарадзельскай (1413) уній [635, s. 213].

Ідэі віленскай гістарычнай школы жылі, нягледзячы на тое, што пасля разгрому паўстання 1863 г. сфера іх распаўсюджання была моцна абмежавана. З афіцыйных навучальных установаў яе выцясніў "заходнерусізм" у яго найбольш кансерватыўных формах, а ў розных нелегальных асветніцкіх гуртках усё часцей выкарыстоўваліся працы тых гісторыкаў, якія ўспрымалі Беларуска-Літоўскі край як польскую правінцыю. На фоне гэтага сапраўдным бастыёнам ліцвінскай гістарычнай свядомасці выглядаў трэці том "Живописной России" (1882), які быў прысвечаны беларускім і літоўскім землям і напісаны амаль адным А.Кіркорам. Палякі на старонках яго працы трактаваліся як адзін з карэнных народаў краю.

Напачатку ХХ ст. традыцыі віленскай гістарычнай школы працягвалі публіцысты г.зв. "краёвага" лагеру. Краёўцы падкрэслівалі мясцовае паходжанне вышэйшых колаў польскай грамадскасці. Напрыклад, Э.Вайніловіч адзначаў: "Значную частку польскіх землеўласнікаў у Беларусі <…> складала шляхта мясцовага паходжання, якая некалі спавядала ўсходні абрад, але ўжо ў ХVII ст. была паланізаваная і акаталічаная. Яна адчувала адзінства крыві з мясцовым народам" [цыт. па: 416, s. 214].

Краёўцы актыўна выкарыстоўвалі галоўны прынцып віленскай гістарычнай школы, а менавіта трактоўку Беларуска-Літоўскага краю як самастойнага аб'екта гістарычных даследаванняў. На іх гістарыяграфічныя навацыі моцна паўплывала развіццё літоўскага і беларускага нацыянальных рухаў. Ідэолагі літоўскага руху, у прыватнасці, трактавалі мясцовую польскую шляхту як ахвяру гвалтоўнай палітыкі паланізацыі і заклікалі яе вярнуцца да сваіх літоўскіх каранёў. Польска-літоўскі канфлікт прымушаў да новага асэнсавання месца і ролі палякаў у гісторыі беларускіх і літоўскіх земляў.

Паступова канкурэнцыю ідэі беларуска-літоўскага паходжання шляхты склаў тэзіс агульных польска-літоўска-беларускіх каранёў. Б.Ялавецкі сцвярджаў, што яшчэ да ўзнікнення ВКЛ набегі літоўцаў на польскія землі ў ХІІ ст. прывялі да з'яўлення шматлікіх польскіх асаднікаў-каталікоў. Выкарыстоўваючы аслабленне Польшчы пасля смерці Баляслава ІІІ (1138), сцвярджаў ён, літоўскія князі перасялілі на свае землі дзесяткі тысяч жыхароў з этнічных польскіх земляў. У выніку ў Літве не засталося ніводнага кута, дзе б ні было палякаў [367, s. 4-5]. А пасля далучэння беларускіх земляў да дзяржавы Міндоўга польская і літоўская кроў змяшалася з беларускай. На думку публіцыста-краёўца, ужо ў часы Ягайлы ў Літве не засталося чалавека, які б не меў у сабе крыві ўсіх трох народаў - палякаў, беларусаў і літоўцаў [367, s. 5]. Распаўсюджваўся тэзіс пра культурнае адзінства гэтых народаў. Па сутнасці, сцвярджалася існаванне на тэрыторыі ВКЛ у часы сярэднявечча агульнага польска-беларуска-літоўскага этнасу.

Найбольш грунтоўныя навуковыя працы, прысвечаныя радаводу польскай грамадскасці Беларуска-Літоўскага краю, належаць вядомаму навукоўцу і палітыку М.Ромэру. У пэўным сэнсе ён працягваў традыцыі Т.Нарбута. Даследчык быў упэўнены, што мясцовыя палякі не павінны ўспрымацца як прышлы і чужы элемент накшталт нямецкіх баронаў у Латвіі і Эстоніі. На яго думку, характэрныя для іх рысы польскай культуры з'яўляюцца вынікам працэсу паланізацыі [397, s. 27]. Напачатку ХХ ст. М.Ромэр увёў у навуковы зварот паняцце "літоўскія палякі".

Трэба адзначыць, што гэты тэрмін быў досыць распаўсюджаным у грамадстве. В.Вярэніч сцвярджаў, што ён шырока ўжываўся на беларуска-літоўскіх землях напачатку ХХ ст. як этнонім [690, s. 200-201]. Вядомы эпізод дыскусіі вакол пытання аб уласнай ідэнтыфікацыі, якая разгарнулася на адным са сходаў тайнага гуртка віленскіх гімназістаў "Spójnia". Гурток быў заснаваны братамі Браніславам і Юзафам Пілсудскімі ў 1882 г. Удзельнікі дыскусіі адмовіліся лічыць сябе палякамі або літоўцамі і заявілі, што з'яўляюцца літоўскімі палякамі: "Мы - літоўскія палякі і нашай задачай з'яўляецца захаванне польскай культуры на гэтай зямлі. Мы павінны быць не прыгнятальнікамі іншых слабейшых нацый, а іх апекунамі" [576, s. 184].

У далейшай навуковай і грамадска-палітычнай дзейнасці М.Ромэра тэзіс мясцовага паходжання польскай шляхты атрымаў сваё развіццё. Навуковец катэгарычна абвяргаў сцвярджэнне, што палякі Беларусі і Літвы з'яўляюцца часткай польскай нацыі, якая пасялілася на г.зв. "крэсах усходніх". Ён даказваў, што мясцовыя палякі - гэта прадукт культурнай паланізацыі вышэйшых колаў грамадства гістарычнай Літвы, а таксама гарадскога насельніцтва і сялянскіх рэгіёнаў усходняй часткі этнічнай Літвы [643, s. 132; 399, s. 72-75]. Маючы на ўвазе літоўскіх палякаў, М.Ромэр катэгарычна заяўляў: "Мы не імпартаваны экзатычны тавар, а прадукт непасрэднай гістарычнай эвалюцыі, якая адбывалася ў нашым краю з прычыны ўздзеяння пэўных падзеяў палітычнай гісторыі" [643, s. 134]. Даследчык характарызаваў палякаў Літвы як адметны этнакультурны феномен, не падобны ні на палякаў, ні на літоўцаў, ні на беларусаў.

Напрыканцы ХІХ і напачатку ХХ ст. у працах польскіх даследчыкаў дамінаваў тэзіс пра велізарную колькасць палонных палякаў, якія былі выведзены літоўскімі князямі з тэрыторыі этнічнай Польшчы падчас войнаў ХІІ - ХІІІ ст. [357; 413, s. 35; 622, s. 25]. Апроч палонных, згадваліся сяляне-асаднікі з Мазоўша і з польскай часткі Падлясся, дробная шляхта [413, s. 35], рамеснікі і купцы [694, s. 27]. "Польская экспансія" (выраз належыць Л.Васілеўскаму) часта параўноўвалася з крыжацкім рухам на Усход [413, s. V; 681, s. 2]. Пры гэтым меліся на ўвазе не ваенныя, а цывілізацыйныя (культурныя) наступствы гэтых працэсаў. Л.Васілеўскі таксама сцвярджаў факт масавага наплыву палякаў на тэрыторыю гістарычнай Літвы пасля Люблінскай уніі [413, s. 35]. Тэзіс пра масавую міграцыю адыгрываў пэўную ідэалагічную ролю. Ён сцвярджаў легітымнасць польскіх эканамічных, культурных і палітычных пазіцыяў на беларускіх, літоўскіх і ўкраінскіх землях.

Ідэалагічныя ўплывы ў польскай гістарыяграфіі пачатку ХХ ст. адзначыў таксама даследчык з Познані Ян Юркевіч, які зрабіў грунтоўны аналіз працаў, прысвечаных праблеме асадніцтва ў ВКЛ. На яго думку, адказам на літоўскі тэзіс прымусовай паланізацыі шляхты княства было распаўсюджанне трох канцэпцый паходжання палякаў Літвы і Беларусі. Адна з іх сцвярджала факт масавага наплыву палякаў на тэрыторыю ВКЛ. Прычым калі ў ХІІІ - XIV ст. гэтае перасяленне мела пераважна прымусовы характар (ваеннапалонныя), то пасля Люблінскай уніі распачалася добраахвотная міграцыя з Польшчы на пустуючыя землі. Менавіта гэтыя працэсы, на думку многіх польскіх даследчыкаў пачатку ХХ ст., змянілі этнакультурную сітуацыю ў ВКЛ [606, s. 239]. Іншую пазіцыю адстойваў гісторык Якубоўскі, які ў працы, прысвечанай этнічным адносінам у ВКЛ да Люблінскай уніі ("Studia nad stosunkami narodowościowymi na Litwie przed Unią Lubielską". - Warszawa, 1912), даказваў, што да 1569 г. масавай міграцыі насельніцтва з Польшчы ў ВКЛ не было. Галоўную ролю ва ўмацаванні польскіх пазіцыяў, на яго погляд, адыграў фактар паланізацыі. А вось Л.Васілеўскі бачыў у паляках гістарычнай Літвы нашчадкаў польскіх асаднікаў часоў сярэднявечча і наступствы паланізацыі. Ён быццам спрабаваў прымірыць абедзьве згаданыя канцэпцыі [606 s. 240].

Тэзіс пра вялікую колькасць польскіх палонных, выгнаных у Літву, адным з першых паставіў пад сумніў Хенрык Лаўмяньскі, які з недаверам успрыняў адпаведныя запісы ў хроніках. Ён жа сцвярджаў, што палонныя вельмі хутка асіміляваліся ў этнічна чужым асяроддзі. Таксама Уладыслаў Вяльхорскі ў сваіх пасляваенных працах, адзначаючы факт прымусовага перасялення польскіх палонных і міграцыі гарадскога насельніцтва з этнічнай Польшчы, сцвярджаў, што да Люблінскай уніі агульная колькасць палякаў-мігрантаў у гістарычнай Літве была нязначнай. Унія, на яго думку, адкрыла дадатковыя магчымасці для пранікнення палякаў, але ўсё роўна масавага прытоку іх не назіралася [694, s. 219]. Аналіз тапонімаў на тэрыторыі Беларусі і Літвы даў магчымасць іншаму польскаму даследчыку Ежы Ахманьскаму адзначыць невыразнасць і слабасць слядоў польскага асадніцтва. Што датычыць сялянства этнічнай Польшчы, то вывучэнне польскай гістарыяграфіі дазволіла Я.Юркевічу заявіць, што да XVIII ст. "асадніцтва польскіх сялянаў у ВКЛ не мела істотнага ўплыву на перамены этнічных адносінаў у мясцовай вёсцы" [606, s. 250].

Затое польскія імігранты з ліку каталіцкага і пратэстанцкага духавенства, дзеячы культуры Польшчы аказалі прыкметны ўплыў на развіццё культуры Вялікага княства. Аднак перабольшваць яго не трэба. Марыя Тапольска паспрабавала вызначыць колькасць палякаў-перасяленцаў з дапамогай аналізу прозвішчаў. Яна звяртала ўвагу на прозвішчы з польскімі каранямі. Гэты метад даў магчымасць сцвярджаць, што, напрыклад, у Кейданах, Біржах і Нясвіжы ў ХVII ст. палякі-перасяленцы складалі 25-30% насельніцтва, а сярод выкладчыкаў Віленскай Акадэміі - каля 60% [677, s. 150-158]. З тэзісам М.Тапольскай пра тое, што працэсы Рэфармацыі і Контррэфармацыі спрыялі наплыву ў ВКЛ прадстаўнікоў польскай культурнай і палітычнай эліты, нельга не пагадзіцца. Але выкарыстаны метад даследавання выклікае сумніў. Польскія карані ў прозвішчах могуць сведчыць не столькі пра перасяленні, колькі пра асіміляцыйныя працэсы і пашырэнне ўплываў польскасці. На гэты недахоп звярнуў увагу таксама Я.Юркевіч [606, s. 247]. Ён жа заўважыў, што нельга казаць пра моцны ўплыў польскіх перасяленцаў на палітычную эліту ВКЛ. Нават пры хуткай паланізацыі гэтай эліты яна ўяўляла досыць замкнёнае кола для выхадцаў з Каралеўства Польскага [606, s. 244].

На думку Я.Юркевіча, пасляваенныя працы польскіх даследчыкаў сведчаць пра тое, што гістарычная навука Польшчы не дазволіла ўцягнуць сябе ў ідэалагічную спрэчку і адмовілася ад высноваў пачатку ХХ ст., заснаваных не столькі на крыніцах, колькі на пэўных ідэалагемах [606, s. 254].

У гэты ж перыяд ў польскай гістарыяграфіі пачаў пашырацца погляд краёўцаў. У.Вяльхорскі заявіў пра фармаванне на тэрыторыі гістарычнай Літвы у выніку працэсаў паланізацыі асобнага тыпу палякаў ("odmiany polskości") [694, s. 219]. Падыходы М.Ромэра і У.Вяльхорскага падзяліў вядомы даследчык Юліўш Бардах. Характарызуючы міграцыю палякаў у Беларусь і Літву, ён адзначыў толькі перасяленні польскіх мяшчанаў напрыканцы ХІV ст. у Вільню і Берасце, а таксама мазураў-асаднікаў на Падляссе. Ва ўмацаванні польскіх пазіцыяў на тэрыторыі гістарычнай Літвы значна большую ролю, на яго думку, адыграла пашырэнне польскай мовы і культуры сярод вышэйшых колаў грамадства ВКЛ. Ю.Бардах адзначыў супольнасць паходжання літоўскіх палякаў з этнічнымі беларусамі і літоўцамі, культурныя ўзаемаўплывы. На яго думку, у выніку паланізацыі сфармаваўся адметны тып паляка ў Літве і Беларусі, які па сваіх этнакультурных характарыстыках бліжэйшы да літоўца і беларуса, чым да паляка з этнічнай Польшчы [570, s. 197-198] *.

Адметнасць палякаў Беларусі і Літвы адзначыў таксама польскі гісторык Пётр Вандыч [683, s. 483]. Ён карыстаўся паняццем "паляк-літовец" ("Połono-Litwin"). У польскай гістарыяграфіі для пазначэння палякаў гістарычнай Літвы ўжывалася таксама паняцце "літоўцы, якія размаўляюць па-польску" [610]. Вядомы палітык і гісторык Вацлаў Гізберт-Студніцкі ў свой час прапанаваў увесці тэрмін "літовец-паляк" ("Litwin-Polak") [585, s. 7].

З тым, што палякі-iмігранты не адыгралі прыкметнай ролі ў працэсе фармавання польскай грамадскасці Літвы і Беларусі, пагадзіўся вядомы польскі дэмограф і гісторык П.Эбэрхардт: "Паланізацыя беларускай шляхты мела характар эндагенічны, больш культурны, чым дэмаграфічны. Шляхта беларускага паходжання паланізавалася і там, дзе наогул не было польскіх асаднікаў" [596, s. 47]. Паводле П.Эбэрхардта, радавод большасці палякаў Віленшчыны і Гарадзеншчыны выглядае наступным чынам: насельніцтва літоўскага паходжання прыняло каталіцкую веру, потым славянізавалася і перайшло на беларускую мову, а напрыканцы ХІХ - напачатку ХХ ст. эвалюцыянавала да польскасці [596, s. 58 ].

Літоўскія даследчыкі звярнулі ўвагу на феномен літоўскіх палякаў толькі ў 90-я гг. ХХ ст. У першую чаргу трэба адзначыць працы Рымантаса Мікныса і Яна Савіцкага, якія займаюцца даследаваннем поглядаў і палітычнай дзейнасці М.Ромэра і феномена краёвасці наогул [629; 647]. Абодва даследчыкі шырока кырыстаюцца тэрмінамі "літоўскія палякі". Я.Савіцкі ў характарыстыцы свядомасці М.Ромэра ўжыў таксама паняцце "літовец-паляк" ("Litwino-Polak").

Р.Мікныс прыйшоў да высновы, што напачатку ХХ ст. наогул адбывалася фармаванне новай еўрапейскай нацыі літоўскіх палякаў. Дзеля характарыстыкі іх свядомасці ён абапіраўся пераважна на ўспаміны і працы краёўцаў. Напрыклад, М.Ромэр у аўтабіяграфіі (1925) наступным чынам ахарактарызаваў уласную свядомасць на перыяд 1898 - 1901 гг.: "У той час я яшчэ не разумеў, што мая "скура" іншая - не чыста польская, не чыста літоўская, а такая, што ў ёй прысутнічаюць адначасова рысы польскасці і літоўскасці. Яна нагадвала старую "скуру" Адама Міцкевіча, гэтую своеасаблівую з'яву гісторыі нашай Айчыны, "скуру", якая мела і адметную душу - не літоўскую, але і не польскую. Я не разумеў, што было б няпраўдай называць сябе літоўцам, але не меншаю няпраўдай было б называць сябе палякам. Я не ўсведамляў яшчэ таго, што істота маёй індывідуальнасці ў тым, што адчувалася ў перыяд дзяцінства і юнацтва (14-18 гадоў), калі я не адрозніваў у сабе паляка ад літоўца, любіў і цаніў абедзве гэтыя існасці, але асаблівае замілаванне меў да літоўскай зямлі і яе народу. Калі я марыў і пісаў вершы, то зусім як Адам Міцкевіч цягнуўся не да Польшчы, а да Літвы як сваёй Радзімы <…> Тады я яшчэ не ведаў, што нашая (літоўскіх палякаў) драма або па меншай меры адзін з фактараў гэтай драмы, грунтуецца на тым, што мы не маем уласнага імя, што нашая душа складаецца з двух адметных нацыянальных душ, што калі гэтыя душы зліваюцца ў адно цэлае, нам значна цяжэй <…> Мы ўжываем імя (палякаў), якое не адпавядае нашай сутнасці і не акрэслівае глыбінных падставаў нашай псіхікі і характару. Апошнія паходзяць з характару і псіхікі літоўскага народу, з самых каранёў мясцовага этнасу (беларусаў і літоўцаў)" [цыт. па: 630, s. 23-24].

Р.Мікныс пагадзіўся з параўнаннем Ю.Бардаха, які ў літоўскіх паляках убачыў падабенства з бельгійскімі валонамі [630, s. 29]. Апошнія сумяшчалі прыналежнасць да французскай культуры з пачуццём этнічнай адметнасці і патрыятызму грамадзяніна Бельгіі. Масавай асновай нацыі літоўскіх палякаў павінны былі стаць г.зв. "тутэйшыя", якія яшчэ напачатку ХХ ст. не мелі выразнай нацыянальнай самаідэнтыфікацыі. Аднак працэсы нацыянальнага развіцця, утварэнне нацыянальных польскай і літоўскай дзяржаваў перашкодзілі фармаванню гэтай новай нацыі.

Вяртаючыся да праблемы радаводу палякаў беларускіх і літоўскіх земляў, можна адзначыць, што значных разыходжанняў паміж нацыянальнымі гістарыяграфіямі Польшчы, Літвы і Беларусі няма. Галоўным фактарам фармавання польскай грамадскасці Беларуска-Літоўскага краю апошняй трэці ХІХ - пачатку ХХ ст. лічацца ранейшыя працэсы паланізацыі.

Феномен паланізацыі патрабуе спецыяльнай увагі. Ужо ў перыяд станаўлення беларускай нацыянальнай гістарыяграфіі фактар польскіх уплываў ацэньваўся вельмі негатыўна і параўноўваўся з палітыкай русіфікацыі. Мітрафан Доўнар-Запольскі, напрыклад, у артыкуле "Беларускае мінулае" ("Белорусское прошлое"), які быў надрукаваны на старонках газеты "Минский листок" (1888), сцвярджаў, што ў XVI - XVII ст. Польшча і Расія, узаемадапаўняючы свае намаганні, знішчалі палітычную самастойнасць беларускай нацыі і перашкаджалі яе нацыянальна-культурнаму развіццю: "Польшча навязвала Беларусі шляхецкую арыстакратычную рэспубліку. Масква - баярскую алігархію. І першая, і другая дзяржавы цалкам выключалі з палітычнага жыцця дэмас, тады як беларускі народ па сваіх гістарычных і народна-бытавых традыцыях быў у вышэйшай ступені дэмакратычны" [450, c. 334-335]. Паводле даследчыка, "польска-каталіцкае іга" часоў Рэчы Паспалітай пазбавіла беларускі этнас вышэйшых сацыяльных колаў.

У кнізе "Гісторыя Беларусі" (1926) * даследчык упершыню згадаў працэс паланізацыі ў асяроддзі "літоўскай і рускай шляхты" ў сувязі з барацьбой вакол Люблінскай уніі. З тэксту відавочна, што навуковец разумеў паланізацыю як палітычны працэс. У сярэдзіне XVI ст., сцвярджаў ён, шляхта ВКЛ дамаглася пашырэння сваіх палітычных правоў да ўзроўня вольнасцяў польскай шляхты. Гэта таксама спрыяла росту папулярнасці ідэі уніі сярод мясцовай шляхты [451, c. 94-95].

Праблема паланізацыі заняла значнае месца ў асвятленні М.Доўнар-Запольскім беларускай гісторыі ХІХ ст. Гісторык спыніўся на адукацыйнай палітыцы кіраўніцтва Віленскай навучальнай акругі і Віленскага універсітэту. Менавіта з гэтымі ўстановамі ён звязваў "магутны росквіт польскай культуры" ў нашым краі і актывізацыю паланізацыйных працэсаў. "Гэтая эпоха (першая трэць 19 ст. - А.С.), - пісаў даследчык, - вырвала з Беларусі шмат яе выдатнейшых сыноў, якія забыліся пра сваю нацыянальнасць <...> і аддалі свой розум і здольнасці польскай культуры і нацыянальнасці" [451, c. 263]. У пераліку гэтых стратаў фігуравалі Адам Міцкевіч і "яго школа", Ю.Крашэўскі, У.Сыракомля, гісторыкі А.Кіркор, Т.Нарбут ды інш. У дадзеным выпадку паланізацыя трактавалася як свядомы курс на культурную асіміляцыю, што праводзілі польскія магнаты, якіх прадстаўляў Адам Чартарыйскі і польская інтэлігенцыя ў асобе рэктара універсітэту Яна Снядэцкага.

Паланізацыя стала аб'ектам аналізу таксама ў раздзеле "Беларуская народнасць і яе культура да эпохі нацыянальнага Адраджэння". Гісторык адзначыў, што "паланізацыя Беларусі і Літвы мае вельмі нядаўняе паходжанне і з'яўляецца вынікам не толькі імкнення беларусаў і літоўцаў да польскай мовы, але і вынікам неўдалай палітыкі ўрада, які сваімі мерамі падтрымаў паланізацыю і які зусім незнаёмы з мясцовымі ўмовамі". Ён яшчэ раз адзначыў, што толькі напачатку ХІХ ст., г. зн. у часы расійскага панавання, "польская мова стала набываць больш шырокае распаўсюджанне" [451, c. 341]. Апроч Віленскага універсітэту, вялікую ролю ў паланізацыі адыграла змаганне супраць расійскага самаўладдзя, падчас якога "ўсё культурнае і ліберальнае пацягнулася да Польшчы" [451, с. 342]. Поспеху паланізацыі, на думку навукоўца, спрыялі таксама няўдалыя дзеянні пераемнікаў М.Мураўёва. М.Доўнар-Запольскі адзначыў працэс паланізацыі на беларуска-літоўскім этнічным паўзмежжы напрыканцы ХІХ ст. [451, c. 342].

Трактоўка вядомым беларускім даследчыкам месца і ролі палякаў і Польшчы ў беларускай гісторыі практычна не выходзіла за межы канфрантацыйнага разумення польска-беларускіх адносінаў. Палякі, якія паступова ператварыліся з вонкавага ва ўнутраны фактар беларускай мінуўшчыны, засталіся на старонках "Гісторыі Беларусі" адназначна варожай сілай у адносінах да беларускасці. Відаць, менавіта таму М.Доўнар-Запольскі адмаўляў беларускім палякам права на развіццё польскай культуры.

Вацлаў Ластоўскі на старонках "Кароткай гісторыі Беларусі" (1910) першым з беларускіх даследчыкаў выкарыстаў тэрмін "апалячванне" [297, c. 47], пад якім разумеў працэс паланізацыі вышэйшых колаў беларускага этнасу ў XVI - XVIII ст. У гэтым працэсе даследчык бачыў хутчэй самаапалячванне, чым наступствы палітыкі нацыянальнага ціску: "Людзі вышэйшых станаў, прыймаючы польскую культуру, зусім адрываліся ад свайго народу <…>. У другім-трэйцім пакаленьні апалячаныя князі і баяры беларускія забываліся зусім аб сваім беларускім народзе і павелічылі сілу і значэньне палякаў у сваім краю, шырылі самі польскасць. <…> Па дварох князёў-рэнегатоў польшчына выцесніла ўсё беларускае і ўзгадоўвала грамадзян-рэнегатоў" [297, c. 4]. В.Ластоўскі таксама шырока цытаваў "Прамову Івана Мялешкі" (XVII ст.). Гэты ананімовы твор асуджаў шляхту ВКЛ за яе імкненне пераймаць польскасць і служыць не Радзіме ("Літве і Русі"), а польскаму каралю.

Шмат увагі польскім палітычным, рэлігійным і культурна-нацыянальным уплывам, якія разумеліся як перайманне польскага ладу жыцця, звычаяў і мовы, удзяліў Уевалад Ігнатоўскі. Прычым, на яго думку, пашырэнне польскіх уплываў было абумоўлена шэрагам мерапрыемстваў польскіх уладаў на беларускіх землях [461, c. 140]. Фактычна, пачынаючы з У.Ігнатоўскага, у савецкай беларускай гістарыяграфіі паланізацыя стала трактавацца толькі як вынік палітычных намаганняў польскіх уладаў. У гістарыяграфіі 30 - 80-х гг. ХХ ст. праблемам гісторыі беларускай культуры, фармавання беларускай нацыі, пытанням гісторыі беларускай дзяржаўнасці вялікай увагі не надавалася. Паняцце "паланізацыя" часцей выкарыстоўвалася для разумення гістарычнага лёсу беларускай літаратуры [напр., 441, с. 268, 519 ды інш.].

Узмацненне паланізацыі ў XVII - XVIII cт. адзначаў Адам Мальдзіс. Пры гэтым ён жа заўважыў, што беларуская мова і пасля сеймавага рашэння 1696 г. "не была цалкам выцеснена з афіцыйнага ўжытку" і ўжывалася "не толькі сярод народных нізоў, але і сярод сярэдняй шляхты і нават магнатаў" (477, с. 25). Апагеем "паланізатарскіх тэндэнцый" А.Мальдзіс лічыў другую палову XVIII - першую палову ХІХ ст. (477, с. 341). Гэты працэс ён звязваў з пашырэннем уплываў каталіцкага касцёла.

Гэты погляд часткова падзяляў рэлігійны дзеяч і прадстаўнік эмігранцкага напрамку беларускай пасляваеннай гістарыяграфіі Леў Гарошка, які стаў аўтарам адзінай спецыяльнай працы, прысвечанай праблеме паланізацыі. Ён сцвярджаў, што паланізацыя з'яўлялася дзяржаўнай палітыкай Рэчы Паспалітай у XVII - XVIII ст. [439, c. 99]. Пры гэтым даследчык катэгарычна абвяргаў тэзіс, народжаны яшчэ расійскай прапагандай часоў віленскага генерал-губернатара графа М.Мураўёва, што каталіцызм у Беларусі з'яўляўся выключна сродкам паланізацыі мясцовага насельніцтва. Л.Гарошка, наадварот, сцвярджаў беларускі характар каталіцызму ў XV - XVI ст. Ён адным з першых звярнуў увагу на прыкметную ролю Pэфармацыі і Kонтррэфармацыі ў працэсе паланізацыі. Хоць і тут гісторык падкрэсліў, што паланізацыя не з'яўлялася мэтаю рэлігійных рухаў. Галоўным стымулам паланізацыі, на думку беларускага даследчыка, стаўся перанос цэнтра дзяржавы з Вільні ў Кракаў, які ўжо напачатку XVI ст. з'яўляўся галоўнай рэзідэнцыяй вялікага князя літоўскага і караля польскага [439, c. 104]. Мелася на ўвазе абмежаванне дзяржаўнага суверэнітэту.

Цалкам інакш Л.Гарошка ацэньваў ролю каталіцкага касцёла ў Беларусі ў канцы XVIII - пачатку ХХ ст. Узмацненне паланізацыі ён звязваў непасрэдна з дзейнасцю каталіцкага касцёла. Даследчык пагадзіўся з заўвагай польскага гісторыка З.Дэмбіцкага: "Ня Польшча стала каталіцкаю, а каталіцызм стаў польскім" [цыт. па: 438, с. 142]. Менавіта ў гэты час, на думку Л.Гарошкі, пашырылася паняцце "польская вера". За ім стаяла ўсведамленне, што кожны паляк - гэта каталік, а кожны каталік - паляк. У змаганні з уладамі Расіі за незалежнасць Польшчы прадстаўнікі каталіцкага духавенства "стараліся задушыць усе праявы беларускага вызвольнага руху" [438, c. 143]. І тым не менш насуперак некаторым уласным тэзісам аўтар адзначыў факты пэўнай "беларусізацыі" каталіцкага касцёла напачатку ХХ ст.: 1911 г. - з'яўленне беларускага гуртка і беларускай бібліятэкі ў Віленскай духоўнай семінарыі; 1912 г. - тое ж самае адбылося ў Санкт-Пецярбургскай духоўнай акадэміі ды інш.

У 90-я гг. XX ст. беларускія даследчыкі зноў звярнуліся да праблемы паланізацыі. Некаторыя з іх (С.Кузняева, М.Біч) пачалі праводзіць аналогію паміж русіфікацыяй і паланізацыяй па меншай меры для перыяда канца XVIII - пачатку XIX ст. [479, c. 296, 342, 416, 426-427 ды інш.]. Галоўным наступствам паланізацыі вярхоў грамадства ў XVI - XVIII ст. Міхась Біч лічыў страту беларускім этнасам уласнай нацыянальнай інтэлігенцыі. А гэта, на яго думку, прывяло да фалькларызацыі беларускай культуры [428, c. 4].

Сярод прац апошняга часу звяртаюць на сябе ўвагу тэксты Леаніда Лыча. Паланізацыя трактуецца гэтым гісторыкам амаль выключна як прымусовае апалячванне. У прыватнасці, ён сцвярджаў, што "ідэолагі каралеўскай улады і каталіцкай царквы (у Рэчы Паспалітай - А.С.) імкнуліся ўсімі сродкамі хутчэй апалячыць беларускі народ, падарваць яго веру ў самабытнасць" [476, c. 53]. Прычым адным з галоўных сродкаў апалячвання з'яўляўся "каталіцызм" [476, c. 55]. Падобную пазіцыю займаюць таксама І.Карашчанка і А.Валахановіч: "Частка беларускага насельніцтва, асабліва прадстаўнікі вышэйшых саслоўяў, прымаючы каталіцкую веру, меняла сваю нацыянальную прыналежнасць на польскую" [464, c. 393-394]. Яны ж сцвярджаюць, што "за перыяд існавання Рэчы Паспалітай на беларускіх этнічных землях і на беларуска-літоўскім этнічным паўзмежжы ўтварыліся пэўныя тэрыторыі, на якіх сяляне, што былі католікамі па веравызнанні, вызначалі сваю этнічную прыналежнасць як польскую <…>" [464, c. 393-394].

На старонках Энцыклапедыі гісторыі Беларусі Л.Лыч вызначыў паланізацыю як "сістэму мерапрыемстваў дзяржаўных органаў, культурных устаноў і каталіцкага духавенства па асіміляцыі беларускага народу" [Т. 5, с. 380]. Першыя "сімптомы" паланізацыі ён заўважыў ужо пасля Крэўскай уніі. Галоўная прычына страты часткай беларусаў сваёй культурна-моўнай адметнасці ў перыяд Рэчы Паспалітай, паводле Л.Лыча, заключалася ў свядомай дзейнасці свецкай і духоўнай уладаў гэтай дзяржавы. Ён катэгарычна адвергнуў шлях самаапалячвання або дабраахвотнага пераймання беларусамі ўзораў польскай культуры і польскай мовы. Л.Лыч лічыў, што паланізацыя працягвалася і пасля далучэння беларускіх земляў да Расіі. Па меркаванні даследчыка, яна аслабела толькі пасля разгрому паўстання 1863 - 1864 гг.

Варта заўважыць, што Л.Лыч, як і некаторыя іншыя беларускія гісторыкі, для разумення гістарычных працэсаў часоў сярэднявечча карыстаецца тэрміналогіяй, якая з'яўляецца толькі ў перыяд новай і найноўшай гісторыі, калі, зрэшты, і адбываўся працэс фармавання нацыяў. Але вядома, што Рэч Паспалітая была феадальна-саслоўнай шляхецкай дзяржавай і не з'яўлялася механізмам для рэалізацыі нацыянальных інтарэсаў. Трэба адзначыць і тое, што палітычныя прывілеі для каталікоў нельга лічыць прыкметай палітыкі нацыянальнай асіміляцыі, таму што канфесія не роўная этнічнасці або нацыянальнасці. Тэрмін "паляк" на працягу большай часткі існавання Рэчы Паспалітай быў тэрмінам не нацыянальным, а палітычным і саслоўным. І толькі ў такім сэнсе гэтую краіну можна лічыць "польскай дзяржавай". Спроба ахарактарызаваць працэсы паланізацыі часоў Рэчы Паспалітай у катэгорыях палітыкі нацыянальнай асіміляцыі ўладаў міжваеннай Польшчы (1918-1939) толькі заблытвае сітуацыю. Характэрнае для многіх даследчыкаў атаясамленне каталіцызма і польскасці не дазваляе растлумачыць факт прыналежнасці да каталіцкага касцёлу шматлікіх дзеячоў беларускага нацыянальна-культурнага Адраджэння пачатку ХХ ст. Што датычыць факталагічнага абгрунтавання тэзіса пра асіміляцыйны курс уладаў Рэчы Паспалітай, то Л.Лыч фактычна ўсе свае разважанні будуе толькі на адным эпізодзе, а менавіта на замене старабеларускай мовы на старапольскую ў дзяржаўным справаводстве ВКЛ (1696).

В.Вярэніч і М.Піліпенка звярнулі ўвагу на ўзаемнасць культурных уплываў. В.Вярэніч лічыць, што паланізацыя "рускага і літоўскага баярства" ў XVI - XVIII ст. была амаль роўнай па этнічных маштабах працэсу асіміляцыі польскіх каланістаў з ніжэйшых колаў грамадства. На яго думку, якраз уплыў беларускай мовы вызначыў фармаванне адметнай "пальшчызны літоўскай" [690, s. 201, 211]. М.Піліпенка звязаў з "польскасцю" з'яўленне новых формаў адміністрацыйнага падзелу, гарадскога самакіравання, новага календара, пранікненне каталіцызма і пэўныя ўплывы на беларускую мову (узбагачэнне слоўнікавага складу ды інш.) [486, c. 99]. В.Вярэніч (услед за польскай даследчыцай Х.Турскай) адзначыў спантанную самапаланізацыю вясковага насельніцтва Віленшчыны і Гарадзеншчыны ў другой палове ХІХ ст. [690, s. 201-202]. Ён жа сцвярджаў, што атаясамленне каталіцызмa і польскасці прыйшло ў Беларусь ужо пасля падзелаў Рэчы Паспалітай і было звязана з палітыкай царскіх уладаў. Менавіта апошнія навязывалі грамадству тэрміны "руская вера" і "польская вера", што спрыяла русіфікацыі праваслаўных і паланізацыі каталікоў [690, s. 203-204].

Можна зрабіць выснову, што ў сучаснай беларускай гістарыяграфіі спробы навуковага падыходу да праблемы польска-беларускіх культурных уплываў суседнічаюць са спрошчаным ідэалагізаваным разуменнем феномену паланізацыі. Адлюстраваннем гэтага з'яўляецца і пэўная неакрэсленасць паняційнага апарату. Тэрмінам "паланізацыя" адначасова характарызуюць працэс прымусовай асіміляцыі і працэс самаапалячвання або спантаннай (стыхійнай) асіміляцыі. Зачастую ставіцца знак роўнасці паміж паланізацыяй і русіфікацыяй, як пры ацэнцы гэтых з'яваў на працягу ўсёй гісторыі Беларусі, так і для перыяду ХІХ - пачатку ХХ ст. За невялікім выключэннем большасць беларускіх даследчыкаў разумее феномен паланізацыі толькі як праяву палітыкі нацыянальнай або дзяржаўнай асіміляцыі.

У літоўскай гістарыяграфіі працяглы час беспадзельна дамінавала пазіцыя, сфармуляваная яшчэ Сімонасам Даўкантасам, які лічыў палякаў і Польшчу галоўнай крыніцай усіх бедаў літоўскай гісторыі. Звычайна ўжываўся тэрмін "паланізацыя" як сінонім прымусовай асіміляцыі.

Аднак апошнім часам працэс паланізацыі падвергся выразнаму перасэнсаванню. У працах Эдвардаса Гудавічуса і Артураса Бумбляўскаса сцвярджаецца, напрыклад, што паняцце "паланізацыі" (прымусовай асіміляцыі) не з'яўляецца адэкватным для разумення культурных працэсаў перыяду ВКЛ. Даследчыкі заяўляюць пра дамінаванне працэсу самапаланізацыі (спантаннай асіміляцыі), які быў вызначаны параўнальна больш высокім узроўнем польскай культуры. Таксама і Р.Мікныс сцвярджаў, што магнатэрыя і шляхта Вялікага княства Літоўскага паланізаваліся "натуральна, без гвалту" [631, s. 86]. У якасці этапу, які папярэднічаў самапаланізацыі і паланізацыі, А.Бумбляўскас вылучыў перыяд "прыняцця элементаў польскай культуры" [578, s. 45].

Менавіта паланізацыя паспрыяла далучэнню Літвы дa дасягненняў еўрапейскай цывілізацыі. Яна ж выступіла ў ролі пэўнага каталізатара фармавання еўрапейскай мадэлі культуры літоўцаў. Э.Гудавічус сцвярджаў, што Літва не адставала ад Еўропы настолькі, каб не сумець выкарыстаць гэты каталізатар, але ўжо не магла абысціся без яго [589, s. 50].

На думку Э.Гудавічуса, Польшча была не толькі адзіным геапалітычным шансам для Літвы, яна з'яўлялася адзіным шляхам да заходнееўрапейскай цывілізацыі [579, s. 758]. У сярэдзіне XVI ст. палітычная эліта ВКЛ прыняла польскую мадэль шляхецкай культуры. Дзякуючы гэтай мадэлі адбывалася еўрапеізацыя грамадства. У адносінах уласнасці сфармавалася леннае права, у сацыяльна-эканамічнай структуры - фальварак, у сацыяльна-палітычнай сферы - шляхецкае саслоўе і саслоўная манархія, у гарадской гаспадарцы - цэхі, у ідэалагічнай галіне - рэфармацыя і контррэфармацыя і г.д. Грамадства ВКЛ засвойвала неабходны мінімум еўрапейскай цывілізацыі, каб пазней дзейнасцю К.Семяновіча, А.Каяловіча, Ж.Лаўксміна ды інш. прычыніцца да яе далейшага развіцця. А.Бумбляўскас сцвярджаў існаванне самабытнай цывілізацыі (культуры) ВКЛ, якая, праўда, у XVII - XVIII ст. знаходзілася ў такіх самых адносінах да польскай культуры, як лацінаамерыканская - да іспанскай [579, s. 760]. Культуру ліцвінаў свядомасці gente Lithuanus, natione Polonus даследчык ахарактарызаваў як польска-літоўскую.

Канцэпцыя Э.Гудавічуса ўпершыню ў літоўскай гістарычнай навуцы прызнала цывілізацыйную ролю Польшчы ў адносінах да гістарычнай Літвы. Яна стварыла магчымасць без асаблівых эмоцый аналізаваць тэзіс польскай гістарыяграфіі пра цывілізацыйную місію Польшчы на Усходзе і дазволіла разглядаць сучасных палякаў Літвы як вынік складаных цывілізацыйных працэсаў і адначасова як інтэгральную частку сучаснага літоўскага грамадства.

Вядомы дзеяч літоўскай культуры Томас Венцлова заявіў пра неабходнасць цалкам адмовіцца ад традыцый Сімонаса Даўкантаса. На яго думку, ідэолагі літоўскага нацыянальнага руху здолелі тагачасны польска-літоўскі канфлікт перанесці на гістарычную глебу. Менавіта палітычныя і ідэалагічныя інтарэсы, а не гістарычныя крыніцы, сталі падставай сцвярджэнняў, што палякі свядома і мэтанакіравана знішчалі літоўскую мову, пачынаючы ад Люблінскай і нават Крэўскай уніі [701, s. 149]. Новыя ацэнкі польска-літоўскіх адносінаў знайшлі адлюстраванне таксама ў кнізе М.Ючыса "Lietuvos ir Lenkjos unija (XIV a. vid - XIX a. pr.) (Vilnius, 2000). Можна сцвярджаць, што сучасная літоўская гістарыяграфія выходзіць на ўзровень усебаковага аналізу феномену паланізацыі.

Новыя падыходы літоўскіх даследчыкаў да праблемы паланізацыі ў пэўнай ступені грунтуюцца на палажэннях "ліцвінскай" ("краёвай") гістарыяграфіі. Краёўцы звычайна адзначалі вялікую пазітыўную ролю польскай культуры і каталіцкага касцёла. Затое ўплывы польскіх палітыкаў рэзка крытыкаваліся. Т.Нарбут менавіта на польскіх магнатаў усклаў галоўную адказнасць за тое безуладдзе апошніх дзесяцігоддзяў Рэчы Паспалітай, якое аблегчыла Расіі, Прусіі і Аўстрыі яе знішчэнне [635, s. 235].

Адам Кіркор успрымаў паланізацыю як заканамерны і прагрэсіўны працэс: "Нельга не пагадзіцца, што, як у адукацыі, так і ў грамадзянскіх правах і ўстановах, нарэшце, у глыбока ўкаранённым пачуцці патрыятызму, палякі мелі значную перавагу над літоўцамі і беларусамі. Менавіта гэтым тлумачыцца, што па натуральнаму закону прыроды вышэйшая і мацнейшая цывілізацыя праглынула слабейшую і малодшую" [309, c. 135-136]. Пры гэтым А.Кіркор падкрэсліў, што народы, якія злучыліся з Польшчай ад гэтага зусім не пастрадалі. Наадварот, па разумовых здольнасцях, мужнасці, моцы характару і вытрымцы яны пераўзыходзілі палякаў.

М.Ромэр трактаваў паланізацыю як добраахвотны працэс пераймання ўзораў польскай культуры. Менавіта Польшча, на яго думку, з'яўлялася галоўным правадніком дасягненняў еўрапейскай культуры ў гістарычнай Літве [400, s. 18]. Працэс паланізацыі М.Ромэр разумеў як працяглы перыяд змяшання элементаў польскай культуры з элементамі культуры мясцовай. Ён падкрэсліваў розніцу паміж паланізацыяй як з'явай палітычнай і паланізацыяй як з'явай культурнага жыцця. Першая, на яго думку, адбылася досыць хутка, а вось другая - зацягнулася. Яшчэ ў XVII ст., сцвярджаў М.Ромэр, шляхта ВКЛ карысталася літоўскай і беларускай мовамі [397, s. 18].

Напачатку XIX ст., па ацэнцы М.Ромэра, буйная шляхта (землеўласнікі) канчаткова паланізавалася. А вось дробная і сярэдняя - заставалася "літоўскай", хоць і была ўжо досыць моцна прасякнута польскімі ўплывамі. Яе імкненне да польскасці М.Ромэр тлумачыў не нацыянальна-культурнымі імкненнямі, а саслоўнымі інтарэсамі [397, s. 24]. Даследчык адзначыў таксама працяг працэсу паланізацыі насельніцтва беларускіх і літоўскіх земляў у другой палове XIX ст. Ён звязваў гэты працэс з сітуацыяй выбару паміж Польшчай і Расіяй, які павінна была зрабіць грамадскасць Беларуска-Літоўскага краю ва ўмовах рэзкага абвастрэння польска-расійскага супрацьстаяння. Менавіта яно вызначала жыццё краю пасля разгрома паўстання 1863 - 1864 гг.

М.Ромэр надаваў паланізацыі выключна важную ролю. Менавіта з ёй навуковец і палітык звязваў нараджэнне адметнага этнакультурнага тыпу ("псіхічна-культурнай індывідуальнасці" [578, s. 136]) - літоўскіх палякаў. Да гэтага тыпу ён адносіў і сябе. У сваіх працах М.Ромэр неаднаразова падкрэсліваў мясцовае паходжанне літоўскіх палякаў, іх непарыўную сувязь з гісторыяй, традыцыямі і культурнай спадчынай ВКЛ. Ён звяртаў увагу і на асаблівасці мясцовай польскай мовы ("пальшчызны літоўскай"), якая, на яго думку, па сваіх граматычных канструкцыях моцна нагадвала беларускую і літоўскую мовы [643, s. 133].

Публіцысты-краёўцы пачатку ХХ ст. былі катэгарычнымі ў сцвярджэнні, што дасягненні еўрапейскай культуры прыйшлі на беларускія і літоўскія землі з Польшчы. На іх погляд, у гістарычнай Літве фармавалася адзіная польска-беларуска-літоўская культура ("На ўсёй тэрыторыі Літвы панавалі адныя і тыя ж звычаі, адна і тая ж нацыянальная этыка <…>)" [643, s. 6].

У польскай гістарыяграфіі ужываюцца паняцці "паланізацыя" ("polonizacja") і "самапаланізацыя" ("polszczenię się"). Аднак прынцыповай розніцы паміж імі для большасці даследчыкаў няма. Паланізацыя звычайна трактуецца як самапаланізацыя *. Менавіта так тлумачыў працэс паланізацыі адзін з першых яго аналітыкаў Л.Васілеўскі. Паланізацыю ён разглядаў як наступствы таго, што "ўсходняя цывілізацыя" не вытрымала канкурэнцыі з "заходняй (польскай)". Імкненне далучыцца да культуры больш высокага ўзроўня, характэрнае спачатку толькі для вышэйшых колаў грамадства ВКЛ, пазней для мяшчанства і духавенства, яшчэ пазней для тых прадстаўнікоў народу, што ўздымаліся ўверх па службовай лесвіцы, і было, на думку даследчыка, галоўнай прычынай паланізацыі [413, s. VI].

Л.Васілеўскі адзначыў, што паланізацыя працягвалася і пасля падзелаў Рэчы Паспалітай. Ён зафіксаваў парадаксальную, на першы погляд, сітуацыю: "Найвялікшыя поспехі ў паланізацыі няпольскіх земляў былой Рэчы Паспалітай адбыліся ўжо пасля падзелаў Польшчы, у перыяд пераследаванняў польскасці. Больш таго, значнае перамяшчэнне польскай этнічнай тэрыторыі на Усход, а таксама пашырэнне этнічных польскіх рэгіёнаў адбываецца ў перыяд самага жахлівага наступу Расіі на ўсё польскае ў Літве і Беларусі, у перыяд Мураўёва-вешальніка <…>" [413, s. VII]. Прычыны гэтай самапаланізацыі даследчык бачыў у дзейнасці каталіцкага касцёла і культурных уплывах буйнейшых гарадоў Літвы (у прыватнасці, Вільні і Коўна) [413, s. 42].

Польскія публіцысты і даследчыкі пачатку ХХ ст., прызнаючы факт паланізацыі "вярхоў" літоўскага і беларускага этнасаў, успрымалі яго як пазітыўны і заканамерны працэс, які ніколі не адбываўся шляхам гвалту. "У культурнай перамозе нашай мовы над літоўскай, - заяўлялі яны, - ёсць толькі перавага ведаў, працы і гуманізму ў звычаях" [245, Nr 10]. "Польская культура ў Літве не насаджалася полымем і мячом, а распаўсюджвалася праз сяброўства народаў" [246, Nr 38] і г.д. Дарэчы, гэтая ідэя адлюстравалася і ў мастацкай літаратуры. Дастаткова згадаць легенду пра Яна і Цыцылію з папулярнага ў свой час рамана Э.Ажэшкі "Над Нёманам" (1887).

Як цывілізацыйную місію Польшчы на ўсходзе Еўропы, разумеў паланізацыю вядомы польскі дэмограф пачатку ХХ ст. В.Вакар. Палякаў у Літве ён параўноўваў з нямецкімі каланістамі ў Польшчы, польскую мову з лацінскай у сярэднявечнай Еўропе або з французскай у эпоху Асветніцтва [681, s. 10].

Х.Турска, якая ў 30-я гг. ХХ ст. праводзіла этналагічнае і лінгвістычнае даследаванне польскамоўных рэгіёнаў Віленшчыны, прыйшла да вельмі цікавай высновы адносна паланізацыі насельніцтва беларуска-літоўскага этнічнага паўзмежжа. Паланізацыю даследчыца трактавала як пашырэнне арэалу выкарыстання польскай мовы. Яна даказала, што фармаванне польскамоўных рэгіёнаў на беларуска-літоўскім этнічным паўзмежжы (Вільня - Коўна - Дынабург) адбывалася ў трэцяй чвэрці ХІХ ст. Сутнасцю гэтага працэсу было дабраахвотнае імкненне сялянаў каталіцкага веравызнання далучыцца да польскай мовы і польскай культуры, якая па-ранейшым успрымалася як прыкмета прыналежнасці да вышэйшага кола грамадства. Нават антыпольская палітыка ўрада не была ў стане стрымаць гэтае імкненне. Сяляне, вызваленыя ад прыгоннага ладу, дзякуючы спрыяльнай эканамічнай сітуацыі трэцяй чвэрці ХІХ ст. паляпшалі сваё матэрыяльнае становішча і імкнуліся да паляпшэння становішча сацыяльнага. Варта адзначыць, што на думку латышскага гісторыка Э.Екабсанса менавіта ва ўмовах узмацнення антыпольскай палітыкі пасля разгрому паўстання 1863 г. найбольш актывізаваліся працэсы паланізацыі ў Латгаліі. Паводле Э.Екабсанса, у гэты перыяд яны закранулі частку мясцовага сялянства [602, s. 288]

Менавіта пашырэнне польскай нацыянальнай свядомасці сярод сялянаў-каталікоў Х.Турска лічыла галоўнай перадумовай распаўсюджвання сярод іх польскай мовы. Адначасова яна падкрэсліла сувязь паміж моўнай паланізацыяй, пазіцыяй каталіцкага духавенства і часткі паланізаваных колаў мясцовай грамадскасці. Гэтая пазіцыя характарызавалася як актыўная і наступальная. Напрыклад, польскамоўныя набажэнствы ў касцёле яна параўноўвала з урокамі польскай мовы для літоўскага і беларускага сялянства [680, s. 163].

А вось Ю.Бардах не лічыў пашырэнне польскай мовы крытэрыем паланізацыі. Гісторык упэўнены, што для поўнай ідэнтыфікацыі сябе з палякамі менталітэту польскамоўнага насельніцтва не хапала яшчэ адпаведных палітычных і рэлігійных элементаў [570, s. 199]. Напрыклад, у свядомасці шляхты яны з'явіліся пасля Люблінскай і Берасцейскай уніяў. Пашырэнне польскай мовы Ю.Бардах тлумачыў не "асіміляцыйнай" палітыкай кіраўнікоў Рэчы Паспалітай, а імкненнем шляхты далучыцца да вышэйшых сацыяльных і культурных колаў грамадства. Акту ўвядзення ў службовае справаводства ВКЛ польскай мовы (1696) даследчык не надаваў вялікага значэння. Паводле яго меркавання, гэты досыць фармальны акт толькі зафіксаваў тыя перамены, якія ўжо адбыліся. Гісторык звярнуў увагу на тое, што трэці Статут ВКЛ (1588) у 1614 г. быў надрукаваны ў польскім перакладзе, і з таго часу толькі так і перавыдаваўся [570, s. 202]. На думку даследчыка, распаўсюджванню польскай мовы і культуры спрыялі эмігранты з Польшчы. Але толькі гэтым і абмяжоўваецца іх дачыненне да паланізацыі.

Cучасная польская гістарыяграфія звычайна не звязвае працэс паланізацыі з міграцыяй насельніцтва з тэрыторыі этнічнай Польшчы ў ВКЛ. "Трэба прызнаць, - заўважыў Я.Юркевіч, - што <…> колькасць эмігрантаў з Кароны не аказала прынцыповага ўплыву на працэс самапаланізацыі літоўскай шляхты. Тое ж можна сцвярджаць адносна ролі польскіх асаднікаў у гарадах Літвы ў працэсе самапаланізацыі мяшчанства" [606, s. 246]. Х.Лаўмяньскі лічыў паланізацыю прыкладам эфектыўнасці ідэалагічных уплываў [606, s. 254].

Сацыяльным прэстыжам шляхты тлумачыў працэсы паланізацыі ў Рэчы Паспалітай XVI - XVII ст. вядомы польскі гісторык Я.Тазбір. Пры гэтым і ён быў далёкі ад атаясамлівання пашырэння польскай мовы з працэсам паланізацыі. Паводле Я.Тазбіра, нельга лічыць апалячаным шляхціча з Інфлянтаў, Украіны або Каралеўскай Прусіі, які размаўляў па-польску выключна ў шляхецкім асяродку, сейміках або судзе і адначасова карыстаўся "рускай" або нямецкай мовай у роднай хаце, у кантактах з суседзямі і духавенствам свайго веравызнання. На думку Я.Тазбіра, польская мова, якой карысталіся прадстаўнікі няпольскіх этнічных групаў Рэчы Паспалітай успрымалася імі ў якасці дзяржаўнай, бо звязвалася з існаваннем "палітычнага паляка" [672, s. 267]. Прычым пакуль нацыяй лічылася толькі шляхта, прадстаўнікоў улады звычайна не цікавіла мова сялянаў і гандляроў.

Цікавасць у даследчыкаў выклікаў феномен свядомасці літоўскіх палякаў. Ю.Бардах грунтоўна прааналізаваў свядомасць тыпу gente Lithuanus (vel Ruthenus), natione Polonus. Ён адзначыў характэрную для яе, па меншай меры з ХVII ст., падвоенасць, калі Літва ўспрымалася як "малая Айчына", а Польшча - як "вялікая" [570, s. 201-202]. Як "караняжы", так і ліцвіны ў адпаведнасці з тагачаснымі паняццямі з'яўляліся палякамі. Але гэтыя паняцці мелі дзяржаўны характар, а не этнакультурны.

На думку У.Вяльхорскага, усведамленню гістарычнай значнасці польска-літоўскай дзяржаўнай уніі моцна спрыялі падзелы Рэчы Паспалітай. Навуковец прааналізаваў шэраг дакументаў, звязаных з антырасійскімі паўстаннямі. Сярод іх быў і фрагмент Маніфеста Літоўскага выканаўчага камітэту ад 19 сакавіка 1863 г.: "Суайчыннікі! Палякі паўсталі, каб скінуць ганебнае ярмо <…> Літоўскі выканаўчы камітэт <…> заклікае нашых братоў ліцвінаў і беларусаў, чый лёс непадзельна звязаны з Польшчай, да паяднання ўсіх сіл вакол сцяга незалежнасці. Адна мэта аб'ядноўвае ўсіх нас - вызваленне Айчыны <…> Заклікаем усіх, у чыіх грудзях б'ецца польскае сэрца - наперад, пад сцяг Белага Арла і Пагоні!" [цыт. па: 695, s. 145].

Гэты дакумент належаў г.зв. "белым". Але і "чырвоныя", якіх Варшава рэзка крытыкавала за "сепаратызм", не менш востра адчувалі непадзельнасць лёсу гістарычнай Літвы і Польшчы. Нават Кастусь Каліноўскі, адзін з піянераў беларускага руху, сумяшчаў у сваёй свядомасці беларускі (дакладней, ліцвінскі) і польскі патрыятызм. Калі нават прыняць сумніў шэрага беларускіх даследчыкаў (напрыклад, М.Біча) у тым, што менавіта К.Каліноўскі з'яўляўся аўтарам вядомага "Piśma Jaśki hospodara spad Wilni do mużykou ziemli polskaj", то можна прыгадаць заклік да сумеснага змагання з "братамі з-пад Варшавы", які ўтрымліваецца ў "Лістах з-пад шыбеніцы". Можна пагадзіцца з думкай С.Касцялкоўскага, што "ў барацьбе за перамогу паўстання ліцвіны ў той час яшчэ не бачылі ніякай розніцы паміж сабой і палякамі ні ў Літве, ні ў Беларусі" [614, s. 92].

Падвоенасць свядомасці выразна адчуваецца ў літаратурнай творчасці пісьменнікаў-ліцвінаў, пачынаючы ад А.Міцкевіча. Славуты паэт-ліцвін стаў гонарам і славай польскай паэзіі. Ю.Бардах звярнуў увагу на характэрны фрагмент з ХІІ раздзелу "Кнігі пілігрымства" А.Міцкевіча: "Ліцвін і мазур - браты. Ці сварацца браты ад таго, што аднаго назвалі Уладыславам, другога - Вітаўтам? Прозвішча ў іх адно, прозвішча Палякаў" [цыт. па: 570, s. 207].

Варта прывесці таксама ацэнку асобы А.Міцкевіча, якая належыць У.Вяльхорскаму: "Міцкевіч быў ліцвінам у тагачасным разуменні гэтага слова. Ён кахаў свой родны край і яго мінуўшчыну сыноўняй любоўю. Жаданне вярнуць незалежнасць Вялікага княства Літоўскага валодала ім цалкам. Адначасова Міцкевіч быў палякам. Ён належаў да польскай культуры і лічыў яе падмуркам духоўнай незалежнасці Айчыны. Незалежнасць Польшчы таксама была ягонай мэтай. Ён не аддзяляў яе ад свабоды Літвы. Абедзве гэтыя праўды аб'яднала ў душы Міцкевіча замілаванне да Рэчы Паспалітай" [693, s. 112]. Яскравым прыкладам спалучэння ліцвінства і польскасці была таксама творчасць Л.Кандратовіча і Ю.Крашэўскага.

У.Вяльхорскі лічыў, што менавіта гістарычная свядомасць нарадзіла гэты незвычайны для эпохі нацыяналізмаў феномен. Ліцвінства ён звязваў з паходжаннем з тэрыторыі былога ВКЛ незалежна ад этнічнай і культурнай прыналежнасці, а польскасць лічыў гісторыка-палітычным утварэннем, вынікам гістарычных сувязяў, якія злучалі дзве дзяржавы і народнасці, што насялялі іх. Ён жа падкрэсліў прынцыповае адрозненне гэтай свядомасці ад свядомасці нацыянальнай [693, s. 112].

Даследчык таксама заўважыў пранікненне польскасці ў беларускую і літоўскую вёску ў перыяд самых моцных антыпольскіх рэпрэсій. На яго думку, гэтаму працэсу моцна спрыяў пачатак літоўскага нацыянальна-культурнага Адраджэння. Нежаданне часткі сялянства прымаць патрабаванні ідэолагаў і кіраўнікоў літоўскага руху падштурхоўвала яе ў бок польскасці [694, s. 255].

Праблеме паланізацыі шмат увагі ўдзяліў П.Эбэрхардт. І ён лічыў галоўным фактарам паланізацыі (дакладней, самапаланізацыі) прывабнасць польскай культуры [596, s. 45]. На яго думку, паланізацыя ў Рэчы Паспалітай ахапіла ўсю шляхту ВКЛ, а аналагічныя працэсы сярод сялянства Беларуска-Літоўскага краю на рубяжы ХІХ - ХХ ст. абмяжоўваліся толькі каталіцкімі рэгіёнамі заходняй Беларусі на мяжы з польскай і літоўскай этнічнымі тэрыторыямі [596, s. 49].

Адзначыўшы "прывабнасць" польскай культуры, П.Эбэрхардт адмовіўся ад адназначнай ацэнкі тэзіса пра цывілізацыйную місію Польшчы на беларускіх і літоўскіх землях. Ён звярнуў увагу на працэс "рутэнізацыі" польскіх сялян-перасяленцаў ("мазураў-буднікаў"), адзначыў захаванне палітычна-прававой адметнасці ВКЛ у складзе Рэчы Паспалітай, ахарактарызаваў г.зв. "ліцвінскі сепаратызм" і падкрэсліў фактар культурных узаемаўплываў, які і вызначыў культурнае развіццё Беларуска-Літоўскага краю [596, s. 26-29]. Аднак той ступені этнакультурнай адметнасці і таго ўзроўня своеасаблівасці менталітэту літоўскіх палякаў, які дазволіў М.Ромэру, У.Вяльхорскаму і Ю.Бардаху прызнаць факт існавання асобнага тыпу палякаў ("odmiana polskości"), П.Эбэрхардт не заўважыў. Ён выкарыстаў традыцыйнае паняцце "палякі ў Беларусі і Літве".

Не надаў вялікага значэння адметнасці палякаў Беларусі і Літвы таксама іншы вядомы польскі гісторык Раман Вапіньскі. Паводле яго меркавання, характар гэтай адметнасці не дазваляе сучасным навукоўцам карыстацца паняццем "літоўскія палякі". У выступленні на канферэнцыі "ХХ стагоддзе - не толькі ў польскай перспектыве" (Гданьск, 2000 г.) ён адзначыў, што гэты тэрмін можна выкарыстаць толькі ў дачыненні да асобных прадстаўнікоў польскай грамадскасці беларускіх і літоўскіх земляў пачатку ХХ ст. Р.Вапіньскі таксама ўвёў у гістарыяграфію паняцце "малая Айчына" [685, s. 10]. На думку даследчыка, адной з такіх "малых Айчынаў" палякаў з'яўляліся г.зв "Паўночна-усходнія крэсы". Права лічыць іх сваёй Радзімай палякам прыходзілася дзяліць з беларусамі і літоўцамі.

Падобная пазіцыя характэрная таксама для працаў Рамана Юркоўскага. Праўда, ён звяртае ўвагу на аcаблівасці свядомасці "крэсовых палякаў", на распаўсюджаванне краёвай ідэалогіі [608, s. 95-97], адзначае "адметнасць псіхічнага тыпу крэсовага землеўласніка" [608, s. 544]. Аднак усё гэта, на яго думку, больш нагадвае рэгіянальныя асаблівасці і не дазваляе весці гаворку пра "odmianu polskości".

У заключэнне трэба яшчэ раз адзначыць, што большасць даследчыкаў Беларусі, Літвы і Польшчы перакананыя ў мясцовым паходжанні польскай грамадскасці беларускіх і літоўскіх земляў апошняй трэці ХІХ - пачатку ХХ ст. Пераважае тэзіс, што ў сваёй абсалютнай большасці палякі з'яўляліся нашчадкамі аўтахтонаў беларускіх і літоўскіх земляў, а галоўным фактарам фармавання польскай грамадскасці Беларуска-Літоўскага краю з'яўляўся працэс паланізацыі (самапаланізацыі).

Праблема колькасці польскай грамадскасці Беларусі і Літвы на рубяжы ХІХ - ХХ ст.

Праблема паланізацыі (самапаланізацыі) непасрэдна звязана з аналізам польскай грамадскасці як сацыяльнай групы. У сувязі з гэтым узнікае пытанне пра колькасць палякаў Беларуска-Літоўскага краю. Па дадзеных Першага ўсеагульнага перапісу насельніцтва Расійскай імперыі 1897 г. у межах Віленскай, Віцебскай, Гарадзенскай, Ковенскай, Магілёўскай і Менскай губ. пражывала 10 062 811 чал. [328] Цывільнае насельніцтва, паводле падлікаў польскага даследчыка Владзімежа Вакара, складала 9 916 617 чал. [681, s. 20]

Устанавіць дакладную колькасць палякаў Беларусі і Літвы на рубяжы ХІХ - ХХ ст. немагчыма. Галоўная прычына - незавершанасць працэсу нацыянальнага размежавання асабліва сярод вясковага славянскага насельніцтва. Па меншай меры, значная яго частка не вызначала ўласную нацыянальнасць у адпаведнасці з сучасным разуменнем гэтага паняцця. Адпаведна існуюць праблемы з крыніцазнаўчай базай даследавання нацыянальнай структуры. Многія даследчыкі выказваюць сумненні ў верагоднасці дадзеных Першага ўсеагульнага перапісу насельніцтва Расійскай імперыі (1897) на беларускіх і літоўскіх землях, у якіх адлюстравалася моўная сітуацыя. Вядома, што перапіс адбываўся ва ўмовах актывізацыі палітыкі "располячения" г.зв. "Паўночна-Заходняга краю", і палітычная сітуацыя не магла не паўплываць на ход і вынікі гэтага перапісу. Ёсць падставы для крытычнага стаўлення таксама да вынікаў расійскіх перапісаў 1909 і 1911 гг.

Праўда, у распараджэнні даследчыкаў знаходзяцца яшчэ матэрыялы нямецкага перапісу 1916 г., які праводзіўся на акупаванай тэрыторыі Ковенскай, Гарадзенскай, частках Віленскай і Менскай губ., і польскіх перапісаў 1919 і 1921 гг. Аднак перапіс 1916 г. не насіў усеагульнага характару. Людзі самі павінны былі з'яўляцца на перапісныя вучасткі, і частка насельніцтва праігнаравала гэты перапіс. Што датычыць польскіх перапісаў 1919 і 1921 гг., то варта адзначыць, што яны адбываліся фактычна ва ўмовах вайны. Апроч таго на іх вынікі не магло не паўплываць імкненне польскай палітычнай эліты пашырыць межы незалежнай Польшчы коштам беларускіх земляў.

Трэба заўважыць, што толькі падчас перапісу 1919 г. ставілася пытанне пра нацыянальнасць. Прычым атрыманыя вынікі выклікалі настолькі моцны недавер даследчыкаў, што ў наступным перапісу (1921) арганізатары адмовіліся ад гэтага пытання. Ва ўсіх іншых перапісах, у т.л. у перапісу 1897 г., навукоўцы пры вывучэнні нацыянальнай структуры могуць карыстацца толькі дадзенымі па роднай мове і канфесійнай прыналежнасці. Прычым, пры пэўным спрошчаным поглядзе на гістарыяграфічную сітуацыю, можна адзначыць, што беларускія даследчыкі (а таксама большасць літоўскіх, расійскіх і нямецкіх) акцэнтуюць увагу на дадзеных па роднай мове, а польскія навукоўцы - на паказчыках канфесійнай прыналежнасці.

Адпаведна "моўнай канцэпцыі" вызначэння нацыянальнасці пераважную большасць насельніцтва шасці беларуска-літоўскіх губерняў, паводле перапісу 1897 г., складалі беларусы і літоўцы. Беларусы насялялі пераважна Менскую і Магілёўскую губ., большую частку Віленскай, Віцебскай і Гарадзенскай губ. Перапісчыкі зафіксавалі 5408,0 тыс. чал., якія лічылі роднай беларускую мову (63,6% насельніцтва гэтых губерняў). Літоўцы насялялі ў асноўным Ковенскую губ., а таксама Трокскі, Віленскі і Свенцянскі паветы Віленскай губ. Тут пражывала 99,2% усіх, хто лічыў роднай мовай літоўскую. Яны складалі 41,4% ад насельніцва гэтых двух губерняў (1299,7 тыс.). Яўрэі раўнамерна размяркоўваліся па ўсіх шасці губернях і складалі 14,1% насельніцтва (1414,1 тыс.). Таксама раўнамерна ва ўсіх губернях (з невялікай перавагай у Віцебскай) пражывала рускае насельніцтва. Яно складала 5,6% усіх жыхароў (565,8 тыс.).

Прыблізна такой самай аказалась колькасць палякаў - 5,6% (563,8 тыс.). Найбольш іх пражывала ў Бельскім (34,9%), Беластоцкім (29,9%), Гарадзенскім (7,3%) паветах Гарадзенскай губ., у Ковенскім (24,8%), Вількамірскім (10,1%), Новаалександраўскім (8,9%), Паневежскім (6,6%), Шавельскім (6,3%) паветах Ковенскай губ., Трокскім (11,4%), Віленскім (7,2%), Свенцянскім (6,0%) паветах Віленскай губ. і ў Менскім павеце (7,0%). Адзначым, што вынікі гэтых падлікаў па некаторых паветах выклікаюць моцныя сумненні. У прыватнасці, у Сакольскім пав. Гарадзенскай губ. польскамоўных жыхароў аказалася 1,2%, у Ашмянскім пав. Віленскай губ. - 1,7%, г.зн. іх колькасць была прыблізна роўнай колькасці палякаў у Магілёўскім (1,5%) або Аршанскім пав. (1,8%) Магілёўскай губ., што малаверагодна.

Усведамляючы ўсю адноснасць гэтых падлікаў, варта тым не менш супаставіць іх з паказчыкамі перапісу 1897 г. па саслоўнай прыналежнасці (Табліца 1). Нецяжка ўбачыць, што пры падобным падыходзе сацыяльнае размежаванне грамадства Беларусі і Літвы, якое лёгка прачытываецца ў саслоўных катэгорыях, у вялікай ступені супадае з нацыянальным. Атрымліваецца, што пераважную большасць сялян шасці губерняў складалі беларусы і літоўцы. Значная частка гарадскога насельніцтва (рамеснікі, рабочыя, дробныя і сярэднія гандляры) належыла да яўрэйскай нацыянальнасці. Вышэйшыя сацыяльныя колы грамадства Беларусі і Літвы складаліся з мясцовых польскіх памешчыкаў, звязанай з імі інтэлігенцыі, а таксама расійскага чыноўніцтва і зрусіфікаванай часткі інтэлігенцыі. Варта, аднак, звярнуць увагу на высокі працэнт беларусаў сярод патомнага (28,5) і сярод асабістага дваранства (18,5). Першая з гэтых лічбаў, відавочна, сведчыць пра вялікую колькасць беларускамоўнай дробнай шляхты. Другая лічба, магчыма, датычыла мясцовых ураджэнцаў, якія займалі ніжэйшыя прыступкі чыноўнай іерархіі і з дапамогай сваёй дэклараванай беларускасці спрабавалі ўмацаваць службовае становішча, набыць зямлю і г.д. Так, напрыклад, жыхар г.Лепеля Віцебскай губ. Мікалай Барэйка ў верасні 1912 г. звярнуўся да губернскіх уладаў з просьбай выдаць пасведчанне, што ён з'яўляецца беларусам. Дакумент быў патрэбны для пакупкі зямлі.[199]

Табліца 1.

Нацыянальны і саслоўны склад насельніцтва Беларусі і Літвы. 1897 г.*

	Палякі		Беларусы		Рускія		Літоўцы		Яўрэі
	Коль- касць (тыс. чал.)	% ад агул. коль. сасл.	Коль- Касць (тыс. чал.)	% ад агул. коль. сасл.	Коль- касць (тыс. чал.)	% ад агул. коль. сасл.	Коль- касць (тыс. чал.)	% ад агул. коль. сасл.	Кольк. касць (тыс. чал.)	% ад агул. коль. сасл.
патомнае дваранства	141,7	47,1	85,7	28,5	29,8	9,9	39,1	13,0	-	-
асабістае дваранства	9,9	24,0	7,6	18,5	19,9	48,4	1,1	2,6	0,4	0,1
духавенства	0,6	2,3	8,8	34,9	15,2	60,7	0,5	1,9	-	-
ганаровыя грамадзяне	0,5	3,0	4,7	29,6	7,7	48,4	-	-	1,3	8,3
купцы	1,0	4,7	0,3	1,5	2,1	10,3	-	-	13,7	66,8
мяшчане	177,6	8,7	317,9	15,5	132,9	6,5	61,8	3,0	1369,6	66,8
сяляне	226,6	3,2	5014,9	70,5	374,9	5,3	1204,9	16,9	23,9	0,3

* Падлікі зробленыя ў межах г.зв. "моўнай" канцэпцыі вызначэння нацыянальнасці.

Крыніцы: Первая всеобщая перепись населения Российской империи. 1897 г. Вып. IV. Виленская губ. 1903; Вып. V. Витебская губ. 1903; Вып. XI. Гродненская губ. 1904; Вып. XVII. Ковенская губ. 1904; Вып. XXII. Минская губ. 1904; Вып. XXIII. Могилёвская губ. 1905.

Звернем таксама ўвагу на заняткі польскага насельніцтва. Сярод тых, хто прадстаўляў у краі ўладу і права (адміністрацыя, суд, паліцыя, грамадская і саслоўная служба) палякі складалі 12,0% * (0,4% ад агульнай колькасці польскага насельніцтва). (Для параўнання заўважым, што рускія складалі 42,0%, а беларусы - 30,7%.) Аднак трэба адзначыць, што палякі, за невялікім выключэннем, займалі толькі ніжэйшыя дзяржаўныя пасады. Адносна значную колькасць палякаў-чыноўнікаў ускосна пацвярджаюць дадзеныя па саслоўнаму складу. Сярод асабістых дваран, якія ў сваёй асноўнай масе якраз і з'яўляліся чыноўнікамі, палякі складалі 24,0%.

Святары-палякі налічвалі 2,3% сярод усяго духавенства. (Для параўнання: святары-рускія - 60,7%, святары-беларусы - 34,9%.) Гэтая невялікая лічба не павінна ўводзіць у зман. Польскае каталіцкае духавенства займала прыкметнае месца ў жыцці польскага грамадства і ўсяго краю.

Аналагічна трэба ацэньваць лічбы, якія мелі дачыненне да інтэлігенцыі. Сярод людзей, якія займаліся навучальнай і выхаваўчай дзейнасцю, навукай, літаратурай, мастацтвам, прыватнай юрыдычнай практыкай, медыцынскай працай, палякі складалі 9,0%. (Для параўнання: рускія - 19,3%, беларусы - 15,8%). Але колькасна невялікая польская інтэлігенцыя адыгрывала значную ролю ў культурным і грамадскім жыцці краю. Да гэтага трэба дадаць красамоўныя дадзеныя па колькасці пісьменных сярод розных народаў. Палякі былі найбольш адукаваным народам. Пісьменных сярод іх было 45,8%. Потым ішлі літоўцы (38,6%) і яўрэі (33,0%). Апошняй была так званая "руская нацыя" (беларусы, украінцы, рускія) - 18,1% [328] Нельга не заўважыць, што нават паводле "моўнай канцэпцыі вызначэння нацыянальнасці" колькасць польскага насельніцтва сярод інтэлігенцыі і тых, хто прадстаўляў уладу і права, перавышала працэнтную вагу палякаў сярод усіх жыхароў краю.

Нельга не адзначыць, што лінгвістычны крытэрый пры вызначэнні нацыянальнай прыналежнасці мае істотныя недахопы. Не заўсёды нацыянальная ідэнтыфікацыя непарыўна звязана з той мовай, якую чалавек лічыць сваёй роднай. Гэтая заўвага асабліва датычыць паўзмежных этнічных зонаў, насельніцтва якіх звычайна размаўляе мешанымі дыялектнымі гаворкамі і разумее мовы суседніх этнасаў. У такіх зонах мова перастае быць галоўным крытэрыем нацыянальнай адметнасці. А ў дачыненні да беларусаў лінгвістычны прынцып мае яшчэ адну загану. Справа ў тым, што вясковыя жыхары, якія размаўлялі па-беларуску, звычайна называлі сваю мову "простай", "мясцовай" або "тутэйшай" *. Ва ўсведамленні гэтых людзей іх мова мела статус вясковай гаворкі і не параўноўвалася (тым больш не супрацьставілася) з польскай або рускай мовамі. У 1897 г. звычайна самі перапісчыкі вызначалі мову значнай часткі насельніцтва як "белорусский говор". Расійскі ўрад быў зацікаўлены ў гэтым, бо "белорусскоговорящих" ва ўсіх афіцыйных матэрыялах канца ХІХ - пачатку ХХ ст. адносілі да "русского народа" [340].

Па канфесійнай прыналежнасці насельніцтва краю дзялілася на тры групы: праваслаўныя - 53,1% (5 348,5 тыс.); каталікі - 31,1% (3128,1 тыс.), у т.л. каталікі, што назвалі роднай мовай польскую, складалі 17,7% (555,6 тыс.); іўдзеі - 14,2% (1423,3 тыс.).

Яўрэі, літоўцы, рускія і палякі мелі, па сутнасці, нацыянальныя цэрквы. Іўдаізм спавядала 99,9% яўрэйскага насельніцтва, прыкладна столькі ж літоўцаў спавядала каталіцызм, 98% палякаў таксама з'яўляліся каталікамі, 94,7% рускіх былі праваслаўнымі. Беларусы падобнага канфесійнага адзінства не мелі. Каталікі, роднай мовай якіх была беларуская, налічвалі 1026,6 тыс. (18,0%), жылі вельмі кампактна. 2/3 з іх насялялі Віленскую і Гарадзенскую губ. [328]

Польскія навукоўцы звычайна звярталі галоўную ўвагу на паказчыкі канфесійнай прыналежнасці. Пры гэтым колькасць палякаў у Беларусі і Літве звычайна ўзрастала за кошт беларускамоўных каталікоў.

У польскай гістарыграфіі пануе тэзіс пра свядомае заніжэнне колькасці польскамоўнага і каталіцкага насельніцтва Беларуска-Літоўскага краю ў 1897 г. Першай грунтоўнай спробай перагляду гэтых дадзеных стала даследаванне Эдварда Малішэўскага [626]. Навуковец пагадзіўся толькі з дадзенымі па колькасці польскамоўных жыхароў Ковенскай губ. У іншых губернях, на яго погляд, да палякаў аднеслі выключна польскамоўную інтэлігенцыю і шляхту. Асноўны аргумент даследчыка быў звязаны з параўнаннем матэрыялаў 1897 г. з вынікамі перапісу 1909 г. Параўнанне (з улікам таго, што прырост насельніцтва быў аднолькавы для ўсіх нацыянальнасцяў, а значнай міграцыі палякаў у Беларусь і Літву не назіралася) дало яму права сцвярджаць, што дадзеныя 1897 г. па колькасці польскамоўных жыхароў Віленскай, Віцебскай, Менскай і Магілёўскай губ. былі заніжанымі [626, s. 18-24]. Але аўтар не зрабіў аналагічнага параўнання ў дачыненні да Ковенскай і Гарадзенскай губ. А яно, дарэчы, паказвае, што ў Гарадзенскай губ. колькасць польскага насельніцтва ў 1909 г. зменшылася на 5,7%, а "рускага" * ўзрасла на 7,6%. У Ковенскай губ. колькасць палякаў у 1909 г. зменшылася на 5,5%, а "рускіх" і літоўцаў узрасла адпаведна на 2,1% і 13,3%. Відавочна, што розніцу ў паказчыках удзельнай вагі польскага насельніцтва ў 1897 і 1909 г. нельга тлумачыць толькі фальсіфікацыяй перапісу 1897 г. Трэба таксама ўлічваць актывізацыю нацыянальных працэсаў, якія спрыялі пераменам у самасвядомасці "тутэйшых" на пачатку ХХ ст. Дарэчы, некаторыя польскія гісторыкі таксама бачаць прычыны значнага змяншэння колькасці палякаў у 1909 г. у Ковенскай губ. і такога ж значнага іх павелічэння ў Віленскай, у першую чаргу, у змяненнях нацыянальнай свядомасці насельніцтва гэтых губерняў [575].

На падставе ўласнай верыфікацыі Э.Малішэўскі прыйшоў да высновы, што ў Беларусі і Літве ў 1914 г. пражывала 1,5 млн. палякаў [626, s. 26]. Гэтая лічба атрымалася ў выніку залічэння ў польскую нацыю ўсіх каталікоў Вільні, паловы дробнай шляхты Віленскай губ., паловы сялян каталіцкага веравызнання Гарадзенскай губ., амаль усіх сялянаў-каталікоў Віцебскай губ. і г.д.

Пра неаб'ектыўнасць перапісу 1897 г. таксама неаднаразова заяўляў Л.Васілеўскі. У кнізе "Litwa i jej ludy" ён сцвярджаў, што ў Беларусі і Літве напрыканцы ХІХ ст. пражывала да 1 млн. палякаў (10% ад усяго насельніцтва), да 4 млн. беларусаў, з якіх 1,5 млн. былі каталікамі, каля 1,4 млн. яўрэяў, каля 1,5 млн. літоўцаў. Л.Васілеўскі лічыў, што палякі з'яўляюцца карэннымі жыхарамі трох паветаў Гарадзенскай губ. - Беластоцкага, Бельскага і Сакольскага. Акрамя гэтага, яны рассяліліся па ўсяму краю [415, s. 13]. Аднак методыку ўласных падлікаў вядомы даследчык захаваў у таямніцы.

Не прыняў дадзеных расійскіх перапісаў польскі дэмографі і географ пачатку XX ст. Владзімеж Вакар. Ён таксама лічыў, што "незаўважаных" расійскай статыстыкай палякаў трэба шукаць сярод катэгорый "беларусы каталіцкага веравызнання" (перапіс 1897 г.) і "рускія іншых веравызнанняў" (перапіс 1909 г.). Даследчык быў пэўны, што колькасць беларусаў-каталікоў незначная і прыблізна роўная розніцы паміж афіцыйнай лічбай каталіцкага насельніцтва і яго сапраўднай колькасцю.

В.Вакар сцвярджаў, што ў 1897 г. у Беларусі і Літве пражывала больш за 1612 тыс. палякаў (16,3% ад усяго насельніцтва), а ў 1909 г. - больш за 1846 тыс. (16,1%) [681, s. 19-20]. Тэрыторыяй найбольшага польскага засялення з'яўляліся Сакольскі, Бельскі, Беластоцкі, Гарадзенскі і Ваўкавыскі пав. Гарадзенскай губ., Менск і Менскі пав., уся Віленская губ., Дынабургскі і Дрысенскі пав. Віцебскай губ., Ковенскі і Зарасайскі пав. Ковенскай губ. [681, s. 23]

Падыходы В.Вакара ў значнай ступені падзяляе П.Эбэрхардт [597; 598]. Ён упэўнены, што толькі веравызнанне можа быць падставаю вызначэння нацыянальнасці насельніцтва, якое жыло на беларуска-польскім паўзмежжы напрыканцы ХІХ ст. [566, c. 31] Навуковец лічыць, што "на пераломе ХІХ і ХХ ст. у Беларусі існаваў пэўны сімбіёз паміж рэлігіяй і нацыянальнасцю. У неўрбанізаваным грамадстве з нізкім узроўнем адукацыі замацаваліся сталыя стэрэатыпы, што звязваюць веравызнанне з нацыянальнасцю. Вернік рымска-каталіцкага касцёлу быў сапраўдным ці патэнцыяльным палякам, прыхільнік іўдаізма быў жыдам. У той самы час праваслаўны, які размаўляў на дыялекце беларускай мовы, пад уплывам часу выяўляў рост нацыянальнай свядомасці і рабіўся беларусам" [566, c. 39]. П.Эбэрхардт прызнаў, што беларусы сустракаліся і сярод каталікоў. Але ён лічыць, што такая з'ява магла мець месца толькі ў цэнтральнай і ўсходняй частках Беларусі, дзе пераважала праваслаўнае насельніцтва, і беларускія каталіцкія вёскі былі адарваныя ад згуртаванага каталіцкага рэгіёну. На захадзе Беларусі, на яго думку, вясковае насельніцтва нашмат мацней атаясамлівала каталіцызм з польскасцю [566, c. 38].

Фактычна, П.Эбэрхардт унёс адно, але досыць істотнае ўдакладненне ў разлікі свайго папярэдніка. В.Вакар палічыў украінцамі насельніцтва беларуска-ўкраінскага этнічнага паўзмежжа, якое прызнала сваёй роднай мовай украінскую ("маларускую"). П.Эбэрхардт аднёс іх да беларусаў, звярнуўшы ўвагу, што ва ўсіх наступных перапісах гэтае насельніцтва лічыла сябе беларусамі. У выніку атрымалася, што на рубяжы стагоддзяў агульная колькасць цывільнага насельніцтва Беларусі (у сучасных дзяржаўных межах) складала 6424,2 тыс. чал. Беларусаў было каля 4356,2 тыс. або 67,8%, яўрэяў - 910,9 тыс. або 14,2%, палякаў - 838,9 тыс. або 13,0%, рускіх - 224,5 тыс. або 3,5% [566, c. 45]. Пацвярджэннем верагоднасці гэтых разлікаў стаў, на думку П.Эбэрхардта, перапіс 1909 г. Ён паказаў, што рускія, беларусы і ўкраінцы разам складалі 72,9% насельніцтва Беларусі (5424,1 тыс.), а палякі - 13,2% (983,4 тыс.) [566, c. 62]. Але трэба заўважыць, што ў дачыненні да ўсіх шасці беларуска-літоўскіх губерняў колькасць палякаў Беларусі і Літвы, вызначаных на падставе дадзеных па роднай мове, паводле перапісу 1897 г. (563,8 тыс. або 5,6%), фактычна пацвярджаецца паказчыкамі перапісу 1909 г. - 632,2 тыс. або 5,5%.

П.Эбэрхардт лічыць, што ў 1897 г расійскія перапісчыкі аднеслі да катэгорыі "беларускамоўных" усіх жыхароў польскамоўнай зоны, якая ўтварылася ў 70 - 90-я гг. ХІХ ст. на былым беларуска-літоўскім этнічным паўзмежжы. У 1897 г. тут ужо існавала беларуска-польскае і польска-літоўскае паўзмежжа. Даследчык так ахарактарызаваў сітуацыю, якая складвалася ў выніку працэсаў нацыянальнай дыверсіфікацыі: "Селянін-каталік з ваколіц Коўна, які ўжываў літоўскую мову, станавіўся свядомым літоўцам. Селянін-каталік, што ўжываў славянскія дыялекты і жыў на літоўска-беларускім паўзмежжы, станавіўся свядомым палякам, а праваслаўны селянін, што жыў <…> на вялікай частцы тэрыторыі былога Вялікага Княства Літоўскага - беларусам. Гэтыя працэсы ў канцы ХІХ ст. выступалі ўжо ў выразна акрэсленай форме, і толькі праграмна запланаваная антыпольскасць перапісу, праведзенага царскай адміністрацыяй, не дала зафіксаваць гэтага факту. На рубяжы ХІХ і ХХ ст. не існавала ўжо этнічнай мяжы паміж літоўскім і беларускім народам. Тут сфармавалася вялізарная нацыянальная зона пераважна польскага характару з цэнтрам у Вільні, якая ўсё больш аддзяляла літоўскую тэрыторыю ад беларускай" [597, s. 26].

Высновы П.Эбэрхардта ў вялікай ступені грунтуюцца на выніках экспедыцыі польскага лінгвіста Халіны Турскай па Віленшчыне ў 1934 - 1935 гг. Даследчыца здолела даказаць, што стварэнне польскамоўнай зоны на беларуска-літоўскім этнічным паўзмежжы адбывалася ў трэцяй чвэрці ХІХ ст. [680]

У працы, прысвечанай нацыянальным змяненням у Літве, П.Эберхардт для рубяжа ХІХ - ХХ ст. прыняў разлікі В.Вакара. У адпаведнасці з імі ў 1897 г. у Літве (у сучасных дзяржаўных межах) літоўцы складалі 56,8% (1271,1 тыс.), палякі - 20,6% (461,6 тыс.), яўрэі - 14,3% (320,8 тыс.), рускія - 4,1% (92,4 тыс.), беларусы - 1,2% (26,0 тыс.). Усяго - 2238,5 тыс. [598, s. 52] Літоўскі дэмограф П.Гаўчас аспрэчыў гэтыя падлікі. Паводле ягоных даследаванняў усё насельніцтва Літвы (у сучасных межах) напрыканцы ХІХ ст. складала 2673,3 тыс. чал. Сярод іх літоўцаў было 1645,8 тыс. (61,6%), яўрэяў - 350,5 тыс. (13,1%), палякаў - 258,9 тыс. (9,7%), беларусаў - 126,0 тыс. (4,7%), рускіх - 128,1 тыс. (4,8%) [598, s. 59]. Як відаць, найбольшыя разбежнасці ізноў датычаць колькасці палякаў і беларусаў.

Тэндэнцыя польскай гістарыяграфіі і дэмаграфіі лічыць веравызнанне важнейшым крытэрыем вызначэння нацыянальнай прыналежнасці ў Беларусі і Літве на рубяжы стагоддзяў не знаходзіць разумення сярод беларускіх, літоўскіх і расійскіх калегаў. Безумоўна, на польска-беларускім этнічным паўзмежжы існаваў моцны стэрэатып атаясамлівання польскасці з каталіцызмам. Тут часта ўжываліся выразы, тыпу - "польская вера" і "руская вера". Але паўтарэнне састарэлых стэрэатыпаў вядзе толькі да таго, што беларусы, гістарычна падзеленыя на каталікоў і праваслаўных, знікаюць як самабытная нацыя. Апроч таго атаясамліванне каталіцызма з польскасцю не дазваляе зразумець многія важныя падзеі беларускай гісторыі *. Недапушчальна ігнараванне (як і абсалютызацыя) такой прыкметы нацыянальнасці, як родная мова. Яна заўсёды была важнай складовай нацыянальнай свядомасці.

Для дадзенага даследавання важна адзначыць саму складанасць праблемы нацыянальнай ідэнтыфікацыі насельніцтва Беларусі і Літвы напрыканцы ХІХ - пачатку ХХ ст. Што датычыць колькасці беларускіх і літоўскіх палякаў, то можна прыняць як падставу далейшых разважанняў тэзіс, што яна не была меньшай за 563,8 тыс. (5,6%) і не перавышала 1612,3 тыс. (16,3%).

Актыўную ролю ў польскім руху адыгрывалі землеўласнікі (ziemiańśtwo). Выявіць іх дакладную колькасць даволі цяжка. Перапісы такіх дадзеных не прыводзяць. Ёсць, праўда, падлікі МУС за 1905 г., дзе ўказана колькасць польскіх землеўласнікаў. Аднак іх параўнанне з дадзенымі перапісу 1897 г. паказала, што Міністэрства аднесла да палякаў усіх землеўласнікаў каталіцкага веравызнання. І тым не менш гэтыя падлікі можна выкарыстаць. Чыноўнікі міністэрства падзялілі ўсіх землеўласнікаў-каталікоў на тры катэгорыі: І - тыя, хто валодаў зямельнымі надзеламі менш за 150 дзес.; ІІ - ад 150 да 500 дзес.; III - звыш за 500 дзес. Усяго выходзіла, што ў шасці беларуска-літоўскіх губернях налічвалася 15752 землеўласніка каталіцкага веравызнання (75,0% ад агульнай колькасці землеўласнікаў) і валодалі яны 5 460 933 дзес. (61,6% ад усіх прыватнаўласніцкіх зямель). Калі мы адлічым шляхту, што валодала менш чым 150 дзес., бо значная яе частка вяла, фактычна, сялянскі вобраз жыцця, то атрымаем прыблізную колькасць землеўласнікаў, якія найбольш адпавядаюць паняццю "польскага земянства", а таксама ўбачым прыблізныя памеры іх зямельных уладанняў (Табліца 2).

Табліца 2.

Колькасць землеўласнікаў-палякаў (1897) і памеры сярэдняга і буйнога польскага землеўладання ў Беларусі і Літве (1905) (па губернях)

Губерні	Колькасць землеўлас. 1897 г.	% ад агульнай колькасці сярэдніх і буйных землеўласнікаў	Памеры сярэдняга і буйнога землеўладан. 1905 г. (тыс. дзес.)	% ад прыватнаўласніцкіх зямель
Віленская	1121	79,0	908,0	66,4
Віцебская	514	56.5	602,3	53,3
Гарадзенская	466	65,6	486,9	59,3
Ковенская	1101	79,3	809,9	60,4
Менская	1022	70,0	1 568,0	52,4
Магілёўская	576	52,9	613,4	43,8
Усяго:	4800	67,2	4 970,5	55,9

Крыніца: РДГА. Ф.1276, в.1, ад.з. 106, а. 62 адв.- 67 адв.

Безумоўна, атрыманыя лічбы даюць толькі набліжаную карціну рэчаіснасці.

Існуюць таксама іншыя афіцыйныя падлікі. Так, міністр унутраных справаў П.Святаполк-Мірскі сцвярджаў, што ў 1897 г. у Беларусі і Літве землеўласнікі-палякі валодалі 51,3% прыватнаўласніцкіх зямель [101, а. 8 адв.].

Праблему памераў польскага землеўладання ў Беларусі і Літве вывучалі таксама польскія гісторыкі. Эдвард Чыньскі сцвярджаў, што ў канцы XIX - пачатку ХХ ст. у Віленскай губ. палякі валодалі 47,7% прыватнаўласніцкіх зямель, 0,4% надзельных, што складала 24,3% ад агульнай зямельнай плошчы. У Ковенскай губ. лічбы адпаведна выглядалі так: 54,2%; 0,0%; 25,5%; у Гарадзенскай - 43,1%; 3,8%; 25,3% [681, s. 60]. В.Вакар прапанаваў наступныя лічбы памераў польскага землеўладання: у Віленскай губ. - 67,4% прыватнаўласніцкіх зямель, 38,0% надзельных, што складала 54,5% ад агульнай зямельнай плошчы; у Ковенскай губ. адпаведна - 67,3%; 3,4%; 35,0%; у Гарадзенскай губ. - 50,0%; 24,3%; 25,3%. Памеры прыватнаўласніцкага польскага землеўладання ва ўсіх шасці беларуска-літоўскіх губернях складалі, на яго погляд, крыху больш за 6 млн. дзес. (53,0%). Прычым, у цэнтральнай і ўсходняй частках Беларусі падлікі В.Вакара выглядалі так: Менская губ. - 54,7%, Віцебская - 40,2%, Магілёўская - 35,5% прыватнаўласніцкіх зямель [681, s. 60]. Л.Васілеўскі лічыў, што ў канцы ХІХ - пачатку XX ст. польскія землеўласнікі валодалі ў Беларусі і Літве 50,6% прыватнаўласніцкіх зямель [415, s. 15], а Э.Малішэўскі - 48,6% [626, s. 14-26].

Можна сцвярджаць, што прыблізна палова (50,0%-55,0%) усіх зямель, якія знаходзіліся ў прыватнай уласнасці, належала беларускім і літоўскім землеўласнікам-палякам.

Найбольш буйнымі зямельнымі ўладаннямі ў Віленскай губ. валодалі Друцкія-Любецкія, Чацвертынскія, Замойскія, Сапегі і Тышкевічы; у Ковенскай - Радзівілы, Тышкевічы і Браэль-Плятэры; у Гарадзенскай - Браніцкія, Патоцкія, Чацвертынскія і Замойскія; у Менскай - Патоцкія, Пуслоўскія і Чапскія; у Магілёўскай - Любамірскія, Галынскія і Васілеўскія; у Віцебскай - Забелы, Браэль-Плятэры і Плятэр-Зыберкі.

Моцныя пазіцыі вярхоў польскай грамадскасці ў эканоміцы Беларусі і Літвы пацвярджаюцца і дадзенымі перапісу 1909 г. Перапіс паказаў, што 19,5% нерухомасці, якая давала магчымасць удзельнічаць у праектаваных земствах, належала палякам. Пагубернскія дадзеныя выглядалі наступным чынам: Віцебская губ. - 18,7% (40 620 тыс. руб.), Віленская - 25,6% (31 531 тыс. руб.), Гарадзенская - 8,6% (15 296 тыс, руб.), Ковенская - 21,7% (34 803 тыс. руб.), Менская - 29,2% (58 376 тыс. руб.), Магілёўская - 13,4% (30 862 тыс. руб.) [320]. У адпаведнасці з гэтым палякі складалі 45,3% усіх поўнацэнзавых выбаршчыкаў у земствы.

Колькасць польскіх прадпрымальнікаў і пралетарыяту для Віленскай, Віцебскай, Гарадзенскай, Менскай і Магілёўскай губ. вызначана ў працах Міхася Біча [433; 434]. Карыстаючыся гэтай методыкай, мы можам атрымаць дадзеныя па шасці губернях: 9,4% пралетарыяту і 9,8% буржуазіі лічылі сябе палякамі.

Прыкметную ролю ў эканоміцы краю адыгрываў польскі прамысловы і фінансавы капітал. У першую чаргу гэта тычыцца Віленскага зямельнага банка і асобных землеўласнікаў-прадпрымальнікаў (Пуслоўскія, Скірмунты ды інш.). Але асноўныя капіталаўкладанні вярхоў польскай грамадскасці былі звязаны з сельскай гаспадаркай. Гандлёвы капітал быў нязначным.

Прыведзеныя лічбы дазваляюць зрабіць выснову пра значны палітычны патэнцыял польскай грамадскасці. Улады гэта выдатна разумелі, і менавіта таму "польскае пытанне" істотна паўплывала на расійскую ўнутраную палітыку і сталася важным фактарам беларускай гісторыі.

"Польскае пытанне" ў беларускай гісторыі канца XVIII - пачатку 60-х гг. ХІХ ст.

Вырашэнне "польскага пытання" аказала прыкметны ўплыў на лёс многіх дзяржаваў і народаў Цэнтральна-Усходняй Еўропы *. Яно адыгрывала важную ролю ў гісторыі Прусіі, Аўстрыі і асабліва Расіі, якая да 1915 г. валодала 82% тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай [636, s. 42]. Расійскі даследчык Л.Гарызонтаў аднёс яго да фатальных ("роковых") пытанняў унутранай палітыкі Расійскай імперыі [443, c. 20]. Амаль аналагічна ацаніў гэтую праблему польскі гісторык Г.Глэнбоцкі ў манаграфіі, прысвечанай месцу "польскага пытання" ў палітычнай думцы Расіі. Ён жа заўважыў, што вырашальнае значэнне для лёсу польска-расійскай спрэчкі мела праблема прыналежнасці літоўскіх і беларускіх земляў [586, s. 207].

Напрыканцы XVIII ст. Кацярына ІІ завяршыла справу, якую распачаў яшчэ Пётр І. Якраз у перыяд яе праўлення Расія стала ўспрымацца як магутная імперыя на еўрапейскім кантыненце. Вялікую ролю ў гэтым адыграла далучэнне да расійскай дзяржавы земляў паміж Балтыйскім і Чорным марамі. У палітычнай думцы Расіі польска-расійскае сутыкненне за беларускія, літоўскія і ўкраінскія землі доўгі час успрымалася як пытанне пра тое, ці застанецца Расія вялікай краінай Еўропы, ці будзе выціснута на перыферыю еўрапейскай цывілізацыі. У расійскім падыходзе да "польскага пытання" выразна прысутнічаў геапалітычны фактар, які часта дамінаваў над іншымі аспектамі гэтай праблемы.

Зрабіць дакладнае вызначэнне паняцця "польскае пытанне" складана. У польскай гістарыяграфіі яно трактуецца як імкненне палякаў да палітычнай самастойнасці, да адбудовы ўласнай дзяржаўнасці [586, s. 9]. Пры гэтым звычайна падкрэсліваецца міжнародны аспект "польскага пытання". Г.Верашыцкі, напрыклад, вызначаў яго як уплыў польскіх незалежніцкіх памкненняў на міжнародныя адносіны [692, s. 122]. На думку Л.Гарызонтава, з пункту погляду ўнутранай палітыкі Расіі "польскае пытанне" заключалася "ва ўсеабдымнай інтэграцыі былых земляў Рэчы Паспалітай у імперскі арганізм, ператварэнні палякаў у вернападданых правячай дынастыі" [443, c. 8]. Пункт погляду польскай гістарычнай навукі падзяляе беларускі даследчык В.Швед, які сутнасць "польскага пытання" вызначыў словамі з тэксту Канстытуцыі 3 мая 1791 г.: быць вольным ад ганебнай перавагі чужых загадаў, ставячы палітычнае існаванне, вонкавую незалежнасць і ўнутраную вольнасць народу вышэй за ўласнае жыццё і асабістае шчасце [563, c. 273]. В.Вярэніч пад "польскім пытаннем" у гісторыі Беларусі, Літвы і Украіны разумеў польска-беларускія, польска-літоўскія і польска-ўкраінскія адносіны [437, c. 115-116]. На думку А.Філатавай, "польскае пытанне" на працягу ўсяго ХІХ ст. "знаходзіла сваё адлюстраванне ў існаванні "польскай нацыянальнай ідэі", адной з асноўных мэтаў якой было аднаўленне ў Беларусі і Літве Рэчы Паспалітай у межах да 1772 г." [551, c. 111].

У айчыннай гістарыяграфіі вызначэнне "польскага пытання" ў ягоным дачыненні да беларускай гісторыі адсутнічае. Між тым відавочна, што яно адыгрывала вялікую ролю ў гаспадарчым, сацыяльна-палітычным і культурным развіцці беларускіх земляў . Дзеля разумення сутнасці гэтай праблемы трэба спыніцца на эвалюцыі тэрміна "паляк" на працягу ўсяго ХІХ ст. Семантыка паняцця "паляк" істотна змянілася за гэты час. Напрыканцы XVIII - пачатку ХІХ ст. яно мела не столькі этнанацыянальны, колькі палітычны (грамадзянін Рэчы Паспалітай), сацыяльны (шляхціч), а часам і канфесійны (каталік) сэнс. У гэты перыяд дамінавала палітычнае разуменне паняцця "нацыя", характэрнае для эпохі Асветніцтва. Ідэолагі гэтай эпохі былі перакананыя ў неабходнасці дзяржаўна-палітычнай уніфікацыі дзеля лепшага кіравання грамадствам, пашырэння сярод яго лозунгаў Асветніцтва і іх практычнай рэалізацыі. У Рэчы Паспалітай пастулаты ўніфікацыі знайшлі адлюстраванне ў Канстытуцыі 3 мая 1791 г., у якой між іншым ужываўся выраз "урад польскай нацыі". Меўся на ўвазе ўрад той грамадзянскай супольнасці ("naród polityczny"), што пражывала на ўсёй тэрыторыі Рэчы Паспалітай. Р.Радзік нават лічыць, што пры ўмове захавання дзяржаўнасці верагодным было ажыццяўленне іспанскай мадэлі фармавання палітычнай польскай нацыі ў межах Рэчы Паспалітай [640, s. 59].

Адначасова з паняццем "паляк" існавалі тэрміны "ліцвін" і "караняж". "Ліцвінам" называлі грамадзяніна былога ВКЛ незалежна ад яго этнічнага паходжання і культурнай прыналежнасці. "Караняжам" - грамадзяніна Каралеўства Польскага *.

Відавочна, што за "польскасцю" наогул і, у прыватнасці, за "польскасцю" паўстанцаў Т.Касцюшкі (1794) звычайна хаваўся не ўласна польскі, а рэчпаспалітаўскі патрыятызм. Даследчык С.Таляронак сцвярджаў, што ў канцы XVIII ст. на беларускіх і літоўскіх землях "панавала <...> польская нацыянальная ідэя" [545, c. 24]. Але "польскай" яна была толькі па сваіх вонкавых формах. Напрыклад, сябры тайнай Віленскай асацыяцыі, пра якую зрэшты і пісаў С.Таляронак, дэманстравалі тыповы рэчпаспалітаўскі патрыятызм. Ягонай складовай быў патрыятызм ураджэнцаў "Літвы" ** ("ліцвінскі патрыятызм"). Характарызуючы гэтую з'яву, С.Куль-Сяльверстава ўвяла ў навуковы зварот паняцце "ліцвінская традыцыя". На яе думку, "ліцвіны, засноўваючы сваё адрозненне ад уласна польскай шляхты не на моўных <...>, ці канфесійных падставах, а на гістарычнай традыцыі, па меры магчымасці адстойвалі сваю палітычную аўтаномію <...>" [474, c. 235 ды інш.]. Трэба дадаць, што ліцвінства грунтавалася на гістарычных і культурных традыцыях ВКЛ, пэўнай тэндэнцыі дэмакратызацыі, якая праяўлялася ў цікавасці да народнай культуры, на ўсведамленні этнакультурнай адметнасці як ад рускіх, так і ад палякаў з этнічнай Польшчы. Яно было часткай рэчпаспалітаўскага патрыятызму, хоць і адрознівалася высокай ступенню аўтаномнасці. Па сваёй канфесійнай прыналежнасці большасць прадстаўнікоў гэтай традыцыі з'яўляліся вернікамі каталіцкага касцёлу, а па саслоўным складзе належалі да шляхты. Літаратурныя і публіцыстычныя творы ў межах гэтай традыцыі ствараліся на польскай, літоўскай і беларускай мовах. Апошняя перадавалася на пісьме лацінкай. Цэнтрам ліцвінскай традыцыі з'яўлялася Вільня. Што датычыць палітычных намаганняў ліцвінаў, то перабольшваць іх самастойнасць не трэба.

Сапраўдным ліцвінам-патрыётам можна лічыць Я.Ясінскага, які так і не быў зацверджаны Т.Касцюшкам на пасадзе камандуючага паўстанцкімі войскамі на беларускіх і літоўскіх землях у сувязі з абвінавачваннямі ў "сепаратызме" [454, c. 79-84]. Пэўная самастойнасць пазіцыі Я.Ясінскага грунтавалася на ўсведамленні, што ўласна польскія інтарэсы не тоесныя інтарэсам гістарычнай Літвы. Аднак гэты "сепаратызм" не перашкодзіў Я.Ясінскаму загінуць, абараняючы Варшаву ад войскаў А.Суворава. Т.Касцюшка, які ўсвядамляў сябе палякам, у лісце да імператара Аляксандра І у 1815 г. пісаў: "Нарадзіўся я ліцвінам <...> заслона будучыні яшчэ пакрывае лёс маёй роднай зямлі" [567, c. 65]. Феномен ліцвінства праявіўся таксама ў праекце адраджэння ВКЛ, які быў прадстаўлены Міхалам Клеафасам Агінскім на разгляд імператару Аляксандру І у маі 1811 г. [311, c. 200-212]. Аднак трэба заўважыць, што па пазнейшым прызнанні самога аўтара Запіскі ён кіраваўся ўпэўненасцю, што "гэтая арганізацыя (ВКЛ - А.С.) паслужыць як сродак да ўзнаўлення Польшчы <…>" [327, c. 219].

У перыяд франка-расійскай вайны 1812 г. імкненне шляхты беларускіх і літоўскіх земляў да аб'яднання з Герцагствам Варшаўскім стала відавочным. Мажліва, менавіта ваенные падзеі ўзмoцнілі пачуццё, што без падтрымкі ўласна Польшчы ВКЛ не адродзіцца. Пазней, калі значэнне Вільні як аднаго з цэнтраў польскай культуры значна ўзрасло, гэтае імкненне толькі пашырылася. Паводле З.Шыбекі, у пасляваенны час на беларускіх і літоўскіх землях "сабраліся лепшыя інтэлектуальныя і патрыятычныя сілы польскага народа... Росквіт асветы ў Вільні стаў для палякаў выратавальным у іх барацьбе за нацыянальную самабытнасць і незалежнасць" [565, c. 270].

Усё больш губляючы сваю самастойнасць, феномен ліцвінства тым не менш выразна прысутнічаў у грамадскім і культурным жыцці. Дастаткова згадаць пра творчасць А.Міцкевіча (1798-1855). Роля ліцвінскай ментальнасці ў яго творах агульнавядомая. На думку беларускага даследчыка У.Мархеля, зварот "Літва! Мая Айчына!...", пастаўлены ў пачатак "Пана Тадэвуша", меў для паэта амаль рытуальнае значэнне [478, c. 104-105]. Сувязь з Літвой, якая ніколі не перарывалася, была адным з вызначальных фактараў творчасці А.Міцкевіча. На ліцвінства славутага паэта звяртаў увагу У.Вяльхорскі. Але польскі навуковец таксама заўважыў, што галоўнаю мэтаю ідэйнага змагання А.Міцкевіча было адраджэнне Рэчы Паспалітай, якую ён называў "Польшчай" [693, s. 112].

У грамадска-палітычным жыцці праявы ліцвінства можна ўбачыць у дзейнасці тайных студэнцкіх згуртаванняў філаматаў (1817) і філарэтаў (1820). Філаматы, напрыклад, марылі пра паляпшэнне становішча сваёй Бацькаўшчыны, а менавіта Беларуска-Літоўскага краю. Беларускі даследчык Кастусь Цвірка прыйшоў да высновы, што ўдзельнікі згуртаванняў ні на хвіліну не забываліся, што яны ліцвіны, дзеці Літвы, што якраз дзеля яе асветы, дзеля яе вызвалення з царскага прыгнёту і ствараліся тайныя арганізацыі. У пацвярджэнне гэтага тэзісу навуковец працытаваў фрагмент з рапарта сенатара Навасільцава вялікаму князю Канстанціну ад 13 мая 1824 г., у якім адзначалася, што філаматы і філарэты пад прыхільнасцю роднаму краю разумелі не Расійскую імперыю, а толькі "губерні, якія складаюць Віленскую навучальную акругу" [556, c. 20]. Аднак вядома і тое, што надзеі на шчаслівую будучыню сваёй Радзімы - Беларуска-Літоўскага краю - яны звязвалі між іншым з перамогай Польшчы (Рэчы Паспалітай) і вяртаннем Канстытуцыі 3 мая 1791 г. [479, c. 282].

Аналіз палітычнай і культурнай дзейнасці ліцвінаў дазволіў Ю.Бардаху зрабіць выснову пра падвоенасць іх свядомасці. Гэтая з'ява сфармавалася ў апошнія дзесяцігоддзі існавання Рэчы Паспалітай і захоўвалася амаль усё ХІХ ст. А пэўныя яе рэцыдывы (краёвасць) назіраліся яшчэ ў першай трэці ХХ ст. Першы ўзровень гэтай свядомасці трымаўся на пачуцці прыналежнасці да грамадзянства (палітычнай нацыі) Рэчы Паспалітай. На другім - з'яўлялася адрозненне "караняжаў" ад "ліцвінаў". Прычым яно мела выключна палітычны характар і не закранала этнакультурнай сферы [572, s. 366-367]. Аналагічна характарызаваў "ліцвінскую" і "польскую" свядомасць У.Вяльхорскі [693, s. 101-102]. Зачастую гэты стан свядомасці пазначаюць формулай gente Lithuanus (vel Ruthenus), natiоne Polonus (ліцвін або русін па паходжанні, паляк па нацыянальнасці). Прычым апошняе датычыла выключна палітычна-прававой сферы.

Іншы вядомы польскі гісторык Р.Вапіньскі не пагадзіўся з гэтай думкай. Ён сцвярджаў, што напрыканцы сваёй гісторыі першая Рэч Паспалітая "ўяўляла сабой непарыўнае адзінства, падзел на Літву і Карону захаваўся толькі як даўняя гістарычная традыцыя. Відавочныя ў шляхецкім асяродку рэгіянальныя асаблівасці ў апошні перыяд існавання Рэчы Паспалітай <…> амаль выключна датычылі звычаяў і спосабаў гаспадарання" [685, s. 32]. Аднак уласнае бачанне сітуацыі Р.Вапіньскі грунтаваў пераважна на матэрыялах, якія адлюстроўвалі пункт погляду шляхты этнічнай Польшчы. Напрыклад, навуковец спаслаўся на прамову дэпутата надзвычайнага сейма Т.Матушэвіча (28 чэрвеня 1812 г.), які, маючы на ўвазе шляхту былога ВКЛ і Украіны, сцвярджаў, што "яны, як і мы, з'яўляюцца палякамі, як і мы, яны маюць права такімі быць" [цыт. па: 685, s. 42].

Погляд Р.Вапіньскага не дазваляе зразумець дзеянняў тых ліцвінаў, што непасрэдна прычыніліся да беларускага культурнага накаплення, якое ў першай палове ХІХ ст. адбывалася ў межах ліцвінскай традыцыі. Культурнае накапленне папярэднічала нацыянальна-культурнаму Адраджэнню беларусаў і літоўцаў. Гэты этап нацыянальнага абуджэння адпавядае стадыі "А" ("акадэмічная") канцэпцыі фармавання нацый з ліку г.зв. "бездзяржаўных народаў", аўтарам якой з'яўляецца чэшскі даследчык М.Грох *. Гэтая стадыя характарызуецца дзейнасцю невялікага кола людзей (пераважна фалькларысты, літаратары і гісторыкі), якія спрабуюць зразумець адметнасць уласнага народу.

Ля вытокаў беларускага культурнага накаплення ў межах ліцвінскай традыцыі стаяла група прафесароў гісторыі, славістыкі і права Віленскага універсітэту. М.Баброўскі, І.Даніловіч, Ю.Ярашэвіч, І.Лабойка і іншыя асвятлялі гісторыю ВКЛ з патрыятычных пазіцый і спрыялі фармаванню адметнай ліцвінскай гістарычнай памяці. І.Лабойка выказваўся таксама за адраджэнне "беларускай славеснасці" [424, c. 117-118]. Не без уплыву гістарычнай школы ліцвінаў-патрыётаў у Віленскім універсітэце ўзніклі таварыствы філаматаў і філарэтаў. Яе традыцыі працягвалі браты Тышкевічы, Т.Нарбут і А.Кіркор.

У літаратуры адным з найбольш яркіх прадстаўнікоў ліцвінскай традыцыі з'яўляўся ўжо згаданы А.Міцкевіч. Творчасці Я.Баршчэўскага, Я.Чачота, А.Рыпінскага, Л.Кандратовіча (Уладыслава Сыракомлі) было ўласціва беларуска-польскае дзвюхмоўе. Усе яны паходзілі з каталіцкай ліцвінскай шляхты, ведалі беларускую мову і атрымалі сямейнае і школьнае выхаванне ў польскім (рэчпаспалітаўскім) патрыятычным духу. Для большасці з іх галоўнай заставалася польскамоўная творчасць і ідэя Польшчы як Айчыны ў шырокім сэнсе слова. Літва ўспрымалася як "малая Радзіма". Хоць ліцвінскі патрыятызм гэтых людзей "малым" ніяк не назавеш. Любоў да Літвы, узмоцненая рамантызмам, з'явілася асновай захаплення народнымі песнямі і легендамі, казкамі і паданнямі. Яны выкарыстоўвалі фальклор, звярталіся да народнай гістарычнай памяці, імкнуліся, каб іх творы дайшлі да народу. Не без іх уплыву развівалася літаратура ў сялянскім асяроддзі, якое зберагала фальклор і мову продкаў. Тут таксама з'яўляліся паэты (П.Багрым), нараджаліся ананімовыя літаратурныя творы.

Прыкметным эпізодам беларускага культурнага накаплення ў межах ліцвінскай традыцыі стала выданне беларускіх буквароў (лемантароў). У 1835 г. у Вільні была выдадзена на беларускай мове польскай лацінкай чытанка для дзяцей - Krótkie zebranie nauki Chrześciańskiej. Dla wieśniaków mówiących językiem polsko-ruskim wyznania Rzymsko-katоlickiego" *, а ў 1862 г. у Варшаве - "Лемантар для добрых дзетак-каталікоў". Сустракаюцца згадкі пра падрыхтаваную да друку ў 1854 г. беларускую граматыку [457, c. 152].

Першым у ХІХ ст. класікам беларускай літаратуры і драматургіі стаўся В.Дунін-Марцінкевіч (1818-1884). У 1846 г. ён напісаў лібрэта камедыі-оперы "Sielanka", у якой сяляне размаўлялі па-беларуску. У сярэдзіне 50-х гг. паэт выдаў шэраг паэтычных кніг на беларускай мове лацінкай ("Гапон", "Дудар Беларускі, або Усяго патроху" ды інш.). Улады звярнулі ўвагу на беларускамоўную літаратурную творчасць В.Дуніна-Марцінкевіча. Летам 1859 г. цэнзура не дазволіла друкаваць ягоны беларускі пераклад "Пана Тадэвуша". А ў верасні таго ж года Галоўнае упраўленне цэнзуры прыняло пастанову, якая забараняла друкаванне беларускіх твораў на лацінцы ці, як адзначылі цэнзары, "польскім шрыфтам" [431, c. 496]. Гэта быў моцны ўдар па беларускаму культурнаму накапленню ў межах ліцвінскай традыцыі.

Больш складанымі былі адносіны ліцвінства да літоўскага культурнага накаплення. Пэўныя праблемы былі звязаныя з тым, што ў развіцці літоўскай культуры з пачатку ХІХ ст. досыць выразную ролю адыгрываў фактар літоўскай мовы. Тым не менш вялізарнае значэнне для літоўскага культурнага накаплення (як і для беларускага) мела дзейнасць Віленскага універсітэта, які моцна прычыніўся да агульнага ўздыму духоўнай культуры ў гістарычнай Літве [397, s. 57].

Асобна трэба спыніцца на творчасці А.Міцкевіча. Першыя радкі "Пана Тадэвуша" сталі лозунгам усяго літоўскага руху. Славуты літоўскі навуковец і палітык В.Кудзірка менавіта гэтымі словамі распачаў тэкст літоўскага нацыянальнага гімна. Толькі замест слова "мая" было пастаўлена слова "нашая": "Літва! Айчына нашая!..." Сюжэты многіх гістарычных баладаў А.Міцкевіча сталі асновай літоўскага гераічнага эпасу, які адыграў вялізарную ролю ў фармаванні сучаснай літоўскай нацыі. Апроч таго, як заўважыў Т.Венцлова, ідэолагі літоўскага руху скарысталі таксама з ідэі польскага месіянізму. Дарэчы, фрагменты вядомага твора А.Міцкевіча "Кніга польскага народу і польскага пілігрымства" (1833) былі перакладзеныя на літоўскую мову ўжо праз пяць месяцаў пасля яе публікацыі. Перакладчыкам быў К.Незабітоўскас (Ц.Незабітоўскі), які называў сябе "палякам", ужываючы гэтае слова як сінонім слова "ліцвін". Дарэчы, і для А.Міцкевіча гэтыя словы ў "Пане Тадэвушу" былі сінонімамі. Ідэолагі літоўскага руху ўспрынялі ідэю нацыі як ідэю ўзаемнай дапамогі, братэрскай любові і знявагі да матэрыяльнага жыцця [436, c. 14].

На думку Т.Венцловы, А.Міцкевіч, як і польскі рамантычны дыскурс наогул, істотна паўплывалі на станаўленне навейшай літоўскай і польскай ідэнтычнасці, якія ў ХІХ ст. дэманстравалі непарыўную любоў-нянавісць. Літоўская і польская культура, узаемна дапаўняючы адна адну, адначасна з'яўляліся аб'ектамі ўзаемнай жорсткай палемікі [436, c. 10].

Сцвярджэнне З.Шыбекі, што ў перыяд паўстання 1830 - 1831 гг. "Літва" як палітычная катэгорыя страціла сваю самастойнасць і разглядалася ўжо толькі як складовая паняцця "Польшча", падаецца памылковым. Аналіз гістарычнай літаратуры не дае падставаў сцвярджаць, што трансфармацыя вобразу Рэчы Паспалітай завяршылася, і былая федэратыўная краіна ўсімі яе прыхільнікамі трактавалася як унітарная польская дзяржава [565, c. 272]. Змагаючыся за "Польшчу", ліцвіны па-ранейшым разумелі яе як федэратыўную Рэч Паспалітую. Напрыклад, дзеяч польскага сацыялістычнага руху, ураджэнец гістарычнай Літвы Б.Ліманоўскі (1835-1935) пісаў, што напрыканцы 50-х гг. ХІХ ст. адчуваў сябе ліцвінам, як і значная частка мясцовай польскай моладзі. Ён жа падкрэсліў, што нельга тагачаснае імкненне моладзі да аб'яднання Літвы з Каралеўствам Польскім ацэньваць як перамогу польскага цэнтралізма: "Па перакананнях мы былі рэспубліканцамі-федэралістамі і жадалі не толькі гарантыяў свабоднага нацыянальнага развіцця ўсіх народаў Рэчы Паспалітай, але як народнікі (ludowcy) падтрымлівалі абуджэнне пачуцця нацыянальнай адметнасці сярод літоўска-рускага люду" [570, s. 204-205].

Падобным чынам ацэньваў дзейнасць ліцвінаў беларускі гісторык і палітык Аляксандр Цвікевіч: "Калі прыглядзецца да тае "літоўскае" партыі, якая гуртавалася каля Нарбута, калі дазнаць, чым адзначалася гэтая партыя ў асобах А.Кіркора, Каратынскага, Сыракомлі, Адынца і іншых, дык прыдзецца згадзіцца, што яна такі брала гару над чыстай польскасцю, і раней ці пазней, але запанавала-б у Вільні" [559, c. 104-105].

У завяршэнні характарыстыкі гэтага этапу ў гісторыі "польскага пытання" на беларускіх землях трэба яшчэ раз звярнуць увагу на сацыяльны змест паняццяў "паляк" і "польскасць". У першай палове ХІХ ст. паняцце "польскасці" на беларускіх і літоўскіх землях па-ранейшым звязвалася толькі з прадстаўнікамі вышэйшых сацыяльных колаў грамадскасці. "Польскасць" у вачах літоўскага або беларускага селяніна была тоесная шляхецтву. Небяспека паланізацыі насельніцтва беларускіх і літоўскіх вёсак у першай трэці ХІХ ст., пра што пісаў, у прыватнасці, М.Доўнар-Запольскі [451, c. 258-263], падаецца перабольшанай. Р.Радзік справядліва заўважыў, што да адмены прыгоннага ладу польская грамадскасць не праяўляла зацікаўленасці ў моўнай паланізацыі мясцовага насельніцтва. Культурная розніца спрыяла захаванню ў недатыкальнасці саслоўнага падзелу [640, s. 280].

Такім чынам, напрыканцы XVIII - першай трэці ХІХ ст. тэрмін "паляк" быў пераважна палітонімам і не меў уласна этнічнага зместу. Адпаведна "польскае пытанне" ў беларускай (і літоўскай) гісторыі гэтага перыяду трэба разумець як змаганне палітычнай і культурнай эліты гістарычнай Літвы за адраджэнне Рэчы Паспалітай, як незалежнай федэратыўнай дзяржавы. Рэчпаспалітаўскі патрыятызм трымаўся на перакананні, што без дапамогі Польшчы Літва не здолее вызваліца з-пад расійскага панавання. Свядомасць большасці эліты гістарычнай Літвы характарызавалася пэўнай падвоенасцю (gente Lithuanus (vel Ruthenus), natiоne Polonus). У рэальнай палітычнай і культурнай дзейнасці гэтага перыяду большасць мясцовай польскай супольнасці зыходзіла з інтарэсаў сваёй "малой Радзімы".

Расійскія ўлады ў гэты перыяд імкнуліся толькі да палітычна-дзяржаўнай асіміляцыі мясцовай польскай грамадскасці. Мэтаю было яе ператварэнне ў вернападданых правячай дынастыі Раманавых. Грамадска-палітычная і культурная дзейнасць мясцовай шляхты практычна не абмяжоўвалася прававымі актамі. У выніку на беларускіх і літоўскіх землях умацоўваліся пазіцыі польскай мовы, а значыць, і польскай культуры наогул. Адначасова ў межах ліцвінскай традыцыі адбывалася беларускае культурнае накапленне. Гэтая традыцыя мела таксама дачыненне да развіцця літоўскай культуры і працэсу фармавання сучаснай літоўскай нацыі.

Аднак паступова ў палітычным курсе расійскіх уладаў на дзяржаўна-палітычную асіміляцыю сталі больш адчувальнымі этнічныя кампаненты. Сярод расійскай палітычнай і культурнай эліты з'яўляліся першыя прыкметы разумення нацыі як этнакультурнай катэгорыі. Як заўважыў С.Токць, якраз у гэты час у заканадаўстве і афіцыйным справаводстве дзяржаўных устаноў у "Заходніх губернях" усё часцей з'яўляюцца тэрміны "русский дух", "чисто русское происхождение" і г.д. [547, c. 161]. Гэтым пераменам спрыялі таксама відавочныя няўдачы ранейшых спробаў вырашэння "польскага пытання". Апошняе адлюстравалася ў падтрымцы польскай грамадскасцю імператара французаў Напалеона падчас вайны 1812 г., у росце палітычнага напружання ў Каралеўстве Польскім у 20-я гг. ХІХ ст. і г.д. Расійская дзяржава не мела для грамадства былой Рэчы Паспалітай такіх прывабных рысаў, якія б спрыялі фармаванню расійскай палітычнай (грамадзянскай) нацыі з усіх народаў, што былі сілай зброі далучаныя да імперыі. Склаўшаяся сітуацыя непазбежна вяла да пачатку расійскага наступлення на пазіцыі польскай грамадскасці. Гэтая тэндэнцыя стала відавочнай ужо падчас справы філаматаў і філарэтаў (1823). Разгром студэнцкіх таварыстваў знаменаваў сабой пачатак вострага расійска-польскага канфлікту, які набыў характар узброенай барацьбы ў 1830 г.

Галоўнаю мэтаю паўстання 1830 - 1831 гг. на польскіх, беларускіх і літоўскіх землях было аднаўленне Рэчы Паспалітай ў межах 1772 г. На тэрыторыі Беларусі яно распачалося ў сакавіку 1831 г. Многія славутыя шляхецкія роды (Плятэры, Солтаны, Корсакі, Пуслоўскія ды інш.) падтрымалі паўстанчую барацьбу. Тым не менш вялікіх памераў яна не набыла. Ужо ў маі 1831 г. на тэрыторыі Віленскай і Мінскай губ. з паўстанцамі было пакончана. Гродзеншчына трымалася даўжэй. Гэтаму спрыяла наступленне з Польшчы атрадаў генералаў Д.Хлапоўскага і А.Гелгуда. Аднак і тут паўстанцы былі сказаныя на паражэнне. Шырокай падтрымкі з боку мясцовага насельніцтва яны не атрымалі. У верасні на беларускіх землях былі знішчаныя апошнія атрады. Паражэнне паўстання прывяло да ліквідацыі канстытуцыі Каралеўства Польскага. Спроба сумяшчэння расійскага самаўладдзя і еўрапейскага парламентарызма, якую можна лічыць спробай паяднання пэўных палітычных прынцыпаў "праваслаўнай" і "заходняй" цывілізацый *, скончылася няўдачай.

У 30-я гг. ХІХ ст. курс на дзяржаўную асіміляцыю і ўніфікацыю беларускіх і літоўскіх земляў узмоцніўся. Прычым перамены пазначыліся яшчэ да паўстання і былі звязаныя з пашырэннем сярод кіруючых колаў імперыі разумення нацыі як этнакультурнай катэгорыі. Адным з галоўных крытэрыяў вызначэння польскасці для ўладаў становіцца прыналежнасць да каталіцкай канфесіі.

Антыпольскі курс знайшоў адлюстраванне ў працэдуры г.зв. "разбору" (дэкласацыі) шляхты, спробе пашырэння рускага памешчыцкага і сялянскага землеўладання, масавым з'яўленні рускіх чыноўнікаў, скасаванні Статуту ВКЛ 1588 г. у Віленскай, Гарадзенскай, Менскай губ. (1840), ліквідацыі уніяцкай царквы (1839), закрыцці Віленскага універсітэту (1832) і русіфікацыі сістэмы адукацыі, антыкаталіцкіх мерапрыемствах і г.д. Таксама трэба адзначыць распаўсюджванне на беларускіх і літоўскіх землях расійскай судовай сістэмы. Для заканадаўства Расіі была характэрная рэпрэсіўная прававая сістэма і значнае адміністрацыйнае абмежаванне правоў чалавека. Распаўсюджанай з'явай было парушэнне прававых палажэнняў прадстаўнікамі ўлады. На думку Р.Радзіка, элементы прававога нігілізма павінны былі выклікаць рэзкае абурэнне мясцовай грамадскасці, якая за перыяд дзеяння ІІІ Статута ВКЛ звыклася да выканання норм заканадаўства. Р.Радзік убачыў у сутыкненні расійскай палітычнай культуры з мясцовымі традыцыямі канфлікт двух культур. "Культурны бар'ер, які аддзяляў палякаў ад рускіх, - на яго думку, - быў значна большым, чым розніца паміж палякам і аўстрыйцам і нават палякам і прусакам. Гэты бар'ер датычыў сферы каштоўнасцяў, менталітэту, разумення асобы" [640, s. 100]. Л.Заштаўт, прааналізаваўшы стан сістэмы школьнай адукацыі ў перыяд 1832 - 1864 гг., прыйшоў да высновы, што расійская палітыка ў галіне асветы вяла да інтэлектуальнага заняпаду насельніцтва гістарычнай Літвы і правабярэжнай Украіны [704, s. 366]. Цывілізацыйныя дыспрапорцыі паміж беларускімі і літоўскімі землямі, з аднаго боку, і Заходняй Еўропай, з другога, павялічваліся.

Антыпольская палітыка 30-х гг. ХІХ ст. прычынілася да крызісу ліцвінскай традыцыі і тых працэсаў беларускага культурнага накаплення, якія адбываліся ў яе межах. Але адначасна русіфікацыя паспрыяла афармленню заходнерускай культурнай традыцыі, якая таксама спрыяла працэсу беларускага культурнага накаплення. Характэрныя рысы гэтай традыцыі - ўсведамленне самабытнасці Беларусі як "Заходняй Русі", апеляцыя да гістарычных традыцый Полацкага княства, высокая ацэнка ролі праваслаўнай царквы ў гісторыі "заходнерускіх земляў", антыпольскасць і антыкаталіцкасць. Па канфесійнай прыналежнасці большасць прадстаўнікоў заходнерускай традыцыі - уніяты, а пасля 1839 г. - вернікі праваслаўнай царквы. Многія належалі да праваслаўнага духавенства, займалі дзяржаўныя ці вайсковыя пасады або былі звязанымі з расійскімі магнатамі. Літаратурныя і публіцыстычныя творы пісаліся па-руску і па-беларуску. Беларуская мова, якую звычайна называлі "заходнерускай гаворкай", перадавалася кірыліцай. Заходнеруская традыцыя ў першай палове ХІХ ст. развівалася пераважна на Гомельшчыне і Магілёўшчыне. Яе прадстаўнікоў А.Цвікевіч назваў "беларусафіламі ў расейскай культуры" [559, c. 54].

Нараджалася гэтая традыцыя ў Магілёве. Яе "бацькі" выконвалі пэўны ідэалагічны заказ расійскай палітычнай эліты. У 1793 г. у Магілёве была выдадзена гістарычная праца "Аб Заходняй Расіі". Аўтар працы магілёўскі арцыбіскуп Станіслаў Богуш-Сестранцэвіч між іншым спрабаваў даказаць "гістарычныя правы" Расіі на валоданне беларускімі землямі. Адным з аргументаў быў тэзіс пра "гістарычнае адзінства" рускіх, беларусаў і ўкраінцаў. Дарэчы, на думку І.Хаўратовіча, С.Богуш-Сестранцэвіч з'яўляўся аўтарам першай "беларускай граматыкі", рукапіс якой пакуль не знойдзены [553, c. 185].

У першай палове ХІХ ст. цэнтрам заходнерускай культурнай традыцыі стаў Гомель. Менавіта тут пад апекай расійскага магната графа М.Румянцава распачалася навуковая дзейнасць заснавальніка беларускай археаграфіі І.Грыгаровіча (1792-1862). У 20 - 40-я гг. ён падрыхтаваў да друку і выдаў 9 тамоў гістарычных дакументаў. Варта адзначыць пяцітомавае выданне "Актов Западной России". Ідэалагічная накіраванасць апублікаваных дакументаў бясспрэчна. Беларусь успрымалася І.Грыгаровічам толькі як "Заходняя Русь". Беларускую мову ён называў то "заходнерускай гаворкай", то "літоўска-рускай (беларускай) мовай" [446, c. 166]. Тым не менш гэтыя археаграфічныя зборнікі ў далейшым паспрыялі выпрацоўцы ўласна беларускай гістарычнай памяці.

Усведамленню гістарычнай самабытнасці беларусаў і Беларусі спрыялі гістарычныя працы Міхаіла Без-Карніловіча і Восіпа Турчыновіча. Першы з іх лічыў беларусаў "самастойным племенем", нашчадкамі крывічоў і радзімічаў, адзначаў дзяржаўнасць Полацкай зямлі [290]. В.Турчыновіч сцвярджаў, што па меншай меры да XV ст. існавала ўласна беларуская гісторыя [341].

Першыя буйныя публікацыі, прысвечаныя Беларусі, з'явіліся ў расійскім друку ў 50-я гг. ХІХ ст. Іх аўтарам быў Павел Шпілеўскі. У большасці артыкулаў ён паўтараў тэзісы расійскай афіцыйнай прапаганды (у т.л. тэзіс пра "ісконна рускія землі"), але ўсё ж такі лічыў Беларусь асобным этнаграфічным рэгіёнам. У 1845 г. П.Шпілеўскі склаў Слоўнік караняслоў беларускай гаворкі, а праз год падрыхтаваў да друку "Кароткую граматыку беларускай мовы". Аснову беларускага алфавіта ў ягонай граматыцы складала кірыліца. Аднак улады не дазволілі яе выдання.

Культурная дзейнасць прадстаўнікоў заходнерускай традыцыі таксама спрыяла афармленню стадыі "А" беларускага нацыянальнага руху, паводле канцэпцыі М.Гроха. Адначасна гэтая культурная традыцыя асабліва не пярэчыла расійскай афіцыйнай ідэалогіі, аснову якой складала формула графа П.Уварава: праваслаўе, самаўладдзе, народнасць. Напачатку 60-х гг. афіцыйныя колы нават пачалі схіляцца да думкі пра мэтазгоднасць выдання беларускамоўнай урадавай газеты. Папячыцель Віленскай навучальнай акругі П.Шырынскі-Шахматаў выношваў планы выкладання Закона Божага ў беларускіх губернях па-беларуску [475, c. 138-139]. Зразумела, што гэтая "сімпатыя" да беларусаў грунтавалася толькі на жаданні Расіі выкарыстаць "беларускую карту" ў барацьбе з польскімі ўплывамі.

Распачаты расійскімі ўладамі наступ на культурныя і палітычныя пазіцыі польскай грамадскасці, якi праводзіўся яшчэ з некаторай "аглядкай", зачастую толькі пашыраў пачуццё польскага патрыятызму і ўмацоўваў прывабнасць польскай культуры і каталіцкай канфесіі. Апошняе набывала вагу істотнага цывілізацыйнага фактару. Праявы антыпольскай палітыкі ўспрымаліся часткай палітычнай эліты былой Рэчы Паспалітай як пагроза асновам еўрапейскай цывілізацыі.

Своеасаблівым адказам на гэтую палітыку стала ідэалогія польскага месіянізму, пачаткі якой паклаў А.Міцкевіч ва ўжо згаданай "Кнізе польскага народу і польскага пілігрымства". Месіянізм або вера ў абранасць польскай нацыі, шырыў надзею, што ўрэшце рэшт барацьба скончыцца перамогай. Было спадзяванне, што перамога палякаў паспрыяе вяртанню хрысціянства ў галіну міждзяржаўных палітычных адносінаў. Не апошнюю ролю ў распаўсюджванні гэтай ідэалогіі адыгрывала пачуццё, што менавіта Польшча (Рэч Паспалітая) з'яўляецца абаронцам хрысціянскай Еўропы. На думку вядомага польскага гісторыка Я.Тазбіра, гэтае пачуццё пашырылася сярод грамадства Рэчы Паспалітай яшчэ ў XVIII ст. [674, s. 67] *.

Расійская палітыка на тэрыторыі гістарычнай Літвы, як і адказ на яе з польскага боку, спрыялі таму, што палітычная паланізацыя шляхты дапаўнялася паланізацыяй культурнай. Адпаведна новы сэнс набывала паняцце "паляк". У гэтым паняцці ўзмацняліся канфесійны і культурны кампаненты. На думку Р.Радзіка, у міжпаўстанцкі перыяд (1831-1862) якраз каталіцызм быў асноўным фактарам інтэграцыі мясцовай польскай грамадскасці [640, s. 92].

Магчыма, менавіта працэс культурнай паланізацыі знайшоў сваё адлюстраванне ў шматлікіх зваротах шляхты беларускіх і літоўскіх губерняў да імператара з просьбай далучыць гэтыя губерні да Каралеўства Польскага. Напрыклад, у 1858 г. з такой просьбай звярнулася шляхта Віцебскай губ. [565, c. 273]. У верасні 1861 г. маршалак гарадзенскай шляхты Віктар Стажыньскі перадаў міністру ўнутраных справаў Д.Валуеву ўласны мемарыял. Пазней у дзённіку міністр адзначыў, што В.Стажыньскі адкрыта гаворыць пра далучэнне гістарычнай Літвы да Каралеўства Польскага на той падставе, што "і раней яны былі аб'яднаныя ў адным Каралеўстве" [591, s. 244]. Літоўскі гісторык Д.Сталюнас у выніку аналізу дакументаў вышэйшых органаў улады Расіі сцвердзіў, што напярэдадні паўстання 1863 г. большасць шляхты гістарычнай Літвы імкнулася далучыць тэрыторыю былога ВКЛ да Каралеўства Польскага [663, s. 387]. Аднак і ў гэтым выпадку можна казаць не столькі пра палітычную смерць ліцвінскай традыцыі, колькі пра яе пэўны крызіс. Верагодна, ён быў прыспешаны падрыхтоўкай адмены прыгоннага ладу і імкненнем мясцовай шляхты далучэннем да Каралеўства Польскага забяспечыць за сабой найлепшыя ўмовы гэтай адмены.

Адносіны ўладаў да гэтых петыцый, як і агульны кірунак расійскай палітыкі, добра перадае эпізод, які меў месца на з'eздзе шляхты Менскай губ. у Наваградку (1862). Прадстаўнік міністэрства асветы ў адказ на просьбы аб аднаўленні універсітэту ў Вільні заявіў, што пра гэта не можа быць і размовы, што ўрад не адступіць ад даўно распрацаванай праграмы дзеянняў. На пытанне, што гэта за праграма, ён коратка адказаў: "Асіміляцыя Літвы з Расіяй" [591, s. 252].

Такім чынам, у 30 - пачатку 60-х гг. ХІХ ст. паняцце "паляк" пачало набываць больш выразны этнакультурны і канфесійны змест. Тым не менш рэчпаспалітаўскі сэнс тэрмінаў "польскі" і "Польшча" яшчэ дамінаваў у мясцовым польскім руху. Вырашэнне "польскага пытання" расійскімі ўладамі на тэрыторыі Беларуска-Літоўскага краю ў гэты перыяд набывала ўсё больш жорсткія формы змагання супраць мясцовай эліты. Падчас яго ўлады імперыі зліквідавалі уніяцкую царкву (1839), што адмоўна паўплывала на нацыятворчыя працэсы сярод беларусаў. Разам з уніяцкім духавенствам знік той соцыякультурны асяродак, з якога выйшлі многія пачынальнікі беларускага Адраджэння (М.Баброўскі, П.Шпілеўскі, І.Анацэвіч ды інш.).

Палітычная сітуацыя пасля ліквідацыі уніяцкай царквы спрыяла пэўнаму расколу беларускага этнаса. Беларусы праваслаўнага веравызнання траплялі ў арбіту ўплываў Расіі ("праваслаўная цывілізацыя"), беларусы-каталікі - ў арбіту польскіх уплываў ("заходняя цывілізацыя"). Ліцвінская і заходнеруская культурныя традыцыі ў пэўным сэнсе былі адлюстраваннем таго цывілізацыйнага разлому, які прайшоў праз Беларусь. Калі ліцвінства цягацела да каштоўнасцяў "заходняй цывілізацыі", то заходнеруская традыцыя была пэўным ўвасабленнем "праваслаўнай". Але і на гэтым "разломе" беларусы мелі свой шанц, тым больш што расійскія ўлады распачалі спробы розыгрышу "беларускай карты", каб перацягнуць іх на свой бок.

Рубяжом, пасля якога "польскае пытанне" пачало набываць цалкам новае значэнне, а расійская палітыка ягонага "вырашэння" прыняла канчатковую форму палітычнай дэпаланізацыі і культурнай асіміляцыі было паўстанне 1863 - 1864 гг.

Паўстанне, дарэчы, ізноў пацвердзіла прысутнасць ліцвінскай традыцыі. Яшчэ перад яго пачаткам Літоўскі правінцыйны камітэт (ЛПК) не жадаў прызнаваць вяршынства Цэнтральнага нацыянальнага камітэту. Пра гэта ішла гаворка падчас прыезда ў Варшаву ў 1862 г. прадстаўніка Вільні Э.Вярыгі. ЛПК толькі на дзесяты дзень паўстання (20 студзеня 1863 г.) выдаў Маніфест да насельніцтва, у якім заклікаў падтрымаць барацьбу ў Польшчы. Афіцыйны гісторык паўстання В.Ратч сцвярджаў, што кіраўнік Часовага ўраду Літвы і Беларусі В.К.Каліноўскі "настойліва праводзіў ідэю аб самастойнасці Літвы" [цыт. па: 432, с. 38]. Аднак Маніфест Выканаўчага (Віленскага) аддзелу ад 19 сакавіка 1863 г. заклікаў "братоў нашых літоўцаў і беларусаў, якія ўтвараюць з Польшчай адзінае цэлае, да згуртавання ўсіх нацыянальных сіл вакол сцяга незалежнасці". У Маніфесце ад 3 мая 1863 г. жыхары Беларусі называліся сынамі "адзінай Польскай Бацькаўшчыны" [432, c. 41]. Таксама і сам "Яська-гаспадар з-пад Вільні" ніколі не выступаў супраць польскай традыцыі змагання. У вядомых "Пісьмах з-пад шыбеніцы" В.К.Каліноўскі заклікаў беларусаў ізноў падтрымаць барацьбу палякаў супраць царызма: "Для таго, народзе, як толькі пачуеш, што браты твае з-пад Варшавы б'юцца за праўду і свабоду, тагды і ты не аставайся ззаду, но, ухапіўшы за што сможаш, за касу, сакеру цэлай грамадой ідзі ваяваці за сваё чалавечае і народнае права, за сваю зямлю радную" [312, c. 46].

У польскай, расійскай і савецкай гістарыяграфіі паўстанне звычайна ацэньвалася як "польскае". Асаблівасці беларуска-літоўскага рэгіёну не ўлічваліся. Між тым, на думку М.Біча, напярэдадні і ў ходзе паўстання праявілася плынь беларускага нацыянальна-вызваленчага руху на чале з Каліноўскім [430, c. 450]. Больш асцярожна выказаўся гісторык літаратуры Г.Кісялёў: "Дзейнасць і творчасць Кастуся Каліноўскага - вельмі важная веха ў станаўленні беларускай нацыянальна-дзяржаўнай ідэі, хоць у яго гэтая ідэя - з прычыны тагачасных гістарычных умоў - яшчэ не атрымала завершанага выгляду <...> Правадыр паўстання марыў пра агульную Беларуска-Літоўскую дэмакратычную дзяржаву - законную спадчынніцу лепшых традыцый ВКЛ" [312, c. 22-23]. Не будзе перабольшваннем сцвярджэнне, што ў гэтым выпадку мы зноў сустракаемся з ліцвінствам.

Расійскія ўлады і літоўскія палякі. 1864 - 1904 гг.

Асвятленне праблемы ўзаемаадносінаў расійскіх уладаў і літоўскіх палякаў патрабуе звярнуць увагу на гістарыяграфічныя ацэнкі расійскай палітыкі на беларускіх землях. Даследаванне адносінаў з усходнім суседам стала адным з прыярытэтных кірункаў развіцця беларускай гістарычнай навукі ў другой палове 80-х гг. ХХ ст. Шмат увагі надавалася аналізу палітыкі расійскага самаўладдзя на беларускіх землях у канцы XVIII - пачатку ХХ ст. Пэўным падсумаваннем гэтых даследаванняў сталася ацэнка, дадзеная вядомым гісторыкам М.Бічом у 1993 г. У праекце нацыянальнай канцэпцыі гісторыі і гістарычнай адукацыі ў Рэспубліцы Беларусь ён ахарактарызаваў расійскую палітыку як "рэжым выключных законаў, накіраваных на татальную русіфікацыю краю" *.

Большасць беларускіх даследчыкаў лічаць, што Расія праводзіла на беларускіх і літоўскіх землях вялікадзяржаўную палітыку, якая абмяжоўвала магчымасці нацыянальна-культурнага развіцця нярускіх народаў і гарантавала перавагу рускай нацыі. Напрыклад, Л.Лыч і У.Навіцкі характарызавалі ўрадавую палітыку на беларускіх і літоўскіх землях пасля разгрома паўстання 1863 г., як "ганебную асіміляцыю" [476, c. 137] і "гвалтоўную русіфікацыю" [476, c. 139]. П.Церашковіч і І.Чаквін ацанілі сітуацыю, якая склалася на беларускіх землях у апошняй трэці ХІХ ст., як "нацыянальную катастрофу" [558, c. 471]. Аднак напрыканцы 90-х гг. ХХ ст. у беларускай гістарыяграфіі пазначылася тэндэнцыя пэўнай рэабілітацыі палітыкі самаўладдзя [напр., 440]. Між іншым яна праявілася таксама ў працах, якія закраналі "польскае пытанне". Спецыяльна спыняцца на гэтай тэндэнцыі не варта. Відавочная яе палітычная зададзенасць. Асобна трэба адзначыць публікацыі гісторыка Андрэя Кіштымава, якія паказалі, што тэзіс "Беларусь - калонія Расійская імперыі" патрабуе больш грунтоўнай навуковай прапрацоўкі, асабліва ў галіне гісторыі эканомікі [471, c. 247-254].

Варта заўважыць, што і ў расійскай гістарыяграфіі апошніх гадоў назіраецца спроба рэабілітацыі ўнутранай палітыкі імперскіх уладаў у дачыненні да нярускага насельніцтва. Напрыклад, у адным з апошніх выданняў, прысвечаных гэтай праблеме, сцвярджалася: "Расійская імперыя ў XVIII - пачатку ХХ ст. - гэта кантынентальная шматнацыянальная дзяржава, якая здолела забяспечыць свайму насельніцтву бяспеку, стабільнасць і развіццё, якая валодала неабходным эканамічным патэнцыялам і ваеннай магутнасцю дзеля падтрымкі баланса сіл на сусветнай арэне. Расія <...> сталася своеасаблівым саюзам народаў, вялізарнай натуральна сфармаваўшайся агульнасцю людзей, у якой розныя народы і культуры навучыліся жыць разам" [481, c. 46]. Як відаць, тэрмінам "саюз народаў" некаторыя даследчыкі спрабуюць замяніць вядомае паняцце "турма народаў".

Аднак азначаная гістарыяграфічная тэндэнцыя не стала дамінуючай. Напрыклад, ацэнкі расійскай палітыкі на беларускіх і літоўскіх землях, якія належалі вядомаму расійскаму гісторыку Валянціну Дзякіну рэзка разыходзіліся з ўяўленнямі пра "саюз народаў". Ён, у прыватнасці, адзначаў, што для апошніх дзесяцігоддзяў ХІХ ст. быў характэрным афіцыйны курс на "дэпаланізацыю і русіфікацыю Заходняга краю" [452, c. 40]. Іншы даследчык Сяргей Куляшоў таксама выступіў супраць спробаў узняць "на шчыт" імперскую палітыку самаўладдзя. Падчас "круглага стала" "Нацыянальныя інтарэсы Расіі і рэальныя прыярытэты дзяржаўнай палітыкі за паўтара стагоддзя", арганізаванага рэдакцыяй расійскага часопіса "Отечественная история" (1996), ён заявіў, што гэтая палітыка пярэчыла нацыянальным інтарэсам Расіі. На думку С.Куляшова, імкненне самаўладдзя да інкарпарацыі суседніх тэрыторыяў спрыяла ўзнікненню перманентных ачагоў нестабільнасці на межах Расіі, стрымлівала працэсы яе эканамічнай і палітычнай мадэрнізацыі. Затраты на "засваенне" гэтых тэрыторыяў падрывалі рэфармацыйны патэнцыял улады і накіроўвалі краіну на шлях экстэнсіўнага развіцця [473, c. 134-135].

Тым не менш у шэрагу навуковых выданняў апошняга часу ставіцца пад сумніў тэзіс пра вялікадзяржаўную і русіфікатарскую палітыку расійскага ўраду адносна насельніцтва Беларуска-Літоўскага краю ў ХІХ ст. У прыватнасці амерыканскі даследчык Тэадор Вікс лічыць, што ў другой палове ХІХ ст. не існавала ўласна нацыянальнай палітыкі Расійскай імперыі, а былі толькі спецыфічныя палітычныя і адміністрацыйныя патрабаванні, якія дапамагалі ўраду ўцягваць рэгіёны і іх жыхароў у імперскае жыццё пры дамінуючай ролі рускай нацыі [689, s. 70]. На яго думку, русіфікацыя ва ўнутранай палітыцы імперыі праяўлялася "ад выпадку да выпадку".

Падчас канферэнцыі, прысвечанай дзейнасці аднаго з "піянераў" літоўскага нацыянальна-культурнага Адраджэння Вінцаса Кудзіркі (Вільня, 20-21.10.1999), Тэадор Вікс пазбег адназначнага адказу на пытанне, ці з'яўлялася Расія канца ХІХ ст. нацыянальнай дзяржавай. На думку гісторыка, толькі грунтоўны аналіз тых разбежнасцяў, што мелі месца ў палітыцы "Цэнтра" і дзеяннях рэгіянальнай адміністрацыі, дазволіць даць адказ на гэтае пытанне.

Пазбягае адназначнасці ў ацэнках нацыянальнай палітыкі Расіі таксама Л.Гарызонтаў. Ва ўжо цытаванай манаграфіі "Парадоксы имперской политики..." ён дзеля яе характарыстыкі выкарыстаў цэлы шэраг паняццяў: "инородческая политика самодержавия", "политика национальной дискриминации", "законодательство антисепаратистское по замыслу", "систематическая русификация", "имперская интеграционная политика" ды інш. Варта прывесці і такі аўтарскі тэзіс: "Інтэграцыйны эффект, значэнне якого не трэба змяньшаць або ацэньваць выключна ў паняццях нацыянальнай канфрантацыі, дасягаўся не столькі дзякуючы, колькі насуперак намаганням урада" [443, c. 219]. Гэтае сцвярджэнне падводзіць да высновы пра існаванне нейкіх цэнтраімклівых сілаў, якія насуперак намаганням расійскіх палітыкаў ("Цэнтр") і імкненням дзеячоў польскага руху, а пазней беларускага, літоўскага, украінскага ды інш., захоўвалі цэласнасць імперыі. Тым самым фактычна ставіцца пад сумніў велікарускі характар расійскай дзяржаўнасці ў ХІХ - пачатку ХХ ст.

Расійскую палітыку вырашэння "польскага пытання" Л.Гарызонтаў акрэсліў як імкненне да поўнай інтэграцыі былых земляў Рэчы Паспалітай у расійскі імперскі арганізм [443, c. 8]. Але звычайна тэрмін "інтэграцыя" ўключае ў сябе элемент узаемнага прыстасавання пры аб'яднанні частак у адзінае цэлае. Ягонае выкарыстанне прымушае ізноў звярнуць увагу на сітуацыю, у якой апынуліся літоўскія палякі. Узнікаюць пытанні, ці збіраўся расійскі бок прыстасоўвацца да інтарэсаў літоўскіх палякаў? Ці планавалі ўлады ўлічваць своеасаблівыя інтарэсы гэтай часткі расійскага грамадства? У якой ступені магчыма ў дачыненні да беларускіх і літоўскіх палякаў апошняй трэці ХІХ - пачатку ХХ ст. казаць пра імкненне прыстасавацца да патрабаванняў расійскай адміністрацыі і "выключнага" заканадаўства, звязанага з асобай генерал-губернатара Міхаіла Мураўёва?

Трэба адзначыць, што антыпольскія і антыкаталіцкія мерапрыемствы ўладаў знайшлі сваё асвятленне ў працах А.Цвікевіча [559] і С.Самбук [491]. Асобныя аспекты расійскай палітыкі (скарачэнне памераў зямельных уладанняў літоўскіх палякаў, русіфікацыя праз сістэму адукацыі, барацьба з уплывамі каталіцкага духавенства) фрагментарна разглядаліся ў манаграфіі "Палякі Беларусі і Літвы ў рэвалюцыі 1905-1907 г." [496]. Ёсць сэнс звярнуць увагу толькі на тыя бакі расійскай палітыкі, якія маюць непасрэднае дачыненне да пастаўленых вышэй пытанняў.

Але напачатку спынімся на падыходах вышэйшай расійскай адміністрацыі да "вырашэння" "польскага пытання" на беларускіх і літоўскіх землях. Пасля разгрому паўстання 1863 - 1864 гг. выявіліся дзве пазіцыі. Адна з іх прадугледжвала ліквідацыю ўсялякіх уплываў мясцовай польскай грамадскасці, поўную грамадска-палітычную, культурную, рэлігійную і эканамічную дэпаланізацыю краю. Дзеля гэтага планавалася выкарыстаць усю моц расійскай дзяржаўнасці. Найбольш прыкметным прадстаўніком гэтага кірунку быў віленскі генерал-губернатар М.Мураўёў, які яшчэ падчас паўстання заклаў падмурак сістэмы антыпольскага і антыкаталіцкага заканадаўства на беларускіх і літоўскіх землях. Галоўныя ўдары накіроўваліся супраць эканамічных і палітычных пазіцыяў мясцовых польскіх землеўладальнікаў, уплываў каталіцкага касцёла. Пераследам падверглася польская мова ў грамадскім жыцці і ў галіне адукацыі. Пачалася замена літоўскіх палякаў рускімі чыноўнікамі ў адміністрацыйным апараце. Актывізаваўся працэс дэкласацыі шляхты.

Курс "бізуна" падтрымала значная частка рускай грамадскасці Беларуска-Літоўскага краю. Напрыклад, вядомы этнограф і фалькларыст П.Бяссонаў накіраваў у 1866 г. у ІІІ аддзяленне Запіску аб мерах прадухілення новага паўстання. Ён раіў у першую чаргу аслабіць уплывы рымска-каталіцкага духавенства, перашкаджаючы яму распаўсюджваць каталіцызм і адначасна далучаючы каталікоў да праваслаўя, зрабіць адукацыю народа выключна ўрадавай справай, замяніць усіх "чыноўнікаў-палякаў" рускімі, прыцягнуць у край магчыма большую колькасць рускіх землеўладальнікаў [44, a. 1].

Прыхільнікам рэпрэсіўнага курса сярод вышэйшай адміністрацыі быў, у прыватнасці, ваенны міністр Дзмітры Мілюцін. Затое ў выразнай апазіцыі да гэтага курсу знаходзіўся міністр унутраных справаў Пётр Валуеў. Ён лічыў магчымым вырашэнне "польскага пытання" на шляху згоды і кампраміса. Ва ўласным дзённіку ён часта згадваў прапановы А.Велепольскага, якія, на яго думку, маглі стаць асновай урэгулявання польска-расійскіх адносінаў. П.Валуеў асуджаў антыпольскія мерапрыемствы М.Мураўёва. На старонках дзённіка апошні атрымаў мянушкі "віленскі паша" і "татарская віленская гідра" [306, c. 33].

Як сведчыць дзённікавы запіс ад 22 студзеня 1865 г., якраз П.Валуеў "падкінуў" імператару ідэю пазбыцца М.Мураўёва. У сакавіку 1865 г. Аляксандр ІІ прыняў прашэнне М.Мураўёва пра адстаўку. Аднак пераменаў у палітыцы вырашэння "польскага пытання" не адбылося. Пераемнікам М.Мураўёва стаў генерал К. фон Кауфман, таксама прыхільнік жорсткай пазіцыі. Характэрны эпізод меў месца падчас урадавай нарады, на якой абмяркоўвалася сітуацыя ў Віленскім генерал-губернатарстве. З крытыкай курса М.Мураўёва выступіў генерал А.Патапаў, які заявіў, што гэты курс вядзе да поўнага заняпаду "Заходняга краю". Імгненна адрэагаваў ваенны міністр: Лепей гэта, чым даць магчымасць палякам ізноў стаць на ногі [306, c. 33].

Напачатку снежня 1865 г. імператар падтрымаў прапановы міністра дзяржаўных маёмасцяў А.Зелянога, а таксама віленскага і кіеўскага генерал-губернатараў, якія аформіліся ў вядомы Указ ад 10 снежня 1865 г. Указ між іншым забараняў "асобам польскага паходжання" набываць зямлю ў Беларуска-Літоўскім краі. П.Валуев пратэставаў, нават звярнуўся з прашэннем пра адстаўку, але Аляксандр ІІ адстаўкі не прыняў.

Жорсткія меры ў адносінах да польскай грамадскасці "Заходняга краю" не мелі падтрымкі сярод многіх прадстаўнікоў вышэйшай адміністрацыі. Галоўнай прычынай было перакананне ў іх дарэмнасці. Аднак на беларускіх і літоўскіх землях генерал фон Кауфман спрабаваў працягваць палітыку, якую распачаў М.Мураўёў. З гэтай нагоды П.Валуеў заўважыў у сваім дзённіку, што фон Кауфман "імкнецца даказаць, што ён не Кауфман, а Мураўёў <...> Ён моцна настроены Мілюціным і Мураўёвым, і, падобна, што з першых крокаў хоча выканаць атрыманую consigne (дырэктыву - рэд.). Аднак адразу відаць, што ён настолькі новы чалавек у гэтым новым коле ягонай дзейнасці, што ходзіць на чужых нагах" [306, c. 45].

Аднойчы фон Кауфман папракнуў міністра ўнутраных справаў у "неспачуванні" дзеянням ягонай адміністрацыі. Міністр у адказ выказаў сумніў у магчымасці поўнага "абрусення" краю: "Я яму сказаў, між іншым, што жадаў бы <...> знайсці магчымасць паверыць, што ў Гародні з часам будзе Тамбоў, а ў Вільні - Пераслаўская пустынь". "І будзе", - адказаў генерал Кауфман" [306, c. 110]. Якраз прыхільнікаў падобных поглядаў меў на ўвазе амерыканскі даследчык Бенедыкт Андэрсан, калі пісаў пра "канкістадораў Расійскага царства канца ХІХ ст." [423, c. 108].

Іншая палітычная пазіцыя адносна "вырашэння польскага пытання" звязана з асобай Пятра Валуева. Ён не з'яўляўся прынцыповым праціўнікам палітыкі русіфікацыі. Міністр толькі лічыў, што праводзіць яе трэба па-іншаму. Расія павінна прыцягваць да сябе польскую грамадскасць, а не змагацца з ёй з дапамогай "татарскіх прыёмаў і рабаўнічых сродкаў" [306, c. 412]. 10 кастрычніка 1866 г. П.Валуеў зрабіў наступны запіс у дзённіку: "Жахлівым з'яўляецца тое, што наш урад не абапіраецца на прынцыпы маралі <...> Павага да свабоды сумлення, да асабістай свабоды, да права ўласнасці, да пачуцця прыстойнасці не адпавядае нам <...> Мы забіраем храмы, канфіскуем маёмасць, сыстэматычна руйнуем тое, што не канфіскуем, высылаем дзесяткі тысяч людзей, дазваляем называць здрадаю праявы чалавечага пачуцця, душым замест таго, каб кіраваць, і побач з гэтым ствараем магістратуру, галосны суд і свабоду або паўсвабоду друку. Мы - мяшанка Тахтамышаў з герцагам Альбам, Ярэміяй, Бентамам. Мы павінны выклікаць да сябе пачуццё агіды сярод еўрапейцаў!" [306, c. 155].

П.Валуеў прыклаў велізарныя намаганні дзеля адстаўкі фон Кауфмана. У кастрычніку 1866 г. віленскім генерал-губернатарам быў прызначаны граф Э.Баранаў. У снежні 1867 г. міністр унутраных справаў прычыніўся да з'яўлення Указа аб змяншэнні памераў г.зв. "працэнтных збораў" з маёнткаў літоўскіх палякаў [306, c. 230]. У студзені 1868 г. ён разам з князем Гарчаковым і новым кіраўніком ІІІ аддзялення графам Шувалавым пратэставаў супраць ліквідацыі Менскай каталіцкай дыяцэзіі [306, c. 233].

Не без намаганняў П.Валуева ў другой палове 60-х гг. ХІХ ст. пачалася пэўная лібералізацыя ўрадавага курса ў дачыненні да мясцовых палякаў. Сусанна Самбук сцвярджала, што ў адміністрацыі пашыралася перакананне, што паляк, які не выступае супраць урада, гэта не вораг. Гэтая перамена, на яе думку, была абумоўлена імкненнем царскіх уладаў падчас рэвалюцыйнага крызісу канца 60-х - пачатку 70-х гг. ХІХ ст. знайсці падтрымку ва ўсіх колах краёвай грамадскасці, у т.л. нават сярод мясцовай польскай памеснай шляхты [491, c. 65].

Магчыма, пэўную ролю адыграла таксама пазіцыя часткі расійскай грамадскасці. Супраць працягвання палітыкі М.Мураўёва, напрыклад, актыўна выступіла штодзённая сталічная газета "Новое время", якую рэдагавалі Адам Кіркор і Мікалай Юматаў. Менавіта А.Кіркор быў галоўным ідэолагам выдання. Першы нумар выйшаў 5 студзеня 1868 г. Газета адразу звярнула ўвагу на праблему "абрусення". Яна крытыкавала пазіцыю прыхільнікаў прымусу. "Гістарычны вопыт падказвае, - сцвярджалася ў адным з рэдакцыйных артыкулаў, - што рэпрэсіўнымі сродкамі нельга знішчыць вынік стваральнай працы стагоддзяў" [215. № 41]. Крытыкаваліся намеры тых дзеячоў, якія мелі пэўнасць, што за 2-3 гады можна перамяніць веравызнанне і родную мову мільёнаў людзей. Рэдакцыя заяўляла, што каталіцкае веравызнанне не перашкаджае "быць верным доўгу" падданага Расійскай імперыі. На яе думку, "рускім можа быць і каталік, які гаворыць па-польску". Аўтар артыкула сцвярджаў, што "Паўночна-Заходні край" з'яўляецца рускім краем. І менавіта таму ўлады не павінны дапускаць ягонага гаспадарчага і культурнага заняпаду. Мясцовая грамадскасць павінна аб'яднацца з рускай грамадскасцю, а гэтага не дасягнуць выключным заканадаўствам: "Праваслаўны, каталік і лютаранін павінны ісці разам. Як вернападданыя аднаго Гасудара, дзеці адной Айчыны, яны павінны карыстацца тымі самымі правамі".

Рэдакцыя прызнавала палітыку русіфікацыі заканамернай пасля паўстання 1863 - 1864 гг. Але яе галоўнай зброяй лічылася дэманстрацыя Расіяй больш высокага цывілізацыйнага ўзроўня. Пэўным узорам асіміляцыі і каланізацыі лічыліся ЗША. Сцвярджалася, што ператварэнне эмігрантаў з Еўропы ў амерыканцаў адбылося дзякуючы таму, што заканадаўства Злучаных Штатах забяспечыла годнасць асобы, павагу да ўласнасці і справядлівы суд [215. № 8]. Звярталася ўвага на небяспеку "пралетарызацыі" грамадства беларускіх і літоўскіх губерняў. "Пралетарыямі" станавіліся былыя чыноўнікі каталіцкага веравызнання, былыя арэндатары, пазбаўленыя зямлі, ды іншыя ахвяры выключнага заканадаўства [215. № 31]. У палеміцы з прыхільнікамі палітыкі "бізуна" рэдакцыя (Адам Кіркор) даказвала, што "польскае пытанне" ў беларуска-літоўскіх губернях не тоеснае "польскаму пытанню" ў Каралеўстве Польскім [215. № 55].

Газета спрабавала паўплываць на пазіцыю новапрызначага віленскага генерал-губернатара А.Патапава. Выказваліся надзеі на ўвядзенне земстваў, рэфармаваных судоў, скарачэнне выдаткаў на бюракратычны апарат, замену "кантрыбуцыйнага збору" падаткам на прыбытак, ліквідацыю прававой няроўнасці [215. № 61, 68, 220; 216. № 19; 217. № 42]. У некаторых публікацыях падкрэслівалася нават неабходнасць увядзення самакіравання расійскіх правінцыяў [215. № 108]. У 1871 г. сярод аргументацыі на карысць юрыдычнай роўнасці стаў фігураваць міжнародны фактар, а менавіта працэс утварэння Германскай імперыі. "Новое время" сцвярджала, што галоўнымі праціўнікамі Расіі становяцца Германія і Аўстра-Венгрыя. У такой сітуацыі вельмі небяспечна мець на заходніх межах масу незадаволенага польскага насельніцтва. Адзінае выйсце бачылася на шляху пэўнага расійска-польскага паяднання [218. № 25].

Бесперспектыўнасць палітыкі русіфікацыі зразумелі некаторыя расійскія чыноўнікі, якія бліжэй пазнаёміліся з Беларуссю. Адзін з іх у прыватным лісце пісаў: "Трэба быць баранам, каб не заўважыць дзве хвалі, якія пастаянна сутыкаюцца паміж сабой - абрусенне <…> і апалячэнне. Што выйдзе з гэтага сутыкнення, пакажа час, але край усё роўна захавае своеасаблівую фізыяномію на ўзор "Маларосіі". Масквой ці Варонежам ён не стане" [45, a. 36].

З 1866 па 1870 г., пачынаючы з усходніх губерняў, ішоў працэс адмены ваеннага становішча. Адначасова ўсходнія губерні вылучаліся з Віленскага генерал-губернатарства: у 1869 - Магілёўская і Віцебская, у 1870 - Менская. Магчыма, ва ўрадзе лічылі, што адміністрацыйнае адзінства "заходніх губерняў" можа падтрымліваць спадзяванне на ягонае далучэнне ў будучым да Польшчы [491, c. 78]. Вылучэнне павінна было яшчэ раз паказаць, што гэта "ісконна рускія землі" і вяртання Рэчы Паспалітай ніколі не будзе. Кардынальныя перамены ўрадавай палітыкі ў дачыненні да мясцовай польскай грамадскасці не прадугледжваліся.

Пазіцыю самога імператара выдатна раскрывае ягоны дыялог з П.Валуевым, які адбыўся 27 красавіка 1880 г. Пры абмеркаванні асобы нейкага чыноўніка высокага рангу П.Валуеў заявіў, што у адносінах да палякаў гэта чалавек "крутога нораву". І пачуў у адказ: "Вось гэта і патрэбна ў дачыненні да палякаў <...> Я добра ведаю, што палякаў ніколі не пераробіш на рускіх. Я гэтага і не дамагаюся. Але кіраванне ў Польшчы павінна быць рускім, і пакуль я жывы я не змяню сваёй палітыкі" [306, c. 245].

Нядзіўна, што спробы некаторых чыноўнікаў паўплываць на кардынальныя змяненні тактыкі вырашэння "польскага пытання" не давалі добрых вынікаў. Так, без водгука засталася дакладная запіска віленскага генерал-губернатара Пятра Альбядзінскага (1878), адрасаваная міністру ўнутраных справаў Льву Макаву. П.Альбядзінскі прапанаваў увесці на тэрыторыі Віленскага генерал-губернатарства земствы і ўраўняць мясцовае дваранства ў правах з дваранствам унутраных губерняў Расіі [19. № 56, с. 16-18]. Таксама не меў наступстваў ягоны ліст да Аляксандра ІІ ад 7 снежня 1879 г. Кіраўнік генерал-губернатарства сцвярджаў, што "ў мясцовага польскага насельніцтва адсутнічае жаданне праяўляць якую-небудзь варожасць да ўраду" [19. № 53, с. 3]. На падставе гэтага ён прасіў імператара дазволіць у Віленскай і Гарадзенскай губ. крыжовыя ходы па-за касцёламі, пашырыць права набажэнства на вікарных ксяндзоў, дазволіць кожнаму святару выступаць з уласнай прамовай, вызваліць мясцовых польскіх землеўласнікаў ад "працэнтнага збору" і, нарэшце, ураўняць Віленскае генерал-губернатарства з іншымі губернямі "ў формах грамадскага ўладкавання" [19. № 53, с. 11 адв.-15]. Апошняе, у прыватнасці, азначала ўвядзенне судовых установаў адпаведна реформе 1864 г.

Падобна, што пасля паўстання 1830 - 1831 гг. усе імператары дынастыі Раманавых былі ўпэўненыя, што Польшча ніколі не будзе лаяльнай да Расіі. Яны быццам жылі з тым пачуццём, якое выказаў Мікалай І у лісце да вялікага князя Кастанціна ад 3 студзеня 1831 г., калі пісаў, што Польшча і Расія не могуць існаваць у адным часе і адной прасторы: "<...> Адзін з гэтых двух народаў павінен загінуць" [цыт. па: 636, s. 163].

Рэалізатарамі адроджанай палітыкі "бізуна" сталі генерал-губернатары І.Каханаў (1884-1892) і П.Ажэўскі (1893-1897). Ізноў уся каталіцкая шляхта пачала трактавацца як "неблаганадзейны элемент", ізноў пачаліся звальненні "чыноўнікаў-палякаў". Улады не сталі ўводзіць у беларускіх і літоўскіх губернях інстытут земскіх начальнікаў, якія з сярэдзіны 1889 г. узначалілі сялянскае самакіраванне, і г.д. Але гэтая палітыка ў чарговы раз паказала сваю бесперспектыўнасць.

Напрыканцы ХІХ - пачатку ХХ ст. ізноў наступіла "эра" лібералізма. У 1902 г. на пасаду віленскага генерал-губернатара быў прызначаны князь Пётр Святаполк-Мірскі. Нормай дзеянняў мясцовай адміністрацыі ў гэты час становіцца вельмі вольная трактоўка абмежавальнага заканадаўства. Генерал-губернатар паспрабаваў інтэграваць мясцовую польскую грамадскасць у расійскую дзяржаву. Ён быў упэўнены, што "далейшае захаванне польскай грамадскасці без усялякіх сувязяў з рускай спрыяе згуртаванасці асобаў польскага паходжання, нараджае ў польскім грамадстве незадавальнне і апазіцыйныя настроі. Усё гэта некарысна ўплывае на сам ход рускай справы ў краі" [109, a. 139]. Але і ў гэтым выпадку не адбылося кардынальнай перамены афіцыйнага курсу. Змянілася толькі тактыка. Цяжар барацьбы з польскасцю князь П.Святаполк-Мірскі перанёс у галіну культуры. "Гістарычнай задачай Расіі, заваяваўшай польскую народнасць сілай зброі, - пісаў ён, - цяпер з'яўляецца культурная перамога над ёю" [109, a. 142]. Польскі гісторык Л.Яськевіч даў наступную характарыстыку П.Святаполк-Мірскаму: "За знешняй арыстакратычнай добразычлівасцю і спагадлівасцю князя хавалася досыць макіавелісцкая натура русіфікатара, які дзяржаўны інтарэс ставіў вышэй за ўсё" [601, s. 41].

Імкнучыся канчаткова вырашыць "польскае пытанне", улады павінны былі выпрацаваць крытэрый вызначэння польскасці. "Знайсці" паляка было няпроста з прычыны незавершанасці працэса нацыянальнай самаідэнтыфікацыі. Да паўстання 1863 -1864 гг. заканадаўства ставіла знак роўнасці паміж "польскім паходжаннем" і неправаслаўным веравызнаннем [443, c. 101]. У другой палове ХІХ ст. ва ўрадзе і ў расійскім друку разгарнулася палеміка па пытанні крытэрыяў польскасці. Газета "Новое время", напрыклад, у 1868 г. сцвярджала, што "ўласна палякаў у Паўночна-Заходнім крае вельмі мала <...> Тут пераважаюць карэнныя літоўцы і рускія, якія засвоілі польскую нацыянальнасць" [215. № 9]. Але, як падаецца, канфесійны прынцып вызначэння захаваў сваё дамінаванне. Так, Указ 10 снежня 1865 г., які павінен быў знішчыць эканамічныя падставы польскіх уплываў, супрацьпастаўляў палякаў "асобам рускага паходжання" праваслаўнага і пратэстанцкага веравызнання. І хоць, як сцвярджала С.Самбук, у 1869 г. урад растлумачыў, што "асобамі польскага паходжання" трэба лічыць не каталікоў наогул, а толькі палякаў і тых заходніх ураджэнцаў, якія "засвоілі польскую нацыянальнасць", мясцовыя ўлады шырока карысталіся менавіта крытэрыем веравызнання. Тым больш, што ўрад не настойваў на ўласным тлумачэнні. А службовыя інструкцыі па ведамствах захоўвалі разуменне яшчэ "мікалаеўскай" эпохі. Л.Гарызонтаў прыйшоў да высновы, што цэнтральныя ўлады фактычна ўхіліліся ад выпрацоўкі адзінага крытэрыя. Урад вырашыў цалкам даверыцца разуменню мясцовай адміністрацыі [443, c. 102].

У выніку дыскрымінацыйныя мерапрыемствы закранулі шырокае кола асобаў, якія не мелі адносінаў ні да польскага руху, ні да польскай культуры. У катэгорыі рэпрэсаваных апынуліся нават сяляне каталіцкага веравызнання. І гэта пры тым, што цэнтральныя ўлады рабілі пэўную стаўку на сялянства. Менавіта ў ім яны бачылі свой сацыяльны падмурак у барацьбе з польскасцю. Узнікшая супярэчнасць, так і не знайшла юрыдычнага вырашэння. Толькі ў 1901 г. быў устаноўлены маёмасны цэнз (60 дзес.), перавышэнне якога падводзіла селяніна пад дзеянне антыпольскага заканадаўства.

Напрыканцы ХІХ ст. міністр унутраных справаў Іван Гарамыкін падзяляў веравызнальнае разуменне нацыянальнасці. У 1897 г. ён пісаў: "<...> Прыналежнасць да замежнага веравызнання <...> не можа не ўказываць на адсутнасць у іх (падданых імперыі - А.С.) духоўнай сувязі з рускім народам, той агульнасці духоўных, нацыянальных інтарэсаў, якая галоўным чынам і забяспечвае ўстойлівасць засваення народнасці <...> Каталік і паляк, праваслаўны і рускі - гэта тоесныя паняцці і ў народным быту, і ў грамадскім меркаванні, і ў вачах мясцовай адміністрацыі" [1. Rkp.767, k. 57-58].

Толькі напачатку ХХ ст. прыйшло, здаецца, канчатковае разуменне палітычнай шкоднасці атаясамлівання каталіцызма і польскасці. Віленскі генерал-губернатар П.Святаполк-Мірскі ў 1903 г. адзначаў ў справаздачы імператару: "Абвяшчаючы, што селянін-літовец, які належыць да каталіцкага касцёла, з'яўляецца палякам, а селянін-беларус не праваслаўнага, а каталіцкага веравызнання, належыць не да рускай, а да польскай сям'і, урад толькі ўзмацняў шэрагі польскай народнасці, узбагачаючы яе тымі, хто <...> ніколі да яе не належыў" [109, a. 40]. Па сутнасці, гэта было прызнанне, што расійскі ўрад сваёй палітыкай спрыяў працэсу паланізацыі сярод літоўцаў і беларусаў-каталікоў. З іншага боку, атаясамліванне праваслаўнай часткі насельніцтва Беларуска-Літоўскага краю з рускімі спрыяла русіфікацыі гэтага насельніцтва.

Звернем увагу на канкрэтныя мерапрыемствы расійскіх уладаў па вырашэнні "польскага пытання" на беларускіх і літоўскіх землях. І пачнем з разгляду палітыкі ў дачыненні да каталіцкага касцёла.

Пасля паўстання 1863 - 1864 гг. каталіцкі касцёл стаўся адным з галоўных аб'ектаў рэпрэсіўнай палітыкі расійскага ўраду. Самыя шырокія паўнамоцтвы ў рэалізацыі гэтай палітыкі атрымала мясцовая адміністрацыя. Упершыню на гэта звярнула ўвагу беларуская даследчыца Валянціна Яноўская (Грыгор'ева) [444, c. 86]. Так, напрыклад, цыркулярамі ад 19 і 23 студзеня 1865 г. забаранялася прызначэнне ксяндзоў на духоўныя пасады і настаўнікамі Закона Божага без згоды губернатара. Цыркуляры ад 8 ліпеня 1864 г. і 19 верасня 1867 г. прадугледжвалі абавязковы дазвол адміністрацыі на ўстаноўку прыдарожных крыжоў і ўмацаванне на іх абразоў. Таксама з дзейнасцю мясцовых органаў улады была звязаная забарона заштатным ксяндзам весці набажэнствы і выконваць хрысціянскія абрады. Менавіта віленскі генерал-губернатар М.Мураўёў цыркулярам ад 1 студзеня 1864 г. забараніў карыстацца польскай мовай у афіцыйнай перапісцы і размаўляць на ёй у публічных месцах, што стварыла значныя цяжкасці для працы польскамоўнага каталіцкага духавенства і г.д.

У сярэдзіне 60-х гг. ХІХ ст. ва ўрадавых адносінах да каталіцкага касцёла яўна дамінавалі репрэсіўныя сродкі. Пэўную ролю ў іх ажыццяўленні адыграла Асобная камісія па справах рымска-каталіцкага духавенства, створаная па ініцыятыве віленскага генерал-губернатара ў студзені 1866 г. "дзеля аслаблення ўплываў каталіцкага духавенства". Яе ўзначаліў чыноўнік Аляксей Старажэнка. Галоўнай задачай камісіі з'яўляўся жорсткі надзор як за выкананнем духавенствам усіх распараджэнняў улады, што мелі да яго дачыненне, так і за асобай кожнага ксяндза [66, a. 1-1 адв.]. У асяродку каталіцкага духавенства з'яўленне Камісіі А.Старажэнкі ўспрынялі як рэальны крок у справе поўнай русіфікацыі касцёла. Краёвец і грамадскі дзеяч Зыгмунт Нагродскі ў працы, прысвечанай дзейнасці каталіцкага духавенства ў 60 - 80-я гг. ХІХ ст., сцвярджаў, што Камісія мела распрацаваны план русіфікацыі касцёла. Ён нібыта ўключаў у сябе далучэнне да праваслаўя былых уніятаў, якія напрыканцы 30-х - напачатку 40-х гг. ХІХ ст. сталі каталікамі, перавод касцёльнага набажэнства на рускую мову, увядзенне ў склад кансісторый урадавых камісараў і г.д. [634, s. 26-27]. Архіўныя дакументы не пацвярджаюць існавання падобнага плану, хаця галоўным мэтам дзейнасці Камісіі А.Старажэнкі ён цалкам адпавядаў.

Важным кірункам працы Камісіі, якая дзейнічала да ліпеня 1868 г., стала пытанне пра змяншэнне колькасці каталіцкіх касцёлаў і кляштароў. Трэба адзначыць, што мясцовая адміністрацыя атрымала велізарныя паўнамоцтвы ў справе вызначэння лёсу таго або іншага каталіцкага храма. Яшчэ ў 1864 г. імператар прадаставіў генерал-губернатарам "Заходняга краю" права закрыцця кляштароў, якія падтрымалі паўстанне, а праз два гады мясцовая адміністрацыя атрымала дазвол на закрыццё тых з іх, якія будуць прызнаныя "асабліва шкоднымі ў палітычных адносінах" [47, a. 1]. Адначасова дазвалялася зачыняць "шкодныя ў палітычных адносінах" капліцы і тыя парафіяльныя касцёлы, якія мелі нязначную колькасць вернікаў. У выпадку пераходу большасці вернікаў у праваслаўе касцёлы і капліцы маглі быць ператвораны ў праваслаўныя цэрквы. У выніку на працягу ўсёй другой паловы ХІХ ст. колькасць каталіцкіх капліцаў, касцёлаў і кляштароў няўхільна змяншалася.

Ілюстрацыя 9.

Па падліках С.Самбук, ужо на пачатак 1868 г. у дзевяці "заходніх" губернях імперыі было зачынена 34 кляштары, 128 касцёлаў і 67 капліцаў. 40 касцёлаў і 17 капліцаў сталі праваслаўнымі храмамі [491, c. 41-42]. Афіцыйныя дакументы ўтрымліваюць іншыя лічбы. Міністр унутраных справаў Л.Макаў у Запісцы, якая захавалася ў архіве ІІІ аддзялення, сцвярджаў, што за перыяд 1865 - 1876 гг. ва ўсёй Расійскай імперыі было зачынена 110 парафіяльных касцёлаў, 188 філіяльных касцёлаў і капліцаў і 19 кляштароў [47, a. 4]. Апроч таго, у шматлікіх капліцах было часова забаронена правядзенне набажэнства, хаця афіцыйна яны не лічыліся зачыненымі. Толькі ў Віленскай дыяцэзіі, паводле Запіскі Льва Макава, такіх капліцаў было больш за 200.

Супраціў вернікаў звычайна быў даволі пасіўным. Напрыклад, 25 кастрычніка 1865 г. сялянскі натоўп выказаў незадавальненне перадачай Шацілаўскага касцёлу (Полацкі пав.) праваслаўнаму духавенству. Была выклікана паліцыя, якая арыштавала трох вернікаў. Астатнія пасля гэтага "шчыра пакаяліся ў садзеянным злачынстве" [63]. А вось у мястэчку Крожы Ковенскай губ. падзеі набылі трагічны характар. У 1892 г. улады зачынілі мясцовы кляштар бенедыктынак. А праз год тыя ж самыя ўлады вырашылі зачыніць з прычыны "старасці" адзіны драўляны касцёл, які заставаўся ў мястэчку. Вернікі звярнуліся за дапамогай да Аляксандра ІІІ і да кіраўнікоў іншых краінаў. Не дачакаўшыся адказаў, яны ўстанавілі кругласутачнае дзяжурства ў касцёле. Паліцыя так і не здолела выканаць загад губернатара. І ў лістападзе 1893 г. у Крожах з'явіўся сам губернатар Клінгенберг з моцным атрадам паліцыі. Аднак натоўп вернікаў аказаў упарты супраціў. Паліцыя была разагнаная. 23 лістапада ў Крожы ўступіў вялікі карны казачы атрад. У касцёле засвісталі нагайкі, раздаліся выстралы. Былі забітыя 9 чалавек, каля 50 параненыя [569, s. 190]. Іншых удзельнікаў "бунту" губернатар у адміністрацыйным парадку адправіў на катаргу. Аднак справа атрымала шырокі грамадскі розгалас. Праз год у Вільні ўсё ж такі адбыўся суд. Абараняць вернікаў узяліся вядомыя расійскія адвакаты. Высвятленне ўсіх абставінаў трагічнага здарэння ўказвала на віну губернскай адміністрацыі і чыноўнікаў. У выніку большасць "бунтаўшчыкоў" была апраўданая. Чацвёра асуджаных замест 10 гадоў катаргі атрымалі па году турэмнага заняволення [670, s. 508-510; 10, s. 91].

Гэтая падзея значна ўскладніла закрыццё касцёлаў. Тым не менш яно працягвалася да пачатку ХХ ст. Дакументы канцылярыі гарадзенскага губернатара сведчаць, што да 1906 г. у васьмі паветах губерні (без Беластоцкага) быў зачынены 61 касцёл і кляштар. 47 з іх былі ператвораны ў праваслаўныя храмы [496, c. 45].

Адначасова адбываўся гвалтоўны перавод каталікоў у праваслаўе. Варта прывесці сведчанне "праваслаўнага з праваслаўных" і "чыстага рускага чалавека" (так у тэксце - А.С.), перапіска якога трапіла ў поле зроку перлюстратараў ІІІ аддзялення. Аўтар ліста да рэдактара газеты "Весть" М.Юматава (29 красавіка 1866 г.) абураўся тым, што на Слонімшчыне ўлады выкарыстоўвалі, па яго словах, "варварскія сродкі, каб прымусіць няшчасных каталікоў пакінуць веру сваіх бацькоў". Ён падрабязна апісваў пыткі голадам і холадам, казачыя нагайкі, якія шырока ўжываліся дзеля павялічэння колькасці праваслаўных вернікаў [45, a. 25-26].

Паводле дадзеных Камісіі А.Старажэнкі, за перыяд з 1863 па 15 ліпеня 1866 г. у Менскай губ. было пераведзена ў праваслаўе 10036 чал., у Магілёўскай - 983 чал., у Віцебскай - 2947 чал., у Віленскай - 14788 чал., у Гарадзенскай - 13462 чал., у Ковенскай - 224 чал. Ва ўсіх шасці губернях - 42440 чал. [68, a. 3-63]. Трэба адзначыць супраціў каталіцкага насельніцтва, які набываў самыя розныя формы. Адной з іх было ўпартае наведванне "новымі" праваслаўнымі каталіцкіх касцёлаў. Так, напрыклад, начальнік Менскай губернскай жандарскай управы 4 жніўня 1869 г. паведамляў менскаму губернатару, што сяляне з наваколля Нясвіжа, нядаўна далучаныя да праваслаўя, ходзяць да споведзі і прычасця ў нясвіжскія касцёлы [182, a. 15-16]. Вернікі звярталіся са скаргамі ў органы ўлады. У 1870 г. менскі губернатар разбіраў скаргу мяшчанаў мястэчка Лагішына Пінскага пав. на прымусовы перавод іх у праваслаўе. Адначасова мяшчане скардзіліся на закрыццё касцёла ў 1865 г. [183] Па звестках газеты "Новое время", сяляне Віленскай губ. у 1867 г. накіроўвалі "хадакоў" у Вільню і ў Санкт-Пецярбург, каб улады дазволілі вярнуцца назад у каталіцызм [215. № 46].

У поле зроку ўладаў трапілі таксама выпадкі пэўнага рэлігійнага "самаабслугоўвання" вернікаў. Гарадзенскі губернатар у справаздачы за 1871 г. адзначаў існаванне вёсак, "жыхары якіх наогул адмовіліся ад выканання духоўных абрадаў або выконваюць іх з дапамогай абраных са свайго асяродку адукаваных жанчын, якія па чыну каталіцкай царквы хрэсцяць немаўлят, праводзяць вянчанне, пахаванне ды інш." [17]. Часцяком сяляне былі проста вымушаныя гэта рабіць. Справа ў тым, што ліквідацыя каталіцкіх парафіяў прывяла да таго, што маса каталікоў аказалася за межамі парафіяльнага жыцця. "Новое время" ў 1868 г. адзначала, што з вернікаў пяці зліквідаваных парафіяў Віленскай дыяцэзіі ў праваслаўе перайшлі толькі 4412 чал., а 14079 чал. жывуць без рэлігійных абрадаў [215. № 21].

У красавіку 1866 г. праваслаўны архіепіскап Антоній звярнуўся да генерал-губернатара фон Кауфмана з праектам стварэння "Заходне-каталіцкай іерархіі", незалежнай ад Ватыкана. Аўтарам праекту быў маршалак шляхты Менскай губ. Яўстах Прашыньскі, які бачыў у гэтым "сродак да паступовага збліжэння і зліцця мясцовых каталікоў з рускім праваслаўем" [46]. Аднак разрыў адносінаў з Ватыканам не ўваходзіў у планы расійскага кіраўніцтва, і ўлады не праявілі цікавасці да гэтага праекту.

С.Самбук у выніку даследавання палітыкі царызма другой паловы ХІХ ст. прыйшла да высновы, што з канца 60-х г. адбываліся пэўныя перамены ў сферы антыкаталіцкіх мерапрыемстваў. На яе думку, не адмяняючы абмежавальных цыркуляраў, улады пачалі выказваць павагу да каталіцкай рэлігіі і перасталі выкарыстоўваць рэпрэсіўныя сродкі [491, c. 87-88]. Цалкам пагадзіцца з такой высновай нельга. Вядома, што, якраз у красавіку 1876 г. Бялыніцкі касцёл разам з святым абразам Маці Божай і будынкам былога Кармяліцкага кляштара загадам міністра ўнутраных справаў быў перададзены праваслаўнай епархіі [1. Rkp.777, s. 26-29]. Аднак пэўныя перамены сапраўды адбыліся.

Дзеля змяншэння незадавальнення каталіцкага духавенства час ад часу рабіліся пэўныя крокі, быццам бы насустрач ягоным патрабаванням. Так, напрыклад, настаяцелі зачыненых касцёлаў на падставе Указа Аляксандра ІІ ад 14 красавіка 1867 г. заставаліся на дзяржаўным утрыманні да новага прызначэння. У 1877 г. пачалося аднаўленне набажэнства ў некаторых раней зачыненых капліцах. Павялічываліся сродкі, якія прызначаліся на ўтрыманне каталіцкіх семінарыяў. Так, утрыманне Віленскай семінарыі павялічылася з 6825 руб. у 1843 г. да 8825 руб. у 1877 г. [48, a. 5 адв.]. Аднак нельга забываць, што ўрад сэканоміў пэўную суму ліквідацыяй у 1869 г. Менскай каталіцкай семінарыі.

Але самая галоўная перамена заключалася ў тым, што да ажыццяўлення мерапрыемстваў па "абрусенні" касцёла ўрад вырашыў прыцягнуць каталіцкае духавенства. Яскрава гэта праявілася ў спробах замены польскай мовы ў дадатковым касцёльным набажэнстве на рускую. Камісія А.Старажэнкі шмат увагі надавала азначанай праблеме. Толькі ў 1866 г. было праведзена 16 паседжанняў па абмеркаванню гэтага пытання. Аднак да аднадумства сябры Камісіі так і не прыйшлі. Прыхільнікі замены лічылі, што польская мова ў касцёле застаецца моцным сродкам апалячвання: "Гэта паланізацыя, перажыўшая самую Польшчу, гэта яе нябачныя межы 1772 г." [68, a. 45]. Пакінуць польскую мову, на іх думку, азначала праявіць непаслядоўнасць, бо каталікі "ператвараюцца ў носьбітаў польскіх прэтэнзіяў". Праціўнікі бачылі ў замене фактычнае ўраўнанне каталіцызма ў правах з праваслаўем. Яны баяліся канкурэнцыі і сцвярджалі, што каталіцызм на рускай мове небяспечны для ўсёй Расіі. Па іх меркаванні, насельніцтва беларускіх і літоўскіх земляў само па сабе схіляецца да праваслаўя. Адзін з сяброў Камісіі падчас абмеркавання выказаў прапанову замяніць польскую мову лацінскай, а пазней "белорусским наречием" [68, a. 47 адв.]. Прапанова не прайшла. У далейшым улады яшчэ не раз будуць рабіць падобныя заявы, аднак беларуская мова будзе трактавацца толькі як прыкрыццё ўвядзення рускай.

Спроба замены польскай мовы на рускую ў дадатковым касцёльным набажэнстве напрыканцы 60-х гг. ХІХ ст. стала адным з галоўных кірункаў урадавага курсу ў адносінах да каталіцызму. Паводле меркавання Д.Чыхачова, які ў 1913 г. напісаў кнігу пра гісторыю "распалячвання" касцёла, у 1867 г. гэтую ідэю адобрыў сам імператар Аляксандр ІІ [560, c. 14]. А вось расійская грамадскасць не мела ўпэўненасці ў мэтазгоднасці ўвядзення рускай мовы ў касцёл. Спрэчкі ў Камісіі Старажэнкі былі пэўным адлюстраваннем той дыскусіі, якая распачалася ў расійскім друку. Сярод праціўнікаў гэтай рэформы вылучаліся вядомы пісьменнік і публіцыст І.Аксакаў і папячыцель Віленскай навучальнай акругі (1864-1868) І.Карнілаў. І.Аксакаў быў упэўнены, што "абрусенне" касцёла прынцыпова немагчыма: "Менавіта ў Заходнім крае быць <...> свядомым каталіком і адначасна сапраўды рускім чалавекам немагчыма. Можна быць рускім і звацца рымскім каталіком альбо быць рымскім каталіком і толькі звацца рускім" [560, c. 64]. Ён лічыў, што галоўнай мэтаю ўрада павінна стаць далучэнне ўсіх каталікоў "рускага паходжання" да праваслаўнай царквы *.

І.Карнілаў быў упэўнены, што каталіцкае духавенства акажа дзейсны супраціў намерам ураду. Апроч таго, на яго думку, замена мовы перанясе каталіцтва на рускую нацыянальную глебу і прывядзе да цалкам новай і вельмі небяспечнай з'явы - рускага каталіцтва. "Мы павінны змагацца супраць самога каталіцтва, па меншай меры, супраць каталіцкага фанатызма ў Заходнім крае, - пісаў ён. - Каталіцтва небяспечнае не тым, што прапаведуецца на польскай мове, а самой сваёй сутнасцю <...>" [560, c. 71]. Трэба заўважыць, што на баку праціўнікаў рэфармавання была забарона (15 чэрвеня 1848 г.) выкарыстання рускай мовы ў каталіцкім набажэнстве імператарам Мікалаем І. Карыстанне рускай мовай лічылася прывілеем пануючай праваслаўнай царквы, і спробы прадстаўнікоў іншых веравызнанняў таксама ўжываць у набажэнстве рускую мову разглядаліся як пакушэнне на правы праваслаўя.

Сярод прыхільнікаў моўнай рэформы ў расійскай грамадскасці вылучаліся постаці рэдактара "Московских ведомостей" Міхаіла Каткова і папячыцеля Віленскай навучальнай акругі ў 1868 - 1869 гг. Пампея Бацюшкова. Яны настойвалі на знішчэнні польскасці каталіцкага касцёла і лічылі, што ліквідацыя польскай мовы ў касцёле цалкам вырашыць канфесійную праблему ў "Заходнім крае".

Цікавую пазіцыю заняла газета "Новое время". А.Кіркор у артыкуле "Лёс рускай мовы ў касцёлах Паўночна-Заходняга краю" адзначаў, што Біблія Ф.Скарыны выдавалася на "беларускай гаворцы" [215. № 248]. Рэдактар "Нового времени" не лічыў яе дыялектам рускай мовы. У наступных артыкулах 1868 - 1869 гг. па праблеме мовы каталіцкага набажэнства "Новое время" неаднаразова нагадвала, што "Высачайшыя распараджэнні" ад 1832 і 1852 г. дазваляюць карыстацца роднай мовай насельніцтва пры малітвах за правячую дынастыю і ў народных павучэннях. Аўтары непадпісаных публікацыяў звярталі ўвагу на магчымасць карыстання "беларускай і маларускай гаворкамі, бо яны мясцовыя, бо на іх гаворыць большасць насельніцтва Заходняга краю". Гэтае ўвядзенне падавалася публіцыстам "Нового времени" карыснай з'явай, якая б нават палегчыла правядзенне набажэнства, бо "многім ксяндзам лягчэй прапаведаваць па-беларуску або маларуску, чым на рускай мове" [215. № 250]. Таксама звярталася ўвага, што ўвядзенне рускай мовы, напрыклад, у Віленскай дыяцэзіі будзе парушэннем распараджэнняў 1832 і 1852 г., бо, як сцвярджалася, мясцовыя каталікі гавораць па-польску. У іншым артыкуле абаранялася права літоўцаў карыстацца ў набажэнстве літоўскай мовай [216. № 73]. Адказваючы на абвінавачванні "Московских ведомостей" у тым, што "Новое время" (у прыватнасці, А.Кіркор) прадстаўляе інтарэсы "польскай партыі" і адстойвае польскую мову ў касцёле, газета ў адным з перадавых артыкулаў адказала, што яна выступае за выкарыстанне тых моваў, якія ўжываюць мясцовыя парафіяне, у т.л. беларускай і маларускай [217. № 70].

У 1867 г. у Рымска-каталіцкую калегію быў накіраваны ўрадавы запыт з просьбай выказаць меркаванне па праблеме ўвядзення рускай мовы ў дадатковае набажэнства. 7 чэрвеня 1868 г. МУС атрымала адказ: без дазволу папы рымскага ўвядзенне рускай мовы ў касцёл немагчымае [463, c. 88]. Падобна, што гэтая адмова толькі павялічыла колькасць прыхільнікаў рэформы каталіцкага набажэнства.

У снежні 1869 г. Аляксандр ІІ загадаў стварыць камісію дзеля распрацоўкі парадку ўвядзення рускай мовы ў касцёл. Старшынёю Камісіі быў прызначаны вялікі князь Канстанцін Мікалаевіч. Шэраг сяброў Камісіі (у прыватнасці, сам вялікі князь і ваенны міністр Д.Мілюцін) выказаліся за прымусовае ўвядзенне рускай мовы. Але большасць (сярод іх міністр унутраных справаў Цімашеў і начальнік ІІІ аддзялення граф Шувалаў) не падзяліла гэтага меркавання і прапанавала толькі адмяніць забарону на правядзенне рускамоўнага дадатковага набажэнства, уведзеную яшчэ 15 чэрвеня 1848 г., і дазволіць карыстанне рускай мовай [560, c. 14]. Імператар згадзіўся з прапановай Камісіі. Указ ад 25 снежня 1869 г. дазваляў ужыванне рускай мовы ў дадатковым касцельным набажэнстве.

Характэрнай рысай палітыкі ўвядзення рускай мовы стала імкненне ўладаў актыўна выкарыстоўваць каталіцкае духавенства. У першую чаргу трэба адзначыць дзейнасць адміністратара Віленскай (пасля 1869 г. Віленска-Менскай *) дыяцэзіі ксяндза Пятра Жылінскага. У 1863 г. ён стаў адміністратарам дыяцэзіі. Віленскі біскуп Адам Красіньскі ў гэты час знаходзіўся ў ссылцы ў далёкай Вятцы. У лістападзе 1869 г. П.Жылінскі падчас аўдыенцыі ў Аляксандра ІІ заявіў, што з'яўляецца сапраўдным патрыётам Расіі і гатовы ўсім ахвяраваць дзеля Айчыны і цара [634, s. 35-36]. Віленская капітула падтрымала гэтую заяву. Апроч таго, падчас візіту адміністратара дыяцэзіі ў сталіцу была арганізаваная адпраўка г.зв. "адрасоў" на імя імператара Аляксандра ІІ, у якіх каталіцкае духавенства (49 подпісаў) заяўляла, што не падтрымлівае такіх "богопротивных" справаў, як паўстанне [634, s. 39]. Бліжэйшымі памочнікамі П.Жылінскага былі рэктар Віленскай каталіцкай семінарыі Эдвард Тупальскі, якога польская грамадскасць абвінавачвала ў сувязях з мураўёўскай паліцыяй, і прэлат Антоні Нямекша. Апошні ў 1863 г. быў адміністратарам парафіі св.Яна ў Вільні і неаднаразова сустракаўся з М.Мураўёвым. Але асабліва прыкметную ролю ў спробах увядзення рускай мовы ў дадатковае касцёльнае набажэнства адыграў ксёндз Фердынанд Сенчыкоўскі. Магчыма, станаўленне ягоных палітычных поглядаў адбылося таксама падчас паўстання 1863 - 1864 гг. З.Нагродскі, напрыклад, сцвярджаў, што Ф.Сенчыкоўскі быў узнагароджаны медалём "За усмирение польского мятежа" [634, s. 31].

Менавіта ён, як засведчыў П.Бацюшкоў, прачытаў першае казанне на рускай мове. Адбылося гэта яшчэ да імператарскага дазволу, напрыканцы траўня 1869 г. у Менску [20, ад.з. 58, a. 6] *. 27 ліпеня сваё рускамоўнае казанне ў Ігуменскім касцёле Ф.Сенчыкоўскі закончыў словамі: "Ты, Гасподзь, не жадаешь смерці грэшнікаў і чакаеш іх выпраўлення. Асвяці розум беларусаў, дзяцей нашай Рускай Айчыны, дай ім сілу <...> даказаць на справе, што ў грудзях іх б'ецца рускае сэрца" [20, ад.з. 55, a. 10 адв.]. 20 жніўня 1869 г. у лісце да віленскага генерал-губернатара А.Патапава папячыцель Віленскай навучальнай акругі паведаміў, што настаўнік Закона Божага Блоньскага народнага вучылішчы (Ігуменскі пав.) "вікарны ксёндз Ф.Сенчыкоўскі ўжо болей двух месяцаў у сваёй парафіі ва ўсіх малітвах і пры выкананні абрадаў ужывае замест польскай рускую мову" [цыт. па: 444, c. 676]. У тым самым месяцы Ф.Сенчыкоўскі быў прызначаны настаяцелям Блоньскага касцёлу. Паводле П.Бацюшкова, рускамоўныя казанні прагучалі таксама 30 жніўня 1869 г. у Лідзе і Радашковічах Віленскай губ. [20, ад.з. 58, a. 6-6 адв.].

Ксёндз Ф.Сенчыкоўскі нават наважыўся выступіць з пэўнай крытыкай Указа ад 25 снежня 1869 г. На яго думку, імператар павінен быў распарадзіцца пра абавязковае ўвядзенне рускай мовы. Яшчэ больш яго не задаволіла трактоўка імператарскага Указа Дэпартаментам замежных веравызнанняў, які, перадаючы распараджэнне Аляксандра ІІ, падкрэсліў, што "ўжываць рускую мову ў рымска-каталіцкім набажэнстве трэба там, дзе гэта будзе адпавядаць пажаданню парафіянаў" [560, с. 36].

У 1871 г. Ф.Сенчыкоўскі наведаў МУС і дэпартамент духоўных справаў замежных веравызнанняў і ўручыў іх кіраўнікам шэраг Запісак. Гэтыя матэрыялы дазваляюць паразважаць пра матывы ягонай дзейнасці. У Запісцы на імя дырэктара дэпартамента графа Эмануіла Сіверса ксёндз сцвярджаў, што ўспрымае рускую справу як сваю родную і менавіта таму імкнецца ачысціць каталіцызм ад "польска-езуіцкай" афарбоўкі. Са знішчэннем польскай мовы, на яго думку, "адбудзецца нашае зліццё ў адзіную Вялікарускую дзяржаву, і толькі тады наш край будзе назаўсёды страчаны для Польшчы" [23, ад.з. 1095, а. 11-11 адв.].

"Дадатак" да гэтай Запіскі ўяўляў сапраўдны данос на каталіцкае духавенства. Ён утрымліваў шматлікія абвінавачванні па адрасу духавенства ў супрацьдзеяннях "рускай справе" і прапанаваў закрыццё ўсіх кляштароў і ў першую чаргу ў Нясвіжы [23, ад.з. 1095, а. 9-9 адв.]. Напрыканцы "Дадатку" Ф.Сенчыкоўскі заўважыў, што "з распалячэннем каталіцызму не толькі Польшча, але і ўлада папы губляе сваю дэспатычную моц над рускімі каталікамі і ў рэлігійным сэнсе прымае зусім іншы выгляд і значэнне". Такім чынам, у сваіх зваротах да свецкіх уладаў Ф.Сенчыкоўскі выступаў як паборнік "рускай справы" і прыхільнік таго, каб каталіцызм перастаў быць "ворагам праваслаўя, ураду і Расіі".

Цалкам іншую матывацыю высветліў аналіз зваротаў Ф.Сенчыкоўскага да духоўных уладаў. Д.Чыхачоў прывёў фрагмент недапісанага ліста да папы рымскага. У гэтым тэксце ксёндз звяртаў галоўную ўвагу на інтарэсы каталіцызма. Ён небезпадстаўна сцвярджаў, што беларусы не ведаюць польскай мовы і з прычыны яе панавання ў дадатковым набажэнстве не ў стане далучыцца да ўсіх каштоўнасцяў каталіцкай веры: "<...> Не толькі я, але і шматлікія разважлівыя ксяндзы, кіруемыя выключна імкненнем да славы Божай і славы рымска-каталіцкай царквы <...> праяўляюць клопат, каб назаўсёды пакончыць з тым няшчасцем, якое заключаецца ў неразуменні цёмным нашым беларускім народам ісцінаў нашай святой рымска-каталіцкай рэлігіі, царкоўных пастановаў" ды інш. [560, c. 26].

Наўрадці гэтыя словы адпавядалі сапраўдным перакананням Ф.Сенчыкоўскага. Гэты "ўраджэнец Беларусі", як ён сам называў сябе, не мог не ведаць, што руская мова для беларускага народу была ў тыя часы не менш чужой, чым польская. Калі ксяндза сапраўды хвалявала неразуменне беларусамі "ісцінаў каталіцкай веры", то ён павінен быў выступаць за ўвядзенне беларускай мовы. Тым больш, як устанавіла Валянціна Яноўская (Грыгор'ева), падобныя спробы ўжо мелі месца. Напрыклад, у 1866 г. група ксяндзоў з Магілёўшчыны і Віцебшчыны прапанавала дазволіць пераклад шэрагу рэлігійных твораў на беларускую мову [363, c. 88]. У літаратуры таксама ўтрымліваюцца звесткі пра выкарыстанне беларускай мовы ў двух парафіях Магілёўскай губ. (Фашчоўка і Ула), дзе некалі знаходзіліся езуіцкія касцёлы [382, s. 52]. Гэтыя падзеі засталіся толькі эпізодам у тагачаснай моўна-канфесійнай сітуацыі. Але відавочна, што перспектыва беларускамоўнага касцёла даволі моцна палохала ўлады і праваслаўную царкву. 28 лютага 1866 г. архіепіскап Менскі Міхаіл накіраваў обер-пракурору Сінода графу Д.Талстому ліст, у якім выказваў апасенне наконт магчымага пераводу набажэнства ў касцёлах на беларускую мову. Пры гэтым ён згадваў езуітаў, якія пасля з'яўлення на беларускіх землях вывучалі "простанародную мову і на ёй спакушалі праваслаўных" [25, a. 1].

Пра тое, што прычыны русіфікацыйнай дзейнасці Ф.Сенчыкоўскага трэба шукаць у палітычнай сферы, сведчаць таксама ягоныя лісты канца ХІХ - пачатку ХХ ст. публіцысту А.В.Жыркевічу. "Увядзеннем рускай мовы, - пісаў Ф.Сенчыкоўскі, - я імкнуўся зрабіць такую самую унію з праваслаўем, якая некалі была з каталіцызмам. Пасля гэтага само б па сабе адбылося зліццё рускіх па народнасці і па уніі беларусаў з праваслаўем і Расіяй". І далей: "Я абараняў ісціну і імкнуўся адцягнуць каля 2 мільёнаў рускага народу ад уплываў ворагаў Расіі" [22, ад.з. 48, а. 14,15]. Ва ўспамінах пра Ф.Сенчыкоўскага епіскап Омскі і Сяміпалацінскі Гаўрыіл сцвярджаў, што ў размове з ім ксёндз выказываў поўную згоду з праваслаўем і заяўляў пра гатоўнасць перад смерцю перайсці ў праваслаўную веру [22, ад.з. 90].

14 лютага 1870 г. Ф.Сенчыкоўскі быў прызначаны ваенным капяланам Менскай губ. Падчас аб'езду губерні для споведзі і прычасця вайскоўцаў каталіцкага веравызнання ён шырока карыстаўся рускай мовай. У Барысаве адбыўся адзін з першых канфліктаў. Мясцовы настаяцель не пусціў яго ў касцёл. У выніку разбіральніцтва барысаўскі ксёндз быў адпраўлены ў манастыр, а Ф.Сенчыкоўскі стаў настаяцелем касцёлу. Але ягоная дзейнасць не абмяжоўвалася толькі Барысавам. У Менску ён адчыніў школу арганістаў, у якой вучылі спяваць каталіцкія псалмы і песні па-руску.

У чэрвені 1870 г. пачалася рассылка па парафіях пісьмовых абяцанняў пра падпіску на рускамоўны трэбнік. У тэксце, які павінен быў падпісаць кожны ксёндз, утрымлівалася абяцанне: "Нашу прыродную рускую мову буду пастаянна ўжываць у набажэнстве і тым самым працягваць справу, якую распачаў ксёндз Сенчыкоўскі" і г.д. [634, s. 52]. Аўтарам тэксту быў сам ксёндз. 147 ксяндзоў Віленскай дыяцэзіі падпісалі тэксты абяцанняў, але пратэставалі вернікі [634, s. 50].

Маючы падтрымку дзяржаўных уладаў, Ф.Сенчыкоўскі працягваў сваю дзейнасць. Найбольшага поспеху ён дасягнуў у Менскай губ. Напачатку 70-х гг. ХІХ ст. з 52-х касцёлаў губерні руская мова гучала ў 32-х [463, c. 90], а па іншых звестках нават у 38 [560, c. 15]. У гэты час Ф.Сенчыкоўскі ўжо займаў пасаду менскага дэкана. Іншым разам замест рускай выкарыстоўвалася беларуская мова. Менскі дэкан cам аднойчы заўважыў, што частка каталіцкага духавенства выкарыстоўвала не польскую ці рускую, а беларускую мову [560, c. 26]. Ф.Сенчыкоўскага гэта асабліва не хвалявала, бо ён успрымаў беларускую мову як дыялект рускай.

У 1871 г. ксяндзы-настаўнікі Закона Божага пачалі атрымліваць рускамоўны "Рымска-каталіцкі катэхізіс пра паслухмянасць і адданасць прастолу і Айчыне нашай Расіі або тлумачэнне 4-й запаведзі Госпада, якая датычыць начальства і яго ўлады" (Вільня, 1871). Пераклад з польскай мовы быў выкананы Ф.Сенчыкоўскім. Адміністратар дыяцэзіі Пётр Жылінскі даў згоду на яго выданне. Катэхізіс быў вытрыманы ў духу адданасці вярхоўнай уладзе ў Расіі. Напрыклад, сцвярджалася, што "хрысціянская вера абавязвае каталікоў, падданых Расіі, любіць Усерасійскага Імператара, падпарадкоўвацца Яму і маліцца за Яго" [337, c. 2]. Дарэчы, рускамоўнае вывучэнне каталіцкага катэхізіса ў беларуска-літоўскіх губернях было вызначана яшчэ Указам імператара ад 8 кастрычніка 1865 г. [444, c. 672-673]. Менавіта гэта быў першы адчувальны крок на шляху ўвядзення рускай мовы ў касцёл.

Аднак русіфікацыя касцёла пачала сустракаць усё больш моцны супраціў вернікаў і большасці каталіцкага духавенства. У сакавіку 1870 г. віленскі дэкан настаяцель касцёла святога Рафала ксёндз Станіслаў Піятровіч знішчыў, перададзеныя яму для рассылкі рускамоўныя трэбнікі. Апошні паасобнік ён прадэманстраваў вернікам падчас набажэнства, назваўшы яго "сякерай, якая падрубае карані нашай веры" [382, s. 45]. Пасля гэта трэбнік быў публічна спалены. Ксёндз абвясціў вечны праклён кожнаму, хто згадзіцца на русіфікацыю каталіцкага набажэнства [393, s. 46]. Гэтае піратэхнічнае дзеянне разам з анафемай зрабіла моцнае ўражанне на вернікаў і духавенства. Адначасова віленскі дэкан распаўсюдзіў уласныя пасланні да вернікаў, у якіх асудзіў дзейнасць адміністратара Віленскай дыяцэзіі П.Жылінскага і ягоных памочнікаў Э.Тупальскага і А.Нямекшы. Ксёндз С.Піятровіч заклікаў не прымаць ні рускай мовы, ні іншых зменаў у абрадах, якіх дамагаецца расійскі ўрад і "створаная Мураўёвым капітула" [382, s. 45]. У выніку ён быў высланы ў Архангельскую губ., але супраціў распаўсюджванню рускамоўных трэбнікаў пачаў аказваць канонік Віленскай капітулы ксёндз К.Маеўскі. На Магілёўшчыне гэта ж рабіў ксёндз Бялыніцкага касцёла Гадлеўскі. У беларускіх і літоўскіх губернях пачалі распаўсюджвацца свайго роду інструкцыі, якія падказвалі аргументацыю адмовы ад рускамоўных трэбнікаў. Асноўнае месца ў гэтай аргументацыі адыгрывала пазіцыя Ватыкана, а менавіта тое, што папа рымскі не дазваляў выкарыстоўваць рускую мову ў тэкстах трэбніка [71, a. 19-20 адв.].

Супраць прымусовага пераводу дадатковага набажэнства на рускую мову пратэставала газета "Новое время". Яна падкрэслівала, што прымус з'яўляецца парушэннем Указу ад 25 снежня 1869 г., які прадугледжваў толькі добраахвотнае ўвядзенне рускай мовы [217. № 124].

Мелі месца выпадкі адкрытага супраціву вернікаў. Так было ў Наваградку, у Блоні Ігуменскага пав., у Барысаўскім пав. [184] і, нарэшце, у самым Барысаве, дзе службу вёў Ф.Сенчыкоўскі. 27 чэрвеня 1870 г. барысаўскі спраўнік адзначыў у рапарце канфлікт у мясцовым касцёле: "Калі Ф.Сенчыкоўскі выйшаў з касцёлу, натоўп абкружыў яго і пачаў крычаць: "Што ты за ксёндз, свалата, маскаль ты, перавараціўся, нам такі ксёндз не патрэбны!" ды інш." [185, a. 1-2]. Вернікі Уздзенскай парафіі на Меншчыне наогул перасталі наведваць касцёл, у якім загучала руская мова. Ксёндз Кушалеўскі скардзіўся менскаму дэкану, што нават перад галоўнымі хрысціянскімі святамі вернікі не спавядаюцца [634, s. 59]. Ксёндз Камінскі, настаяцель Свенцянскага касцёла (Віленская губ.) быў пабіты парафіянамі пасля рускамоўнага казання [634, s. 61]. Аналагічны лёс напаткаў ксяндза Баршча ў Наваградку [560, c. 33]. У Блоні ўначы невядомыя пабілі ксяндза Аляхновіча [560, c. 33] і г.д.

Улады адказвалі рэпрэсіямі. Касцёл, у якім мелі месца выступленні вернікаў, звычайна зачыняўся. Такім, напрыклад, быў лёс касцёла ў Блоні. Людзей пазбавілі магчымасці жыць у адпаведнасці з патрабаваннямі хрысціянскай веры. У жніўні 1873 г. парафіяне з Блоні звярнуліся да менскага губернатара з просьбай прызначыць ксяндза ў зачынены касцёл. Яны нават згаджаліся на рускамоўнае набажэнства з той толькі ўмовай, што будуць выконвацца ўсе абрады і пастановы каталіцкага касцёла [186, a. 1 адв.].

А Ф.Сенчыкоўскі, нягледзячы ні на што, працягваў сваю дзейнасць. У лісце ад 27 ліпеня 1874 г. да дырэктара Дэпартамента замежных веравызнанняў ён скардзіўся на недахоп ксяндзоў, якія былі б падрыхтаваныя да пераменаў. Ф.Сенчыкоўскі прапанаваў рэарганізацыю сістэмы падрыхтоўкі каталіцкага духавенства. Ён адстойваў неабходнасць "уладкавання на чыста рускіх прынцыпах" каталіцкіх семінарыяў і Духоўнай акадэміі. Абавязковым патрабаваннем пры прыёме ў духоўныя навучальныя ўстановы Ф.Сенчыкоўскі лічыў падпіску абітурыента аб тым, што будзе весці набажэнства на рускай мове, і абавязковую прысягу на вернасць ураду. Рэзка крытыкавалася віленская капітула, якая, па словах менскага дэкана, "цвёрда вырашыла пакончыць з пытаннем пра ўжыванне рускай мовы" [20, ад.з. 61, а. 6].

У ліпені 1876 г. Ф.Сенчыкоўскі быў прызначаны П.Жылінскім на пасаду візітатара касцёлаў па Менскай губ. Гэтая пасада была створаная спецыяльна для яго. Амаль адразу візітатар звярнуўся з цыркулярам да каталіцкага духавенства губерні. Указ Аляксандра ІІ ад 25 снежня 1869 г. ён трактаваў як загад пра абавязковае ўжыванне рускай мовы. У цыркуляры падкрэслівалася, што "ў Менскай губ. пражывае беларускі народ, прыроднай мовай якога з'яўляецца руская мова, што палякі ўяўляюць сабой мізэрную меншасць насельніцтва і, што толькі ў выніку неспрыяльных гістарычных абставінаў, некаторая частка простага люду засвоіла польскую мову" [560, c. 32].

Візітатар Фердынанд Сенчыкоўскі наведваў касцёлы Менскай губ. і патрабаваў ад настаяцеляў правядзення дадатковага набажэнства на рускай мове. Калі ксёндз пагаджаўся, то касцёл трапляў у лік тых, дзе дадатковае набажэнства вядзецца па-руску. Вярнуцца потым да польскай мовы было немагчыма. Калі візітатар сустракаў адмову, ён звяртаўся да ўладаў. У выніку непаслухмянага ксяндза высылалі ў Дамініканскі кляштар у Нясвіжы, які ператварылі ў турму для духавенства, а рускамоўнае набажэнства праводзіў сам візітатар. Пераемнікі высланага ксяндза павінны былі весці набажэнства ўжо па-руску. Калі такіх не знаходзілася, касцёл зачыняўся.

Разам з Ф.Сенчыкоўскім русіфікацыяй касцёла актыўна займаліся другі візітатар слуцкі дэкан Я.Юргевіч і ксёндз Макарэвіч, які кіраваў Школай арганістаў. Па-ранейшым падтрымліваў гэтую дзейнасць адміністратар Віленскай дыяцэзіі Пётр Жылінскі. Аднак вынікі маглі толькі расчараваць русіфікатараў. У 1876 - 1877 гг. рускамоўнае дадатковае набажэнства адбывалася толькі ў 10 (з 52-х) касцёлах Менскай губ. [382, s. 56]. Вернікі звычайна ігнаравалі касцёлы, дзе адбывалася рускамоўнае набажэнства або арганіст спяваў па-руску.

Спроба ўвядзення ў набажэнства рускай мовы мела цалкам адваротны вынік, чым разлічвалі ўлады. Тыя духоўныя асобы і тыя вернікі, што адстойвалі польскую мову ў каталіцкім набажэнстве, былі перакананыя, што абараняюць самыя асновы існавання каталіцкага касцёла. Польскасць у гэты перыяд пачала так моцна атаясамлівацца з каталіцызмам, што рускамоўныя касцёлы ў свядомасці масы вернікаў пераставалі ўспрымацца як каталіцкія. Так, напрыклад, летам 1878 г. у маёнтку графа Бжастоўскага ў Дзісненскім пав. вернікі ўслых выказвалі незадавальненне тым, што ксёндз вымаўляе традыцыйную малітву за імператара на рускай мове. Мясцовыя землеўласнікі-каталікі наогул перасталі наведваць касцёл [50, a. 7 адв.]. Таксама байкатавалі ўласную парафію, якой кіраваў "рускамоўны" ксёндз, бацькі польскага дзеяча 20-х гг. ХХ ст. Зыгмунта Даманьскага са Случчыны. Сына яны хрысцілі ў сотні кіламетраў ад яе. Нават калі памёр бацька, ксяндзу заплацілі 100 руб. з умовай, што яго не будзе на пахаванні. У 1878 г. парафіяне Ганёндскага касцёла (Беластоцкі пав.) настойліва прасілі гарадзенскага губернатара не прызначаць у іх касцёл ксяндза Яна Малышэвіча, які карыстаўся ў дадатковым набажэнстве рускай мовай. У выпадку прызначэння, пісалі яны, "некаторыя нашыя вернікі сталага ўзросту <...> убачыўшы ксяндза Малышэвіча, могуць памерці" [1. Rkp. 762, s. 49]. Прэлат П.Жылінскі рэгулярна атрымліваў лісты з пагрозамі і праклёнамі [49, а. 9].

1877 год стаў пераломным у лёсе моўнай рэфомы каталіцкага набажэнства. Вызначальную ролю ў гэтым пераломе адыграла пазіцыя Ватыкана. Ужо пасля забойства Э.Тупальскага Ватыкан пачаў праяўляць асаблівую цікавасць да сітуацыі, якая складвалася ў Віленскай дыяцэзіі. Але працяглы час кіраўнікі каталіцкага касцёла адназначна не выказваліся. Магчыма пэўную ролю адыгрывала тое, што ініцыятарам пераменаў выступалі прадстаўнікі каталіцкага духавенства. Але к сярэдзіне 70-х гг. ХІХ ст. стала відавочным, што моўная рэформа адбываецца сродкамі гвалту, а за Сенчыкоўскім, Жылінскім ды інш. стаяць палітычныя інтарэсы расійскай дзяржавы. 11 ліпеня 1877 г. Ватыкан нарэшце афіцыйна адказаў на два пытанні, якія ставілі духавенства і вернікі: 1) ці дазваляецца без згоды апостальскай сталіцы замяніць польскую мову на рускую ў дадатковым набажэнстве? 2) ці дапускае апостальская сталіца ўвядзенне рускай мовы? Адказы Ватыкана былі адмоўнымі. Адпаведна, тая частка каталіцкага духавенства, якая была прыхільніцай моўных пераменаў, аказалася парушальніцай волі папы рымскага.

Наступствы ўмяшальніцтва папы былі адчувальнымі. У 1878 г. віленскі генерал-губернатар Пётр Альбядзінскі адзначыў у сваёй справаздачы, што на падначаленай яму тэрыторыі адсутнічаюць касцёлы з рускамоўным дадатковым набажэнствам [19, ад.з. 51, а. 25]. П.Альбядзінскі наогул бачыў два шляхі русіфікацыі касцёла. Першы ён звязваў з развіццём "народнай адукацыі ў рускім духу і з рускай мовай", другі - са згодай Папы рымскага. Аднак Ватыкан прыняў іншае рашэнне.

23 студзеня 1878 г. адміністратар Віленскай дыяцэзіі атрымаў ліст ад кардынала Кацерыні. Рымская курыя абвінавачвала П.Жылінскага ў самавольным уступленні ў кіраванне дыяцэзіяй, а таксама ў спробах пазбыцца лепшых ксяндзоў і ўвесці ў касцёл рускую мову. Рым патрабаваў ліквідацыі пасадаў візітатараў [94, a. 46-47]. Копія гэтага ліста апынулася ў асабістай справе прэлата П.Жылінскага побач з шматлікімі лістамі і рапартамі пра хабарніцтва, крадзяжы ды іншыя злоўжыванні адміністратара дыяцэзіі. Напрыканцы 1882 г. Пётр Жылінскі выехаў з Расіі ў г.зв. "замежны адпачынак". Ён наведаў Ватыкан, дзе адрокся ад ранейшых "памылак" і атрымаў адпушчэнне грахоў.

Дэкрэт Рымскай курыі ад 11 ліпеня 1877 г. перарваў актыўную дзейнасць Ф.Сенчыкоўскага. У 1879 г. ён перабраўся з Менску ў Слуцк, а пазней заняў пасаду Бабруйскага дэкана і настаяцеля. Падобна на тое, што толькі ў ваеннай крэпасці ён адчуваў сябе здольным працягваць справу русіфікацыі. У 1883 г. Ф.Сенчыкоўскі быў камандзіраваны ў Туркестан у якасці ваеннага капелана.

Можна цалкам пагадзіцца з ацэнкай, якую даў дзейнасці Фердынанда Сенчыкоўскага вядомы беларускі рэлігійны дзеяч, палітык і гісторык ксёндз Адам Станкевіч (1892-1949): "Сенчыкоўскі - паслушнае аружжа русіфікацыі Беларусі ў руках расейскага ўраду. Ён у значнай меры - дзіця трагедыі свайго часу" [665, s. 63].

У 80-я гг. ХІХ ст. большасць ксяндзоў адмовілася ўжываць рускую мову. "Литовские епархиальные ведомости" ў 1882 г. адзначалі: "Зараз з 32-х касцёлаў засталося толькі два (Бабруйскі, што ў крэпасці, дзе настаяцелем ксёндз Сенчыкоўскі, і Цімкавіцкі ў Слуцкім пав., настаяцель - магістр багаслоўя Л.Кулакоўскі). З 45 ксяндзоў, што давалі падпіску пра набажэнствы на рускай мове, толькі гэтыя двое яе і выконваюць. Зрэдку яшчэ 3-4 чалавекі ў прысутнасці афіцыйных асобаў служаць па-руску, астатнія - па-польску" [цыт. па: 463, c. 90]. І толькі ў гэты момант праваслаўнае духавенства, здаецца, перастала адчуваць небяспеку ўласным пазіцыям у выніку русіфікацыі касцёла. 11 лютага 1882 г. архіепіскап Літоўскі Аляксандр у лісце да міністра ўнутраных справаў настойваў на тым, што ўвядзенне рускай мовы у касцёл з'яўляецца адным з найважнейшых мерапрыемстваў супраць "варожых памкненняў" каталіцызма. Ён лічыў, што на беларускіх і літоўскіх землях у дадатковым набажэнстве павінна ўжывацца руская або літоўская мова [108, a. 14-14 адв.].

Тым не менш улады фактычна адмовіліся ад працягу палітыкі моўнай русіфікацыі касцёла. Напачатку 1883 г. нават звышлаяльная да ўладаў польская пецярбургская газета "Kрай" катэгарычна заяўляла, што кананічнае права забараняе праводзіць літургію на мовах, якія раней не ўжываліся ў каталіцкім набажэнстве [238. Nr 18]. Яна ж адзначала, што ўвядзенню польскай мовы ў касцёл папярэднічала доўгая і складаная працэдура. Супрацоўнікі рэдакцыі "Kраю" лічылі ганьбай заявы русіфікатараў, што каталіцкая рэлігія з'яўляецца інструментам бунту і здрады. Абвяргаючы абвінавачванні ў паланізацыі, газета прывяла падлікі колькасці святароў розных канфесіяў на беларускіх і літоўскіх землях. Паводле яе звестак, у 1883 г. 1 ксёндз прыходзіўся на 2674,8 вернікаў; 1 пастар - на 627,3; 1 рабін - на 574,3; 1 бацюшка - на 180,3; 1 мула - на 132,2. Аўтары "Kраю" сцвярджалі, што за апошнія 20 гадоў колькасць каталіцкіх святароў у Менскай губ. зменшылася з 185 у 1863 г. да 138 у 1885 г. [238. Nr 29].

Пры заключэнні ў 1883 г. дамовы паміж Расіяй і Ватыканам пытанне пра рускамоўнае набажэнства засталося адкрытым, а пасля замяшчэння біскупскіх пасадаў было знята з парадку дня. Па звестках Д.Чыхачова, у 1888 г. дырэктар Дэпартамента замежных веравызнанняў у размове з прыхільнікамі "распалячвання" касцёла заявіў: "Мы не маем намеру працягваць гэтую справу як небяспечную, безсэнсоўную і неажыццявімую" [560, c. 38]. На самой справе канчаткова ад гэтай ідэі ўлады не адмовіліся. У 70-я і ў 80-я гг. ХІХ ст. неаднаразова збіралася інфармацыя пра этнічныя характарыстыкі і родную мову вернікаў каталіцкіх парафіяў. У 1876 г. у адказ на чарговы запыт дырэктара Дэпартамента замежных веравызнанняў менскі губернатар пераслаў у Санкт-Пецярбург звесткі пра колькасць і этнічны склад каталікоў губерні. Пераважная частка вернікаў характарызавалася "беларусамі па нацыянальнасці, якія размаўляюць на беларускай мове" [189].

У сярэдзіне 80-х гг. ХІХ ст. пачалася актыўная перапіска паміж віленскім генерал-губернатарам і гарадзенскім губернатарам па пытаннях: 1) на якой мове вядзецца дадатковае набажэнства ў касцёлах? 2) на якой мове размаўляюць парафіяне? 31 ліпеня 1887 г. гарадзенскі губернатар адправіў у Санкт-Пецярбург паведамленне, што з 333 351 каталіка на "беларускім або маларасійскім дыялекце" размаўляе 205 301 чал. (61,2%) [147, a. 316]. 14 кастрычніка 1894 г. цыркуляр Галоўнага начальніка края забараніў спевы па-польску і па-лацінску пры суправаджэнні памерлых на могілкі. Парушэнне цыркуляра каралася штрафам [160, a. 4-5].

У аддзеле рукапісаў бібліятэкі Каталіцкага універсітэту ў Любліне захавалася афіцыйная даведка пра фінансавыя выдаткі на ўвядзенне рускай мовы ў касцёл. Паводле яе, з 1869 па 1896 г. ксяндзам за рускамоўнае набажэнства было выплачана амаль 242 тыс. руб. У спісе "рускамоўных" ксяндзоў фігураваў Ф.Сенчыкоўскі, які за свае казанні па-руску атрымаў 900 руб. А "рэкардсменам" аказаўся ксёндз Ігнацы Гертовіч, якому выплацілі 7030 руб. Міністр замежных справаў, які 5 чэрвеня 1896 г. прадставіў гэтую інфармацыю Мікалаю ІІ, прапанаваў вярнуцца да праблемы рускамоўнага набажэнства. На яго думку, нельга дазваляць польскамоўнае набажэнства там, дзе 25 гадоў таму вымаўляліся казанні па-руску. У выпадку нязгоды на выкарыстанне рускай мовы дадатковае набажэнства павінна было весціся на латыні. Імператар згадзіўся з прапановай [1. Rkp. 761, s. 108-109]. Але практычных вынікаў гэтая згода не мела.

У 1897 г. улады паспрабавалі выкарыстаць у сваіх інтарэсах прапанову Магілёўскага арцыбіскупа Сымона пра перавод каталіцкага набажэнства на беларускую мову ў мясцовасцях, населенных беларусамі. Менскі губернатар князь Трубецкі перадаў гэтую прапанову ў сталіцу імперыі. Распачаліся нават перамовы з Рымскай курыяй. У выніку арцыбіскуп атрымаў ліст ад кардынала Рамполі (8 траўня 1897 г.), якім дазвалялася выкарыстоўваць у дадатковым набажэнстве і ў казаннях беларускую мову там, дзе на гэтай мове размаўляюць парафіяне ("ubi dialektus alborusica a populo adhibetur") [414, s. 289]. Аднак гэты дазвол так і не быў выкарыстаны. Галоўнай прычынай стала спроба расійскіх уладаў пад выглядам беларускай увесці рускую мову. Імкненне арцыбіскупа адстаяць беларускую мову скончылася ягонай высылкай у Адэсу. Улады адчувалі небяспеку беларускамоўнага набажэнства ў каталіцкім касцёле.

Напачатку 90-х гг. ХІХ ст. рускамоўнае набажэнства яшчэ існавала ў некаторых парафіях Менскай губ. Польскі публіцыст і навуковец Мельхіёр Ваньковіч успамінаў, як пазбягалі каталікі яго родных мясцінаў (маёнтак Калюжыцы пад Барысавам) "рускамоўнага" ксяндза Вайчынскага. У 1891 г. памерлую бабулю М.Ваньковіча пахавалі без ксяндза. А калі ў наступным годдзе памёр бацька М.Ваньковіча, то ксяндза запрасілі, але труну неслі здалёк ад яго, каб не чуць рускамоўных спеваў [304, s. 75].

Дамова 1883 г. значна ўмацаваў пазіцыі каталіцкага касцёла. Варты асаблівай увагі факт замяшчэння ўсіх біскупскіх пасадаў у Расіі. Новыя біскупы адчувалі за сабой падтрымку Ватыкана і дзейнічалі досыць рашуча. Прыкладам можа служыць дзейнасць віленскага біскупа (1883-1890) Караля Грынявіцкага. Начальнік канцылярыі генерал-губернатара Андрэй Станкевіч пазней адзначаў, што біскуп "пакараў усіх тых святароў, якія ў папярэдні перыяд праявілі поўную добранадзейнасць у адносінах да ўраду, у тым ліку прэлата Віленскай капітулы Капцаговіча і гарадзенскага дэкана Малышэвіча; урачыстым аб'ездам Гарадзенскай губ. ён прыцягваў і фанатызаваў нясметныя натоўпы вернікаў, сярод якіх былі не толькі былыя уніяты, але і праваслаўныя; ствараючы сабе арэол папулярнасці і гатовы пастрадаць за веру, ён выдаў сакрэтны Цыркуляр, якім забараняў выкарыстоўваць рускую мову ў набажэнстве" і г.д. [98, a. 4-4 адв.].

У 1885 г. біскуп быў высланы ў Яраслаўль. У дзень высылкі ён паспеў распарадзіцца, каб дыяцэзію ўзначаліў канонік Мацвей Герасімовіч. Віленскай капітуле пад пагрозай адлучэння ад касцёла было забаронена праводзіць пераабранне адміністратара дыяцэзіі. Аднак у хуткім часе М.Герасімовіч быў таксама высланы.

У 80 - 90-я гг. ХІХ ст. улады вярнуліся да сістэмы татальнага кантроля над каталіцкім касцёлам. Была зроблена спроба абмежаваць адміністрацыйнымі распараджэннямі ўсе сферы ягонай дзейнасці. У 1900 г. віленскі біскуп Стэфан Звяровіч пісаў у Ватыкан: "Па сутнасці біскуп нічога не можа зрабіць без дазволу ўлады <...> ні прызначыць святара, ні перавесці яго з парафіі ў парафію, ні пакараць вінаватых, ні прыняць выхаванцаў у семінарыю, ні аб'ехаць дыяцэзію <...> Таксама абмежавана свабода ксяндзоў. Ім нельга наведаць суседнюю парафію, нельга весці ўрачыстае набажэнства ў суседняй парафіі без спецыяльнага дазволу, казанні дазволеныя толькі настаяцелям парафій <...> Тыя, хто парушыў распараджэнне ўладаў, падвяргаюцца адміністрацыйным пакаранням - заняволенню ў кляштар і высылцы. Зацвярджэнне законанастаўнікаў зацягваецца на працяглы час" [98, a. 6].

У выніку канфесійнай палітыкі расійскіх уладаў у 60 - 90-я гг. ХІХ ст. удзельная вага каталікоў сярод агульнай колькасці насельніцтва змяншалася. Паводле падлікаў В.Яноўскай (Грыгор'евай), колькасць каталікоў у Віленскай губ. за перыяд ад пачатку 60-х да 1897 г. зменшылася з 74,1% да 58,8%, у Віцебскай - з 29,1% да 23,99%, у Гарадзенскай - з 30,5% да 24,1%, у Магілёўскай - з 4,66% да 2,9%, у Менскай - з 18,1% да 10,1% [463, c. 92]. Вернікі супраціўляліся. Напрыклад, "новыя" праваслаўныя ў мястэчку Косава на Берасцейшчыне рэгулярна наведвалі каталіцкі касцёл [154]. А вось у Драгічынскай царкве Бельскага пав. некаторыя праваслаўныя маліліся на польскай мове [151, a. 1]. Падаваліся скаргі. У 1876 г. обер-пракурор Сінода прасіў гарадзенскага губернатара А.Зурава адказаць на скаргі сялянаў Ізабелінскай воласці Ваўкавыскага пав., якія былі гвалтам далучаныя да праваслаўя. У выніку следства чацвёра з пяці атрымалі магчымасць вярнуцца ў каталіцкі касцёл [155, a. 1].

Працягвалася скарачэнне колькасці касцёлаў і кляштароў. Асноўнымі прычынамі закрыцця, як сведчаць дакументы дзяржаўных установаў, былі просьбы праваслаўнага духавенства, выкліканыя неабходнасцю "абароны праваслаўных і рускай народнасці", і змяншэнне колькасці каталікоў. За перыяд з 1880 па 1893 г. на беларускіх і літоўскіх землях было зачынена яшчэ 11 касцёлаў [1. Rkp. 761, s. 90-103].

Неэфектыўнасць падобнай сістэмы разумелі многія чыноўнікі. Гарадзенскі губернатар, адказваючы на запыт генерал-губернатара П.Ажэўскага, якія мерапрыемствы ён лічыць неабходнымі дзеля ўмацавання кантроля над каталіцкім духавенствам, адказаў, што рэпрэсіўныя сродкі "не могуць прывесці да пажаданай мэты <...> Салідарнасць духавенства з урадам можа быць дасягнута толькі ўздзеяннем вышэйшай духоўнай улады на накірунак дзейнасці рымска-каталіцкага духавенства" [155, a. 14 адв.].

Улады былі вымушаныя ісці на пэўныя ўступкі. Распараджэннем Мікалая ІІ ад 10 чэрвеня 1896 г. адмяняўся загад М.Мураўёва, які забараняў перабудову і пабудову касцёлаў без папярэдняй згоды генерал-губернатара. Для рамонтных працаў стаў дастатковым дазвол дыяцэзіяльных уладаў. Адразу ўлады пачалі прымаць да разгляду прашэнні аб адкрыцці зачыненых касцёлаў [161], аб пабудове новых або перабудове старых касцёлаў і капліцаў [157, 158, 159, 168, 169]. Не заўсёды разгляд канчаўся адмовай. Напрыклад, у чэрвені 1903 г. Гарадзенскае губернскае праўленне зацвердзіла смету на будаўніцтва каменнага касцёлу ў в.Вышкі Бельскага пав. [167]. Шматлікія касцёлы аднаўляліся дзякуючы дазволу на правядзенне рамонтных працаў. У 1897 г. міністр унутраных справаў І.Гарамыкін адзначаў, што ў 36 выпадках рамонт закончыўся тым, што замест старога быў збудаваны новы касцёл [1. Rkp. 767, s. 65 адв.]. Аднак, як падаецца, улады былі не вельмі гэтым заклапочаныя. Біскуп С.Звяровіч дамогся дазволу размяшчаць у школе для правядзення заняткаў па Законе Божым каталіцкія абразы, перад заняткамі і пасля іх чытаць малітвы на лацінскай мове ды інш. [98, a. 14 адв.].

Намаганні расійскіх уладаў аслабіць уплывы каталіцкага касцёлу на насельніцтва беларускіх і літоўскіх земляў не прывялі да пажаданага выніку. Рэпрэсіі толькі па некаторых колькасных паказчыках аслабілі пазіцыі касцёла. У ХХ ст. ён уступаў як важны фактар не толькі рэлігійнага, але і грамадска-культурнага жыцця Беларуска-Літоўскага краю. Прычым у выніку расійскай палітыкі польскасць касцёла значна ўзмоцнілася. Паняцце "паляк" у свядомасці жырокіх масаў насельніцтва ператваралася ў выразны канфесіонім. Аднак нельга пакідаць па-за ўвагай тых нешматлікіх, але вельмі важных для беларускага нацыянальна-культурнага Адраджэння спробаў выкарыстання беларускай мовы ў дадатковым набажэнстве, казаннях або ў выступленнях з павучэннямі. Мажліва, гэтыя спробы былі выкліканыя не толькі імкненнем пашырыць уплывы каталіцкага касцёла, але таксама з'яўляліся праявамі краёвага патрыятызму.

Шмат намаганняў улады прыкладалі дзеля аслаблення эканамічных пазіцый сацыяльных вярхоў мясцовых палякаў. Яны разумелі, што ўплывы апошніх у вялікай ступені грунтуюцца на памерах зямельнай маёмасці. Менавіта таму адным з галоўных кірункаў унутранай палітыкі на беларускіх і літоўскіх землях стала змяншэнне зямельных уладанняў шляхты каталіцкага веравызнання і пашырэнне рускага памешчыцкага землеўладання. Пачаткам гэтай палітыкі сталі канфіскацыі маёнткаў удзельнікаў паўстання 1863 - 1864 гг. Паводле падлікаў С.Самбук, на пачатак 1866 г. было канфіскавана 256 маёнткаў [491, с. 33]. Канфіскацыйныя мерапрыемствы ўвенчаў Указ ад 10 снежня 1865 г. Ён загадваў усім высланым з беларускіх і літоўскіх губ. былым паўстанцам на працягу двух гадоў прадаць або абмяняць свае маёнткі. У іншым выпадку іх планавалася прадаць на аўкцыёне. Адначасна "асобам польскага паходжання" забаранялася набываць зямлю. З гэтага моманту каталіцкая шляхта магла атрымаць зямлю толькі ў спадчыну. Гэты ж самы закон прадугледжваў пакупку скарбовых і прыватных маёнткаў толькі асобамі праваслаўнага або пратэстанцкага веравызнання.

Па звестках "Виленского вестника", якія перадрукавала газета "Новое время", у беларускіх і літоўскіх губернях да 10 снежня 1867 г. было прададзена 188 маёнткаў [215. № 8]. Тая ж самая газета адзначала актывізацыю продажы маёнткаў у апошнія дні перад 10 снежня. Гэтая тэндэнцыя захавалася і на самым пачатку 1868 г.

Падарваць асновы землеўладання мясцовай польскай грамадскасці павінны былі не толькі законы ў галіне зямельнай палітыкі, але і шматлікія ўрадавыя фінансавыя мерапрыемствы. Пасля паўстання былі захаваныя штрафы і "кантрыбуцыйныя зборы". Апошнія ўяўлялі 10% падатак на ўсе прыбыткі "польскага памешчыка" і 1% выплаты ад кошту нерухомай маёмасці палякаў-гараджанаў. Сярод дакументаў Віленскага генерал-губернатарства захавалася смета выдаткаў "кантрыбуцыйных збораў" за 1866 г. Выдаткі па Віленскай губ. склалі 246,4 тыс. руб., па Ковенскай - 150,6 тыс., па Гарадзенскай - 139,7 тыс., па Менскай - 186,8 тыс., па Віцебскай - 173,1 тыс., па Магілёўскай - 122,2 тыс. Большасць сродкаў (90%) ішла на патрэбы адміністрацыйнага апарату. Пераважалі выдаткі на 50% надбаўку да заработнай платы чыноўнікам рускага паходжання (да 20-30%) і на ўтрыманне жандарскай управы (25-35%) [67, a. 5-11 адв.]. Трэба адзначыць, што ў 1869 і 1870 г. адбылося істотнае скарачэнне сумы "кантрыбуцыйных збораў" [216. № 171; 218. № 27]. Але канчаткова адмененыя яны былі толькі ў 1897 г.

Дзеля прыцягнення ў край рускіх памешчыкаў урад прыняў "Палажэнне аб ільготах, прывілеях і грашовых пазыках, якія прадастаўляюцца пры набыцці скарбовых і прыватных земляў у заходніх губернях". У справаздачы за 1870 г. гарадзенскі губернатар адзначаў, што за перыяд з 1864 па 1870 г. колькасць рускіх землеўладальнікаў у губерні павялічылася з 30 да 233 чал. (Прырост склаў больш за 770%). Тым не менш на аднаго рускага прыходзілася каля чатырох землеўладальнікаў з ліку мясцовых палякаў [16]. Паводле дадзеных С.Самбук, колькасць рускіх землеўласнікаў ва ўсім Беларуска-Літоўскім крае з 1864 г. па 1868 г. амаль падвоілася: ад 895 памешчыкаў, якія валодалі 1045 маёнткамі - да 1736 уладальнікаў 1960 маёнткаў. Аднак гэтая лічба складала не болей 13% ад агульнай колькасці землеўласнікаў [491, c. 46].

У 1865 - 1866 гг. у расійскім друку разгарнулася палеміка па пытанні сацыяльнага характара рускай каланізацыі. "Вестник Западной России" Ксенафонта Гаворскага аддаваў перавагу дробнаму землеўладанню. Галоўным "героем-каланістам" ён лічыў рускага чыноўніка і купца. Апаненты гэтага пункту погляду сцвярджалі, што супрацьвагай буйнога польскага землеўладання можа стаць толькі адпаведнае рускае. На самой справе каланізацыя адбывалася рознымі сацыяльнымі слаямі рускай грамадскасці з пэўнай перавагай памешчыкаў.

Каб паспрыяць перасяленню рускіх сялянаў у 1869 г. міністр фінансаў зліквідаваў адну з галоўных перашкодаў - скарбовыя нядоімкі. Іх было дазволена спісваць па месцы ранейшага пражывання [442, c. 122]. Аднак масавага характару перасяленне сялянаў усё роўна не набыло. Спробы ўладаў актывізаваць яго не давалі добрых вынікаў. Зачастую рускія сяляне прадавалі нядаўна атрыманую зямлю і выязжалі з краю. У 1899 г. генерал-губернатар Віталь Троцкі загадаў правесці рэквізіцыю перасяленчых участкаў, якія апынуліся ў руках каталіцкага насельніцтва. Ён жа ў студзені 1901 г. абмежаваў набыццё зямлі сялянамі-каталікамі. Кожны дарослы селянін мог набыць толькі 20 дзес. зямлі з тым, каб агульны памер ягоных уладанняў не перавышаў 60 дзес. [496, c. 43]. Але падобна на тое, што гэты загад часцяком ігнараваўся на месцах. 25 лютага 1901 г. В.Троцкі загадаў жорстка выконваць патрабаванне абмежавання памераў зямлі, дазволенай да набыцця сялянамі-каталікамі. Ён падкрэсліў, што перавышэнне нормы (60 дзес.) магчыма толькі ў надзвычайных выпадках [166, a. 8]. У падтрымку сялянскай каланізацыі выказваўся таксама генерал-губернатар П.Святаполк-Мірскі. Яго асабліва непакоіла становішча ў Ковенскай губ. Прычыны няўдачаў ён звязваў з падборам неадпаведных перасяленцаў, недастатковай матэрыяльнай падтрымкай з боку дзяржавы, традыцыйнай накіраванасцю рускіх сялянаў на ўсход ды інш. [109, a. 29-39].

На прычыны даволі марудных тэмпаў рускай памешчыцкай каланізацыі ў 1871 г. звярнуў увагу гарадзенскі губернатар. Ён падкрэсліў адсутнасць таннага зямельнага крэдыту; боязь палякаў, якія дэманстравалі адкрытую непрыхільнасць да новых суседзяў; паляпшэнне стану польскіх маёнткаў напрыканцы 60-х г. ХІХ ст. і, нарэшце, адсутнасць рэформаў у краі [16]. Газета "Новое время" адзначала, што многія рускія памешчыкі амаль адразу пасля набыцця зямлі звяртаюцца ў камісійныя канторы з прапановай яе продажу. Прычынай гэтага лічыўся цяжкі стан набытых маёнткаў з ліку секвестраваных або канфіскаваных. Газета таксама звяртала ўвагу на адсутнасць сродкаў на аднаўленне зруйнаванай гаспадаркі гэтых маёнткаў [215. № 220].

Напрыканцы 60-х - у 70-я гг. ХІХ ст. колькасць рускіх памешчыкаў у краі расла вельмі марудна. Па звестках віленскага генерал-губернатара П.Альбядзінскага, з 1874 па 1877 г. на тэрыторыі Віленскай, Гарадзенскай і Ковенскай губ. з'явіліся толькі 280 новых рускіх памешчыкаў. Яны набылі 102,7 тыс. дзес. зямлі [19, ад.з. 51, а. 71]. У Гарадзенскай губ. у сакавіку 1882 г. па афіцыйных дакументах пражывалі 296 рускіх памешчыкаў. Аднак, як адзначаў гарадзенскі губернатар, на справе іх было яшчэ менш, бо частка распрадала свае маёнткі сялянам або перадала ў арэнду польскім землеўладальнікам. Жылі ў губерні і кіравалі маёнткамі толькі 123 чал. [164, a. 143]. У лістападзе 1882 г. газета "Kрай" паведаміла, што агульная лічба землеўладальнікаў Ковенскай губ. складае 7136 чал. Прычым памешчыкі праваслаўнага веравызнання складалі не болей 3% ад гэтай лічбы. Большасць з іх або здавала свае маёнткі ў арэнду, або перадавала ў кіраванне ўпраўляючым [237. Nr 20].

Шматлікія гістарычныя дакументы пацвярджаюць, што адной з найбольш істотных перашкодаў на шляху рускай памешчыцкай каланізацыі была адсутнасць фінансавых сродкаў. Большасць верагодных пакупнікоў разлічвала або на крэдыты, роўныя поўнаму кошту маёнткаў, або на растэрміноўку аплаты [45, a. 21-21 адв.]. Першы варыянт меў на ўвазе генерал-губернатар Э.Баранаў, калі звяртаўся ў 1866 г. да маршалкаў шляхты Арлоўскай і Смаленскай губ., запрашаючы іх набываць беларуска-літоўскія землі [59]. Але галоўнай перашкодай было імкненне мясцовых землеўласнікаў захаваць сваю зямельную маёмасць.

Мясцовыя землеўласнікі-каталікі аказалі ўпартае супраціўленне спробам пазбавіць іх зямлі. На фоне тых пераменаў, якія адбываліся ў свядомасці, захаванне зямлі станавілася свайго роду грамадзянскім абавязкам перад родным краем і мясцовай польскай грамадскасцю. Яго яшчэ называлі "нацыянальным абавязкам". Але ў гэтым словазлучэнні "нацыянальнае" трактавалася хутчэй як "краёвае". Нават маёнткі высланых з краю паўстанцаў не адразу паступілі ў продаж. П.Бяссонаў у згаданай Запісцы аб мерапрыемствах, неабходных для прадухілення новага паўстання ў 1866 г., адзначыў, што ў Ковенскай губ. "асобы рускага паходжання" не набылі яшчэ ніводнага секвестраванага маёнтку або маёнтку высланага паўстанца [44, a. 5 адв.].

Валер'ян Мэйштовіч, сын сябра Дзяржаўнай Рады і заснавальніка Ковенскага сельскагаспадарчага таварыства Аляксандра Мэйштовіча, наступным чынам характарызаваў адносіны бацькоў да гаспадарання ў маёнтку Паёсьце (Pojoście) на Ковеншчыне: "Паёсьце - гэта быў не толькі дом і сад, гэта было каля 3 тыс. дзес. палёў, лугоў і лясоў, каля 200 сем'яў работнікаў, арандатараў, прыслугі, які жылі з гэтай зямлі. Гэта быў абавязак гаспадарання. Гэта была не акрэсленая пісаным правам, але ад гэтага не менш рэальная ва ўнутраным пачуцці, адказнасць за край. Мураўёўскі ўказ, а дакладней забарона палякам набываць зямлю, яшчэ больш узмоцнілі яго: дрэннае гаспадаранне, банкруцтва вялі да пераходу ўласнасці і звязаных з ёю ўплываў у рускія рукі" [627, s. 17].

Аляксандр Хаміньскі, чыім хросным бацькам быў сам Аляксандр ІІ, у 1886 г. перарваў паспяховую службовую кар'еру і ўступіў у кіраванне спадчынным маёнткам Ольшаў на Ковеншчыне. У першы ж дзень ён загадаў сабраць прыслугу і сялянаў навакольных вёсак, каб заявіць: "Як нашыя дзяды і бацькі тут жылі і працавалі, так і я з вамі тут жыць і працаваць буду" [7. T. 1, s. 39]. Адносіны да зямлі набылі пэўны рамантычны характар. Вядомы палітык пачатку ХХ ст. Аляксандр Лядніцкі сцвярджаў нават, што Указ 12 снежня 1865 г. меў цалкам адваротны вынік. Захаванне зямельнай уласнасці сталася "патрыятычнай службай, якая зводзілася да абароны польскай культуры ва ўсходніх правінцыях. Значэнне і каштоўнасць гэтай службы толькі ўмацоўвалі тыя абставіны, што польскія маёнткі знаходзіліся на землях, населеных няпольскім людам, і якраз тут адбывалася барацьба паміж Польшчай і Расіяй <...>" [376, s. 49].

Іншы польскі дзеяч Зыгмунт Даманьскі ва ўспамінах адзначаў, што барацьба за зямлю прымушала ўспрымаць яе не столькі як месца жыцця і працы канкрэтнай асобы, колькі як "нацыянальную каштоўнасць" [7a, s. 65ś]. Продаж зямлі ў такіх умовах набываў рысы нацыянальнай здрады. Невыпадкова Людвік Хаміньскі (сын Аляксандра) згадваў, што пасля Указу 10 снежня 1865 г. літоўскія палякі абаранялі зямлю "зубамі і кіпцюрамі" [7. T. 1, s. 132]. Адзін з прадстаўнікоў мясцовай яўрэйскай грамадскасці наступным чынам ахарактарызаваў адносіны літоўскіх палякаў да зямлі: "Не ведаю, ці гэта зямля належыць землеўладальнікам, ці гэта яны належаць ёй" [3, s. 4].

У цэлым надзеі ўладаў на Указ ад 10 снежня 1865 г. не спраўдзіліся. Амаль адразу пасля яго з'яўлення пачаўся пошук больш эфектыўных сродкаў выцяснення польскага землеўладання. У прыватнасці, выказваліся ідэі перадачы маёнткаў рускім чыноўнікам на правах маярату (фон Кауфман). Граф Э.Баранаў напрыканцы 1867 г. прапанаваў высяліць з краю таксама сем'і ўдзельнікаў паўстання [61].

Расійскі ўрад аказаўся не здольным забяспечыць выкананне Указа 1865 г. Шэраг прадстаўнікоў польскай грамадскасці былі выведзеныя з-пад яго дзеяння. Сярод іх, у прыватнасці, былі князь Антоні Любамірcкі (1866), генерал Хаміньскі, трокскі павятовы маршалак шляхты князь Цэсары Гедройц, сенатар Марк Любашчынскі, менскі губернскі маршалак шляхты Яўстах Прашыньскі (усе ў 1869 г.), граф Эмерык Чапскі, граф Юзаф Тышкевіч *, князь Багуслаў Радзівіл (усе ў 1870 г.) ды інш. Апроч таго, рабіліся і канкрэтныя выключэнні на асобныя пакупкі. Напрыклад, камер-юнкеру Івану Урсын-Нямцэвічу ў 1870 г. было дазволена набыць на 2 гады з правам наступнага продажу маёнткі князя Казіміра Сапегі ў Берасцейскім пав. [70, a. 5-7 адв.].

Марыя Чапская ўспамінала, як яе дзед Эмерык Чапскі пасля адстаўкі з пасады віцэ-губернатара Санкт-Пецярбурга перасяліўся на айчынныя беларускія землі і пачаў набываць маёнтак за маёнткам. На яе думку вялікую ролю ў гэтым адыгрывалі "нацыянальныя інтарэсы, а менавіта нежаданне, каб зямля трапіла ў рускія рукі" [352, s. 136].

Дакументы дазваляюць сцвярджаць, што напачатку 1876 г. выключэнне з Указу ад 10 снежня 1865 г. было зроблена для 51 асобы. У лютым 1876 г. імператар адхіліў чарговае прашэнне (І.Гутэн-Чапскага) і заявіў міністру ўнутраных справаў, каб прымаліся да разгляду прашэнні толькі тых асобаў, якія маюць надзвычай высокія заслугі перад дзяржавай [187, a. 5 адв.]. Тым не менш, паводле падлікаў С.Самбук, па няпоўных дадзеных да пачатку 80-х гг. ХІХ ст. Указ 1865 г. толькі ў Віленскай губ. парушаўся 81 раз, у Гарадзенскай губ. - 37 [491, c. 71]. Яна ж трапна заўважыла, што Указ выкарыстоўваўся то як пакаранне, то як узнагарода [491, c. 72].

Забарона абыходзілася таксама шляхам набыцця зямлі на імя якога-небудзь "прыстойнага рускага, які падпісываў адпаведны вексель" [7. T. 3, s. 95]. Праўда, бывалі выпадкі, калі дзеці "прыстойнага" пасля смерці з дапамогай суда адбіралі маёнтак. Зачастую пакупка хавалася пад дамовай пра арэнду, напрыклад, на 36 гадоў. Таксама афармляліся доўгатэрміновыя закладныя.

Пэўны час чыноўнікі закрывалі вочы на існыя магчымасці парушэння закону. Больш таго, распараджэннямі Аляксандра ІІ нераспраданыя канфіскаваныя маёнткі вярталіся былым уладальнікам або іх нашчадкам. У выніку дзеля прыцягнення ў край рускіх памешчыкаў заставалася выкарыстоўваць толькі скарбовыя землі, якія здаваліся ў арэнду [19, ад.з. 51, а. 72].

Але з прыходам да ўлады Аляксандра ІІІ сітуацыя змянілася. 27 снежня 1884 г. імператарскім Указам забаранялася афармленне закладных на зямельныя ўгоддзі ў г.зв. "заходніх губ." Не дазвалялася арэнда больш чым на 12 гадоў [106, a. 214]. Абмяркоўваліся таксама варыянты абмежавання права спадчыны. Віленскі генерал-губернатар І.Каханаў, напрыклад, прапанаваў у 1892 г. забараніць "асобам польскага паходжання" набываць зямельную ўласнасць шляхам спадчыны апроч наследавання па прамой лініі, дапускаючы выключэнне толькі для супругаў [107, a. 189]. 5 снежня 1885 г. з'явіўся Указ Аляксандра ІІІ, у якім кожны пераход зямлі ў беларускіх і літоўскіх губ., нават калі галоўнымі дзейнымі асобамі былі рускія памешчыкі, адбываўся толькі са згоды генерал-губернатара [369, s. 145]. Апроч таго, у выпадку, калі зямельная маёмасць пераходзіла па спадчыне ў рукі іншаземца, той павінен быў на працягу трох гадоў прадаць яе "асобам рускага паходжання". Гэтае палажэнне было накіравана супраць тых польскіх родаў, якія мелі сваякоў у Германіі і Аўстра-Венгрыі.

Дарэчы, менавіта гэты пункт Указу досыць моцна паўплываў на развіццё эканамічных адносінаў у краі. Апошняе было звязана са спадчынай князя Пятра Вітгенштэйна, прадстаўніка нясвіжскай лініі Радзівілаў. Пасля смерці П.Вітгенштэйна ўладальніцай амаль 1 млн. дзес. зямлі стала яго сястра княгіня Гогенлоэ, грамадзянка Германіі. У адпаведнасці з Указам ад 5 снежня 1885 г. яна была вымушаная хутка распрадаць усю радзівілаўскую спадчыну, рэшткі "каралеўства Пана Каханку". У выніку большасць земляў, і ў першую чаргу лясы трапілі ў рукі рускіх чыноўнікаў і мясцовых лясных спекулянтаў [369, s. 146]. Апошнія звычайна прыкрываліся імёнамі "асобаў рускага паходжання", якія згаджаліся на гэта за адпаведнае ўзнагароджанне. Гэты продаж моцна паўплыў на суадносіны рускага і польскага землеўладання ў краі.

Палажэннем Камітэта міністраў ад 1 лістапада 1886 г. усе пасведчанні, выдадзеныя на пакупку маёнткаў на беларускіх і літоўскіх землях абвяшчаліся страціўшымі прававую моц. Новыя пасведчанні маглі быць выдадзеныя толькі "асобам рускага паходжання" [491, c. 105]. Улады пачалі жорстка кантраляваць усе пераходы зямельнай маёмасці з рук у рукі. Павятовыя спраўнікі павінны былі прадстаўляць у губернскую канцылярыю падрабязную інфармацыю пра асобы, якія набывалі зямлю. Трэба было адказаць на чатыры пытанні: 1) якога веравызнання пакупнік? 2) ці сам ён распараджаецца маёнткам? 3) ці не прададзены гэты маёнтак або здадзены ў арэнду)? Калі, так, то каму і на які тэрмін? 4) ці не перайшоў маёнтак да нашчадкаў пакупніка? Калі так, то хто ім валодае на дадзены момант? [165, a. 11]. Гэты кантроль дазволіў высвятліць шматлікія эпізоды парушэнняў абмежавальнага заканадаўства. Звычайна маёнтак набывала асоба, якая мела на гэта права. Але потым па даверанасці ён перадаваўся ў валоданне "асобе польскага паходжання", якая і з'яўлялася сапраўдным пакупніком. У такіх выпадках улады прымушалі прадаваць зямлю.

Істотную дапамогу захаванню зямельнай уласнасці ў руках літоўскіх палякаў аказаў Віленскі зямельны банк. "Московские ведомости" ў адной з публікацыяў 1882 г. сцвярджалі, што банк "стаіць на ахове польскіх інтарэсаў", што яго галоўная задача "захаваць польскія маёнткі ў польскіх руках" [цыт. па: 559, c. 266]. Гэтае самае адзначалі пазней і польскія даследчыкі [696, s. 4-5; 600, s. 8]. Заклапочанасць дырэктароў банка асабістым выкананнем "нацыянальнага абавязку" бясспрэчна. Іпаліт Корвін-Мілеўскі, сябра Дзяржаўнай Рады і аўтар вельмі цікавых успамінаў, наступным чынам характарызаваў дзейнасць аднаго з заснавальнікаў банка Яна Любаньскага: "Спрачаўся з даўжнікамі, каб бралі найменшыя крэдыты, часта з уласнай кішэні дапамагаў ім пазбегнуць выплаты доўгу, што дзякуючы Указу ад 10 снежня ўяўляла для іх і для краю непралічаныя негатыўныя наступствы" [369, s. 142].

Аднак Віленскі зямельны банк нельга лічыць адной з польскіх дабрачынных арганізацыяў. У першую чаргу гэта была фінансавая ўстанова. Ягоны статут быў зацверджаны 9 жніўня 1872 г. па хадайніцтве групы мясцовых землеўласнікаў (граф Мікалай Зубаў, князь Пётр Вітгенштэйн і граф Адам Плятэр). Дзейнасць банка распаўсюджвалася на Віленскую, Віцебскую, Гарадзенскую, Ковенскую, Магілёўскую, Менскую і Пскоўскую губ. Ужо за першае дзесяцігоддзе існавання былі выдзеленыя крэдыты для 1229 маёнткаў на агульную суму ў 5712 тыс. руб. [238. Nr 8]. Рэгіён дзейнасці банка быў значна меншым у параўнанні з іншымі акцыянернымі зямельнымі банкамі Расіі. Тым не менш у 1887 г. па аб'ёме крэдытных аперацыяў (36 млн руб.) Віленскі банк займаў пятае месца сярод аналагічных банкаў імперыі, а ў 1908 г. выйшаў на другое (140 млн руб.) [326, c. 3].

Прысутнасць сярод заснавальнікаў і дырэктароў банка рускіх (маршалак шляхты Ковенскай губ. граф М.Зубаў ды інш.) нарадзіла сярод афіцыйных асобаў спадзяванне, што новая фінансавая ўстанова прычыніцца да ўмацавання рускага землеўладання. Аднак надзеі не спраўдзіліся. Умовы, ў якіх дзейнічаў Віленскі банк, спрыялі таму, што пэўная палітычная ангажаванасць ягоных польскіх дырэктароў-заснавальнікаў цалкам адпавядала імкненню да павелічэння прыбытку акцыянераў. Так, Віленскі зямельны банк прадастаўляў зямельны крэдыт пераважна мясцоваму польскаму землеўладанню. І справа была не толькі ў сімпатыях або антыпатыях. Па-першае, рускія землеўладальнікі ў краю складалі меншасць. Па-другое, маёнткі, што знаходзіліся ў іх руках, не маглі набывацца палякамі. У выніку гэтая маёмасць губляла частку свайго кошту, бо кола верагодных пакупнікоў рэзка звужалася.

Кіраўніцтва таксама імкнулася не дапускаць паступлення маёмасці заёмшчыкаў ва ўласнасць банка. І ў гэтым выпадку прычыны хаваліся не толькі ў галіне палітыкі. Небезпадстаўна дырэктары банка баяліся панесці фінансавыя страты на працэдуры перапродажу. Менавіта таму дамінавалі крэдыты параўнальна невялікіх памераў. Апроч таго заёмшчыкі атрымлівалі льготы пры пакрыцці нядоімак. У выніку за першыя 10 гадоў дзейнасці банка за даўгі было прададзена толькі 15 маёнткаў [238. Nr 8]. Аднак такая лінія кіраўніцтва таіла ў сабе небяспеку значных фінансавых стратаў, бо частка маёмасці магла аказацца "перагружанай" запазычанасцямі. Так і здарылася напрыканцы ХІХ ст. Пачынаючы з 1899 г., праўленне банка пачало прымаць больш рашучыя меры супраць неплацёжаздольных заёмшчыкаў. З 1899 па 1907 г. было прададзена 302 маёнткі (115, 4 тыс. дзес.) [326, c. 14]. Відавочна, што ў гэты час фінансавыя інтарэсы ўзялі верх над меркаваннямі "нацыянальнага абавязку". Аднак у 70 - 90-я гг. ХІХ ст., у найбольш цяжкі перыяд для мясцовага польскага землеўладання, Віленскі зямельны банк, безумоўна, дапамагаў літоўскім палякам захаваць зямельную маёмасць.

Паляпшэнню гаспадарчай сітуацыі ў маёнтках літоўскіх палякаў cпрыялі таксама губернскія таварыствы сельскай гаспадаркі. Першапачатковай мэтай іх дзейнасці была падтрымка рускага землеўладання. Напрыклад, галоўнай задачай МТСГ, заснаванага ў 1876 г. па ініцыятыве тагачаснага міністра ўнутраных справаў Льва Макава, была падтрымка рускага землеўладання на Меншчыне. Яго ўзначаліў губернскі маршалак В.Паўлаў, а сябрамі сталі пераважна чыноўнікі губернскай канцылярыі. Адно з палажэнняў Статута сцвярджала, што сябрамі МТСГ могуць быць толькі "асобы рускага паходжання". Аднак дыскрымінацыя мясцовых землеўладальнікаў не спрыяла эфектыўнасці Таварыства. Праяўленне гаспадарчай або прадпрымальніцкай ініцыятывы было рэдкасцю на яго пасяджэннях.

У 1878 г. В.Паўлаў быў вымушаны прыцягнуць да працы МТСГ літоўскіх палякаў. Запрашэнні да сяброўства ў арганізацыі атрымалі былы губернскі маршалак Леон Ваньковіч і землеўладальнікі Эдвард Вайніловіч, Аляксандр Скірмунт, Віктар Сьвіда і Зыгмунт Свянціцкі. Але гэта быў толькі пачатак. Як пісаў ва ўспамінах Э.Вайніловіч, "мундыры" на пасяджэннях Таварыства саступілі месца "сапраўдным гаспадарам" [416, s. 40]. У канцы 1878 г. колькасць сяброў МСТ дасягнула 64 чал. Большасць з іх належалі да мясцовай польскай грамадскасці.

У 1879 г. сельскагаспадарчае таварыства было заснаванае ў Магілёве. Напачатку 1880 г. яно налічвала 132 правадзейных сябра [608, s. 292]. Аднак толькі напрыканцы ХІХ ст. Таварыства здолела разгарнуць актыўную грамадскую і гаспадарчую дзейнасць. У 1896 і 1898 г. былі арганізаваныя дзве сельскагаспадарчыя выставы. Адным з найбольш актыўных сяброў Таварыства быў Эдвард Жукоўскі.

У 1877 г. Таварыства сельскіх гаспадароў з'явілася ў Віцебску. Ганаровым старшынёю быў абраны віцебскі губернатар П.Растоўцаў, а старшынёю - Алаізі Свалынскі [293]. У Віцебску ў адрозненні ад Менску значна большую ролю адыгрывалі рускія землеўладальнікі і чыноўнікі. Па маштабах сваёй дзейнасці яно на пачатку не саступала МТСГ. Газета "Kрай" увосень 1882 г. нават сцвярджала, што Віцебскае таварыства з'яўляецца адзіным, якое займаецца практычнай дзейнасцю. Адзначалася навучанне ў агранамічнай школе, арганізацыя сельскагаспадарчых выставаў, прыём сялянаў у сябры таварыства. Дзякуючы апошняму ў 1882 г. колькасць сяброў Таварыства ў Віцебску дасягнула 384 чал. [237. Nr 13] Тым не менш Віцебскае таварыства не здолела скласці канкурэнцыі Менскаму. Менавіта апошняе працяглы час успрымалася мясцовай польскай грамадскасцю як адзіная легальная польская арганізацыя на ўсёй тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай, што была далучана да Расіі.

Цікавасць землеўладальнікаў Беларуска-Літоўскага краю да МТСГ трымалася не толькі на зразумелым жаданні прадстаўнікоў рэпрэсаванай грамадскасці да аб'яднання. Патрэба ў стварэнні краёвай сельскагаспадарчай арганізацыі адчувалася здаўна. Яшчэ ў 1860 г. быў распрацаваны статут Літоўскага таварыства сельскай гаспадаркі, які падпісалі прадстаўнікі Віленскай, Гарадзенскай, Ковенскай і Менскай губ. Таварыства павінна было спрыяць развіццю сельскай гаспадаркі шляхам пашырэння неабходных ведаў і падрыхтоўкі да будучых рэформаў. Аўтары статута прадугледжвалі ўваходжанне ў яго не толькі землеўладальнікаў, але таксама "ўсіх жыхароў краю, якія могуць быць карыснымі для развіцця сельскай гаспадаркі" [2, s. 11].

Уваходжанне літоўскіх палякаў у МТСГ спрыяла значнай актывізацыі ягонай дзейнасці. Прычым гэта датычыла не толькі гаспадарчых справаў. У дзейнасці таварыства можна заўважыць выразныя тэндэнцыі да аднаўлення публічнай грамадскай дзейнасці літоўскіх палякаў. Так, напачатку 80-х гг. ХІХ ст. МТСГ прыняло актыўны ўдзел у спробе палітычнага рэфармавання Расіі. Якраз ягоныя прадстаўнікі ўдзельнічалі ў правядзенні г.зв. "акруговых з'ездаў", ідэя правядзення якіх належала міністру ўнутраных справаў Міхаілу Лорыс-Мелікаву. Міністр паспрабаваў прыцягнуць да абмеркавання дзяржаўных праблемаў земскіх дзеячоў, а ад беларускіх і літоўскіх земляў - землеўладальнікаў. Акруговыя з'езды павінны былі абраць дэпутатаў на Усерасійскі з'езд, які многія лічылі пачаткам расійскага парламента.

МТСГ накіравала на з'езд у Смаленск Э.Вайніловіча і В.Сьвіду. Мясцовыя палякі (І.Мянжынскі, А.Сенажэнцкі) прадстаўлялі таксама Магілёўскую губ. Дэпутаваныя ад беларускіх земляў актыўна ўдзельнічалі ў дыскусіях на Смаленскім з'ездзе. У выніку І.Мянжынскі стаўся адным з двух дэпутатаў, абраных для ўдзелу ва Усерасійскім сходзе. Э.Вайніловіч трапіў у лік запасных [496, c. 54]. Аднак "парламент" так і не быў створаны. 1 сакавіка 1881 г. бомба Ігната Грынявіцкага абарвала жыццё імператара Аляксандра ІІ і пахавала праекты ліберальных ператварэнняў у Расіі.

Палітычныя перамены, з якімі сябры МТСГ звязвалі надзеі на адмену "мураўёўскага" заканадаўства, так і не адбыліся. Але таварыства спрабавала гаспадарчай актыўнасцю кампенсаваць адсутнасць палітычных правоў. Са з'езда ў Смаленску Э.Вайніловіч прывёз узор статута крэдытна-ашчаднага таварыства і дазвол на яго адкрыццё ў Клецку. Таварыства займалася крэдытаваннем землеўладальнікаў і сялянаў. У асобныя гады ягоны капітал дасягаў 800 тыс. руб. [416, s. 48].

У 1883 г. МТСГ арганізавала ў Менску сельскагаспадарчую выставу. Выстава мела поспех, які прычыніўся да значнага роста колькасці сяброў таварыства. Менавіта ў гэты час яно набыло выразныя рысы мясцовай польскай арганізацыі [624, s, 8]. "Асобы рускага паходжання" былі канчаткова адсунутыя на другі план. Аляксандр Цвікевіч, маючы на ўвазе губернскія сельскагаспадарчыя таварыствы, адзначаў: "Дарэмна расійская адміністрацыя пільна сачыла за тым, каб у "Пазямельных Таварыствах" ня зьвівала сабе гнязда ненавісная ёй "пальшчызна", яны ўсё-такі былі падобнымі "гнёздамі" [559, c. 266]. Ацэнка беларускага даследчыка і палітыка падаецца крыху перабольшанай. Польскасць таварыства доўгі час праяўлялася толькі ў тым, што яго паспяховая дзейнасць паляпшала эканамічнае становішча беларускіх і літоўскіх палякаў.

Менавіта ў гэтым, па словах Рамана Скірмунта, праяўлялася "польская праграма" Э.Вайніловіча [624, s. 28]. Апошні адыграў выключна важную ролю ў аднаўленні польскага руху на беларускіх землях. У 1888 г. ён быў абраны віцэ-старшынёю МТСГ і ягоным фактычным кіраўніком, бо пасаду старшыні, якая мела выключна ганаровы характар, звычайна займаў губернатар (у 1888 г. князь М.Трубяцкі).

Сфера гаспадарчай дзейнасці МТСГ у 80 - 90-я гг. ХІХ ст. пастаянна пашыралася. У 1891 г. яно набыло скотабойню ў Менску. У 1896 г. быў заснаваны Гандлёвы аддзел Таварыства, які прыносіў велізарныя прыбыткі. У 1901 г. пачало дзейнічаць Таварыства ўзаемных забеспячэнняў, якое мела свае філіі ва ўсіх шасці беларуска-літоўскіх губернях. Філіялы МТСГ ствараліся ў многіх павятовых цэнтрах Менскай губ.

Выстава, арганізаваная ў 1901 г. і прысвечаная 25-годдзю Таварыства, прыцягнула да сябе ўвагу землеўладальнікаў не толькі Беларусі і Літвы, але і Каралеўства Польскага. М.Ялавецкі згадваў, якое моцнае ўражанне зрабіла выстава на ягоных бацькоў. Яны ўспрынялі яе як адзін з "доказаў жыццёвасці і ўплывовасці польскіх землеўладальнікаў на нашых крэсах" [10, s. 15]. У прамове на пашыраным сходзе Э.Вайніловіч заявіў, што поспех дзейнасці Таварыства быў забяспечаны тым, што яго сябры адкінулі "палітыканства" і ўсе сілы аддавалі працы на роднай зямлі. Па яго ж словах, МТСГ стала для многіх падрыхтоўчай школай грамадскага жыцця [416, s. 74].

У гэты час сябрамі МТСГ былі 675 чал. Гэта была найбуйнейшая арганізацыя падобнага тыпу. Створаныя пазней Віленскае (1899), Ковенскае (1900) і Гарадзенскае таварыствы (1901) налічвалі прыблізна 300-400 чал. [369, s. 162]. Удзельная вага мясцовах палякаў у гэтых таварыствах дасягала 90%. На чале Гарадзенскага таварыства стаў Канстанцін Скірмунт, Віленскага - Іпаліт Гечэвіч, Ковенскага - Аляксандр Мэйштовіч [3, s. 8].

Менская выстава паспрыяла актывізацыі дзейнасці іншых губернскіх таварыстваў. У 1901 г. сельскагаспадарчую выставу ў Дынабургу арганізавала Ковенскае таварыства. Паводле ўспамінаў Мечыслава Ялавецкага, выстава выдатна паказала, што "сваім культурным развіццём гэтая зямля абавязана толькі польскім землеўладальнікам. Нягледзячы на пераследы, яны не толькі ўтрымаліся ў сваіх маёнтках, але здолелі застацца <...> правадніком заходняй культуры, якая дзякуючы шляхце пусціла глыбокія карані ў Інфлянтах і на Віцебшчыне" [10, s. 32]. Адначасова адбыўся з'езд землеўладальнікаў шасці беларуска-літоўскіх губ. Атрыманне дазволу на яго правядзенне таксама было расцэнена як значны поспех. Старшынстваваў на з'езде землеўладальнік з Віцебшчыны Станіслаў Лапацінскі. Найбольшыя дыскусіі выклікала праблема сервітутаў.

У 1902 - 1903 гг. губернскія сельскагаспадарчыя таварыствы прынялі актыўны ўдзел у працы мясцовых камітэтаў Асобнай нарады пра патрэбы сельскагаспадарчай прамысловасці. Ініцыятарам Нарады быў міністр фінансаў Сяргей Вітэ. Пазначаючы межы кампетэнцыі камітэтаў, ён заявіў пра поўную свабоду ў выказванні ўласных поглядаў на становішча сельскагаспадарчай прамысловасці і выказаў надзею, што ўдзельнікі Нарады не будуць пераследаваць мэты, якія не маюць дачынення да прамысловасці [496, c. 60].

Тым не менш разгляд праблемаў сельскагаспадарчай прамысловасці непазбежна рабіў аб'ектам дыскусіі палітычнае і культурнае становішча польскай грамадскасці. І трэба аддаць належнае сябрам сельскагаспадарчых таварыстваў, якія неаднаразова падкрэслівалі, што абавязковай умовай развіцця сельскай гаспадаркі і прамысловасці з'яўляецца свабода і роўнасць у палітычнай, сацыяльна-эканамічнай і культурнай галінах жыцця.

Аднак у цэлым аднаўленне польскага руху, якое праяўлялася ў дзейнасці МТСГ і іншых падобных таварыстваў, не выходзіла за межы г.зв. "згодніцтва". Польскі даследчык Анджэй Шварц разумеў пад "згодніцтвам" ("ugodą") "імкненне да канкрэтнага паразумення з урадам і атрымання пэўных магчымасцяў захавання польскасці ў моўнай, рэлігійнай і адміністрацыйнай сферах як умовы такога паразумення" [669, s. 13]. З гэтай ацэнкай цалкам можна пагадзіцца. Згоднікі былі не здраднікамі "польскай справы", як сцвярджалі на пачатку ХХ ст. тагачасныя радыкалы, а прыхільнікамі кампраміса, паразумення з царызмам. Адной з найбольш яскравых постацяў гэтага кірунку польскага руху быў Э.Вайніловіч. Ягоны сябра і паплечнік па справах МТСГ Р.Скірмунт у прамове на пахаванні Э.Вайніловіча дзеля характарыстыкі ягонай дзейнасці ўжыў тэрмін "валенрадызм" [624, s. 28]. Ён таксама адзначыў, што мэтай грамадскай працы былога кіраўніка МСТ было гаспадарчае ўмацаванне польскасці на ўсёй прасторы дзеяння таварыства.

Можна канстатаваць, што ў цэлым палітыка абмежавання польскага землеўладання і замены яго рускім не прынесла чакаемых вынікаў. Як ужо адзначалася, прыблізна палова (50,0% - 55,0%) усіх земляў Беларуска-Літоўскага краю, што знаходзіліся ў прыватнай уласнасці на рубяжы ХІХ - ХХ ст., належалі беларускім і літоўскім палякам-землеўласнікам. Барацьба за захаванне ўласных эканамічных пазіцыяў спрыяла паступоваму аднаўленню публічнай грамадскай дзейнасці мясцовых палякаў. Трэба таксама адзначыць, што ўласныя эканамічныя інтарэсы мясцовыя польскія землеўласнікі зачастую атаясамлівалі з інтарэсамі ўсёй гістарычнай Літвы. Каралеўства Польскае ў іх разважаннях звычайна не прысутнічала.

Выцясненне літоўскіх палякаў з мясцовых органаў улады распачалося ўжо ў перыяд паўстання 1863 - 1864 гг. Указ ад 27 траўня 1864 г. забараняў "палякам" займаць адказныя пасады і тыя пасады, на якіх чыноўнік уступаў у кантакт з насельніцтвам. Ва ўмовах паўстання і адразу пасля яго Указ выконваўся досыць жорстка. Паводле С.Самбук, напрыканцы 1865 г. практычна ўсіх чыноўнікаў з ліку літоўскіх палякаў звольнілі або перавялі на службу ва ўнутраныя расійскія губ. Цікава, што пераводзілі нават праваслаўных, якія былі жанатыя на польках [491, c. 34].

Аднак досыць хутка ўлады сутыкнуліся з праблемай замяшчэння вакантных пасадаў. Гарадзенскі губернатар у справаздачы за 1870 г. звяртаў увагу імператара на "крайнія цяжкасці, што сустракаюцца пры замяшчэнні вакансій чыноўнікамі, якія б адпавядалі свайму прызначэнню" [16].

М.Мураўёў і ягоныя паслядоўнікі планавалі замяніць звольненых чыноўнікамі з г.зв. "унутраных" губерняў Расіі. Але апошнія далёка не заўсёды былі здольнымі прафесійна і сумленна выконваць службовыя абавязкі. Не вельмі дапамагалі нават уведзеныя прывілеі для прыезджых. А яны былі досыць адчувальнымі. З 1864 г. чыноўнікі "рускага паходжання" атрымлівалі 50% надбаўку да зарплаты. З 1865 г. ім была прадастаўлена магчымасць набываць скарбовыя маёнткі без удзелу ў публічным гандлю і, значыць, ператварыцца ў землеўласнікаў. Прычым пры набыцці зямлі чыноўнік нічога не плаціў, а сваю запазычанасць дзяржаве ліквідаваў шляхам невялікіх выплатаў на працягу 20 гадоў [491, c. 47].

Усё гэта напачатку спрыяла наплыву тысячаў кандыдатаў на чыноўныя пасады. С.Самбук падлічыла, што за перыяд з 1863 па 1865 г. толькі ў Віцебскай, Гарадзенскай, Менскай і Магілёўскай губернях былі прызначаныя на пасады 4619 новых чыноўнікаў, а ўсяго на пачатак 1866 г. тут служылі 4663 чыноўніка "няпольскага паходжання". Адначасова ўсе выкладчыцкія пасады ў сярэдніх навучальных установах Віленскай навучальнай акругі ўжо перад пачаткам 1864 - 1865 навучальнага года былі ўкамплектаваныя рускімі настаўнікамі. Цікава, што на 1 студзеня 1864 г. з 391 настаўніка акругі толькі 113 былі праваслаўнымі [491, c. 49-50]. Але перад наступным навучальным годам былі звольненыя нават праваслаўныя настаўнікі з ліку мясцовых ураджэнцаў.

Дарэчы, як паказаў аналіз дакументаў, менавіта настаўнікі складалі адну з найвялікшых катэгорыяў сярод жадаючых заняць пасады ў сістэме кіравання або ў сістэме адукацыі на беларускіх і літоўскіх землях. Так, напрыклад, сярод 84 кандыдатаў на пасады, чые кандыдатуры праходзілі праз канцылярыю ІІІ аддзялення за перыяд з траўня па ліпень 1865 г., было 50 настаўнікаў. Палова кандыдатаў не мела дакладна акрэсленага жадання адносна сваёй наступнай дзейнасці, а другая палова разлічвала ўладкавацца ў Віленскую навучальную акругу. Прыблізна 20% кандыдатаў мелі дрэнную характарыстыку: "без адукацыі і па маральных якасцях не прыгодны да службы", "не зусім цвярозага жыцця", "п'яніца і распуснік" і г.д. [53].

Амаль адразу высвятлілася, што прафесійныя і маральныя якасці большасці прыезджых чыноўнікаў знаходзяцца на самым нізкім узроўні. На старонках газеты "Новое время" сцвярджалася, што на заклік М.Мураўёва адгукнуліся чыноўнікі з усёй Расіі. Прычым прыехала шмат тых, каго адусюль праганялі. Газета наступным чынам характарызавала гэтых "начальнікаў": "У такіх людзей не было ні ўласнай годнасці, ні вытрымкі, ні бесстароннасці, ні навыка да працы. Прыцягнутыя ў край толькі кішэнным разлікам, звязаныя з ім толькі штомесячным акладам і надбаўкамі, гэтыя людзі, адчуваючы прастор і свабоду <...> заявілі пра сябе такімі бясчынствамі і непрыстойнасцямі, што нават рускі псеўдапатрыятычны друк услых загаварыў пра іх. З самаўпэўненасцю і фанаберыстасцю яны руйнавалі сямейны спакой, разбэшчвалі насельніцтва, крывадушнічалі, бралі незаконную "даніну", славіліся нечуванай жорсткасцю <...> здзекваліся над каталіцкай верай, над храмамі і святарамі, нахабна зневажалі нават тыя бакі маральнага жыцця мясцовага насельніцтва, якія не мелі нічога агульнага з палітыкай, і якія ў кожным сумленным чалавеку выклікалі толькі пачуццё павагі <...>" [217. № 297].

Яшчэ адной характэрнай рысай дзейнасці новага начальства было нежаданне знаёміцца з мясцовымі звычаямі і традыцыямі альбо непрыхаваная знявага да іх. Вядомы праціўнік усяго польскага на беларускіх землях М.Каяловіч у пісьме да былога папячыцеля Віленскай навучальнай акругі І.Карнілава не ўтрымаўся ад вельмі рэзкіх заўвагаў па адрасу рускіх чыноўнікаў. Ён з болем пісаў пра шырока распаўсюджаную практыку знішчэння прыдарожных крыжоў, нават з надпісамі на рускай мове, пра тое, што мужыкам загадваюць расціць бароды, перашываць аддзенне па вялікарускім узоры і г.д. М.Каяловіч ("раб лепшых думак і пачуццяў маёй роднай зямлі", як ён сам назваў сябе) у гэтым лісце, адзначыў, што "рускія людзі зазналіся <...> п'юць, распуснічаюць, увасабляюць у сабе ўсе сем смяротных грахоў". "Першых з рускіх нягоднікаў, - дадаў ён, - павінна душыць тая самая вяроўка, што душыла польскую здраду" [26, a. 1-2].

Прадметам частых спрэчак і канфліктаў паміж чыноўнікамі сталі секвестраваныя маёнткі і скарбовыя землі, якія яны маглі набываць без асаблівых перашкодаў. П.Бяссонаў у вядомай ужо Запісцы звярнуў увагу менавіта на гэты бок жыцця. Характарызуючы рускіх чыноўнікаў Ковенскай губ., ён пісаў пра спрэчкі і інтрыгі самага "непрыстойнага зместу" [44, a. 4 адв.].

Карупцыя пусціла глыбокія карані. Нават выдаленне значнай часткі прыехаўшых чыноўнікаў не змяніла сітуацыю. У красавіку 1881 г. віцебскі губернатар Віктар фон Валь запісаў у сваім дзённіку: "Хабарніцтва і звычка да больш-менш незаконных афёраў так укараніліся, што нават асобы, якія займаюць самыя высокія пасады ў губернскай адміністрацыі, калі самі не ўдзельнічалі ў махінацыях, то па меншай меры глядзелі на іх, як на звычайную справу, з якой прыходзіцца мірыцца" [21, a. 9].

Напрыканцы 60-х гг. ХІХ ст. улады былі вымушаныя пайсці на пэўныя ўступкі. Дзеля нармальнага функцыянавання адміністрацыйнай сістэмы прыйшлося закрыць вочы на парушэнні Указу ад 27 мая 1864 г. У 1868 г. фактычна было дазволена прызначэнне на пасады маршалкаў шляхты "добранадзейных палякаў". Адначасова літоўскія палякі атрымалі магчымасць уладкавання на чыноўныя пасады ў павятовыя і губернскія ўстановы. У гэты час з'явілася шмат вакансіяў, бо пасля таго, як быў вычарпаны фонд скарбовых і секвестраваных земляў, прызначаных прыезджым чыноўнікам, наплыў апошніх у край адразу спыніўся. Невыпадкова гарадзенскі губернатар генерал А.Зураў у 1871 г. прасіў у Аляксандра ІІ увядзення новых службовых ільготаў і прывілеяў [16].

У 1869 г. урад быў вымушаны зрабіць спецыяльнае тлумачэнне па пытанні, каго лічыць "асобай польскага паходжання". Прынцып атаясамлівання каталіка і паляка адкідаўся. Прапанавалася лічыць "асобамі польскага паходжання" не каталікоў наогул, а "палякаў" і тых ураджэнцаў г.зв. "заходніх губерняў", якія "засвоілі польскую нацыянальнасць". Тым самым рабілася спроба замяніць канфесійны крытэрый вызначэння польскасці камбінацыяй тэрыторыі паходжання і культурнай прыналежнасці.

Пераменам спрыяла і тое, што віленскія генерал-губернатары А.Патапаў (1868-1874) і П.Альбядзінскі (1874-1880) былі прыхільнікамі курса пэўнага кампрамісу ў адносінах да польскай грамадскасці. У сярэдзіне 70-х гг. ХІХ ст. на пасадах павятовых маршалкаў шляхты ў Ковенскай губ. знаходзіліся А.Мэйштовіч, М.Агінскі, У.Браэль-Плятэр, Э.Рачкоўскі, С.Пуслоўскі і А.Монтвіл [3, s. 13]. Перапіс насельніцтва, які быў праведзены ў Вільні 18 красавіка 1875 г., засведчыў, што каталікі складаюць да 30% ад усіх віленцаў, занятых на дзяржаўнай і ваеннай службе [291, c. 44]. Паводле С.Самбук, напачатку 80-х гг. ХІХ ст. чыноўнікі з ліку мясцовых палякаў займалі ў Віленскай губ. каля 30% усіх пасадаў, у Гарадзенскай - ад 12% (ва ўстановах МУС) да 30% (ва ўстановах МДМ) [491, c. 83].

Яшчэ напачатку 1884 г. выконваючы абавязкі віленскага генерал-губернатара Нікіцін, патрабуючы ад гарадзенскага губернатара выканання Указа ад 27 траўня 1864 г., заўважыў: "У выпадку немагчымасці замяшчэння канцылярскіх і іншых пасадаў асобамі рускага паходжання і пры прадастаўленні добрых атэстацый пра службовую і маральную добранадзейнасць асобаў рымска-каталіцкага веравызнання, я не бачу перашкодаў для іх прызначэння на вышэйазначаныя пасады, апроч агавораных Указам 27 мая" [146, a. 40-40 адв.]. У далейшым генерал-губернатар І.Каханаў пацвердзіў гэтае распараджэнне.

Аднак з сярэдзіны 80-х гг. ХІХ ст. сітуацыя пачала змяняцца. "Польскі элемент" ізноў стаў трактавацца як адзін з самых "нядобранадзейных". Аднаўленню антыпольскага і антыкаталіцкага курса спрыялі намаганні праваслаўнага духавенства. Напрыклад, яшчэ ў 1882 г. арцыбіскуп Літоўскі ў лісце да Аляксандра ІІІ адзначаў прыціск праваслаўнага насельніцтва з боку каталікоў, якія займалі пасады ў вясковых органах кіравання. Ён патрабаваў забараніць прызначэнне каталікоў на пасады валасных старшынаў, пісароў і ўраднікаў на тэрыторыі Віленскай, Ковенскай і Гарадзенскай губ. [78, a. 14-14 адв.]. І.Каханаў распачаў "чыстку" мясцовай адміністрацыі. Звольненых літоўскіх палякаў ізноў замянялі чыноўнікамі з "унутраных губерняў". Аднавілася дзейнасць мураўёўскіх цыркуляраў. Да 1888 г. усе пасады павятовых маршалкаў шляхты ўжо займалі прадстаўнікі рускага дваранства. Гэтую палітыку працягваў таксама П.Ажэўскі. У 1894 г. упраўляючы Гарадзенскай скарбовай палатаю павінен быў тлумачыць, чаму ў ягонай установе пасады пісараў займаюць каталікі [123, a. 20]. Чарговыя перамены адбыліся ў часы генерал-губернатарства князя П.Святаполк-Мірскага, які дэманстраваў гатоўнасць да супрацоўніцтва з мясцовай польскай грамадскасцю. У 1903 г., калі ў Віленскай, Гарадзенскай і Ковенскай губ. уводзіліся пасады земскіх начальнікаў, ён дабіўся прызначэння на іх дзевяці мясцовых палякаў [72, a. 14 адв.].

Падмуркам антыпольскіх мерапрыемстваў у галіне культуры стаў цыркуляр Міхаіла Мураўёва ад 1 студзеня 1864 г. Генерал-губернатар забараняў на тэрыторыі шасці беларускіх і літоўскіх губерняў ужываць у афіцыйнай перапісцы і карыстацца ў грамадскіх месцах польскай мовай. Забаранялася друкаванне, увоз і продаж польскамоўнай літаратуры за выключэннем малітоўнікаў. Польская грамадскасць акрэсліла гэтыя забароны як "варварскія" [45, a. 23]. Адначасова быў забаронены і літоўскі друк. Забарона беларускага друку лацінкай адбылася яшчэ раней. Міхась Біч звязваў яе з пастановай Галоўнага ўпраўлення цэнзуры ад 26 верасня 1859 г. "Аб распаўсюджванні забароны выкарыстання польскага шрыфту для маларасійскай мовы і на гаворку беларускую" [431, c. 496].

У кастрычніку 1865 г. Адам Кіркор у лісце прасіў прабачэння ў вядомага філолага-славіста, археолага і этнографа Аляксандра Катлярэўскага, што не можа выканаць яго просьбу і даслаць кнігу на польскай мове. Аказалася, што кнігагандляры перавезлі ўсю польскую літаратуру ў Варшаву [24, a. 1-1 адв.]. Адам Кіркор моцна перажываў за лёс Віленскага музея старажытнасцяў, заснаванага Яўстахам Тышкевічам. М.Мураўёў лічыў яго адным з цэнтраў "польскай інтрыгі" і стварыў спецыяльную камісію па "ачышчэнні" музея ад польскасці. У склад камісіі, якая рэвізавала экспанаты музея і "шкодныя" для "рускай справы" адпраўляла ў Маскву, уваходзілі між іншым папячыцель Віленскай навучальнай акругі І.Карнілаў і вядомы этнограф П.Бяссонаў. Фактычна камісія знішчыла той музей, які быў гонарам Вільні і сведчыў пра багацце і самабытнасць беларускай і літоўскай гісторыі [469, c. 36]. Увесну 1868 г. газета "Новое время" змясціла ліст аднаго з наведвальнікаў музея, які канстатаваў ягоную "канчыну": экспанаты раскрадзеныя, праца Яўстаха Тышкевіча перакрэсленая [215. № 123]. Лёс музея - яскравы прыклад таго, як антыпольская палітыка на самой справе ператваралася ў палітыку татальнай русіфікацыі.

Справу вынішчэння польскай культуры працягваў пераемнік М.Мураўёва генерал фон Кауфман. Пра яго адносіны да польскасці добра сведчыць гісторыя, якую пэўны час абмяркоўвала ўся Вільня. На адным з прыёмаў у сталіцы краю, пачуўшы ад жанчыны польскую мову, ён "выбухнуў": "Если живёшь на русской земле и ешь русский хлеб, то говори языком русским, а не своим собачьим" [697, s. 8]. Віленскі карэспандэнт газеты "Новое время" 11 лістапада 1868 г. паведамляў: "Польская мова на вуліцах і ва ўстановах прыкметна знікае. Віноўныя падвяргаюцца штрафам. Нядаўна аштрафавалі двух утрымальнікаў шынкоў за тое, што наведвальнікі размаўлялі па-польску" [215. № 223]. Аднак хутка змяніць становішча было немагчыма. Попыт на польскую літаратуру ў краі быў даволі высокі. І ўладальнікі кнігарняў, а некаторыя з іх адначасна з'яўляліся выдавецтвамі (напрыклад, кнігарня Фелікса Завадскага), працягвалі сваю дзейнасць, у прыватнасці, тайнае друкаванне кніг на польскай і "жмудскай" мовах. Асобная камісія, створаная распараджэннем Аляксандра ІІ у жніўні 1866 г., устанавіла факты парушэнняў "мураўёўскага" заканадаўства. У выніку імператар загадаў знішчыць у друкарнях польскія шрыфты [180, a. 459].

Дарэчы, у гэты час рабілася спроба "дзеля супрацьдзеяння паланізацыі" перавесці літоўскую літаратуру на кірылічны алфавіт. У 1864 г. па ініцыятыве папячыцеля Віленскай навучальнай акругі Івана Карнілава накладам у 6 тыс. паасобнікаў выйшаў з друку літоўскі лемантар "Абецеле жемайтишкай-летувишка. Букварь жемойтско-литовский, изданный по распоряжению Главного начальника Северо-Западного края" (Вильно, 1864) [23, ад.з. 318, a. 21].

З канца 60-х гг. ХІХ ст. пачалася пэўная лібералізацыя ўрадавага курсу ў дачыненні да польскай культуры. Фактычна была адмененая забарона на друкаванне і продаж польскай літаратуры. Па падліках С.Самбук, у 1869 г. цэнзура 4 разы давала дазвол на выданне кнігі на польскай мове, у 1879 г. - 12 разоў (накладам у 28200 паас.). З 1871 па 1880 г. з дазволу цэнзуры выйшлі з друку 254 кнігі на польскай мове. Гэта склала 9% ад усіх дазволеных да выдання кніг [491, c. 89-90]. У 1879 г. Эліза Ажэшка заснавала ў Вільні кнігарню з мэтай аднаўлення польскага літаратурнага жыцця і выдавецкай справы [27, a. 11]. Напрыканцы ХІХ ст. польскія друкарні існавалі ў Вільні (Фелікс Завадскі і Вацлаў Макоўскі), у Менску (В.Макоўскі і Ян Філіповіч-Дубавік), у Коўне (Ф.Завадскі) [618, s. 77]. Менш жорстка ўлады пачалі сачыць за выкананнем Указа ад 1 студзеня 1864 г. у галіне размовы на польскай мове ў публічных месцах.

Газета "Новое время" нават узняла пытанне пра адкрыццё ў Вільні вышэйшай тэхнічнай установы, якая павінна была рыхтаваць спецыялістаў, неабходных для эканомікі края, і адначасова стаць школай грамадскіх актывістаў [216. № 63].

Публікацыі гэтай газеты дазваляюць весці гаворку пра выразны ліцвінскі патрыятызм яе кіраўнікоў. У першую чаргу гэта датычыць Адама Кіркора. Друкаванне матэрыялаў, прысвечаных праблемам беларуска-літоўскіх земляў, было адным з прыярытэтаў выдання. Адказваючы на абвінавачванні ў "паланізме", рэдакцыя заявіла: "Тое, што мы любім заходнія губерні, горача адстойваем іх інтарэсы, імкнемся абараніць ад інсінуацый, скажэння фактаў і самадурства спадара Каткова, тое, што адстойваем ісціну і прыкладаем намаганні, каб аднавіць любоў і братэрства паміж жыхарамі заходняй і ўсходняй паласы, зусім не азначае, што наш орган з'яўляецца польскім" [217. № 74].

Якраз Адам Кіркор стаўся аўтарам працы, якая ў другой палове ХІХ ст. найбольш выразна супрацьстаяла афіцыйным спробам фармавання гістарычнай памяці насельніцтва беларускіх і літоўскіх земляў на падставе пэўнай мяшанкі вялікарускай ідэалогіі і "заходнерусізма". Маецца на ўвазе выданне "беларуска-літоўскага" тома "Живописной России" ў 1882 г. Гістарычную частку кнігі напісаў А.Кіркор. Ён не быў прафесійным гісторыкам, але добрае веданне гістарычнай літаратуры, уласныя этнаграфічныя і археалагічныя даследаванні, ліцвінскі патрыятызм дапамаглі яму напісаць працу, якая сталася значным укладам у станаўленне беларускай гістарыяграфіі.

Варта звярнуць увагу на тое, як А.Кіркор трактаваў ролю ўсходняга і заходняга суседзяў у гістарычным лёсе Беларуска-Літоўскага краю. Цікава, як А.Кіркор трактаваў ролю ўсходняга і заходняга суседзяў у гістарычным лёсе Беларуска-Літоўскага краю. У прыватнасці, ён адзначыў барацьбу, якую вялі польскія палітыкі на чале з кракаўскім біскупам Збігневам Алясьніцкім супраць імкнення вялікага князя Вітаўта "ўтварыць моцную незалежную дзяржаву і стаць каралём Літвы і Русі" [309, c. 84]. Люблінскую унію аўтар ацаніў як палітычную смерць Вялікага княства [309, c. 91]. Тым не менш ён не выказываў ніякага асуджэння дзейнасці польскіх палітыкаў. Наадварот, у адносінах да таго ж З.Алясьніцкага і ягоных паплечнікаў А.Кіркор заўважыў, што яны былі "людзьмі разумнымі, глыбокімі палітыкамі і сапраўднымі патрыётамі" сваёй Айчыны [309, c. 87]. Аналагічна даследчык паставіўся да польскага культурнага дамінавання на беларускіх і літоўскіх землях у XVII - XVIII ст. "Нельга не пагадзіцца, - пісаў ён, - што як у адукацыі, так і ў грамадзянскіх правах і ўстановах і, нарэшце, у свядомым пачуцці патрыятызму, палякі мелі значную перавагу над літоўцамі і беларусамі. Гэтым і тлумачыцца, - працягваў ён сваю думку, - што па закону прыроды вышэйшая і мацнейшая цывілізацыя праглынула слабейшую і малодшую" [309, c. 136]. Прычына гэтай перавагі, паводле А.Кіркора, у тым, што "кола гісторыі павярнулася ў бок палякаў" [309, c. 135].

Распавядаючы пра адносіны з усходнім суседам, А.Кіркор адзначаў імперскія амбіцыі маскоўскіх уладароў, якія былі галоўнай прычынай бясконцых ваенных паходаў на Беларусь і Літву. Тысячы і тысячы магіл, пісаў ён, нагадваюць беларусам пра тыя войны [309, c. 301]. А.Кіркор настолькі моцна перажываў трагедыю беларускай зямлі, якую руйнавала перманентная маскоўская агрэсія, што нават "напалеонаўскае нашэсце" 1812 г. параўнаў з дзеяннямі войскаў цара Аляксея Міхайлавіча і Пятра І. Апошнія, па яго словах, ператварылі край у выпаленую зямлю [309, c. 310]. Палітычныя падзеі другой паловы XVIII - першай паловы ХІХ ст. ён пералічыў у тэлеграфным стыле без каментароў. Ніякіх уласных ацэнак знешняй палітыкі Расіі ён не даваў. Пераважала звычайная канстатацыя фактаў. Але толькі на першы погляд. На самой справе трактоўка месца і ролі заходняга і ўсходняга суседзяў у гісторыі Беларусі і Літвы займала ў працы А.Кіркора вельмі важнае месца. Аўтар нікога не абвінавачваў. Усё адмоўнае, што прыйшло з Захаду або Усходу, ён тлумачыў наканаванасцю гістарычнага лёсу. Аднак у канцэпцыі А.Кіркора палякі нават не трапілі ў катэгорыю "чужых". Яны "свае". Іх "сваяцкасць" была абумоўленая перапляценнем гістарычнага лёсу палякаў, беларусаў і літоўцаў. Ліцвінскі патрыятызм А.Кіркора спалучаўся з замілаваннем да Рэчы Паспалітай як Айчыны ў шырокім сэнсе. Якраз таму ў вельмі стрыманых і асцярожных высновах аўтара адчувалася сімпатыя да польскай нацыі і асабліва да дзеячоў польскай культуры ў Беларуска-Літоўскім крае.

А вось расійскі ўплыў на беларускую гісторыю ён ацэньваў інакш. А.Кіркор пазбягаў асуджальных высноваў, але з кожнай старонкай ягонага гістарычнага нарыса нарастала пачуццё, што Расія - гэта чужынец. Аўтар толькі знешне захоўваў нейтралітэт. Яго пэўная адхіленасць ад прыведзеных фактаў прымушае згадаць пра час напісання кнігі. Адхіленасць А.Кіркора - толькі вынік аўтарскай абачлівасці і асцярожнасці. Але гістарычныя факты, якія ён прыводзіў, казалі самі за сябе. Уважлівы і ўдумлівы чытач выдатна разумеў з тэксту, што нічога, акрамя бедаў і гора, маскоўскія ўладары не прынеслі на беларускую зямлю. Гэта, напрыклад, пацвярджалі аўтарскія разважанні наконт паўстання 1863 - 1864 гг.: "Тысячы забітых у бітвах, мноства расстраляных і павешаных, тысячы сасланых у катаргу і Сібір, спаленне і спусташэнне шматлікіх селішчаў, высяленне вёсак, пазбаўленне жыхароў шляхецкай годнасці, права набываць маёнткі, займаць дзяржаўныя пасады, абмежаванне колькасці вучняў вышэйшых навучальных установаў, прыпыненне добрадзейных рэформаў, якімі карыстаюцца ўнутраныя губерні... - вось сумныя наступствы захапленняў і легкадумнай веры замежным падбухторшчыкам" [309, c. 96]. Выснове гэтага сказа выразна супярэчыць падрабязны пералік бедстваў, якія перажыў і перажывае край. Ён нясе моцны эмацыйны антырасійскі зарад і тым самым указвае на зусім іншага віноўніка.

Аднак у 80-я гг. ХІХ ст. улады, быццам, схамянуўшыся, пачалі вяртаць да жыцця мураўёўскія цыркуляры. Кнігарня Э.Ажэшкі ў Вільні была зачыненая, а пісьменніцы забаранілі надоўга пакідаць Гародню. У сакавіку 1884 г. выконваючы абавязкі віленскага генерал-губернатара звяртаў увагу падначаленых на пашырэнне "ўжывання польскай мовы службовымі асобамі, як у размове паміж сабой, так і ў адносінах з пабочнымі асобамі". Ён абавязваў губернатараў правесці мерапрыемствы па ліквідацыі такога становішча [146, a. 23]. Аднак зліквідаваць яго было проста немагчыма. У 1887 г., напрыклад, канцылярыя генерал-губернатара атрымала паведамленне пра выкарыстанне польскай мовы ў Слонімскай рамеснай управе (Гарадзенская губ.) [152]. Цыркуляр віленскага генерал-губернатара ад 24 чэрвеня 1893 г. залічаў ужыванне польскай мовы ў публічных месцах, у адносінах з афіцыйнымі асобамі, падчас гульняў, відовішчаў, у кафейнях і крамах і г.д. да "праступкаў палітычнага характара". Генерал-губернатара абурала, што некаторыя з прыцягнутых да адказнасці падавалі скаргі на незаконнасць дзеянняў уладаў [155, a. 65]. У тым самым годзе генерал-губернатар звяртаў увагу начальніка Гарадзенскай губ на ўжыванне польскай мовы ва ўстановах Берасцейскага пав. [156] і г.д. Аднавіўся пераслед за ўжыванне польскага аддзення і польскай конскай збруі. Напрыклад, землеўладальнік В.Буткевіч у 1888 г. за апошнюю правіннасць быў аштрафаваны на 150 руб. [148, a. 9-10].

Цыркуляр ад 1 студзеня 1864 г. разам з Часовымі правіламі для народных школаў Віленскай, Віцебскай, Гарадзенскай, Ковенскай, Магілёўскай і Менскай губ. ад 23 красавіка 1863 г. стаў падмуркам для стварэння выключна вялікарускай і праваслаўнай сістэмы адукацыі. Ужо ў 1864 г., як адзначаў І.Карнілаў, "усе настаўнікі-палякі былі замененыя на рускіх патрыётаў" [23, aд.з. 318].

Апроч таго, былі закрытыя шляхецкія (дваранскія) вучылішчы, заканчэнне якіх раней давала магчымасць трапіць на дзяржаўную службу. Гімназіі пакідаліся толькі ў губернскіх гарадах, абмяжоўвалася паступленне ў іх дзяцей літоўскіх палякаў. У гімназіях была створаная антыпольская атмасфера. Юзаф Пілсудскі невыпадкова ўспамінаў свае гімназічныя годы (70-80-я гг. ХІХ ст.) як самыя цяжкія ў жыцці: "Гімназічны перыяд майго жыцця быў для мяне сапраўднай катаргай <...> Нават бычая скура не ў стане вытрымаць апісання бясконцых знявагаў і здзекаў з боку настаўнікаў, насмешак над усім тым, што мы з маленства шанавалі і любілі <...> Пачуццё прыгнёту, пачуццё раба, якога ў кожную хвіліну могуць раздавіць, як чарвяка, каменем ляжала на маім сэрцы" [387, s. 4-6]. Аднак нават дзеці не збіраліся мірыцца з гэтай сітуацыяй. У 1882 г. браты Браніслаў і Юзаф Пілсудскія ствараюць у гімназіі тайны гурток самаадукацыі "Spójnia". Прызнаючы сябе літоўскімі палякамі, гімназісты імкнуліся "захоўваць польскасць і польскую культуру без шкоды або прыціску іншых слабейшых народаў". Больш таго яны лічылі патрэбным апекавацца развіццём беларусаў і літоўцаў [576, s. 184].

Урадавым мэтам найбольш адпавядалі царкоўна-прыходскія школы. Іх час прыйшоў у 1884 г., калі духоўныя ўлады атрымалі пэўную самастойнасць у галіне пачатковай адукацыі. 13 чэрвеня 1884 г. Аляксандр ІІІ зацвердзіў правілы пра царкоўна-прыходскія школы, якія выводзілі іх з-пад нагляду міністэрства народнай адукацыі і падпарадкоўвалі Сіноду. З сярэдзіны 80-х гг. ХІХ ст. гэты тып школаў пачаў хутка распаўсюджвацца на беларускіх і літоўскіх землях. Яны шчыльна пакрылі Менскую, Магілёўскую і Віцебскую губ., дзе выразна пераважалі праваслаўныя. Гэтыя школы ствараліся таксама ў губернях, дзе каталікі складалі значную частку насельніцтва. Ужо ў 1884 г. у Гарадзенскай губ. было адкрыта 265 ЦПШ, у якіх вучыліся амаль 6 тыс. вучняў [18]. Аднак мясцовыя сяляне-каталікі неахвотна аддавалі сваіх дзяцей у гэтыя школы, не жадалі даваць грошы на іх утрыманне. Паступова стваралася канкурэнцыйная сістэма тайнага навучання.

Урад неаднаразова спрабаваў пакончыць з тайнымі школамі. У 1886 г. былы папячыцель Віленскай навучальнай акругі П.Бацюшкоў уласнай "Запіскай пра мерапрыемствы па забароне недазволенага навучання на польскай мове ў Паўночна-Заходнім крае" ініцыяваў урадавае абмеркаванне гэтага пытання. На думку П.Бацюшкова, "польская мова ў народным навучанні непазбежна вядзе да паланізацыі юнацтва і з'яўляецца ў руках польскіх выхавальнікаў магутным сродкам шкоднай палітычнай прапаганды". Прапановы экс-папячыцеля датычылі ўстанаўлення больш жорсткага кантроля над дзяржаўнай школай i настаўнікамі. У прыватнасці, ён патрабаваў неадкладнага закрыцця школы, калі ў ёй нехта карыстаўся польскай мовы і г.д. [20, ад.з. 62, а. 42-49]. 3 красавіка 1892 г. Аляксандр ІІІ зацвердзіў Часовыя правілы аб пакараннях за тайнае навучанне. Правілы датычылі беларускіх, літоўскіх і ўкраінскіх земляў. Адкрыццё тайнай школы каралася штрафам у 300 руб. або трохмесячным турэмным заняволеннем [496, c. 64]. Аднак толькі карнымі сродкамі зліквідаваць тайнае навучанне было немагчыма.

У канцы ХІХ ст. стыхійнасць у справе тайнага навучання паступова саступіла месца арганізаванасці. У 1890 г. было створанае Віленскае таварыства нацыянальнай асветы. Сярод яго кіраўнікоў былі Э.Яленьска-Дмахоўска, М.Роўба, А.Завадскі і В.Венслаўскі. Пад кіраўніцтвам апошняга з 1893 г. у Коўне, Гародні, Вільні і Менску праходзілі нелегальныя сходы дэлегатаў таварыства [645, s. 132]. Дзейнасць "Асветы" спрыяла пашырэнню сярод каталіцкага насельніцтва беларускіх і літоўскіх земляў настрояў непрыяцця расійскай культуры і пераймання культурных узораў, характэрных для Каралеўства Польскага. Мясцовыя культурныя традыцыі трактаваліся хутчэй як другарадныя. Польскамоўныя школы спрыялі пашырэнню польскай нацыянальнай ідэі сярод дзяцей сялянаў-каталікоў. Яны былі ідэальным месцам для сустрэчы нацыянальнай ідэалогіі з масавай свядомасцю.

Адным з кіраўнікоў тайнага навучання на Віленшчыне з'яўляўся прадпрымальнік З.Нагродскі. Ён жа, дарэчы, уласным коштам выдаваў календары для сялянаў і танныя брашуры, як палітычнага зместу, так і мастацкага з творамі А.Міцкевіча, Э.Ажэшкі, Б.Пруса ды інш. Грошы на арганізацыю тайных школаў, на аплату працы настаўнікаў, на выплату штрафаў між іншым паступалі з Шляхецкага клуба ў Вільні. Па ініцыятыве дырэктара Віленскага гандлёвага банка Караля Сальмановіча ўсе сябры гэтага клуба плацілі свайго роду падатак на падтрымку тайных польскіх школаў [600, s. 14]. Актыўна распаўсюджвалася польская патрыятычная літаратура. М.Ялавецкі згадваў пра польскія кнігі, лемантары і звароты ў нацыянальным духу, якія нелегальна дастаўляліся з Каралеўства Польскага [600, s. 11-12]. Пашырэнню польскай нацыянальнай ідэі таксама спрыялі лекцыі польскай літаратуры і гісторыі, якія нелегальна чыталіся ў Вільні прадстаўнікамі мясцовай польскай інтэлігенцыі і па задуме арганізатараў павінны былі супрацьстаяць афіцыйнай расійскай прапагандзе. М.Ялавецкі заўважыў, што ў гэтай асветніцкай дзейнасці Вільня станавілася свайго роду "рэфлектарам, які адбіваў святло, што ішло з Варшавы і Кракава" [600, s. 11]. Польскі гісторык Л.Садоўскі сцвярджаў нават, што на рубяжы ХІХ - ХХ ст. Вільня ўжо не з'яўлялася самастойным культурным цэнтрам, а была толькі пасрэднікам у прапагандзе ідэяў, якія выпрацоўваліся ў Варшаве [645, s. 132-133]. Безумоўна, тайная выдавецкая, адукацыйная і асветніцкая дзейнасць у вялікай ступені была рэалізацыяй ідэалогіі "варшаўскага пазітывізму", якая прычынілася да нараджэння польскага нацыяналізму.

Немагчымасць для расійскіх уладаў выключна рэпрэсіўнымі сродкамі пакончыць з тайным навучаннем стала яшчэ больш відавочнай, калі ў сітуацыю ўмяшалася каталіцкае духавенства. Яно неаднаразова звяртала ўвагу ўладаў на школы, у якіх вялася адкрытая праваслаўная прапаганда і навучанне ў духу праваслаўя. Пераканаўшыся ў дарэмнасці ўсіх зваротаў, віленскі біскуп С.Звяровіч 12 лютага 1902 г. выдаў цыркуляр, якім забараніў каталікам пасылаць дзяцей у ЦПШ [496, c. 64-66]. Гэты цыркуляр паспрыяў масаваму адыходу дзяцей каталікоў з гэтых школ. Улады адступілі. 1 красавіка 1902 г. убачыла свет новае палажэнне пра ЦПШ. Цяпер яны прызначаліся толькі для дзяцей праваслаўных.

Гарадзенская губернская канцылярыя напрыканцы ХІХ - пачатку ХХ ст. была перапоўнена матэрыяламі пра выкрытыя ўладамі тайныя школы [147; 148 ды інш.]. Варта спецыяльна адзначыць школу ў в.Стральцы Гарадзенскага пав., якая праіснавала з 1893 па 1899 г. [147, a. 458]. Падобна на тое, што і на Гарадзеншчыне тайнае навучанне пачало набываць больш арганізаваны характар.

Немагчымасць рэпрэсіўнымі сродкамі пакончыць з тайным навучаннем стала яшчэ больш відавочнай, калі ў сітуацыю ўмяшалася каталіцкае духавенства. Яно неаднаразова звяртала ўвагу ўладаў на школы, у якіх вялася адкрытая праваслаўная прапаганда і навучанне ў духу праваслаўя. Пераканаўшыся ў дарэмнасці ўсіх зваротаў, віленскі біскуп С.Звяровіч 12 лютага 1902 г. выдаў цыркуляр, якім забараніў каталікам пасылаць дзяцей у ЦПШ. Гэты цыркуляр паспрыяў масаваму адыходу дзяцей каталікоў з гэтых школаў. Улады адступілі. 1 красавіка 1902 г. убачыла свет новае палажэнне пра ЦПШ. Цяпер яны прызначаліся толькі для дзяцей праваслаўных.

Трэба адзначыць, што беларускія і літоўскія палякі - арганізатары тайнага навучання - клапаціліся не толькі пра выжыванне польскай мовы. Звычайна яны разумелі сваю задачу як барацьбу за захаванне мясцовых культурных і моўных традыцыяў. Гэта стварала пэўныя магчымасці для развіцця беларускай і літоўскай культуры. Некаторыя з іх непасрэдна падтрымалі развіццё беларускай культуры. У першую чаргу варта назваць імёны Эдварда Вайніловіча (Слуцкі пав.) і Аляксандра Ельскага (Ігуменскі пав.). Э.Вайніловіч, напрыклад, у лісце ад 12 траўня 1896 г. дзякаваў апошняму за прысылку беларускіх кніжак і абяцаў распаўсюдзіць іх на пасяджэнні МТСГ [37, a. 141]. Ядвіга Цыхіньска ў лісце да А.Ельскага адзначала: "З'яўляюся беларускай па нараджэнню і полькай па паходжанню. Адчуваю абавязак падтрымліваць беларускую мову <...> Узімку маімі намаганнямі з'явіцца школа, бо лічу першым абавязкам грамадства пашырэнне асветы, якая ўказвае шлях да дабрабыту і чалавечай годнасці" [37, a. 147-148]. Аляксандр Ельскі ў артыкуле "Адам Міцкевіч на Беларусі", які быў надрукаваны ў газеце "Kрай", сцвярджаў старажытнасць і каштоўнасць беларускай мовы. Ён заклікаў грамадскасць да фінансавай падтрымкі беларускіх выданняў [240. Nr 34].

Прадпрымальнік і дзеяч польскага руху З.Нагродскі захапляўся творчасцю Ф.Багушэвіча. Ён аказаў маральную і матэрыяльную падтрымку беларускаму паэту. Па звестках Антона Луцкевіча, З.Нагродскі фінансава падтрымаў другое выданне "Дудкі беларускай" [318, c. 109]. Вядомая і тая падтрымка, якую аказала Ф.Багушэвічу Эліза Ажэшка. 22 лютага 1888 г. у лісце да Яна Карловіча яна адзначала "прыгожы талент" паэта і выказвала жаданне ўсімі сіламі спрыяць яго беларускамоўнай творчасці [124, a. 11]. Антон Луцкевіч у артыкуле "Жыцьцё і творчасьць Фр.Багушэвіча ва ўспамінах ягоных сучасьнікаў" згадаў, што ў 1896 або 1897 г. Э.Ажэшка запрасіла Ф.Багушэвіча ў Гародню. Ён правёў там некалькі дзён, і амаль увесь знаходзіўся ў доме пісьменніцы, якой чытаў свае творы [316, с. 43].

Амаль адразу пасля падзелаў Рэчы Паспалітай аб'ектам самай пільнай увагі ўрада Расіі стала дробная шляхта. Прычынай гэтага была яе вялізарная колькасць з пункту погляду расійскага чыноўніка. Паводле даследавання польскага гісторыка Іаланты Сікорскай-Кулешы, заснаванага на матэрыялах афіцыйнай статыстыкі, напрыканцы XVIII ст. на беларускіх і літоўскіх землях пражывалі 115 640 шляхціцаў (без уліку сем'яў) [654, s. 10]. Расійскі гісторык В.Зайцаў падлічыў, што прыблізна 86% мясцовай шляхты альбо мелі ва ўласнасці невялікія кавалкі земляў, альбо арэндавалі зямлю ў памешчыкаў, альбо наймаліся да іх на працу. Па сваім сацыяльным становішчы яны былі блізкія да сялянаў. Па ўрадавай тэрміналогіі менавіта гэтыя 86% з'яўляліся "шляхтай", астатнія 14% - "дваранствам" [491, c. 14].

Пасля паўстання 1830 - 1831 гг., на думку І.Сікорскай-Кулешы, улады ўбачылі ў шляхце "небяспечнага ворага Расіі, асяродак бясконцага бунту, войска, гатовае пайсці ў бой на першы заклік землеўласнікаў". Суцішыць "бунт" і аслабіць польскія ўплывы ў "Паўночна-Заходнім крае" павінна было растварэнне яе ў масе плябейскага і няпольскага насельніцтва [654, s. 5]. Дзеля рэалізацыі пастаўленай мэты 19 кастрычніка 1831 г. з'явіўся Указ Мікалая І, які вызначаў тэмпы і сродкі працэса дэкласацыі або "разбору" шляхты. Шляхціцаў, якія не здолелі пацвердзіць прыналежнасць да прывілеяванага саслоўя, пераводзілі ў г.зв. "аднадворцы".

Аднак, нягледзечы на дзяржаўнае змаганне з дробнай шляхтай, па падліках польскага гісторыка, у 50-я гг. ХІХ ст. беларуска-літоўскія губ. па колькасці шляхты ўсё яшчэ выразна дамінавалі сярод іншых губерняў Расіі. Першае месца займала Ковенская губ., у якой на 100 жыхароў прыходзілася 9,16 шляхціцаў, потым ішлі Віленская (6,04) і Менская (6,03), пятае месца займала Гарадзенская - 4,65, сёмае і восьмае - адпаведна Магілёўская (4,19) і Віцебская (3,80) [654, s. 84].

Апошні этап дэкласацыі дробнай шляхты распачаўся пасля разгрому паўстання 1863 г. У 1864 г. выйшаў Указ Аляксандра ІІ, у адпаведнасці з якім усе шляхцічы, якія не здолелі даказаць сваю прыналежнасць да прывілеяванага саслоўя, з 1 студзеня 1865 г. станавіліся сялянамі. Магчымасці даказаць сваю шляхецкасць былі абмежаваныя патрабаваннем прадастаўляць арыгіналы дакументаў аб шляхецтве, павелічэннем выдаткаў на падачу прашэнняў ды інш. Як вынік, у 1868 - 1869 гг. у Менскай губ. было пацверджана шляхецтва толькі 53,4% ад усіх, хто падаваў дакументы (10850 чал.) [491, c. 38]. Іншых прыпісвалі да грамадаў былых прыватнаўласніцкіх сялянаў. Катэгорыя "аднадворцаў", якіх улады характарызавалі як "самы шкодны і незадаволены элемент у краі" або як "падрыхтаваны матэрыял для кожнага рэвалюцыйнага руху", была зліквідаваная ў 1868 г. [491, c. 181].

І.Сікорска-Кулеша прасачыла дынаміку змянення колькасці дробнай шляхты на беларускіх і літоўскіх землях у другой палове ХІХ ст.: 1857 - 145 972, 1863 - 163 875, 1867 - 90 447, 1870 - 89 024, 1897 - 145 547 чал. [654, s. 99]. Рост колькасці дробнай шляхты ў канцы ХІХ ст. даследчыца тлумачыць пераважна ўдакладненнем рэестравых запісаў і натуральным прыростам насельніцтва.

Лічбы яскрава сведчаць пра тое, што расійскія ўлады так і не дасягнулі пастаўленай мэты. І.Сікорска-Кулеша галоўнай прычынай "перамогі Давіда над Галіафам" лічыць польскі патрыятызм дробнай шляхты: "Варты асобнага даследавання феномен захавання дробнай шляхтай <...> нацыянальнай свядомасці, вернасці польскай традыцыі, мове і культуры" [654, s. 104].

Дарэчы, даследчыца адназначна лічыла дробную шляхту "польскай". Нават прызнанне мясцовага паходжання часткі дробнай шляхты не прымусіла яе быць больш асцярожнай пры ўжыванні тэрміна, які характарызуе нацыянальную прыналежнасць гэтай сацыяльнай групы. У дачыненні да беларускіх і літоўскіх земляў яна шырока карысталася паняццямі "польскія правінцыі", "польскія губерні", "усходнія крэсы". Гэтая выразная ідэалагічная абмежаванасць перашкодзіла ўбачыць складаны феномен свядомасці шляхты з ліку літоўскіх палякаў. Між тым на гэты феномен звярнуў увагу Міхал Ромэр. Адзначыўшы, што дробная шляхта этнічных літоўскіх земляў паступова рухалася па шляху спантаннай паланізацыі, ён тым не менш падкрэсліў яе выразную этнакультурную адметнасць ад палякаў [397, s. 24]. Тое ж можна сказаць адносна большасці дробнай шляхты на беларускіх землях. Складанасць феномену свядомасці дробнай шляхты адлюстравалася ў моўнай сітуацыі. Польская даследчыца Зофія Кужова, аналізуючы працэс моўнай паланізацыі беларускай вёскі, заўважыла, што польская мова не выцесніла беларускую. Фактычна яна сталася другой мовай, якая ўжывалася ў вонкавых кантактах. Беларуская мова захавала пазіцыі першай і хатняй мовы [617, s. 24].

Адносіны мясцовай польскай грамадскасці да антыпольскага і антыкаталіцкага заканадаўства ўжо атрымалі эпізадычнае асвятленне. Але на гэтым пытанні варта спыніцца яшчэ раз. Разглядзім спачатку стаўленне сацыяльных нізоў польскай і каталіцкай грамадскасці. Зрабіць гэта дазволіць аналіз следчых справаў па фактах знявагі асобы імператара.

У канцылярыі гарадзенскага губернатара за перыяд 1866 - 1891 гг. захавалася 239 такіх справаў. У першую чаргу аналізаваліся справы, па якіх былі вынесены пакаранні (105). Да іх былі далучаныя справы, у якіх не захаваліся дакументы з рэзалюцыяй аб пакаранні, але віна зневажыцеля была даказаная (29). 91 справа была закончана за недаказанасцю віны. У 14 выпадках, як вызначылі следчыя, меў месца паклёп.

З ліку "герояў" усіх 239 справаў атрымалася вызначыць канфесійную прыналежнасць 110 зневажыцеляў. Сярод іх аказалася 66 каталікоў (з іх 47 сялянаў), 39 праваслаўных (35 сялянаў), 5 іўдзеяў (усе мяшчане). Цікава, што толькі ў 9-ці выпадках этнічнасць каталікоў вызначалася як польская. Прычым гэта датычыла толькі шляхты і ўраджэнцаў Царства Польскага.

Што ж выклікала лаянку каталікоў Гарадзенскай губ. па адрасу расійскага імператара? Разглядзім справы, у якіх прысутнічала абгрунтаванне незадаволенасці царскай асобай. І напачатку звернем увагу на сацыяльныя нізы каталіцкай грамадскасці, г.зн. на сялян і мяшчан. У пераважнай большасці выпадкаў, калі зневажыцелямі з'яўляліся сяляне і мяшчане, незадавальненне выклікала антыкаталіцкая палітыка расійскіх уладаў (60%). Асобу імператара зневажалі ў сувязі з закрыццём касцёлаў ["Каб зямля павыкідала косткі памершага (Аляксандра ІІ - А.С.) за тое, што пакасаваў нашыя касцёлы" [145] (1881 г., Кобрынскі пав.) ды інш.], пагаршэннем матэрыяльнага становішча касцёлаў і каталіцкага духавенства ["Каб яго (Аляксандра ІІ - А.С.) халера задавіла, каб ён стаў такім самым жабраком, як касцёл, каб яго самога абабралі, як абабралі ксяндза" [136] (1874 г., Ваўкавыскі пав.) ды інш.], парушэннем традыцыяў касцёльнага набажэнства ["Каб Гасудару дабра не было, бо забараняе спяваць гімны па-польску, а патрабуе па-руску" [131] (1869 г., Гарадзенскі пав.) ды інш.], увядзеннем абавязковых святочных набажэнстваў у сувязі з памятнымі датамі ў жыцці правячай фаміліі ["Каб вы ўсе згінулі разам з вашай царквой. У нас цара няма і свята таксама няма" [127] (1867 г., Пружанскі пав.) ды інш.].

Значна радзей (20%) знявага суправаджалася незадавальненнем антыпольскай палітыкай урада. Людзі абураліся забаронай размаўляць па-польску ў грамадскіх месцах ["Хутчэй імператара павесяць, чым хто-небудзь забароніць мне размаўляць па-польску" [129] (1867 г., Беласток.)], дэманстравалі сваю гатоўнасць ізноў распачаць узброеную барацьбу. Палясоўшчык з Сакольскага пав. Людвік Макар у спрэчцы з сялянамі на пытанне "А ты хто такі?" адказаў: "Хто я? Паляк! Раней быў мяцеж, і ведайце, што хутка, вельмі хутка зноў пайду біць маскалёў. Я цвёрда ў гэтым перакананы" [134] (1870 г.). Мяшчанін Вікенцій Радзевіч прапагандаваў цэлую праграму сацыяльна-палітычных ператварэнняў: "Гасудара трэба было б забіць, а іншага не прымаць, а выбраць з народа на адзін год. Калі будзе добры, то пакінуць на другі год, і ўсім жылося б добра" [150] (1887 г., Брэсцкі пав.). Ротмістр Шатаў, які вёў следства па гэтай справе, у лісце да начальніка Гарадзенскай жандарскай управы характарызаваў гэты эпізод як праяву "польскага фанатызма і ўсім вядомай польскай нянавісці і нецярпімасці да ўсяго рускага наогул і да рускага ўраду ў прыватнасці, праяву шляхецкіх мараў пра адраджэнне Польшчы і закабаленне сялянскага саслоўя памешчыкамі". У якасці меры пакарання ротмістр з улікам сталага ўзросту зневажыцеля прапанаваў паліцыйны нагляд. Аднак Аляксандр ІІІ, якому дакладвалі гэтую справу, расцаніў яе інакш. В.Радзевіч атрымаў 6 месяцаў турэмнага зняволення.

У перыяд вайны паміж Расіяй і Турцыяй (1877-1878) многія знявагі былі непасрэдна звязаныя з вайной (15%): "Ён (Аляксандр ІІ - А.С.) забірае нашых сыноў, крывапійца <...> Калі яго задавяць, нам будзе лягчэй, нашыя вернуцца да хаты" [140] ды інш. У адказ на рэпліку "Не дай Бог, каб туркі перамаглі" сялянка з Пружанскага пав. Караліна Астрамецкая, чый муж за ўдзел у паўстанні быў сасланы ў Томскую губ., адказала: "Мне ўсё роўна. Горш, чым зараз, пад панаваннем турка не будзе" [139] (1877 г.). Многія выказвалі спачуванне Турцыі ў гэтай вайне: "Наш цар несправядліва абвясціў вайну Турцыі. Нашага цара будуць судзіць замежныя дзяржавы ў Канстантынопалі. Туркі справядліва выразалі хрыстыянаў, бо яны ж схізматыкі" [137] (1877 г., Кобрынскі пав.) ды інш.

Зрэдку сустракаюцца згадкі пра сацыяльныя і гаспадарчыя праблемы жыцця "нізоў" каталіцкага насельніцтва. Відаць, віноўнікамі цяжкага эканамічнага становішча беларускай вёскі сяляне, як і раней, лічылі памешчыкаў. У адной следчай справе перамену свайго становішча селянін звязваў з адраджэннем Польшчы: "Хутка ізноў вернецца Польшча. Сяляне будуць хадзіць у золаце, і не будзе акцыза" [140] (1877 г., Ваўкавыскі пав.).

Незадавальненне каталіцкай шляхты (12% усіх знявагаў) насіла больш выразны палітычны характар. Імператар выступаў у якасці кіраўніка тых уладаў, якія праводзяць у адносінах да палякаў, каталікоў і ўсяго краю варожую палітыку. Адсюль ішло свядомае непрыяцце асобы імператара. Іван Казлоўскі ў прысутнасці прыстава, які прыехаў прадаваць маёнтак памешчыка Цаплінскага (Пружанскі пав.) за невыплату грашовай запазычанасці, пацікавіўся: "Ці хутка Гасудар імператар адмовіцца ад улады і перадасць яе сыну? Магчыма, пры сыне будзе лепш, а то да часу душу выцягнуць" [135] (1871 г.). Л.Пшыбытак у размове з сялянамі заявіў: "Гасудар нікому дабра не зрабіў і не зробіць. Як абдзіраў, так і будзе вас абдзіраць да апошняй кашулі <...> Калі б Турцыя захапіла Расію, то я хаця б перад смерцю ўбачыў бы святло" [143] (1877 г., Слонімскі пав.).

Сцвярджалася нелігітымнасць царскай улады ў Беларусі: "Цар ніякага права на яе (беларускую зямлю - А.С.) не мае" [138] (1877 г., Кобрынскі пав.) ды інш. Выказвалася надзея на хуткае вяртанне польскай улады. Міхал Грахоўскі ў спрэчцы з сялянамі катэгарычна заявіў: "Праз 15 дзён тут будзе Польшча" [132] (1870 г., Берасцейскі пав.). Казалі пра магчымае забойства імператара. Шляхціц Пішчатоўскі, запрошаны на вячэру да праваслаўнага святара, калі зайшла размова пра візіт Аляксандра ІІ у Парыж, неасцярожна выказаў сумніў, ці імператар наогул даедзе да Парыжа [125] (1867 г., Берасце). Пасля пакушэння на жыццё расійскага цара ў Парыжы святар Кульчыцкі ўспомніў пра словы свайго госця і паведаміў "адпаведным органам". Пішчатоўскі быў арыштаваны па падазрэнні ва ўдзеле ў пакушэнні і адпраўлены ў турму Берасця. Дарэчы, Грахоўскі і Пішчатоўскі на момант знявагі былі праваслаўнымі. Але відавочна, што прыняцце праваслаўнай веры было абумоўлена толькі прагматызмам гэтых людзей.

Больш рашучая заява трапіла ў поле зроку жандараў толькі аднойчы. Ужо спамянуты Л.Пшыбытак у размове з сялянамі паведаміў пра падрыхтоўку паўстання: "Каля вёскі Мілавіды ўжо шмат сабралася нашых, г.зн. палякаў, а ў наваколлях Плаўскіх ужо гатовыя 50 чалавек" [143] (1877 г., Слонімскі пав.). Па выніках гэтай справы за насельніцтвам згаданых вёсак быў устаноўлены паліцыйны нагляд.

Каталіцкая шляхта абуралася канфесійнай палітыкай уладаў. Моцнай крытыцы падвяргалася праваслаўная царква. У прыватнасці, сцвярджалася, што царква працуе на ўмацаванне расійскай дзяржаўнасці: "Гэтыя сукіны дзеці, барадатыя кацапы. Уся іх літургія заключаецца ў згадванні нейкіх Аляксандра, Марыі, Мікалая і яшчэ, чорт ведае, якіх цароў. У той жа час ксяндзы, па меншай меры, усё пра Бога ды пра Бога" [130] (1868 г., Кобрынскі пав.).

У рэдкіх выпадках у віну імператару ставілі адмену прыгоннага ладу, якая, на думку некаторых памешчыкаў і ўпраўляючых маёнткамі, спрыяла пашырэнню гультайства сярод сялянаў. Упраўляючы маёнткам Фелікс Шмурло, які назіраў за ходам палявых працаў, заявіў сялянам: "Каб цяпер была паншчына, то я б паказаў вам, як трэба жаць. А ў таго, хто вызваліў вас ад памешчыкаў, дай Бог, каб адняліся рукі і каб яго не прыняла зямля" [133] (1870 г., Кобрынскі пав.) ды інш. Цікава, што ў следчых справах значна часцей незадавальненне адменай прыгоннага ладу выказвалі сяляне.

Толькі ў адным выпадку імператара пазбавілі асабістай адказнасці за тое, што адбывалася ў Беларусі. Памешчык Воўк (Пружанскі пав.) пры атрыманні паведамлення аб неабходнасці своечасовай уплаты працэнтнага (кантрыбуцыйнага) збору з маёнтку заўважыў: "Гасудар пра тое не ведае. Гэта ўрад рабуе народ. Рабаўнікі, злодзеі, бандыты знішчаюць край" [144] (1878 г.). Начальнік жандарскай управы Гарадзенскай губ. у гэтым выказванні не ўбачыў злачынства і загадаў справу закрыць.

Аналіз архіўных матэрыялаў дазволіў убачыць асноўныя "кропкі напружання" ва ўзаемаадносінах паміж каталіцкім насельніцтвам Беларусі і царскай уладай. У апошняй трэці ХІХ ст. самай пашыранай прычынай незадавальнення была антыкаталіцкая палітыка ўладаў. Яна хвалявала і выклікала абурэнне як сялянаў, так і каталіцкай шляхты. Антыпольская палітыка ў гаспадарчай галіне таксама закранала інтарэсы ўсяго каталіцкага (а ў дачыненні да сялянаў і праваслаўнага) насельніцтва. Аднак толькі шляхта разумела і адэкватна ацэньвала яе сутнасць. Сялянская маса традыцыйна вінаваціла ў сваіх праблемах памешчыкаў. У той жа час аналіз даносаў, якімі распачыналіся ўсе справы, дзе фігуравалі "каталікі-шляхта", паказаў, што ў беларускай вёсцы ў другой палове ХІХ ст. не было этнанацыянальнага канфлікта паміж беларускім сялянствам і памешчыкамі-палякамі мясцовага паходжання. Практычна няма ніякай розніцы паміж даносамі сялянаў праваслаўнага і каталіцкага веравызнання на землеўладальнікаў. Пэўныя культурныя або рэлігійныя адрозненні нейтралізаваліся пачуццём агульнай прыналежнасці да беларускай зямлі. Сяляне, якія звычайна ідэнтыфікавалі сябе ў якасці "тутэйшых", успрымалі і мясцовых польскіх землеўладальнікаў як "тутэйшы элемент". Хоць вастрыня сацыяльнага канфлікта відавочная [494; 520].

Разгледжаныя справы не даюць падставаў сцвярджаць услед за шэрагам польскіх даследчыкаў, што ўсе каталікі Беларусі (А.Лэнтоўскі [269]) або іх значная частка [681; 566] ідэнтыфікавала сябе як палякаў. Хоць, такая тэндэнцыя мела месца. Антыпольская палітыка расійскіх уладаў у Беларусі, якая распаўсюджвалася на ўсё каталіцкае насельніцтва, спрыяла фармаванню ў беларускіх каталікоў пачуцця прыналежнасці да польскай нацыі. Улады ўспрымалі каталікоў як палякаў, і самі беларускія каталікі прызвычайваліся менавіта так ідэнтыфікаваць сябе. Але антыпольская палітыка ў культурнай галіне выклікала незадавальненне не толькі "вярхоў", але і часткі "нізоў" каталіцкага насельніцтва, г.зн. сялянаў і мяшчанаў. Магчыма, аднак, што апошніх хвалявала не столькі пакушэнне ўладаў на іх "польскасць", колькі парушэнне пэўных мясцовых (краёвых) традыцыяў. Тым не менш вартым увагі падаецца з'яўленне сярод беларускіх сялянаў-каталікоў надзеяў, што перамены да лепшага адбудуцца толькі з адбудовай "Польшчы". Безумоўна, гэта было вынікам незадавальнення расійскімі ўладамі.

Пра настрой вышэйшых колаў мясцовага польскага і каталіцкага насельніцтва сведчаць матэрыялы ўспамінаў, дакументы расійскіх афіцыйных установаў і публіцыстыка. Адразу пасля паўстання сярод літоўскіх палякаў запанавалі настроі горычы і разчаравання. Рэжым, устаноўлены генерал-губернатарам М.Мураўёвым, шмат каго прымусіў пашкадаваць аб паўстанчым парыве, аб нядаўняй захопленасці рамантычнымі марамі пра "свабоду нашу і вашу". Многія з іх лічылі паўстанне (па ягоных выніках) шкодным, а дзейнасць Варшаўскага ўраду не адпавядаючай інтарэсам Літвы [416, s. 36-37]. Іншыя нават лічылі паўстанне выратавальным для расійскіх уладаў, якія ў выніку дзейнасці Аляксандра Велепольскага ўсё больш гублялі свае пазіцыі ў гістарычнай Літве. Паўстанне, а дакладней, яго разгром стаў выдатнай нагодай для расправы з польскасцю [384, s. 124]. Юзаф Пілсудскі ўспамінаў, што ў часы ягонага дзяцінства дарослыя вельмі рэдка казалі пра паўстанне, а тое, што казалі, уражвала: "Паўстанне было не толькі памылкай, але і злачынствам" [387, s. 6].

Значная частка мясцовай польскай грамадскасці думала толькі пра выжыванне. У жніўні 1866 г. начальнік жандарскай управы Аршанскага пав. дакладваў свайму кіраўніцтву: "Шляхта без пярэчання выконвае ўсе распараджэнні ўрада і пры ўсялякай нагодзе выказвае яму адданасць, усведамляючы бяздумнасць удзелу ў былых палітычных хваляваннях і разам з тым сваё бязсілле" [52, a. 2]. Нехта Ігнацы Расцішэўскі скардзіўся ў лісце ў кастрычніку 1866 г. свайму сваяку: "Я каля 20 гадоў служыў ураду. Шэльмы і мярзотнікі задумалі бунт супраць ураду, а па іх міласці страдаю і я, адданы прэстолу ўсё сваё жыццё" і г.д. [45, a. 45]. Некаторыя звярталіся да ўладаў з запытам, ці дастаткова будзе для вызвалення ад "кантрыбуцыйных збораў" адрачэння ад Каралеўства Польскага і палякаў наогул, ад польскай мовы і польскіх звычаяў, выхавання дзяцей у рускіх навучальных установах у духу адданасці Расіі [64, a. 9 адв.].

Віленскі генерал-губернатар П.Альбядзінскі ў лісце да Аляксандра ІІ у снежні 1879 г. адзначаў, што "тутэйшаму польскаму насельніцтву чуждае імкненне праяўляць якую б ні было варожасць да ўраду" [19, ад.з. 53, а. 2 адв.]. Паліцыйныя чыны такой пэўнасці не мелі. Пінскі павятовы спраўнік дакладваў менскаму губернатару ў лістападзе 1876 г.: "<...> Поўнае неспачуванне палякаў да славянскай справы (руска-турэцкая вайна 1876-1877 г. - А.С.) відавочнае. Напрыклад, запрашэнне маршалка шляхты да ахвяраванняў на карысць сем'яў славян, загінуўшых у вайне з туркамі, не сустрэла водгуку. Звесткі пра паражэнні сербаў сустракаюцца з некаторым зларадствам і распаўсюджваюцца з асаблівай хуткасцю" і г.д. [16, a. 26-27].

Сярод часткі літоўскіх палякаў сапраўды жыло жаданне працягваць барацьбу. Яго нараджала любоў да роднай зямлі, якая апынулася ў руках моцнага і бязлітаснага ворага. Вось як ацаніў панаванне расійскіх уладаў на беларускіх і літоўскіх землях адзін з мясцовых публіцыстаў: "<...> Знішчаны ўвесь край, а рэшткі застаўшыхся жыхароў, даведзеныя да апошняй ступені жабрацтва, жывуць ва ўмовах здзекаў і рабункаў. Іх змушаюць прымаць схізму або, як доказ найвышэйшай ласкавасці, дазваляюць выехаць за мяжу. Край захапіла банда злачынцаў, якіх узначальваюць губернатары і вышэйшыя маскоўскія чыноўнікі <...> Тут няма пашаны ні асабістых правоў, ні ўласнасці <...>" [582, s. 371].

Паўстанцы 1863 г. заставаліся героямі для моладзі. Той жа Ю.Пілсудскі згадваў: "Усе мары канцэнтраваліся ў той час вакол паўстання і ўзброенай барацьбы супраць маскалёў, якіх я ўсёй душой ненавідзеў <...>" [387, s. 3]. Іншы вядомы дзеяч польскага руху Вацлаў Студніцкі (Гізберт-Студніцкі), згадваючы пра свае дзіцячыя прагулкі з мамай каля Дынабургскай крэпасці, ў якой быў пакараны смерцю Леон Плятэр, пісаў: "Неаднойчы калі праходзіў каля крэпасці, абдумваючы планы яе захопу, а заходзячае сонца зіхацела ў вільготным тумане, які ўздымаўся з палёў, здавалася мне, што бачу душу Плятэра, і я маліўся яму як мучаніку нацыянальнай справы і прасіў, каб паслаў на мяне моц вызваліцеля Польшчы" [411, s. 8-9].

Але большасць падзяляла настроі згодніцтва. Ягонае пашырэнне ў 80 - 90-я гг. ХІХ ст. было звязанае з ужо згаданай газетай "Край", якая выдавалася ў Санкт-Пецярбургу з 1882 г. Рэдакцыю ўзначальвалі Эразм Пільц і Уладзімір Спасовіч. Першага з іх М.Ялавецкі ацэньваў як прыхільніка рэальнай працы па адбудове краю і праціўніка той спецыфічнай пасляпаўстанчай хваробы, якую можна было б назваць "палітычнай істэрыяй" [10, s. 50]. І сапраўды пецярбургскі штотыднёвік не выступаў з пастулатамі абароны польскіх нацыянальных інтарэсаў. Газета асуджала імкненне да незалежнасці. Яна нават не адстойвала патрабавання аўтаноміі Каралеўства Польскага. "Радыкалізм" абмяжоўваўся пастулатамі самакіравання Каралеўства Польскага і "заходніх губерняў". Вуснамі Альфрэда Шчэпаньскага рэдакцыя сцвярджала цалкам ў духу "варшаўскага пазітывізму", што эфектыўная палітыка складаецца з намаганняў і здольнасцяў кожнага добра працаваць на сваім месцы і быць прыкладам як у галіне матэрыяльнай працы, так і ў маральнай і інтэлектульнай сферы [239. Nr 1].

"Kрай" шмат увагі надаваў сітуацыі ў Беларусі і Літве. Аналіз публікацыяў за 1885 г. паказаў, што найбольш артыкулаў, паведамленняў, лістоў ды інш. датычыла праблемаў г.зв. "Паўночна-Заходняга краю" (293). Наступнае месца займалі праблемы еўрапейскай часткі Расіі (224), потым ішлі ўкраінскія землі (191) і толькі на чацвёртай пазіцыі знаходзілася Каралеўства Польскае.

Штотыднёвік карыстаўся папулярнасцю ў беларуска-літоўскіх губ. Тут знаходзілася самая вялікая група ягоных падпісчыкаў. Паводле падлікаў Зянона Кмеціка, на 14 лютага 1902 г. тут пражывалі 1255 падпісчыкаў штотыднёвіка, у Каралеўстве Польскім - 632, а ў еўрапейскай часткі Расіі - 547 [613, s. 153].

Менавіта згодніцтва прымусіла групу літоўскіх палякаў (у т.л. маршалка шляхты Віленскай губ. Адама Плятэра, які паводле інфармацыі М.Ялавецкага, хаваў ва ўласнай хаце польскіх сацыялістаў [600, s. 12]), прысутнічаць на цырымоніі адкрыцця помніка М.Мураўёву ў Вільні 20 лістапада 1898 г. Яно ж было галоўнай прычынай прысутнасці 42 землеўладальнікаў Віленшчыны на адкрыцці помніка Кацярыне ІІ у Вільні 10 верасня 1904 г. Грамадскасць Каралеўства Польскага асудзіла гэты ўчынак. Нават нарадзіўся тэрмін "катараняжы" як сінонім слова "здраднікі". Ян Юркевіч лічыў гэтую прысутнасць пацвярджэннем глыбокага заняпаду нацыянальнага пачуцця ў шляхецкім асяродку [607, s. 25]. Але з такой ацэнкай нельга пагадзіцца.

Аляксандр Хаміньскі ўспамінаў, які бурлівы характар набыў сход землеўладальнікаў па абмеркаванні пытання пра ўдзел у адкрыцці помніка. Сітуацыю выбара ўскладняла, з аднаго боку, абяцанне нядаўна прызначанага міністра ўнутраных справаў князя П.Святаполк-Мірскага хадайнічаць аб адмене Указу ад 10 снежня 1865 г., а з другога боку, боязь грамадскага асуджэння ўдзелу ў цырымоніі. Большасць выказвалася за неабходнасць удзелу ў цырымоніі. Пры гэтым амаль кожны казаў, што пэўныя абставіны не дазваляюць яму прысутнічаць асабіста. Аднак, як зазначыў А.Хаміньскі, пачуццё грамадзянскага абавязку, нарэшце, перамагло [7. T. 1, s. 153]. Праўда, надзеі на ўступкі расійскага ўраду спраўдзіліся толькі часткова. Лешэк Яськевіч лічыць, што менавіта акты згодніцтва і неаднаразовыя звароты "згоднікаў" да ўладаў прычыніліся да з'яўлення Указа ад 12 снежня 1904 г., які наносіў моцны ўдар па "выключнаму" заканадаўству. На думку даследчыка, мемарандумы польскіх згоднікаў цалкам адпавядалі ўяўленням расійскай апазіцыі пра мадэрнізацыю дзяржаўнага ладу [601, s. 38].

Беларуска-Літоўскі край у другой палове ХІХ ст. стаўся адной з галоўных арэнаў вырашэння "польскага пытання". Пад апошнім улады разумелі ліквідацыю ўсялякіх уплываў мясцовай польскай грамадскасці на палітычнае, эканамічнае, культурнае і рэлігійнае жыццё рэгіёну. Пры гэтым антыпольскія па форме і антыкаталіцкія па зместу мерапрыемствы ўраду і мясцовай адміністрацыі датычылі таксама беларусаў-каталікоў і літоўцаў. Трэба заўважыць, што на беларускіх землях польска-расійская барацьба насіла найбольш востры характар. Адной з прычынаў гэтага было адносна позняе фармаванне такога грамадска-культурнага фактара, як беларускі нацыянальны рух.

Расійскія ўлады не збіраліся ўлічваць інтарэсы літоўскіх палякаў. Перыяды пэўнай лібералізацыі ў палітыцы вырашэння "польскага пытання" тлумачацца галоўным чынам перыядычнымі "прыступамі" разчараваннямі ў сілавых сродках. Аднак спробы прыцягнуць палякаў Беларусі і Літвы да супрацоўніцтва, не адмяняючы пры гэтым асноўных абмежаванняў, што было характэрна для перыяду генерал-губернатарства А.Патапава (1868-1874), П.Альбядзінскага (1874-1880) і П.Святаполк-Мірскага (1902-1904), таксама не апраўдалі спадзяванняў. Расійская дзяржаўнасць не мела неабходнага цывілізацыйнага патэнцыялу, каб пакончыць з фатальным "польскім пытаннем" і завяршыць русіфікацыю краю. Менавіта гэтым тлумачацца відавочныя хістанні паміж традыцыйнымі сродкамі паліцыйна-бюракратычнага панавання і эпізодамі вымушанага лібералізма. Аналіз расійскай палітыкі ў "польскім пытанні" на беларускіх і літоўскіх землях у апошняй трэці ХІХ ст. не дае падставаў характарызаваць яе як "інтэграцыйную".

Рознагалоссі сярод прадстаўнікоў расійскай правячай эліты датычылі толькі тактыкі правядзення асіміляцыйнай палітыкі. Яе канчатковая мэта і для М.Мураўёва, і для П.Святаполк-Мірскага была адзінай - ператварэнне Беларуска-Літоўскага краю ў тыповую расійскую правінцыю. Трактоўка палякаў (і каталікоў наогул) у заканадаўстве і практычных дзеяннях цэнтральнай і мясцовай адміністрацыі сведчыць пра вялікарускі характар Расійскай дзяржавы. Фактычна на беларускіх землях падаўляліся і забараняліся ўсе праявы польскасці з адначаснай забаронай праяваў беларускай і літоўскай этнакультурнай індывідуальнасці. Расія ажыццяўляла палітыку дзяржаўнага нацыяналізма, якая абмяжоўвала магчымасці нацыянальна-культурнага развіцця нярускіх народаў і забяспечвала палітычную і культурную перавагу рускай нацыі. Можна цалкам пагадзіцца з высновай М.Ромэра, які ў 1906 г. сцвярджаў, што расійскі ўрад на беларускіх і літоўскіх землях праводзіць палітыку русіфікацыі і асіміляцыі нярускіх народаў. Галоўным сродкам асіміляцыі з'яўлялася абмежаванне правоў гэтых народаў, стрымліванне іх культурнага развіцця і ўмацаванне рускіх уплываў [400, s. 35].

Дыяпазон настрояў рэпрэсаванай польскай грамадскасці быў даволі шырокім: ад гатоўнасці прыстасавацца да новых новых умоваў жыцця і рабіць кар'еру нават шляхам страты ўласных культурных традыцыяў і перамены веравызнання да жадання працягваць узброеную барацьбу і надалей. Большасць беларускіх і літоўскіх палякаў не жадалі страчваць сваю этнакультурную і веравызнальную індывідуальнасць і шукалі магчымасці захавання ўласных пазіцыяў у жыцці краю. Сярод сацыяльных вярхоў палякаў Беларусі і Літвы найбольш распаўсюджанымі былі згодніцкія настроі. Яны ўпарта шукалі шляхі дасягнення пэўнага кампрамісу паміж намаганнямі расійскага ўраду і ўласнымі інтарэсамі, якія звычайна атаясамляліся з інтарэсамі роднага Беларуска-Літоўскага краю. На гэтым шляху былі дасягнутыя некаторыя поспехі, асабліва ў справе захавання моцных пазіцыяў у эканоміцы краю. Сацыяльныя нізы мясцовай польскай грамадскасці не праяўлялі грамадска-палітычнай актыўнасці. Аднак яны выказвалі досыць выразнае незадавальненне палітыкай прыціску каталіцкага касцёлу.

Гістарычныя дакументы не даюць падставаў сцвярджаць, што большасць мясцовай польскай грамадскасці імкнулася прыстасавацца да "выключнага заканадаўства". Яна выразна супрацьстаяла гэтаму заканадаўству, імкнулася адстойваць інтарэсы гістарычнай Літвы, якія не супадалі з польскімі нацыянальнымі інтарэсамі. Аднак доўгі час літоўскія і беларускія палякі не мелі рэальных магчымасцяў адкрыта выступіць супраць палітыкі русіфікацыі.

Эвалюцыя "польскага пытання" ў беларускай гісторыі ў апошняй трэці ХІХ - пачатку ХХ ст.

Істотны ўплыў на эвалюцыю "польскага пытання" аказалі нацыятворчыя працэсы на польскіх, беларускіх і літоўскіх землях. Актывізацыі нацыянальных рухаў спрыяла не толькі палітычная сітуацыя, але і ўздзеянне пэўных агульнаеўрапейскіх тэндэнцый. Другая палова ХІХ ст. стала для Еўропы часам нацыянальнага абуджэння. Прычым нацыянальныя працэсы развіваліся ў двух кірунках і адпаведна фармаваліся два розныя тыпы нацый. Першы з іх можна акрэсліць як этнакультурны (або этнамоўны [630, s. 21]), які ўзнік дзякуючы наданню этнічным рысам, у першую чаргу мове, значэння рашаючага фактара кансалідацыі нацыі. Другі - як грамадзянскі (або палітычны). У гэтым выпадку дамінаваў фактар дзяржаўнай прыналежнасці.

Першы тып, які пераважаў у Цэнтральна-Усходняй Еўропе, фармаваўся як вынік нацыянальных рухаў "нетытульных" народаў Расійскай, Германскай і Аўстра-Венгерскай імперый. Шлях да ўтварэння нацыі першага тыпа праходзіў праз дэзінтэграцыю імперый і распад дзяржаўных структур. Нацыя стваралася як культурацэнтрычная супольнасць. Яе фармаванне звычайна суправаджалася ростам значэння культурнай тоеснасці і развіццём ідэалогіі, якая абапіралася на гэтую тоеснасць.

У розных частках Еўропы гэтыя працэсы мелі свае асаблівасці. Непасрэдны ўплыў на тэмпы разгортвання нацыятворчых працэсаў аказвалі разбежнасці ва ўзроўні гаспадарчага і культурнага развіцця. Утварэнню нацыяў спрыяла дэмакратызацыя сацыяльнага жыцця, далучэнне да палітычнай сферы шырокіх колаў насельніцтва. На землях былой Рэчы Паспалітай гэты працэс працякаў не так хутка, як у Заходняй Еўропе. Тым не менш агульныя тэндэнцыя праяўляліся і тут. Лідэрам была тэрыторыя Каралеўства Польскага.

Працэс мадэрнізацыі грамадства, прыспешаны тым, што на значнай частцы польскай тэрыторыі прыгонны лад быў адменены яшчэ ў 1807 г., спрыяў фармаванню новай сацыяльнай структуры ўзнікаючай польскай нацыі. Знікаў саслоўны падзел. Усё часцей пазіцыя ў грамадстве вызначалася не паходжаннем, а памерамі маёмасці. Шляхецкая нацыя наступова ператваралася ў постшляхецкую і мяшчанскую. Ішоў працэс фармавання нацыянальнай буржуазіі і пралетарыята. А.Цвікевіч пісаў пра гэты перыяд, што "месца польскага зямельнага пана з яго традыцыямі пачала займаць маладая польская буржуазія. Яна прыносіла з сабой і новы сьветапагляд, абапёрты на модны тады пазітывізм, і новую мараль, і новыя ідэалы" [559, c. 125].

Утварэнне сучаснай польскай нацыі суправаджалася з'яўленнем нацыянальных палітычных партый і арганізацый. Адной з буйнейшых стала Польская ліга (1887), якая непасрэдна прычынілася да ўтварэння ПДНП. Таксама заслугоўвае ўвагі дзейнасць Б.Ліманоўскага і ягоных аднадумцаў, якія спрабавалі паяднаць ідэю адраджэння Польскай дзяржавы з сацыялістычнай ідэалогіяй. Ідэалогія польскага нацыянальнага руху фармавалася па-за межамі беларускіх і літоўскіх земляў. Яе пашырэнне на гэтыя землі непазбежна вяло да надання паняццю "паляк" нацыянальнага зместу і спрыяла абвастрэнню адносінаў найперш з літоўскім, а пазней і з беларускім рухам.

Нацыятворчы працэс сярод польскай грамадскасці гістарычнай Літвы знаходзіўся пад уплывам таксама іншых фактараў. Па-першае, ён адбываўся ва ўмовах рашучай і паслядоўнай палітыкі дэпаланізацыі. Вылучэнне палякаў (а фактычна, каталікоў) у асобную сацыяльную групу, якая падвяргалася жорсткім палітычным рэпрэсіям і пераследу прыспешыла працэс фармавання сучаснай польскай нацыі, які ўжо адбываўся на этнічных польскіх землях. Кожнае паўстанне не толькі пагаршала становішча палякаў у межах Расійскай імперыі. Яно ўмацоўвала разуменне немагчымасці нармальнага існавання пад уладай царызма. Гісторыя паўстанцкай барацьбы ператваралася ў міфалогію, галоўнымі героямі якой былі змагары "За вольнасць нашу і вашу". Гэта спрыяла пашырэнню польскай ідэі. Напрыклад, Б.Ліманоўскі пасля паўстання 1863 г. ужо ідэнтыфікаваў сябе як паляка [570, s. 205].

Варта яшчэ раз нагадаць, што мясцовыя чыноўнікі звычайна распаўсюджвалі антыпольскія мерапрыемствы на ўсё каталіцкае насельніцтва, бо задача выяўлення "асобаў польскага паходжання" звычайна вырашалася на падставе канфесійнага прынцыпу. Тым самым расійскі ўрад сам спрыяў замацаванню вядомага стэрэатыпа "каталік=паляк", які ў значнай ступені прычыніўся да працэсу паланізацыі беларускага і літоўскага насельніцтва ў ХІХ - пачатку ХХ ст.

Па-другое, імкнучыся да ўмацавання сваіх пазіцый, расійскія ўлады спрабавалі (не без поспеху) супрацьпаставіць народныя масы вышэйшым колам грамадства. Гэта замаруджвала фармаванне закончанай сацыяльнай структуры нацыі. Хоць спыніць перамены ўлады не здолелі. Паняцце "паляк", якое пачало ўспрымацца ў нацыянальным сэнсе, паступова пашыралася таксама на частку сялянства. Гэта знайшло адлюстраванне ў мастацкай літаратуры. Дастаткова згадаць пра раман Э.Ажэшкі "Над Нёманам" (1887).

Ператварэнню сацыяльных нізоў у нацыятворчыя элементы спрыяла ў 70 - 80-х гг. ідэалогія "варшаўскага пазітывізма" *, якая рэалізоўвалася шляхам г.зв. "арганічнай працы". Важным яе кірункам была польская адукацыйная і асветніцкая дзейнасць. Менавіта культура ў другой палове ХІХ ст. стала галоўным фактарам інтэграцыі польскай нацыі. "Арганічная праца" павінна была падрыхтаваць ніжэйшыя колы грамадства да ўспрыяцця польскай нацыянальнай ідэі. Лёс паўстанняў 1830 - 1831 гг. і 1863 - 1864 гг. яскрава сведчыў, што без падтрымкі народных масаў барацьба супраць расійскага самаўладдзя не мела шанцаў на поспех.

Актывізацыя польскай грамадскай і культурнай дзейнасці прыспешыла на польскіх, беларускіх і літоўскіх землях працэс утварэння сучасных нацый. Верагодна, "арганічная праца" разам з іншымі фактарамі (феномен польскага каталіцкага касцёла, уплывы маёнтка) прычыніліся да знікнення беларуска-літоўскай этнічнай мяжы. У трэцяй чвэрці ХІХ ст., як паказалі даследаванні Х.Турскай, на беларуска-літоўскім этнічным памежжы сфармаваўся польскамоўны каталіцкі рэгіён [680]. Сацыяльная структура літоўскіх палякаў папоўнілася сялянствам.

Яшчэ адным істотным фактарам, на які звярнуў увагу Р.Радзік, была немагчымасць распаўсюджвання дэмакратычнай ідэалогіі, якая магла ператварыць жыхароў беларускіх і літоўскіх губерняў у свабодных грамадзянаў [640, s. 66]. Апошняе было звязана з познім вызваленнем ад прыгону (1861), адмовай ад правядзення на беларускіх землях ліберальных рэформаў ды інш.

На польскіх, літоўскіх і беларускіх землях ва ўмовах адсутнасці нацыянальных дзяржаваў нацыятворчыя працэсы непазбежна набылі этнакультурны характар. Пашырэнню этнакультурнага (этнамоўнага) разумення нацыі спрыяла таксама палітыка расійскіх уладаў, якія напрыканцы ХІХ ст. значную ролю ў вызначэнні нацыянальнасці пачалі надаваць фактару роднай мовы. З улікам непрызнання самабытнасці беларускай мовы і афіцыйнай ацэнкі яе як дыялекта рускай мовы гэты падыход адразу значна павялічваў колькасць "рускіх" у гістарычнай Літве. Афіцыйныя асобы перыядычна выказваліся пра пашырэнне сферы ўжывання беларускай мовы, але за гэтымі размовамі стаяла толькі жаданне прыспешыць асіміляцыю беларускіх і літоўскіх земляў і пакончыць з "польскім пытаннем" у гэтым рэгіёне.

У апошняй трэці ХІХ ст. паняцце "паляк" ва ўспрыяцці часткі мясцовай грамадскасці паступова набывала характар нацыянальнай катэгорыі. Але адначасна ў сялянскім асяроддзі пашырылася чыста канфесійнае разуменне гэтага паняцця. Апроч таго сярод адукаваных колаў яшчэ ўжываўся этнонім "ліцвіны", быў распаўсюджаны этнонім "ліцвіна-беларусы" [37] і, нарэшце, "літоўскія палякі".

Ліцвінства не знікла. У ім нават знайшлося месца для ўспрыяцця тэрыторыі былога ВКЛ у якасці Беларусі і Літвы. Жывучасць падвоенай свядомасці была абумоўленая расійскай палітыкай і велізарным уплывам гістарычнай памяці на свядомасць. Напрыклад, М.Чапска ва ўспамінах адзначала: "Чым быў наш край, родная Беларусь, як не часткай Вялікага княства, на працягу чатырох стагоддзяў аб'яднанага з Польшчай, а потым захопленага Расіяй?" [352, s. 251].

Праўда, ліцвінства ў гэты час набыло новыя рысы. Яго прадстаўнікі рэзка крытыкавалі "авантурызм" палітыкаў Каралеўства Польскага. Менавіта як авантуру ацэньвала паўстанне 1863 г. частка заможнай шляхты беларускіх і літоўскіх земляў у другой палове 60-х - 70-я гг. [416, s. 37-38 ды інш.], якая займала пазіцыі згодніцтва. Такое ліцвінства слаба нагадвала былую прыхільнасць да палітычных традыцый ВКЛ. Яно ператваралася ў праяву рэгіяналізма ў польскім руху. Не выпадкова менавіта ў апошняй трэці ХІХ ст. на тэрыторыі гістарычнай Літвы пачаў пашырацца этнонім "літоўскія палякі" [576, s. 184 ды інш.]. У далейшым пад уплывам беларускага і літоўскага нацыянальных рухаў адбудзецца трансфармацыя гэтага паняцця ў этнічным кірунку, што дазволіць карыстацца тэрмінам "беларускія палякі". У гэты ж час за беларускімі, літоўскімі і ўкраінскімі землямі сярод польскай грамадскасці замацоўваецца паняцце "ўсходнія крэсы. Л.Заштаўт ахарактарызаваў яго з'яўленне як свайго роду ідэалагічны контраргумент палітыцы русіфікацыі [704, s. 24].

Падзеі першай паловы 60-х гг. ХІХ ст. моцна паўплывалі на далейшую эвалюцыю працэса беларускага культурнага накаплення. Адмена прыгоннага ладу (1861) і паўстанне 1863 г. значна прыспешылі працэс пэўнай дэмакратызацыі грамадства, які, як заўважыў яшчэ М.Ромэр, генетычна звязаны з нацыянальным Адраджэннем [397, s. 224]. Маніфест 19 лютага 1861 г. нанёс моцны ўдар па саслоўнай структуры грамадства. Паўстанне паспрыяла палітычнай актывізацыі сацыяльных нізоў незалежна ад таго, на чыім баку яны апынуліся. Яно ж прыспешыла і працэс ліквідацыі прыгонніцтва. Увесну 1863 г. улады, баючыся пашырэння паўстання, прадаставілі сялянам Беларуска-Літоўскага краю права выкупу зямлі і дзяржаўныя крэдыты для яго ажыццяўлення.

Аднак гэтая дэмакратызацыя, а дакладней, мадэрнізацыя грамадства адбывалася ва ўмовах палітыкі русіфікацыі. Фактычна адзінай магчымасцю легальнай грамадскай дзейнасці станавіўся ўдзел у гэтай палітыцы. Частка сацыяльных нізоў насельніцтва Беларусі скарыстала з яе. А вось большасць мясцовай шляхты зрабіла іншы выбар.

Пасля разгрому паўстання адбывалася хуткая пераарыентацыя палітычна паланізаваных ліцвінаў. Раней, калі існавала магчымасць легальнай грамадска-культурнай працы на карысць Беларусі і Літвы, сфармаваўся пэўны тып грамадскага работніка краю. Пасля паўстання легальныя магчымасці такой працы зніклі. Большасць "польскіх элементаў" пачала арыентавацца на Польшчу і на яе культурныя патрэбы, г.зн., што палітычная паланізацыя гэтай часткі шляхты актыўна дапаўнялася культурнай [397, s. 206-207]. Падмурак з-пад ліцвінскай традыцыі таксама выбівала поўная русіфікацыя афіцыйнай сістэмы адукацыі і забарона друку на польскай, літоўскай і беларускай мовах лацінкай.

Адначасова расійскія ўлады актыўна разыгрывалі "беларускую карту". Ужо ў 1863 г. у Вільні была выдадзена кніга на беларускай мове "Рассказы на белорусском наречии", якая агітавала беларускае сялянства падтрымаць урад у падаўленні "польскага паўстання" [704, s. 359]. Ва ўрадавых статыстыках і картах выкарыстоўваецца тэрмін "беларусы" побач з назвамі "велікарусы" і "маларосы" [547, c. 166]. У 1869 г. улады дазволілі друкаваць на беларускай мове "грамадзянкай" этнаграфічныя зборнікі. Пашыралася ўжыванне тэрміна "Беларусь". Прычым да "беларускіх земляў" улады пачалі адносіць ужо і Менскую губ. У 1863 г. этнограф П.Баброўскі прапанаваў галоўным крытэрыем вызначэння этнасу лічыць мову [319]. У прыватнасці, ён пісаў, што беларус-селянін, ці будзе ён праваслаўны, ці каталік, мае свае перакананні, сваю маральную філасофію і перадае гэта разам з мовай сваім дзецям і ўнукам. Ідэя вызначэння этнічнасці па мове цалкам адпавядала інтарэсам расійскага афіцыёзу, які лічыў беларускую мову толькі дыялектам рускай.

У 60 - 70-я гг. пры актыўным удзеле афіцыйных колаў на глебе заходнерускай культурнай традыцыі была распрацавана г.зв. "тэорыя заходнерусізма". Паводле яе, Беларусь з'яўлялася культурнай і дзяржаўнай часткай Расіі, а беларусы - адгалінаваннем рускага этнасу. Гісторык М.Каяловіч у сваіх працах даказваў, што Украіна, Беларусь і Літва гістарычна ўяўляюць адно цэлае і з'яўляюцца неад'емнай часткай Расіі як тэрытарыяльна, так і этнічна. Этнаграфічныя асаблівасці беларускіх земляў тлумачыліся польскімі ўплывамі і падлягалі ліквідацыі. Апошнім гэтая тэорыя істотна адрознівалася ад заходнерускай культурнай традыцыі. Зрэшты, не ўсе "заходнерусы" падзялялі ідэю знішчэння этнаграфічных асаблівасцяў.

Умацаванню заходнерусізма павінны былі спрыяць шматлікія навуковыя даследаванні народнай культуры беларусаў, якія пры падтрымцы ўрада шырока разгарнуліся ў 60 - 70-я гг. Навукоўцы (І.Насовіч, М.Дзмітрыеў, Ю.Крачкоўскі, А.Семянтоўскі ды інш.) сапраўды імкнуліся да гэтага. Аднак іх даследаванні на справе толькі пацвярджалі існаванне самастойнага беларускага этнасу. Як гэта часта бывае ў гісторыі, рэальныя наступствы пэўных дзеянняў цалкам пярэчылі намерам тых, хто іх здзяйсняў.

Працэс беларускага культурнага накаплення, якое адбывалася ў межах ліцвінскай і заходнерускай культурных традыцый, ва ўмовах пэўнай мадэрнізацыі грамадства паспрыяў афармленню ўласна беларускай культурнай традыцыі. Прычыніліся да гэтага і ліцвіны і "заходнерусы". Беларускасць у пэўным сэнсе была спробай прымірэння двух розных цывілізацыйных тыпаў, якія дзялілі Беларусь.

Ужо першая публічная праява беларускай культурнай традыцыі адначасова была спробай яе прарыву на "палітычную тэрыторыю". У канцы 70 - пачатку 80-х гг. ХІХ ст. беларускія народнікі выступілі з тэарэтычным абгрунтаваннем існавання беларусаў як "асобнай галіны славянскага племені". Упершыню выпрацоўка нацыянальнай ідэалогіі аказалася звязанай з сацыялістычнай ідэяй у яе народніцкім варыянце. У народніцкіх выданнях ("Пісьмы пра Беларусь. Пісьмо першае" Данілы Баравіка, "Пасланне да землякоў беларусаў" Шчырага беларуса, двух нумарах гектаграфічнага часопіса "Гомон" ды інш.) адзначаліся спецыфічныя кліматычныя, прыродна-геаграфічныя, гістарычныя і этнаграфічныя ўмовы, якія адрознівалі Беларусь ад Расіі, Польшчы і Украіны. Падкрэслівалася адметнасць беларускай мовы. Народнікі сцвярджалі, што беларускі народ адчувае сваё арганічнае адзінства і адрознівае свае інтарэсы ад польскіх і вялікарускіх. Аўтары публікацый прапанавалі лозунг "Беларусь для беларусаў". Пры гэтым беларускі этнас успрымаўся імі як выключна сялянскі. Падобнае ўспрыяцце прывядзе ў далейшым да пэўнай этналінгвістычнай і сацыяльнай абмежаванасці беларускай культурнай традыцыі.

Ідэю самастойнасці беларусаў адстойвалі аўтары публікацый у легальнай газеце "Минский листок", якая была цэнтрам групоўкі беларускіх памяркоўных лібералаў. Гісторык М.Доўнар-Запольскі ў сваіх артыкулах (1888) на старонках газеты даказваў існаванне беларускай нацыі, падкрэсліваючы самабытнасць беларускай гісторыі і мовы.

На канчатковае афармленне беларускай культурнай традыцыі моцна паўплывала літаратурная дзейнасць Ф.Багушэвіча (1840-1900). У прадмове да "Дудкі беларускай", выдадзенай у Кракаве ў 1891 г., паэт абвясціў пра існаванне самастойнай і паўнацэннай беларускай мовы, акрэсліў тэрыторыю яе распаўсюджвання, папярэдзіў, што страта роднай мовы прывядзе да знікнення беларускага этнасу. Паэт з гонарам згадваў мінулае Беларусі, калі яна разам з Літвой баранілася ад крыжацкіх нападаў, а пасля ўтварэння дзяржавы Гедыміна апынулася ў сярэдзіне Літвы як "тое зярно ў гарэху" [289, c. 22]. Упершыню ў гэтай прадмове ўсе этнічныя беларускія землі атрымалі назву "Беларусь". Ёсць усе падставы лічыць беларускіх народнікаў і Ф.Багушэвіча "піянерамі" ўласна беларускага нацыянальна-культурнага Адраджэння. Апошняга апроч таго з поўным правам можна назваць адным з тых "філалагічных падбухторшчыкаў", ролю якіх у нацыянальных працэсах вельмі высока ацэньваў Б.Андэрсан [423, c. 106].

Карыстаючыся тэрміналогіяй М.Гроха, можна сцвярджаць, што беларускі нацыянальны рух уступіў у стадыю "Б" ("культурную"). Для яе характэрна распаўсюджанне мовы бездзяржаўнай нацыі ў галіне адукацыі і літаратуры, з'яўленне нацыянальнага друку. Вядома, што ў адрозненні ад мадэлі чэшскага даследчыка стадыя "Б" у беларускім варыянце абмяжоўвалася толькі літаратурай. Тым не менш на гэтым этапе беларуская культурная традыцыя пачала паступова адмяжоўвацца ад польскай.

Такім чынам, толькі ў апошняй трэці ХІХ ст. (пасля паўстання 1863-1864 гг.) паняцце "паляк" пачало набываць уласна нацыянальны змест. Хоць польскай грамадскасці беларускіх і літоўскіх земляў працэс фармавання сучаснай польскай нацыі датычыў толькі часткова. Мясцовыя палякі захавалі шэраг істотных асаблівасцяў уласнай свядомасці (уяўленне пра мясцовае паходжанне, усведамленне непарыўнай сувязі з роднай зямлёй), якія і нарадзілі адметны тып літоўскіх палякаў. Палітычна актыўная частка літоўскіх палякаў па-ранейшым адрознівала сябе ад палякаў з Каралеўства Польскага.

"Польскае пытанне" ў гэты час між іншым уключала ў сябе барацьбу прадстаўнікоў польскага нацыянальнага руху ў эміграцыі і ў Каралеўстве Польскім за далучэнне беларускіх і літоўскіх земляў да Польшчы. А вось на беларускіх і літоўскіх землях яно захавала сваю спецыфіку. Мэтай змагання літоўскіх палякаў у апошняй трэці ХІХ ст. было захаванне ўлаcных эканамічных і культурных пазіцый, вяртанне страчанага палітычнага ўплыву на развіццё Беларуска-Літоўскага краю. Адпаведна палітыка "вырашэння польскага пытання" набыла форму барацьбы расійскай улады як супраць праяваў уласна польскага нацыянальнага руху ў Беларуска-Літоўскім крае, так і супраць грамадска-палітычнай і культурнай дзейнасці літоўскіх палякаў. Гэтая палітыка непазбежна закранала працэс развіцця беларускага і літоўскага нацыянальных рухаў і, адпаведна, беларускай і літоўскай культурных традыцый.

У заключэнне трэба адзначыць, што ў эвалюцыі "польскага пытання" ў беларускай гісторыі і спосабаў яго "вырашэння" на працягу канца XVIII - пачатку ХХ ст. можна вылучыць некалькі этапаў. Напрыканцы XVIII - у першай трэці ХІХ ст. "польскае пытанне" з'яўлялася барацьбой палітычнай і культурнай эліты гістарычнай Літвы ("палякаў") за адраджэнне Рэчы Паспалітай як незалежнай федэратыўнай дзяржавы. Гэта быў перыяд рэчпаспалітаўскага патрыятызму, які звычайна "апранаўся ў польскую вопратку", бо паняцце "паляк" з'яўлялася пераважна палітонімам і саслоўнай катэгорыяй. Для свядомасці гэтай эліты была характэрная пэўная падвоенасць: gente Lithuanus (vel Ruthenus), natione Polonus. У рэальнай палітычнай і культурнай дзейнасці большасць "ліцвінаў-палякаў" зыходзіла з інтарэсаў сваёй "малой Радзімы". У межах ліцвінства як складовай польскага (рэчпаспалітаўскага) патрыятызму ў гэты час адбываўся працэс беларускага культурнага накаплення. Польскасць нібыта ўтрымлівала ўнутры сябе беларускасць, таксама як Рэч Паспалітая разумелася як федэрацыя роўных партнёраў. Відавочныя таксама ўплывы ліцвінства на развіццё літоўскай культуры. Фактычна "польскае пытанне" ў першай трэці ХІХ ст. уключала ў сябе пачаткі таго, што пазней акрэсляць як "беларускае" і "літоўскае пытанне".

Расійскія ўлады ў гэты перыяд імкнуліся пераважна да ператварэння палякаў Беларусі і Літвы ў вернападданых правячай дынастыі. Толькі ў 20-я гг. ХІХ ст. па меры ўсведамлення ўсёй моцы супраціву вярхоў мясцовай грамадскасці азначанаму палітычнаму курсу сталі відавочнымі першыя прыкметы будучага вострага расійска-польскага змагання на беларускіх і літоўскіх землях. Варта падкрэсліць, што гэтыя землі не з'яўляліся толькі тэрыторыяй барацьбы паміж Польшчай і Расіяй. Дзякуючы культурнай працы часткі мясцовай эліты з кожным дзесяцігоддзем станавілася ўсё больш відавочнай прысутнасць літоўскай і беларускай культур у грамадскім жыцці краю. Працэс беларускага культурнага накаплення ў рамках ліцвінства (першая трэць ХІХ ст.) паступова дапоўніўся тэндэнцыяй накаплення ў межах заходнерускай культурнай традыцыі. Апошняя актыўна развівалася ў 30 - пачатку 60-х гг. ХІХ ст.

У гэты час палітычнае і саслоўнае напаўненне паняцця "паляк" паступова выцяснялася культурным і канфесійным. Гэтаму працэсу спрыяла пашырэнне ў Расійскай імперыі этнакультурнага разумення нацыі і ўзмацненне палітыкі дэпаланізацыі, якая стала нязменнай тэндэнцыяй грамадска-палітычнага жыцця насельніцтва беларускіх і літоўскіх земляў да самога падзення імперыі.

Пад "польскім пытаннем"у беларускай гісторыі 30 - пачатку 60-х г. ХІХ ст. трэба разумець у першую чаргу барацьбу культурнай і палітычнай эліты гістарычнай Літвы супраць узмацнення курсу на дзяржаўную ўніфікацыю. Актуальнай таксама заставалася барацьба за аднаўленне Рэчы Паспалітай як фэдэратыўнай дзяржавы. У гэты перыяд "польскае пытанне" пачало набываць рысы цывілізацыйнага канфлікту, у якім польскі бок прадстаўляў "заходнюю цывілізацыю", а расійскі - "праваслаўную" (паводле С.Ханцінгтона). Цывілізацыйны падзел, які набыў канфесійную форму, непасрэдна закрануў і беларусаў. Палітычная сітуацыя спрыяла расколу беларускага этнасу на "палякаў" (каталікоў) і "рускіх" (праваслаўных). Гэта адлюстравалася ў двух шляхах беларускага культурнага накаплення. Да таго ж расійская палітыка вырашэнне "польскага пытання" замаруджвала нацыятворчыя працэсы сярод беларусаў і літоўцаў.

У апошняй трэці ХІХ ст. галоўнай задачай літоўскіх палякаў было захаванне ўласных эканамічных і культурных пазіцый, а па магчымасці вяртанне страчанага палітычнага ўплыву на развіццё Беларуска-Літоўскага краю. У гэты ж час у "польскім пытанні" становяцца больш адчувальнымі праявы ўласна польскага нацыянальнага руху. Між іншым яны праяўляліся ў спробах пашырэння на беларускіх і літоўскіх землях польскай нацыянальнай ідэалогіі, часткай якой з'яўлялася трактоўка гэтых земляў у якасці "ўсходніх крэсаў" Польшчы.

"Польскае пытанне", як і спробы яго вырашэння расійскімі ўладамі, істотна паўплывалі на нацыятворчыя працэсы сярод беларусаў і літоўцаў. Фактычна да 70 - 80-х гг. беларускае культурнае накапленне не з'яўлялася самастойным фактарам культурнага жыцця. Яно развівалася ў межах або ліцвінскай або заходнерускай традыцыі. Гэта стварала ўражанне адсутнасці ўласнага этнакультурнага вобліку беларускіх земляў і давала падставы павярхоўным назіральнікам для трактоўкі іх толькі як тэрыторыі "расійска-польскага" змагання. Толькі нараджэнне ўласна беларускай культурнай традыцыі ("Гомон", Ф.Багушэвіч і інш.), якая ўвабрала ў сябе ранейшыя дасягненні ліцвінства і заходнерусізма, засведчыла пачатак афармлення беларускага нацыянальнага руху.

Ператварэнне нацыянальных рухаў у фактар грамадска-палітычнага жыцця, якое адбылося ў выніку рэвалюцыйных пераменаў 1905 - 1907 гг., не прывяло да істотных змяненняў у "польскім пытанні". Ідэалагічнае і палітычнае дамінаванне краёўцаў сведчыць пра тое, што па-ранейшым літоўскія палякі змагаліся пераважна за захаванне (або аднаўленне) традыцый уласнага ладу жыцця. Хоць, безумоўна, на беларускіх землях пашырыліся ўплывы ПДНП.

Пад "польскім пытаннем" у беларускай гісторыі апошняй трэці ХІХ - пачатку ХХ ст. трэба разумець змаганне палітычнай і культурнай эліты гістарычнай Літвы за захаванне традыцый уласнага палітычнага, сацыяльна-эканамічнага, культурнага і рэлігійнага ладу жыцця. Пры гэтым палітонім "паляк" праходзіў эвалюцыю ў нацыянальным накірунку, каб на момант фармавання сучаснай польскай нацыі "нарадзіць" этнакультурны феномен "літоўскіх палякаў". Характэрнымі рысамі свядомасці літоўскіх палякаў можна лічыць уяўленне пра ўласнае мясцовае паходжанне, усведамленне непарыўнай сувязі з роднай зямлёй, глыбокую прыхільнасць да польскай культуры, якая спалучалася з шанаваннем мясцовых культурных традыцыяў і пачуццё непадзельнасці гістарычнага лёсу Літвы і Польшчы.

На перамены моцна паўплываў характар расійскай палітыкі на беларускіх і літоўскіх землях. Яна таксама эвалюцыянавала. Пасля разгрому паўстання 1863 -1864 гг. расійскія ўлады ажыццяўлялі мэтанакіраваную палітыку дэпаланізацыі "Паўночна-Заходняга краю". Яны імкнуліся забяспечыць поўнае дамінаванне "велікарускага элемента" ў палітычным і нацыянальна-культурным жыцці. Пэўныя хістанні ўрадавай палітыкі ("мураўёўскі" і "валуеўскі" падыходы) былі абумоўленыя адсутнасцю ў імперыі неабходнага цывілізацыйнага патэнцыялу для канчатковага вырашэння "польскага пытання". Аналіз урадавай палітыкі на беларускіх і літоўскіх землях у апошняй трэці ХІХ ст. сведчыць пра паступовае ператварэнне Расійскай імперыі ў нацыянальную дзяржаву. Ужо не прыходзіцца весці размову пра курс на ўніфікацыю ўсіх ускраін імперыі. Наадварот, уніфікацыя "Паўночна-Заходняга краю" з іншымі часткамі дзяржавы пярэчыла мэтам нацыянальнай палітыкі. Менавіта таму ўлады імкнуліся захаваць "літару" і "дух" выключнага антыпольскага (антыкаталіцкага) заканадаўства.

Можна нават казаць пра пачатак этапа "афіцыйнага нацыяналізма", які, паводле амерыканскага даследчыка Б.Андэрсана, павінен быў сумясціць нацыянальныя працэсы з захаваннем сістэмы дынастычнай улады [423, c. 108]. Гэтая палітыка ператварала Раманавых у лідараў велікарускага нацыяналізму. Аднак ажыццяўленне антыпольскіх мерапрыемстваў сярод каталіцкага насельніцтва беларускіх і літоўскіх земляў спрыяла пашырэнню сярод апошняга пачуцця прыналежнасці да польскай нацыі. Іншым фактарам, які прыспешваў ператварэнне тэрміна "паляк" у нацыянальную катэгорыю, стала развіццё ўласна польскага нацыянальнага руху і нацыянальныя працэсы сярод літоўцаў і беларусаў.

Адначасна на тэрыторыю Беларусі і Літвы распаўсюджваецца ідэалогія "варшаўскага пазітывізму", якая непасрэдна прычынілася да нараджэння польскага нацыяналізма. Ажыццяўленне гэтай ідэалогіі ў выглядзе г.зв. "арганічнай працы" спрыяла з'яўленню новых рысаў свядомасці мясцовай польскай грамадскасці, якія былі прыўнесеныя ўласна польскай нацыянальнай ідэяй. Апошняя выразна адчувалася ў тайнай выдавецкай, адукацыйнай і асветніцкай дзейнасці. Вывучэнне прадметаў на польскай літаратурнай мове, знаёмства з творамі такіх пісьменнікаў, як Х.Сянкевіч, Б.Прус ды інш. спрыялі пашырэнню польскай ідэі як катэгорыі нацыянальнага жыцця. Мясцовая краёвая інтэлігенцыя, якая апынулася ў значна больш цяжкіх палітычных і культурных умовах, чым інтэлігенцыя Каралеўства Польскага, не была ў стане канкураваць з ідэалогіяй "варшаўскага пазітывізма". Часцякам яна ператваралася ў мясцовы рупар чужых ідэй. Прыкладам, могуць служыць некаторыя творы Э.Ажэшкі ("Над Нёманам" ды інш.). Спробы абараняць не польскую культуру, а мясцовыя культурныя традыцыі, ствараючы, напрыклад, тайныя школы з роднай (беларускай або літоўскай) мовай адукацыі былі выключэннем з агульнай практыкі.

Тым не менш нават у перыяд рэвалюцыі 1905 - 1907 гг., якая паспрыяла лібералізацыі нацыянальна-культурнага жыцця, эліта мясцовых палякаў у сваіх грамадска-палітычных намаганнях звычайна клапацілася пра патрэбы Беларуска-Літоўскага краю, што, на думку краёўцаў, найбольш адпавядала інтарэсам усіх карэнных народаў, у т.л. літоўскіх палякаў. Дзейнасць ПДНП і ППС выглядала маргінальнай з'явай польскага руху на землях гістарычнай Літвы.

* Прыкметнай падзеяй для беларускай гістарычнай навукі стала выданне зборніка артыкулаў Ю.Бардаха на беларускай мове - Бардах Ю. Штудыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага / Пер. М.Раманоўскага і А.Істоміна; прадмова Г.Сагановіча. - Мінск, 2002 (Бібліятэка часопіса «Беларускі гістарычны агляд»). У зборнік увайшлі артыкулы, прысвечаныя дзяржаўна-прававым аспектам гісторыі ВКЛ, нацыянальным праблемам народаў Цэнтральна-Усходняй Еўропы, а таксама поўная бібліяграфія навуковых публікацыяў вядомага даследчыка.

* Кніга была надрукаваная толькі ў 1994 г.

* Выключэннем з'яўляецца толькі ацэнка палітыкі ўладаў ІІ Рэчы Паспалітай на тэрыторыі Заходняй Беларусі ў 20-30-я гг. ХХ ст., якую ўсё часцей характарызуюць як палітыку дзяржаўнай асіміляцыі нацыянальных меншасцяў.

* Гэтыя і далейшыя падлікі зроблены ў межах канцэпцыі "моўнага" вызначэння нацыянальнасці.

* У некаторых мясцовасцях Беларусі гэтая з'ява шырока распаўсюджана нават сёння. У гэтым аўтар меў магчымасць пераканацца асабіста падчас працы польска-беларускай навуковай экспедыцыі пад кіраўніцтвам прафесара П.Эбэрхардта. Экспедыцыя працавала ў паўночных і паўночна-заходніх рэгіёнах Беларусі (Гарадзеншчына, Меншчына і Віцебшчына) у верасні 1999 г.

* перапіс 1909 г. не вылучаў асобна беларусаў, украінцаў і рускіх. Гэтыя нацыі былі аб'яднаныя катэгорыяй "рускія".

* Шматкротнае паўтарэнне стэрэатыпу ХІХ ст. "паляк=каталік" з'яўляуцца характэрнай асаблівасцю тэкстаў зборніка артыкулаў старшыні Саюза палякаў у Беларусі дацэнта Гарадзенскага універсітэта Т.Кручкоўскага. Ён сцвярджае, што паняцце "беларус-каталік" было прыдумана расійскімі ўладамі дзеля паступовай русіфікацыі палякаў. Пазней ім карысталіся савецкія ўлады, а напачатку 90-х гг. ХХ ст. ужо ўлады незалежнай Беларусі і дзеячы БНФ, якія нібыта спрабавалі працягваць палітыку "располячения" [616, s. 209]. Разважаючы над гэтым тэзісам, можна было б шмат напісаць пра дзеячоў беларускага нацыянальна-культурнага Адраджэння пачатку 20 ст., у прыватнасці, пра палітычную і літаратурную працу такога прыдуманага расейскім царызмам "беларуса-каталіка" як Янка Купала. Moжна было б падрабязна спыніцца на дзейнасці адной з буйнейшых беларускіх палітычных партый межваеннага перыяду Беларускай хрысціянскай дэмакратыі, створанай беларускім каталіцкім духавенствам. Можна было б распавесці пра імкненне віленскага біскупа (1904-1917), а пaзней магілёўскага арцыбіскупа (1917-1918) Эдварда Ропа выкарыстоўваць беларускую мову ў каталіцкім набажэнстве не дзеля "русіфікацыі" палякаў-каталікоў, а дзеля лепшага разумення беларускім каталіцкім насельніцтвам асноў веры. Можна было б згадаць пра падтрымку выдання беларускамоўнай каталіцкай літаратуры адміністратарам Магілёўскай дыяцэзіі (1905-1908) Станіславам Данісевічам, якога таксама не прыходзіцца падазраваць у імкненні "распалячыць" польскіх каталікоў. Але ж гэтыя факты шырока вядомыя. Іх ігнараванне прыводзіць Т.Кручкоўскага да абсурдных высноваў, якія да таго ж носяць зняважлівы характар у адносінах да беларусаў-каталікоў.

* Ю.Бардах лічыць, што з этнічнага пункту погляду да Цэнтральна-Усходняй Еўропы належаць народы, якія насяляюць краіны, што знаходзяцца паміж Германіяй і Расіяй, а на поўдні - краіны, некалі падпарадкаваныя Асманскай імперыі. Як паняцце геаграфічнае, Цэнтральна-Усходняя Еўропа знаходзіцца паміж Балтыкай з аднаго боку, Чорным і Адрыятычным марамі з другога. Яна ахоплівае шырокую паласу земляў паміж Заходняй і Усходняй Еўропай [571, s. 9].

* Польская тэрыторыя, якая па рашэнні Венскага кангрэса адышла да Расіі, атрымала афіцыйную назву Царства Польскага. Але адначасова таксама афіцыйна ўжываўся яе польскамоўны адпаведнік - Каралеўства Польскае.

** Паняцце "Літва" ў гэты перыяд трактавалася не cтолькі ў этнічным, колькі ў палітычным і гістарычным сэнсах, як землі ВКЛ пасля 1569 г. Адпаведна яно распаўсюджвалася і на беларускія і на літоўскія землі. У другой палове ХІХ ст. арэал ужывання тэрміна "Літва" выразна зменшыўся. Назва "Беларусь", якая раней выкарыстоўвалася для пазначэння толькі ўсходніх беларускіх земляў, цяпер пашырылася і на тэрыторыю цэнтральнай Беларусі. У канцы стагоддзя "Літвой" называлі ўжо толькі заходнія беларускія і этнічныя літоўскія землі (тэрыторыя Ковенскай, Віленскай і Гарадзенскай губ.). У гэты ж час упершыню назва "Беларусь" пачала ўжывацца таксама ў дачыненні да ўсіх этнічных беларускіх земляў.

* Hroch M. Social Preconditions of National Revival in Europe: A Comparative Analysis of the Social Composition of Patriotic Groups among the Smaller European Nations. - Cambridge: Cambridge University Press, 1985

* Польскамоўнай была толькі назва лемантара.

* паняцце "цывілізацыя" трактуецца паводле канцэпцыі С.Ханцінгтона (Huntington S. Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego. Warszawa, 1997). Амерыканскі даследчык разумее яго як "найвышэйшы ўзровень культурнага адзінства людзей і максімальна шырокую прастору культурнай тоеснасці" (с. 45-46). Сярод асноўных цывілізацый ён вылучае "заходнюю" і "праваслаўную" цывілізацыі (с. 50), мяжа паміж якімі праходзіць праз Беларусь. На думку навукоўца, "правасласлаўная цывілізацыя" адрозніваецца ад "заходняй" візантыйскім радаводам, канфесійнай адметнасцю, двухсотгадовым татарскім панаваннем, бюракратычным дэспатызмам і абмежаваным кантактам з Рэнесансам, Рэфармацыяй, Асветніцтвам ды іншымі з'явамі, вельмі важнымі для "заходняй цывілізацыі" (с. 50).

* Адчуванне прыналежнасці да еўрапейскай цывілізацыі сярод палітычна актыўнай часткі грамадскасці Рэчы Паспалітай можна заўважыць ужо ў XVI ст. Р.Вапіньскі лічыць, што яно было звязанае з тым фактам, што Рэч Паспалітая з'яўлялася ўскраіннай дзяржавай каталіцкай Еўропы [685, s. 30].

* Біч М. Аб нацыянальнай канцэпцыі гісторыі і гістарычнай адукацыі ў Рэспубліцы Беларусь // Беларускі гістарычны часопіс. - 1993. - № 1. - С. 20.

* У 80-я г. ХІХ ст. пісьменнік змяніў свае адносіны да моўнай рэформы касцёла і пачаў выступаць як яе прыхільнік.

* У 1869 г. Менская дыяцэзія была зліквідаваная шляхам аб'яднання з Віленскай. У 1883 г. касцёлы і кляштары Менскай губ. сталі падпарадкоўвацца Магілёўскаму арцыбіскупу.

* Д.Чыхачоў лічыў, што першым выкарыстаў рускую мову ў малітве за цара настаяцель касцёла ў Бабруйскай крэпасці Макарэвіч яшчэ ў 1862 г. [560, c. 14].

* У 1875 г. ён выкупіў у графа М.Зубава маёнтак Крэтынга на Ковеншчыне памерам у 10 500 дзес. [19, aд.з. 53, a. 72 адв.].

* "<...> У пазітывізме праявіўся ідэал узнікаючага польскага мяшчанства, які мала чым адрозніваўся ад ідэалаў маладой заходнееўрапейскай буржуазіі. Нацыянальным абавязкам лічылася стварэнне добрабыту дзякуючы навуковым заняткам, самаахвярнай працы і рэлігійнасці. Трэба ўзбагачацца, бо кожная разбагацеўшая асоба робіць больш багатай усю нацыю" [691, s. 66].

Раздзел ІІ
Асноўныя плыні польскага руху напярэдадні і ў перыяд рэвалюцыі 1905 - 1907 гг.

Краёвая плынь польскага руху

Выпрацоўка краёвай ідэалогіі

Напрыканцы ХІХ - пачатку ХХ ст. у польскім грамадска-палітычным руху ў Беларуска-Літоўскім крае адбывалася вылучэнне асобных плыняў. Істотна паўплывала на гэты працэс дыферэнцыяцыя ўласна польскага нацыянальнага руху. У 1892 г. узнікла Польская партыя сацыялістычная (ППС), якая спалучала сацыялістычную ідэалогію з нацыянальнай. Праз год (1893) буйнейшая польская незалежніцкая арганізацыя "Польская ліга" ператварылася ў "Нацыянальную лігу" на чале з Раманам Дмоўскім. На працягу 90-х гг. гэтая арганізацыя паступова трансфармавалася ў Польскую дэмакратычна-нацыянальную партыю (ПДНП). Менавіта нацыянальныя дэмакраты і сацыялісты дамінавалі ў польскім нацыянальным руху напрыканцы ХІХ - пачатку ХХ ст. Але на беларускіх і літоўскіх землях склалася цалкам іншая сітуацыя.

Напярэдадні і ў перыяд рэвалюцыі 1905 - 1907 гг. сапраўднымі лідарамі польскага руху на беларускіх і літоўскіх землях з'яўляліся г.зв. "краёўцы". Стрыжнем краёвай ідэалогіі была ідэя палітычнай нацыі: усе, хто ўсведамляе сябе "грамадзянамі Краю", належаць да адзінай нацыі незалежна ад этнічнага паходжання і культурнай прыналежнасці. Патрыятызм і любоў да Літвы лічыліся вызначальнымі нацыянальнымі рысамі.

У сваёй практычнай дзейнасці краёўцы прызнавалі роўнасць палякаў, беларусаў, літоўцаў і яўрэяў як карэнных народаў Беларусі і Літвы. (Толькі Канстанцыя Скірмунт і Людвік Абрамовіч не лічылі яўрэяў карэнным народам). Па перакананні краёўцаў, усе "грамадзяне" беларускай і літоўскай зямлі павінны былі працаваць на карысць краю. Пад апошнім звычайна разумеліся землі былога ВКЛ. "Край" успрымаўся ў якасці тэрытарыяльнай адзінкі з своеасаблівымі гістарычнымі, культурнымі і гаспадарчымі традыцыямі, спецыфічнай этнічнай структурай. Спецыфіка краю нараджала адметныя краёвыя інтарэсы. Задавальненне гэтых інтарэсаў, на думку краёўцаў, адпавядала найбольш глыбінным патрабаванням усіх народаў краю.

Падмуркам краёвай ідэалогіі была гістарычная свядомасць. Варта звярнуць увагу на такі яе кампанент, як гістарычная памяць, што перадавалася ад пакалення да пакалення ("памяць пакаленняў"). М.Ромэр у недапісанай аўтабіяграфіі згадаў уласную бабулю з роду Багдановічаў. У размовах з унукам, маючы на ўвазе і свой род, і іншыя шляхецкія роды з Беларусі, яна казала: "Мы не з'яўляемся ўласна палякамі. Мы - русіны. І хаця мы размаўляем па-польску і ўтвараем палітычнае адзінства з Польшчай, але па крыві і нацыянальнасці мы належым да асобнай русінскай грамадскасці" [36, s. 24]. Маці аднаго з галоўных ідэолагаў краёвасці ўжо не мела "русінскай" свядомасці. Затое яна жыла з выразным пачуццём адметнасці Беларусі і Літвы ад Польшчы. "Зрэшты, у ХІХ ст., - як заўважыў М.Ромэр, - падобнае адчуванне было досыць распаўсюджаным у свядомасці краёвых землеўласнікаў. Яны лічылі сябе не адметнай і чужой "меншасцю", не часткай іншага замежнага народу, а кіраўнікамі мясцовай, краёвай грамадскасці, ад імя якой іх продкі і нават яны самыя, асабліва падчас паўстанняў, стваралі гісторыю гэтага краю як яго сапраўдныя грамадзяне" [36, s. 25-26]. Відавочна, што нацыянальная свядомасць гэтых колаў краёвай грамадскасці трымалася не на культурнай і моўнай ідэнтыфікацыі, а на ўсведамленні свайго паходжання і сваёй сувязі з мінуўшчынай і сучаснасцю гістарычнай Літвы.

Вядомы навуковец Мар'ян Здзехоўскі падчас рэферату, прачытанага ў Вільні ў 1923 г., таксама адзначыў асаблівасці гістарычнай свядомасці літоўскіх палякаў. "У дзяцінстве, - заўважыў М.Здзехоўскі, - мяне вучылі не толькі гісторыі Польшчы, але і гісторыі Літвы. Дзякуючы гэтаму я лічыў нацыянальнымі героямі не толькі тых, хто будаваў Польшчу, але і таго, хто імкнуўся адарваць Літву ад Польшчы - вялікага князя Вітаўта. Але хто тады задумваўся над гэтай непаслядоўнасцю? І калі б мяне сёння запыталі, кім я сябе адчуваю ў глыбіні душы, адказаў бы, што адчуваю сябе грамадзянінам Вялікага княства Літоўскага, непарыўнай уніяй звязанага з Польшчай. Калі я бачу сцяг з Арлом, але без Пагоні, які развіваецца з вышыні Замкавай гары, то ўспрымаю гэта як крыўду, нанесеную асабіста мне" [705, s. 3].

М.Ромэр, успамінаючы сваё дзяцінства, адзначаў на старонках дзённіка, што ў ягоным тагачасным уяўленні паміж польскасцю і літоўскасцю не было ніякай розніцы. Яны зліваліся ў адзінае цэлае, як два бакі аднаго медалю. Усе элементы краёвага грамадства - літоўцы, беларусы і палякі - успрымаліся як непарыўнае цэлае, нягледзячы нават на тое, што розніліся мовамі [648, s. 132]. Магчыма, менавіта гэтае пачуццё нараджала перакананне ў неабходнасці палітычнай роўнасці ўсіх карэнных народаў краю. На думку Ю.Бардаха, адметнасць палітычнай дактрыны краёўцаў трымалася на жыццяздольнасці гістарычнай традыцыі, якая спалучалася з ідэяй талеранцыі і перакананнем патрэбы добрасуседскага суіснавання этнічна і канфесійна розных грамадскасцяў [570, s. 218]. Адносна "ромэраўскага" варыянта краёвай ідэалогіі трэба адзначыць выразныя ўплывы прынцыпаў дэмакратыі.

Блізкім да пачуцця М.Ромэра былі погляды публіцыста Уладыслава Жукоўскага. Уласнае адчуванне краёвай грамадзянскасці ён тлумачыў перапляценнем гістарычных лёсаў палякаў і беларусаў. "Мы, палякі або грамадзяне польскага паходжання <...>, - пісаў У.Жукоўскі, - ужо некалькі стагоддзяў жывем на літоўскай і рускай землі. Мы абаранялі яе <...>, працавалі на ёй, парадніліся з зямлёй і з людам, які тут жыве. Мы не толькі землеўласнікі, гаспадары, мы яшчэ і грамадзяне гэтага краю, і для нас дорагі і святы ўсе сацыяльныя колы беларускага народу" [419, s. 23].

Э.Вайніловіч пры тлумачэнні сваіх беларускіх сімпатыяў таксама звяртаўся да гістарычнай памяці. У лісце да А.Ельскага ад 12 траўня 1896 г. ён прызнаваўся ў любові да беларускай мовы: "<...> Кожнаму (беларускаму паляку - А.С.) гэтая мова мілая, кожны з нас засынаў у калысцы пад народныя песні нашых нянек, кожны на гэтай мове размаўляе з мясцовым людам, а ўсе старыжытныя родавыя дакументы звычайна напісаныя па-беларуску" [37, s. 142-143]. Гістарычная памяць прысутнічала таксама ў разважаннях Е.Асмалоўскага на тэму ўласнай нацыянальнай ідэнтыфікацыі: "Увесь мой род беларускага паходжання з Магілёўскай губ. Магчыма толькі ў прадзеда роднай мовай была польская. Што ж з'яўляецца маёй Айчынай - Польшча ці Беларусь? І хто я - паляк ці беларус? Я паляк па культуры і па мове. Я каталік. Але не жыву ў Польшчы. Маю пэўныя абавязкі ў адносінах да краю, дзе нарадзіўся, і людзі, сярод якіх я жыву мне больш блізкія" [12, s. 142].

Краёўцы самі спрыялі развіццю адпаведнай гістарычнай свядомасці, выпрацоўваючы ўласную канцэпцыю мінулага Беларусі і Літвы. Погляды даследчыкаў "віленскай школы" першай паловы ХІХ ст. перажылі пэўную трансфармацыю. Ідэю беларуска-літоўскага паходжання мясцовай польскай шляхты паступова замяніў тэзіс пра агульнасць польска-літоўска-беларускіх каранёў. Б.Ялавецкі, напрыклад, фактычна сцвярджаў існаванне ў ВКЛ адзінага польска-літоўска-беларускага этнаса [367, s. 3]. Іншы ідэолаг краёвасці Р.Скірмунт адзначаў кроўныя сувязі і адзінства паходжання шляхты былога ВКЛ і мясцовага люду [395, s. 14].

Гістарычная памяць і звязаныя з ёю пэўныя псіхалагічныя ўстаноўкі былі часткай унікальнага феномену падвоенай свядомасці тыпу gente Lithuanus (vel Ruthenus) natione Polonus. На гэтым феномене варта спыніцца яшчэ раз. Ю.Бардах лічыць пачаткам яго фармавання другую палову XVII ст. [570, s. 201]. Паводле яго, "палітычная нацыя" ("naród polityczny") Вялікага княства Літоўскага ў гэты час ужо пераняла польскую мову і культуру, што ў спалучэнні з палітычным польска-літоўскім збліжэннем спрыяла ўтварэнню адзінай шляхецкай нацыі Рэчы Паспалітай. Аднак шляхта ВКЛ заўсёды захоўвала пачуццё ўласнай адметнасці. Дастаткова згадаць пра шматлікія праявы "ліцвінскага сепаратызма". Звычайна гістарычная Літва ўспрымалася як "малая Айчына", а Рэч Паспалітая як Айчына ў шырокім сэнсе. Пры гэтым і "караняжы" і "ліцвіны" называлі сябе "палякамі". Гэты тэрмін быў пазначэннем рэчпаспалітаўскага грамадзянства, незалежна ад месца пражывання, мовы або веравызнання. В.Мэйштовіч параўноўваў гэтую сітуацыю з брытанскім патрыятызмам валійцаў і шатландцаў. Апошнія фактычна страцілі свае родныя мовы на карысць англійскай. Пры гэтым яны падкрэслівалі ўласную адметнасць ад англічан, але праяўлялі салідарнасць з імі, калі справа даходзіла да дэманстрацыі брытанскага патрыятызма [628, s. 33].

Палітычныя і сацыяльна-эканамічныя перамены, якія распачаліся з другой паловы XVIII ст., не знішчылі феномен падвоенай свядомасці. Яе кансервацыі спрыялі паўстанні ХІХ ст., мэтаю якіх было адраджэнне Рэчы Паспалітай. Аднак ліцвінскія змагары заўсёды падкрэслівалі адметнасць інтарэсаў гістарычнай Літвы. Дастаткова згадаць пра выразную самастойнасць пазіцыі Вікенція Канстанціна Каліноўскага, якая тлумачылася не толькі ягонай прыхільнасцю да радыкальных шляхоў вырашэння сацыяльных праблемаў.

Папярэднікамі краёўцаў у пэўным сэнсе былі прадстаўнікі ліцвінскай культурнай традыцыі, "грамадскія работнікі краю" (М.Ромэр). Тыповым прыкладам такога работніка быў А.Кіркор. Нават пасля разгрома паўстання 1863 -1864 гг. ён працягваў дзейнасць на карысць краю. Праўда, ужо не ў Вільні, дзе гэта было немагчыма, а ў Санкт-Пецярбургу. Галоўнай задачай газеты А.Кіркора і М.Юматава "Новое время" была абарона інтарэсаў г.зв. "Заходняга краю". А.Кіркор праз усё жыццё пранёс любоў і шчырую адданасць роднай зямлі. У лісце да А.Ельскага 29 ліпеня 1884 г. ён пісаў: "Не маю страха перад смерцю. Я досыць доўга жыў. Зрабіў, што было ў моцы чалавека, і магу сказаць, што для Літвы маё жыццё не было дарэмным. Баліць толькі душа, што косці свае пакіну не ў каханым Вільне" [366].

Палітыка культурнай русіфікацыі і палітычнай дэпаланізацыі, якую праводзілі расійскія ўлады, спрыяла ўмацаванню ў падвоенай свядомасці менавіта "польскага" кампанента. На гэта ж таксама "працавала" антыпольскасць літоўскага нацыянальнага руху, якая сталася выразнай ужо ў другой палове ХІХ ст. Тым не менш значная частка сацыяльных вярхоў грамадства беларускіх і літоўскіх земляў напачатку ХХ ст. яшчэ захоўвала падвоеную свядомасць. М.Здзехоўскі нават у 1918 г. адзначаў, што гэты феномен "праяўляецца як жывая памяць уласнага літоўскага або рускага паходжання, як усведамленне непарыўнай сувязі з роднай зямлёю і мясцовым людам і адначасна характарызуецца глыбокай прыхільнасцю да польскай культуры і мовы, што стала роднай, пачуццём непадзельнасці як гістарычнага лёсу Літвы і Польшчы, так і іх будучыні" [228]. Варта адзначыць, што, характарызуючы феномен падвоенай свядомасці, М.Здзехоўскі ўжыў паняцце "тутэйшасць". Адным з тыповых "тутэйшых", на яго погляд, з'яўляўся А.Ельскі.

Ёсць пэўныя падставы для сцвярджэння, што "тутэйшасць" мясцовага люду таксама спрыяла захаванню напачатку ХХ ст. падвоенай свядомасці. Даследчыкі звычайна трактуюць "тутэйшасць" як ніжэйшую ступень этнічнай самаідэнтыфікацыі, пэўную прымітыўнасць этнічнай свядомасці. Аднак такі погляд з'яўляецца досыць павярхоўным. Можна цалкам пагадзіцца з Ю.Бардахам, які сцвярджаў: "У вёсцы, перш за ўсё беларускай, там, дзе сустракаліся розныя мовы, веравызнанні, уплывы розных культур, "тутэйшасць" азначала форму адмовы ад пэўнага выбару, нежаданне прызнаць сваю прыналежнасць да таго або іншага этнасу. Была боязь, што такі выбар можа парушыць традыцыйныя формы сумеснага жыцця і прывесці да канфліктаў" [572, s. 366]. Невыпадкова Канстанцыя Скірмунт напачатку ХХ ст. абараняла паняцце "тутэйшасці" ад насмешак нацыянальных дэмакратаў: "Тутэйшасць - гэта сувязь з роднай зямлёю, гэта патрыятызм" [246. Nr 214]. У пэўным сэнсе "тутэйшасць" была краёвасцю шырокіх мас насельніцтва, гэтай своеасаблівай "маўклівай большасці".

Беларускі гісторык Алег Латышонак назваў краёвасць "ідэалагізаванай тутэйшасцю". На яго думку, тутэйшасць можна лічыць свядомасцю, а краёвасць - светапоглядам [620, s. 35]. Даследчык паспрабаваў таксама правесці паралелі паміж краёвасцю і заходнерусізмам. Ён выказаў меркаванне, што краёвасць і заходнерусізм аднолькава не мелі "ўласнай палітыкі". Прыхільнасць многіх краёўцаў да ідэі польска-літоўскай уніі ён расцаніў як праяву таго, што гэтая ідэалогія з'яўляецца толькі варыянтам "польскай палітыкі". А заходнерусізм уяўляў варыянт велікарускай палітыкі. З ацэнкай заходнерусізма можна цалкам пагадзіцца. Аднак другі бок прапанаванага параўнання выклікае сур'ёзныя пярэчанні. Справа ў тым, што польска-літоўская унія трактавалася краёўцамі як саюз роўных партнёраў. У ёй краёўцы бачылі неабходны або непазбежны сродак дасягнення самастойнасці Беларуска-Літоўскага краю.

Заходнерусы сапраўды не ішлі далей успрымання беларускіх земляў як неад'емнай часткі Расіі ("Заходняя Русь"). А вось краёўцы не разглядалі Беларуска-Літоўскі край як "усходнія крэсы". Іх мэтаю было дасягненне яго самастойнасці. У адрозненне ад заходнерусізму краёвасць якраз мела "ўласную палітыку". Параўнанне А.Латышонка выглядае досыць штучна яшчэ і таму, што гісторык не ўлічыў грамадска-палітычную дзейнасць краёўцаў напачатку ХХ ст. Яна ні ў чым не нагадвала дзейнасць заходнерусаў, якія ў гэты час падтрымалі палітыку русіфікацыі.

Краёвасць быццам вырастала з "тутэйшасці", спалучанай з гістарычнай свядомасцю прыналежнасці да шляхты былога ВКЛ. Да пачатку ХХ ст. яна асабліва не афішавалася. З'яўленне краёвасці ў грамадска-палітычным жыцці ў вялікай ступені было выклікана абвастрэннем нацыянальных і сацыяльных адносінаў. Характэрнай асаблівасцю Беларуска-Літоўскага краю ў гэты перыяд было пэўнае супадзенне сацыяльнага і нацыянальнага падзелаў грамадскасці. Паводле перапісу 1897 г. 47,1% патомнай і 24% асабістай шляхты, г.зн. вялізная частка землеўласнікаў, чыноўнікаў ніжэйшага рангу і інтэлігенцыі шасці беларуска-літоўскіх губерняў складалася з літоўскіх палякаў або, дакладней, з тых, хто лічыў роднай польскую мову. У той жа час 87,4% краёвага сялянства назвала роднай мовай беларускую або літоўскую. Задачы літоўскага і беларускага рухаў былі цесна звязаныя з праблемамі і патрабаваннямі вёскі. Гэтыя рухі непазбежна былі накіраваныя не толькі супраць панавання расійскіх чыноўнікаў, але і супраць мясцовых землеўласнікаў-палякаў, якія валодалі прыблізна паловай (50-55%) усіх прыватнаўласніцкіх земляў краю. Прыкметную антыпольскую накіраванасць літоўскага руху падтрымлівала расійская адміністрацыя. Патэнцыял антыпольскасці ўтрымліваўся і ў дзейнасці беларускіх арганізацыяў.

Карані краёвасці трэба шукаць таксама ў палітычных праектах дзеячоў літоўскага і польскага нацыянальных рухаў. У пэўным сэнсе краёвасць была ідэалагічным адказам на праграму аўтаноміі этнічнай Літвы "з прылеглымі тэрыторыямі", якая была зацверджаная на Вялікім віленскім сейме 1905 г. дзеячамі літоўскага руху. Як заўважыў Ян Савіцкі, на лозунг "Літва для літоўцаў" краёўцы адказалі лозунгам "Літва для Літвы" [647, s. 76]. На думку віленскага даследчыка, стымулам для выпрацоўкі краёвай ідэалогіі стаўся таксама пастулат аўтаноміі Каралеўства Польскага. Патрабаванне дзеячоў польскага нацыянальнага руху нарадзіла сярод літоўскіх палякаў боязь, што аўтаномнае Каралеўства Польскае стане месцам прыцягнення палякаў з гістарычнай Літвы, а гэта аслабіць патэнцыял мясцовай польскай грамадскасці [647, s. 76].

Краёвасць з'яўлялася пэўным адказам на "нацыянальны выклік" часу. Гэта адчувалася ўжо ў першай публікацыі аднаго з ідэолагаў краёвасці Рамана Скірмунта. У 1904 г. у Львове выйшла з друку брашура Р.Скірмунта ("Nowe hasła w sprawie odrodzenia narodowości litewskiej"), якая ўяўляла свайго роду рэпліку на палеміку паміж "младалітоўцамі" і літоўскімі палякамі. Р.Скірмунт адназначна падтрымаў нацыянальна-культурныя патрабаванні літоўскага руху, прызнаўшы, што "толькі асвета на роднай мове гарантуе годнае супрацьстаянне русіфікацыі" [394, s. 7]. На ягоны погляд, у цэнтры спрэчкі дзеячоў літоўскага руху і літоўскіх палякаў знаходзіліся пытанні пра адносіны Літвы да Польшчы і "літоўцаў, што размаўляюць на роднай мове" да польскамоўных "літоўцаў". Аўтар брашуры выказаў думку, што Польшча ніколі не пагражала межам этнаграфічнай Літвы. Ён быў упэўнены, што пяць стагоддзяў сумеснай гісторыі, цесных культурных сувязяў, жывым увасабленнем якіх заўсёды будзе Адам Міцкевіч, а таксама агульная небяспека, якая пагражала літоўцам і палякам, робіць з апошніх надзейнага саюзніка літоўскага руху.

Раман Скірмунт сцвярджаў прынцыповую магчымасць спалучэння цывілізацыйнай (духоўнай) сувязі з Польшчай з любоўю да Літвы, як да роднага краю, з клопатам пра развіццё літоўскай мовы і пра рост добрабыту літоўскага люду. Аўтар прыйшоў да высновы, што менавіта любоў да роднай зямлі з'яўляецца падставай яднання нацыі, як па этнічнай гарызанталі, так і па сацыяльнай вертыкалі [394, s. 18].

Ідэалагічнаму афармленню краёвасці паспрыялі таксама пэўныя наступствы расійска-польскага змагання. Дзеячы агульнапольскага руху, у першую чаргу, нацыянальныя дэмакраты, часцяком не жадалі бачыць пэўных асаблівасцяў становішча літоўскіх палякаў, разглядаючы іх як перадавы фарпост польскай нацыі. У той жа час пэўная частка літоўскіх палякаў, не вытрымаўшы ціску русіфікатараў, заняла выразныя пазіцыя лаялізма. Супрацоўніцтва з расійскімі ўладамі нават на умовах, якія дыктаваў Санкт-Пецярбург, здавалася адзінай рэальнай формай сацыяльнага выжывання. Краёвыя лозунгі ў пэўным сэнсе былі справакаваныя тым, што частка літоўскіх палякаў ва ўмовах жорсткага расійска-польскага змагання пачала рабіць свой выбар паміж ваюючымі бакамі, забыўшыся на інтарэсы ўласнага краю. Менавіта на гэта звярнуў увагу Р.Скірмунт у брашуры, прысвечанай пазіцыі шляхты былога ВКЛ ("Głos przeszłości i potrzeba chwili. Stanowisko szlachty na Litwie i Rusi").

Ужо напачатку ён адзначыў пэўную падзеленасць шляхты: "<...> Акрамя людзей, якія з ўсёй сваёй моцы цягнуцца да Каралеўства Польскага як да роднай маці і адзінак, што шукаюць расійскай пяшчоты, сярод шляхты ёсць вялікая група людзей сэрцам і душою адданых інтарэсам сваёй малой Радзімы - Літве або Русі" [395, s. 9].

Ілюстрацыя 2.

У досыць вялікім гістарычным раздзеле аўтар падрабязна спыніўся на той ролі, якую Расія і Польшча адыгралі ў гісторыі Літвы. Ён падкрэсліў прынцыповую адметнасць расійскай мінуўшчыны ад гісторыі Літвы і "Русі" *. Згадаўшы пра шматлікія войны паміж ВКЛ і Маскоўскім княствам, Р.Скірмунт прызнаў, што голас крыві падзяляе ліцвінаў і рускіх, якія прыйшлі ў край як захопнікі. Сучасная палітыка Расіі па знішчэнню нацыянальна-культурных асаблівасцяў нярускіх народаў краю, паводле меркавання ўраджэнца Піншчыны, асабліва небяспечная для "русінаў". "Заляцанні шляхты нашага краю да расійскасці, - на яго думку, - перакрэсліваюць мінуўшчыну, з'яўляюцца аплявухай уласным родавым традыцыям" [395, s. 22-23].

Адначасова ён падкрэсліў, што палякаў у адрозненні ад рускіх нельга ўспрымаць як нейкі чужы "элемент". У край яны прыйшлі, на думку Р.Скірмунта, як носьбіты вышэйшай культуры для братняга народу, як удзельнікі сумеснага з ліцвінамі і русінамі змагання супраць знешняй пагрозы. Тэзіс пра адзінае паходжанне трох народаў аўтар у гэтым выпадку абмінуў, магчыма, не жадаючы даваць характарыстыку з'яве паланізацыі. Затое ён падрабязна спыніўся на поглядах польскіх нацыянальных дэмакратаў ("вялікапалякаў") і той часткі мясцовай шляхты, якая іх падтрымала. Адзначыўшы працэсы нацыянальнага абуджэння сярод літоўцаў і ўкраінцаў, гатоўнасць уступіць на гэты шлях таксама беларусаў, Р.Скірмунт адназначна заявіў, што літоўска-беларуска-ўкраінскія землі не з'яўляюцца часткай Польшчы. Паводле яго думкі, воблік краю вызначае менавіта люд, а не шляхта і нешматлікая інтэлігенцыя. Пашырэнне сярод літоўскіх палякаў пачуцця, што "Літва і Русь" - гэта нейкая памежная застава Каралеўства Польскага, ён лічыў грубай памылкай. Прызнаючы гістарычнае права польскасці існаваць на "літоўска-рускіх" землях і неабходнасць захавання культурных сувязяў з Польшчай, Р.Скірмунт у той жа час падкрэсліваў, што "нашая Радзіма, зямля, дзеля якой мы працуем і дзеля якой з Божай дапамогай будуць працаваць і наступныя пакаленні - гэта Літва і Русь, якія шануюць былую унію з Польшчай" [395, s. 30].

Прызнаючы справядлівасць патрабаванняў нацыянальных дэмакратаў на этнічных польскіх землях, Р.Скірмунт сцвярджаў, што ў "Літве і Русі" яны ператвараюцца ў антынацыянальных арыстакратаў, бо супрацьстаўляюць польскую грамадскасць у сацыяльным і нацыянальным плане мясцоваму люду. Між тым, на яго думку, шляхту былога ВКЛ яднае з гэтым людам "агульнасць крыві і агульнасць паходжання" [395, s. 35]. Звяртаючыся да шляхты, Р.Скірмунт заклікаў "працаваць разам з нашым літоўскім або рускім людам, з якім мы ўтвараем адзіную нацыю, дзеля агульнага дабра нашага краю" [395, s. 38].

Прыкметную ролю ў ідэалагічным фармаванні краёвасці адыграла таксама Канстанцыя Скірмунт. Напачатку ХХ ст. яна была ўжо досыць вядомай у краі дзякуючы шэрагу працаў, прысвечаных гісторыі Літвы [402, 404, 405]. Галоўным героем яе даследаванняў з'яўляўся літоўскі этнас. Актыўную публіцыстычную дзейнасць даследчыцы справакавала ўжо згаданая палеміка паміж "младалітоўцамі" і літоўскімі палякамі. З пункту погляду першых, К.Скірмунт, як і іншыя польскамоўныя літоўскія палякі, выглядала чужынцам на роднай зямлі.

На старонках брашуры "O prawdę i zgodę z powodu Głosu litwinów ....", якая вытрымала два выданні, публіцыстка адвяргала мову як вызначальны крытэрый нацыянальнай прыналежнасці: "Мова не з'яўляецца сутнасцю нацыі. Яна не ўяўляе нават паловы нацыянальнай істоты <...> Сутнасцю нацыі з'яўляецца яе адметны дух, а таксама характар, індывідуальныя маральныя рысы і, асабліва, здольнасці, якія адрозніваюць яе ад іншых нацый" [406, s. 6]. Звяртаючыся да шляхты, яна заклікала не адракацца ад польскай, а "фактычна, польска-літоўскай культуры", а збліжацца з літоўскім людам і вывучаць ягоную мову. Даследчыца падкрэслівала важнасць ведання шляхтай былога ВКЛ гісторыі роднага краю, якая сведчыць пра яе мясцовыя карані і пра тое, што дамінаванне польскай мовы было абумоўлена пэўнымі заканамернасцямі гістарычнага развіцця. К.Скірмунт абвяшчала сваю прыналежнасць да старажытнай літоўскай шляхты, якая здолела захаваць сувязь з народам. Польская мова, паводле яе прызнання, зусім не перашкаджае любіць літоўскую нацыянальнасць і ганарыцца ўласнай прыналежнасцю да яе [406, s. 23-24].

Таксама варта звярнуць увагу на публіцыстычную дзейнасць Юзафа Альбіна Хэрбачэўскага (1876-1944). Гэты этнічны літовец, які жыў у Кракаве і лічыў Польшчу сваёй другой Айчынай, даказваў неабходнасць яднання ўсіх сацыяльных слаёў, што належаць да "літоўскай нацыі". Толькі спалучэнне народнай культуры і культуры мясцовай шляхты, на яго думку, магло паспрыяць стварэнню прывабнай нацыянальнай культуры і выпрацоўцы нацыянальнай ідэі. Ю.А.Хэрбачэўскі сцвярджаў, што "літоўцам з'яўляецца не толькі той, хто гаворыць па-літоўску, але таксама і той, хто не ведае старажытнай літоўскай мовы, але адчувае сваю культурную повязь з істотай літоўскай душы (Крашэўскі, Нарбут, Юцэвіч)". "Пачуццё адзінства, - дадаваў публіцыст, - патрабуе ад кожнага ліцвіна ахвярнасці на карысць агульнай Маці Айчыны" [359, s. 10-11]. Ю.Хэрбачэўскі быў пэўны, што шляхта былога ВКЛ паланізавалася толькі знешне. На яго думку, яна прыняла толькі "знешнія рысы польскай культуры (мову, звычаі і г.д.), застаючыся ў глыбіні душы літоўска-беларускай" [359, s. 28]. Выступленні ў друку Рамана і Канстанцыі Скірмунтаў (Ю.Хэрбачэўскі на старонках сваёй працы цытаваў абодвух аўтараў) толькі пацвярджалі бясспрэчны для публіцыста факт, што польскі патрыятызм шляхты трэба разумець толькі як яе імкненне разам з Польшчай дамагчыся палітычнай незалежнасці для гістарычнай Літвы. У літоўскім нацыянальна-культурным адраджэнні ён бачыў моцны фактар, які павінен паспрыяць таму, што "шляхта зразумее свае абавязкі і пойдзе разам з людам" [359, s. 30].

Яшчэ больш закончаны выраз краёвая ідэалогія атрымала ў "Нацыянальным катэхізісе" Б.Ялавецкага, які ўяўляў адказы на шэраг актуальных пытанняў жыцця краю (гл. Дадатак1). Услед за Р.Скірмунтам ён таксама сцвярджаў "адзінства крыві літоўцаў, палякаў, беларусаў, а ў Інфлянтах яшчэ і латышоў, якія належаць да адзінай нацыі літоўцаў" [367, s. 3] *. Затое пад "літоўскімі палякамі" ён разумеў не толькі шляхту былога ВКЛ, але і польскіх сялянаў, якія, на яго думку, насялялі Бельскі, Беластоцкі і Сакольскі пав. Гарадзенскай губ. Прыналежнасць трох народаў (літоўцаў, палякаў і беларусаў) да адзінай нацыі Б.Ялавецкі тлумачыў тэзісам пра масавыя перасяленні на тэрыторыю гістарычнай Літвы польскіх ваеннапалонных у ХІІ - ХIV ст. Крэўская унія, на яго думку, таксама паспрыяла фармаванню адзінай польска-беларуска-літоўскай культуры, што прывяло да распаўсюджвання на ўсёй тэрыторыі Літвы адзіных звычаяў і адзінай нацыянальнай этыкі [367, s. 6].

Ілюстрацыя3

Гэты ідэолаг краёвасці не надаваў вялікай вагі існаванню розных моваў. Рознамоўе не пярэчыла тэзісу прыналежнасці трох народаў да адзінай нацыі. У выданні "Litwo, Ojczyzno nasza…", якое выйшла на літоўскай і польскай мовах у 1906 г., Б.Ялавецкі (псеўданім "Sargas") сцвярджаў: "Жыхар Палангі, Коўна, Вількаміра, Свенцян альбо Вільні, Гародні, Наваградка і нават Менску з'яўляецца літоўцам, незалежна ад таго, ці ён гаворыць па-літоўску, па-польску або па-беларуску. Увесь уклад ягонага жыцця, звычаяў, сам сэнс ягонага існавання настолькі паўсюдна аднолькавы, што апроч мовы цяжка заўважыць якую-небудзь іншую розніцу. А гэта пацвярджае, што на ўсім абшары Літвы жыве адна нацыя, спаяная на працягу стагоддзяў супольнай крывёй літоўцаў, палякаў і беларусаў" [401, s. 5-6]. Публіцыст рэзка пратэставаў супраць праяваў пэўнай "моўнай агрэсіі" з боку дзеячоў літоўскага нацыянальнага руху.

Шлях да росквіту краю бачыўся аўтару "нацыянальнага катэхізіса" ў салідарнай працы ўсіх яго грамадзянаў без розніцы саслоўнай прыналежнасці, народнасці і веравызнання. Б.Ялавецкі нагадваў пра існаванне агульнакраёвых і агульнаграмадзянскіх праблемаў, у вырашэнні якіх зацікаўленыя ўсе жыхары краю, незалежна ад іх партыйнай, нацыянальнай або саслоўнай прыналежнасці [367, s. 11]. Менавіта ён увёў ў у шырокі публіцыстычны абіход тэрмін "грамадзяне краю". У пецярбургскім выданні 1906 г. краёвец таксама заклікаў усіх грамадзянаў "Літоўскай правінцыі" салідарна імкнуцца да адзінай мэты - росквіту краю: Мы ўсе роўныя - селянін, шляхціч, рамеснік або купец - і павінны ўзаемна дапамагаць адзін аднаму [401, s. 15].

Дарэчы, праца Б.Ялавецкага дае пэўныя падставы для разважанняў вакол этымалогіі тэрміну "краёвец". Публіцыст называў краёўцамі карэнных жыхароў (аўтахтонаў) краю. Ён сцвярджаў, што ва ўсіх органах самакіравання, а таксама ў адміністрацыі і судзе краёўцы (г.зн., мясцовыя ўраджэнцы) павінны мець пяршынства пры прызначэнні на пасады. Краёвыя мовы (польская, літоўская і беларуская) таксама павінны дамінаваць у грамадскім і культурным жыцці [367, s. 18-19]. Трактоўка Б.Ялавецкім паняцця "краёвец" пацвярджае думку, выказаную віленскім гісторыкам Я.Савіцкім. Разважаючы над сэнсам гэтага тэрміну, даследчык адзначыў, што А.Міцкевіч у сваіх мастацкіх творах ужываў слова "краёвец" як сінонім паняцця "аўтахтон". Менавіта з гэтым паняццем віленскі навуковец звязаў паходжанне назвы "краёвага" руху [647, s. 82]. Вaрта адзначыць, што тэрмін "краёвец" у сэнсе аўтахтон, мясцовы жыхар сустракаецца ў некаторых успамінах жыхароў Беларуска-Літоўскага краю першай паловы ХІХ ст. У прыватнасці, прафесар Віленскага універсітэту Юзаф Франк, аналізуючы ў сваіх успамінах кадравую праблему ў Віленскім універсітэце, прапанаваў прызначэнне на пасады "звычайных прафесароў" у першую чаргу краёўцаў, г.з. мясцовых ураджэнцаў [383, s. 5-35].

У адрозненні ад досыць агульных разважанняў Рамана Скірмунта аўтар "Нацыянальнага катэхізісу" прапанаваў канкрэтную праграму сацыяльных, культурных і эканамічных ператварэнняў, якая ў сваіх асноўных рысах стала асновай дзейнасці краёўцаў кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі. Падмуркам грамадскай і палітычнай дзейнасці краёўцаў абвяшчаўся Маніфест 17 кастрычніка 1905 г. і далейшае развіццё канстытуцыйных прынцыпаў у заканадаўстве Дзяржаўнай думы і Дзяржаўнай рады. Шэсць беларуска-літоўскіх губерняў павінны былі ўтварыць Літоўскую правінцыю з цэнтральным (Вільня), акружным і гмінным самакіраваннем. Органы самакіравання выбіраліся на падставе агульнага і безсаслоўнага выбарчага права. Усе народы краю атрымлівалі магчымасць свабоднага адкрыцця грамадскіх, культурных, спартыўных ды іншых арганізацыяў. Галоўным сродкам вырашэння аграрнай праблемы абвяшчалася стварэнне ў краю значнай колькасці адносна невялікіх, але з эканамічнага пункту погляду моцных гаспадарак. Пры гэтым вялікія зямельныя абшары паступова эвалюцыйным шляхам пераходзілі ў рукі сялянаў і дробнай шляхты. Дзеля вырашэння праблемаў фабрычных рабочых і батракоў прадугледжвалася ўтварэнне спецыяльных арганізацый [367, s. 15-20].

У выданні 1906 г. Б.Ялавецкі прапанаваў будучым думскім дэпутатам ад краю дабівацца ўтварэння Літоўскай правінцыі ў межах ВКЛ 1790 г. з самакіраваннем у Вільні. Прапанаваная структура самакіравання ў Літоўскай правінцыі ўключала наступныя элементы: усесаслоўная гміна, земскае павятовае самакіраванне, земскае губернскае самакіраванне, земскае правінцыйнае самакіраванне ў Вільні. Адной з найважнейшых справаў кіраўніцтва правінцыі павінна была стаць рэформа народнай адукацыі, першым крокам якой з'яўлялася масавае адкрыццё народных школ з роднай мовай навучання [401, s. 8-13].

Варта таксама звярнуць увагу на зварот Б.Ялавецкага "Да маіх шаноўных суайчыннікаў з Літвы і Русі", які з'явіўся таксама ў 1906 г. Аўтар падтрымаў пазіцыю Р.Скірмунта, а менавіта ягонае асуджэнне сервілізма і сцвярджэнне, што сёння будучыню краю вызначае люд, а не шляхта. Звяртаючыся да найвышэйшых колаў грамадства, Б.Ялавецкі заклікаў помніць, што "землеўласнікі - палякі, літоўцы, русіны і беларусы - з'яўляюцца не "аграрыямі" ў вузкім разуменні гэтага слова, а грамадзянамі краю і дэмакратамі ў адпаведнасці з гістарычнай традыцыяй... Зараз, калі ўсё насельніцтва краю ператварылася ў народ, то і мы, шляхта, не можам заставацца асобнай кастай. Нашым абавязкам з'яўляецца абарона інтарэсаў усяго народу" [360, s. 3].

Найважнейшай задачай аўтар звароту па-ранейшым лічыў увядзенне ў крае самакіравання. Першым крокам да яго, на думку аднога з ідэолагаў краёвасці, з'яўлялася стварэнне Краёвага камітэту, які б у сваёй дзейнасці абапіраўся на аналагічныя губернскія і павятовыя камітэты. Прапанаваны праект палітычнай праграмы камітэта насіў ліберальна-дэмакратычны характар і датычыў сацыяльна-палітычных зменаў ва ўсёй Расіі. Пры гэтым, аднак, спецыяльна агаворваліся патрабаванні, што датычылі Беларуска-Літоўскага краю. Напрыклад, падкрэслівалася пяршынства "краёўцаў" (г.зн., карэнных жыхароў краю) ва ўсіх мясцовых арганізацыях, права на карыстанне роднымі мовамі, у т.л. у галіне адукацыі, і г.д. Аўтар паўтарыў многія пастулаты праграмы, якая ўтрымлівалася ў "Нацыянальным катэхізісе Літвы" (1905) [360, s. 5-7].

У звароце давалася негатыўная ацэнка ўрада П.Сталыпіна. Б.Ялавецкі наогул не бачыў прынцыповай розніцы паміж расійскімі кансерватарамі і лібераламі ў падыходах да вырашэння нацыянальнага пытання. Ён быў упэўнены, што ўсе расійскія партыі падтрымліваюць ідэю жорсткага цэнтралізму, якая караніцца ў светапоглядзе самой рускай нацыі. А гэта прымушае краёвыя сілы шукаць шляхі да самастойнага існавання: "Мы з расіянамі не можам заставацца пад адной страхой і есці з адной міскі. Гэта было б для нас вялікім няшчасцем". Толькі пры ўмове дзяржаўнай самастойнасці краю Б.Ялавецкі лічыў магчымым яго нармальнае сужыцце з усходнім суседам [360, s. 3].

Б.Ялавецкі ў сваіх разважаннях абапіраўся на пэўны вопыт грамадскай і палітычнай дзейнасці, якая стала мажлівай пасля з'яўлення Маніфеста 17 кастрычніка 1905 г. Ягоныя публікацыі былі свайго роду заяўкай краёўцаў на існаванне ў якасці самастойнага фактару грамадска-палітычнага жыцця краю.

Адначасова канкрэтную праграму сацыяльна-эканамічных, палітычных і культурных ператварэнняў апублікаваў на старонках "Кур'ера літоўскага" (1905. Nr 65) Раман Скірмунт. Праграма мела форму зварота "Краёвай партыі Літвы і Русі". Р.Скірмунт ад імя Часовага камітэту прыхільнікаў Краёвага кола заяўляў, што край ("Літва і Русь") мае ўласныя інтарэсы і таму павінен мець уласную партыю. Зварот абяцаў, што партыя будзе змагацца за ўвядзенне грамадзянскіх і палітычных свабодаў (свабода сумлення, свабода слова, сходаў, друку, недатыкальнасць жылля і асобы, роўнасць усіх перад законам) і ў першую чаргу свабоды нацыянальнага жыцця і палітычнай роўнасці для ўсіх нацыяў. Вялікае значэнне надавалася ўвядзенню самакіравання. Аўтар звароту таксама выступаў за пашырэнне выбарчых правоў, дзяржаўную дапамогу беззямельным і малазямельным сялянам у набыцці зямлі. Пры гэтым падкрэслівалася недатыкальнасць прынцыпа прыватнай уласнасці.

Р.Скірмунт адзначаў, што Краёвая партыя будзе стаяць на падмурку расійскай дзяржаўнасці, спадзяючыся на яе паступовае рэфармаванне ў кірунку пашырэння палітычных свабодаў. Прадугледжвалася ператварэнне Дзяржаўнай рады ў выбарны орган кіравання. Лозунгам Краёвай партыі абвяшчаліся словы: "Справядлівасць для ўсіх". Сцвярджалася таксама, што партыйны клопат пра развіццё краю не будзе супярэчыць культурна-нацыянальнай працы асобных народаў. Прадугледжвалася ўтварэнне ў Думе асобнай фракцыі дэпутатаў ад "Літвы і Русі". У заключэнне выказвалася надзея на захаванне добрых адносінаў паміж шляхтай і сялянствам.

Выступленне Р.Скірмунта з праектам праграмы Краёвай партыі сведчыць пра пашырэнне сярод краёўцаў разумення неабходнасці ўласнай палітычнай арганізацыі. Краёвы рух досыць хутка "станавіўся на ногі" самастойнай палітычнай дзейнасці. Арганізацыйным працэсам сярод краёўцаў спрыяў той вопыт, які быў накоплены за час існавання гаспадарчых таварыстваў літоўскіх палякаў. Найбуйнейшым з іх заставалася МТСГ. Дарэчы, палажэнні палітычнага і сацыяльна-эканамічнага раздзелаў, прапанаванай Р.Скірмунтам праграмы, моцна нагадвалі задачы дзейнасці гэтай арганізацыі.

Напачатку 1906 г. Р.Скірмунт паўтарыў свой зварот [246. Nr 78]. Змяненні датычылі толькі назвы партыі. Цяпер яна называлася "Краёвая партыя Белай Русі і Літвы". Перамена засведчыла пэўныя змяненні ў свядомасці краёўцаў, якія звярнулі ўвагу на беларускасць, і тэрмін "Русь" паступова знікнуў у іх публіцыстыцы. Прыкладна ў гэты самы час ідэю стварэння Краёвай партыі выказаў на старонках "Кур'ера літэўскага" Эдвард Вайніловіч [246. Nr 80].

З таго самога кола, да якога належылі Р.Скірмунт і Э.Вайніловіч, падчас рэвалюцыі выйшаў зварот "Краёвага польскага саюза Літвы і Беларусі" [373]. Аўтары звароту звярталіся да землеўласнікаў, якія атаясамліваліся з усёй мясцовай польскай грамадскасцю. Яны падкрэслівалі складанасць іх сітуацыі ва ўмовах развіцця нацыянальных рухаў, якія набываюць масавы характар. Выхад бачыўся ў дзейнасці, якая павінна была абапірацца выключна на мясцовыя традыцыі. Адвяргаліся ўсе спробы "прышчапіць" да беларуска-літоўскай глебы палітычныя ідэалогіі, выпрацаваныя ў Расіі або ў Польшчы. Адным з асноўных палажэнняў праграмы ствараемага Краёвага саюза з'яўлялася ўвядзенне ва ўсёй імперыі, і ў тым ліку ў беларуска-літоўскіх губернях самакіравання. На чале яго павінен быў стаць краёвы сейм. Таксама прадугледжвалася ўвядзенне асноўных дэмакратычных правоў, ліквідацыя саслоўяў і аграрныя ператварэнні. Адчужэння памешчыцкага землеўладання не планавалася.

Трэба адзначыць, што ва ўсіх вышэйзгаданых публіцыстычных выступленнях менавіта сацыяльныя вярхі літоўскіх палякаў (шляхта былога ВКЛ) успрымаліся вышэйзгаданымі краёўцамі ў якасці галоўнага суб'екта грамадска-палітычнага жыцця. Сцвярджэнне, што воблік краю вызначае люд, а не шляхта (Р.Скірмунт), мела досыць дэкларатыўны характар і было разлічана на ўсведамленне літоўскімі палякамі неабходнасці ўлічваць інтарэсы сацыяльных нізоў грамадскасці Беларусі і Літвы. Па агульнапалітычных пытаннях Б.Ялавецкі, Раман і Кастанцыя Скірмунты фактычна знаходзіліся ў рэчышчы расійскага лібералізма. Яны адстойвалі права насельніцтва на ўсю паўнату грамадзянскіх і палітычных свабодаў і выступалі як прыхільнікі эвалюцыйнага шляху развіцця грамадства. На гэтым шляху быў магчымы кампраміс паміж уладай, якая разумелася досыць шырока (па меншай меры, яна ўключала ў сябе ліберальную бюракратыю), і грамадствам. Гэтыя краёўцы таксама адрозніваліся беражлівым стаўленнем да гістарычных і культурных традыцыяў, імкненнем развіваць край выключна на іх падмурку. Усё гэта дае падставы для акрэслення гэтага кірунку краёвасці як кансерватыўна-ліберальнага.

Сапраўдным цэнтрам краёўцаў гэтага кірунку з'яўляўся "Кур'ер літэўскі". Першы нумар гэтай штодзённай газеты выйшаў 1 верасня 1905 г. Выданне мела даўнія традыцыі. Упершыню газета з такой назвай з'явілася ў Вільні ў 1759 г. Яе выдавалі езуіты. З таго часу выданне неаднаразова перапынялася. Апошні раз гэта здарылася ў 1863 г. І вось праз 42 гады "Кур'ер" адрадзіўся. Першым фактычным рэдактарам стаў вядомы публіцыст і землеўласнік Іпаліт Корвін-Мілеўскі. Менавіта ён задаў "краёвы тон" першаму польскаму віленскаму перыядычнаму выданню ў ХХ ст. Краёвасць, напрыклад, адчувалася ў яго публікацыях, прысвечаных земскаму пытанню [245. Nr 12, 14, 15, 17]. На краёвых пазіцыях знаходзіўся аўтар артыкула "Польская фракцыя альбо фракцыя дзевяці губерняў?", які закранаў праблему арганізацыйнай прыналежнасці будучых дэпутатаў ад Беларусі і Літвы ў Думе Расіі. На яго думку, прадстаўнікі "літоўскіх палякаў" не павінны былі ўваходзіць у Польскую фракцыю, каб не страціць сувязі з думскімі дэпутатамі ад іншых краёвых народаў. Найлепшым варыянтам аўтар лічыў утварэнне аўтаномнай польскай секцыі Фракцыі дэпутатаў ад дзевяці губерняў г.зв. "Заходняга краю" [245. Nr 53].

Яшчэ больш умацаваліся краёвыя пазіцыі віленскага выдання ў перыяд рэдактарства вядомага паэта, публіцыста і гісторыка Чэслава Янкоўскага. Ён займаў пасаду рэдактара "Кур'ера" з снежня 1905 г. па красавік 1907 г. Як заўважыў пазней іншы вядомы публіцыст і краёвец Людвік Абрамовіч, "Ч.Янкоўскі ніколі не быў змагаром за ідэю, трымаўся здалёк ад кожнага фанатызма, а здольнасць да кампрамісу лічыў доказам сталасці і жыццёвага вопыту" [274]. Аднак ён быў даволі вопытным журналістам, падзяляў асноўныя палажэнні праграмы краёўцаў кансерватыўна-ліберальнага кірунку і здолеў зрабіць з "Кур'ера літэўскага" ўплывовы і папулярны орган краёвага друку.

Папулярнасць кансерватыўна-ліберальнага варыянта краёвасці, на думку польскага гісторыка Яна Юркевіча, была звязана і з тым, што ён уяўляў пэўнае прыкрыццё дзейнасці ў духу згодніцтва. Даследчык лічыць, што менавіта гэты фактар спрыяў падтрымцы краёвай ідэалогіі Іпалітам Корвін-Мілеўскім, які не адрозніваўся прыхільным стаўленнем да патрабаванняў літоўскага і беларускага рухаў [605, s. 159]. Як згодніцкую ацэньвалі многія сучаснікі таксама грамадска-палітычную дзейнасць Эдварда Вайніловіча. Яго сябра і паплечнік Р.Скірмунт у прамове на пахаванні Э.Вайніловіча дазволіў сабе разважанні наконт істоты ягонай дзейнасці. Вылучыўшы дылему, валенрадызм ці "склізкая ўгадовасць" былі сутнасцю грамадска-палітычнай працы пакойнага, прамоўца заявіў, што мэтай Э.Вайніловіча было ўмацаванне гаспадарчых пазіцыяў польскай грамадскасці, і ён адважна ішоў да гэтай мэты. "Лозунг краёвасці, лозунг рэгіяналізма <...>, - дадаў Р.Скірмунт, - знайшоў у асобе Э.Вайніловіча прыроджанага выразніка і перакананага абаронцу" [624, s. 30]. Аднак згодніцтва кансерватыўна-ліберальных краёўцаў не трэба перабольшваць. Як ужо згадвалася, яго рашуча асудзілі Р.Скірмунт і Б.Ялавецкі.

Сваю ролю ў пашырэнні краёвасці адыгрыў таксама пэўны прагматызм. Многія ідэолагі кансерватыўна-ліберальнага кірунку разумелі, што яна можа паспрыяць захаванню элітай літоўскіх палякаў уласных эканамічных і культурных пазіцыяў у краі. Працэс мадэрнізацыі грамадства Беларуска-Літоўскага краю, які распачаўся з адменай прыгоннага ладу (1861) і паўстаннем 1863 - 1864 гг., быў значна прыспешаны падзеямі 1905 - 1907 гг. і рабіў актуальнай праблему месца былой палітычнай эліты ў новым грамадстве. Яшчэ больш яе абвастрала палітыка русіфікацыі.

15 лютага 1906 г. у Вільні з'явіўся яшчэ адзін перыядычны орган краёўцаў - "Газета віленьска". Фактычным рэдактарам газеты быў Міхал Ромэр. Менавіта з гэтым чалавекам звязаная распрацоўка краёвай ідэалогіі ў яе дэмакратычна-ліберальным варыянце. У праграмным артыкуле першага нумара газеты сцвярджалася прыярытэтнасць краёвых інтарэсаў. Менавіта яны абвяшчаліся зыходным пунктам усялякай палітычнай, грамадскай і культурнай дзейнасці: "Мы грамадзяне Беларусі і Літвы, і наш грамадзянскі абавязак - служыць роднаму краю <...> Нашай Радзімай з'яўляецца Беларусь і Літва. Толькі з культурна-нацыянальнага пункту погляду мы застаемся дзецьмі польскага народу <...>". Галоўнай задачай газеты лічылася праца на карысць "сужыццю розных нацыянальна-культурных элементаў на падмурку сумеснага краёвага грамадзянства". Пра тое ж самае ішла гаворка ў працы М.Ромэра, прысвечанай этнакультурным адносінам у Літве: "Задачай бліжэйшай будучыні з'яўляецца арганізацыя сумеснага жыцця розных культурна-этнічных элементаў у краі і ў Вільні на падмурку агульнага грамадзянства" [400, s. 15-16].

Палітычная дзейнасць Міхала Ромэра распачалася ў Парыжы, дзе ў 1904 г. ім было заснаванае таварыства "Lithuania". Яно выступала за незалежнасць гістарычнай Літвы як шматнацыянальнай дзяржавы, у якой будзе гарантаваная роўнасць усіх народаў. У свядомасці М.Ромэра адчуванне ліцвінскай грамадзянскасці спалучалася з пачуццём прыналежнасці да польскай культуры. Ён разумеў краёвасць не як сужыццё розных этнасаў-нацыяў, а як утварэнне новай палітычнай нацыі на падставе "краёвай згоды". Асновай такой згоды лічылася супрацоўніцтва дэмакратычных колаў усіх нацыянальных рухаў. Пэўнай спробай супрацоўніцтва стала выданне "Газеты віленьскай". У рэдакцыйную суполку ўваходзілі краёўцы, сябры Партыі прагрэсіўных дэмакратаў, польскія сацыялісты і дзеячы літоўскага руху.

Ілюстрацыя 10.

У варыянце М.Ромэра краёвасць досыць натуральна прыводзіла да дэмакратычных поглядаў. Інтарэсы краю ў вялікай ступені супадалі з інтарэсамі большасці насельніцтва, а менавіта народных масаў. "Грамадзяне краю" павінны былі прыслухоўвацца да іх пажаданняў і працаваць дзеля іх карысці. У сваю чаргу дэмакратызм, які зыходзіў з павагі да народных патрабаванняў, непазбежна нараджаў краёвую пазіцыю ў галіне нацыянальных адносінаў. Менавіта з дэмакратызацыяй М.Ромэр, як і іншыя краёўцы гэтай плыні (напрыклад, Л.Абрамовіч), звязвалі будучыню літоўскіх палякаў [225].

Некаторыя даследчыкі (Ян Савіцкі [647, s. 77], Рымантас Мікныс *) лічаць М.Ромэра фактычным пачынальнікам краёвай ідэалогіі. З гэтым можна пагадзіцца, калі разумець пад краёвасцю выключна дэмакратычна-ліберальную плынь гэтай ідэалогіі. На самой справе краёвасць мела розныя плыні і розных ідэолагаў. У вытокаў краёвасці амаль адначасова стаялі Б.Ялавецкі, Р.Скірмунт, М.Ромэр, Канстанцыя Скірмунт.

Таксама трэба назваць імя вядомага маскоўскага адваката, аднаго з лідараў партыі кадэтаў і ураджэнца Менску Аляксандра Лядніцкага, які лічыў дэмакратыю галоўнай антытэзай ваяўнічага нацыяналізму. Уласную прыхільнасць да краёвай ідэалогіі ён выказаў на пачатку 1907 г., калі ў аналітычным артыкуле "Пасля выбараў", змешчаным на старонках "Кур'ера літоўскага", заклікаў да ўтварэння Прагрэсіўнай краёвай партыі. Прычыны адноснай неўдачы літоўскіх палякаў на выбарах да ІІ Думы Аляксандр Лядніцкі бачыў у дамінаванні вузкасацыяльных інтарэсаў землеўласніцкіх колаў над агульнанацыянальнымі. Выказваючы апасенне, што развіццё беларускага нацыянальнага руху можа прывесці да значнага пагаршэння беларуска-польскіх адносінаў, ён заклікаў "перадавых людзей, якія любяць край і народ", дэмакратычна настроеную частку палякаў Беларусі да ўтварэння дэмакратычнай краёвай партыі. Галоўным яе патрабаваннем А.Лядніцкі лічыў дэцэнтралізацыю Расійскай дзяржавы [247. Nr 41].

Сярод краёўцаў дэмакратычна-ліберальнага кірунку (паводле Ю.Бардаха: дэмакратычнага) трэба адзначыць таксама асобу вядомага віленскага адваката Тадэвуша Урублеўскага (1858-1925). Мажліва, станаўленню ягонага варыянта краёвай ідэалогіі спрыялі кантакты з дзеячамі літоўскага руху. Паводле літоўскага гісторыка Дарюса Сталюнаса, у адвакацкай канторы Т.Урублеўскага з 1898 г. працаваў Ёнас Вілейшыс, адзін з прызнаных лідараў літоўскага руху. У 1904 г. Т.Урублеўскі ў якасці адваката абараняў на судзе іншага літоўскага дзеяча Павіласа Вішынскаса [539, c. 129].

У адрозненні ад М.Ромэра Тадэвуш Урублеўскі разумеў краёвасць як добрасуседскае суіснаванне літоўцаў, беларусаў і палякаў. Д.Сталюнас у адным з сваіх ранніх артыкулаў звярнуў увагу на тое, што ў адрозненні ад большасці краёўцаў віленскі адвакат не бачыў этнакультурных асаблівасцяў "літоўскіх палякаў". На думку літоўскага даследчыка, такі погляд грунтаваўся на перакананні Т.Урублеўскага ў перавазе суб'ектыўных фактараў над аб'ектыўнымі ў працэсе нацыянальнага самавызначэння і на веры ў будучую адзіную еўрапейскую культуру і адзіную Еўропу без дзяржаўных межаў. Ён быў прыхільнікам ідэі нацыянальных карпарацыяў, якія павінны былі паспрыяць аўтаномнаму вырашэнню кожнай нацыяй праблемаў развіцця ўласнай культуры ва ўмовах адроджанага ВКЛ з сталіцай у Вільні. Д.Сталюнас убачыў у гэтым праекце спробу спалучэння канцэпцыяў этнакультурнай нацыі ( Kulturnation) і палітычна-дзяржаўнай ( Staatsnation) [539, c. 130-132].

У пазнейшых працах, прысвечаных асобе віленскага адваката, Д.Сталюнас унёс пэўныя карэктывы ў свае ранейшыя ацэнкі. Літоўскі гісторык прыйшоў да высновы, што Т.Урублеўскі разумеў велізарную ролю культурнага адзінства і гістарычнай памяці. Ён фактычна знаходзіўся на пэўным раздарожжы паміж Kulturnation і Staatsnation. Т.Урублеўскі не мог прыняць ідэю палітычна-дзяржаўнай нацыі, бо яна ў пэўным сэнсе абгрунтоўвала існаванне імперыяў і ігнаравала інтарэсы асобных этнічных групаў. Але таксама ён не пагаджаўся з вызначэннем нацыі як этнакультурнай катэгорыі толькі на падставе аб'ектыўных крытэрыяў. Гэта пярэчыла прынцыпам дэмакратызма [664, s. 102-103]. Канцэпцыя нацыянальных карпарацыяў або культурна-персанальнай аўтаноміі павінна была "прымірыць" розныя шляхі нацыянальнага развіцця.

Т.Урублеўскі быў упэўнены, што "мір і згода запануюць у нашым краі, калі ўсе мы будзем імкнуцца да ўсталявання брацкіх і справядлівых адносінаў уласнымі сіламі, а не пры дапамозе паліцыі, судовых прысудаў і турмаў" [цыт. па: 605, s. 161]. Падмуркам суіснавання ўсіх карэнных народаў краю ён лічыў любоў да роднай зямлі, якая была вызначальнай рысай і ягонай дзейнасці. Невыпадкова ў артыкуле, прысвечаным памяці Т.Урублеўскага, які быў апублікаваны на старонках "Кур'ера Віленьскага" 7 ліпеня 1925 г., сцвярджалася: "Урублеўскі любіў перш за ўсё наш край з усімі яго жыхарамі без розніцы мовы, з усёй ягонай багатай мінуўшчынай ад слаўных паходаў Вітаўта да баёў Каліноўскага ў гарадзенскіх лясах".

Да дэмакратычна-ліберальнай плыні сярод краёўцаў належалі таксама ў перыяд рэвалюцыі 1905 - 1907 гг. Людвік і Вітольд Абрамовічы, Браніслаў Крыжаноўскі, Аляксандр Заштаўт, Зыгмунт Нагродскі ды інш. Яны падтрымлівалі сувязі з польскімі і расійскімі лібераламі, з дэмакратычнымі элементамі нацыянальных рухаў у Беларусі і Літве.

Адной з найбольш цікавых праяваў гэтага супрацоўніцтва сталіся польска-літоўска-беларуска-яўрэйскія сходы, якія распачаліся яшчэ напярэдадні рэвалюцыі 1905 - 1907 гг. Адным з ініцыятараў гэтых сходаў быў Міхал Ромэр. У красавіку і траўні 1905 г. яны ператварыліся ў міжнацыянальныя з'езды. Падчас іх абмяркоўваўся пастулат аўтаноміі Беларуска-Літоўскага краю. Удзельнікі сходаў прымалі ідэю аўтаноміі, але разумелі яе па-рознаму. Літоўцы настойвалі на аўтаноміі "этнаграфічнай Літвы" з "прылеглымі тэрыторыямі". Беларусы, літоўскія палякі і яўрэі звязвалі будучыню краю з аўтаноміяй гістарычнай Літвы. У гэтым пытанні згода так і не была дасягнутая. Затое ўсе бакі пагадзіліся з неабходнасцю гарантаваць у будучай аўтаномнай Літве роўныя правы для ўсіх нацый [397, s. 348-352]. У маі 1905 г. гэты своеасаблівы клуб аўтанамістаў перастаў існаваць [647, s. 17]. Адной з галоўных прычынаў было абвастрэнне польска-літоўскіх адносінаў. Тым не менш кантакты паміж дэмакратычнымі элементамі розных нацыянальных рухаў не былі цалкам разарваныя. Пра гэта сведчыць, напрыклад, удзел краёўцаў дэмакратычна-ліберальнага кірунку, прадстаўнікоў БУНДу, ППС на Літве і БСГ у працы Вялікага віленскага сейма (лістапад 1905 г.) [633, s. 322].

І пазней краёўцы дэмакратычна-ліберальнага кірунку спрабавалі працягваць супрацоўніцтва з літоўскімі дзеячамі, што часткова атрымалася дзякуючы стварэнню свайго роду "літоўскага аддзелу" (Міколас Біржышка, Юргіс Шаўлюс, Павілас Вішынскас [647, s. 17]) у рэдакцыі "Газеты віленьскай".

Пазіцыі дэмакратычна-ліберальнай плыні краёўцаў, аднак, не знайшлі шырокай падтрымкі з боку мясцовай польскай грамадскасці. Ніякага водгуку не атрымаў заклік У.Жукоўскага да стварэння Польска-беларускай партыі, якая б абапіралася на нацыянальныя і дэмакратычныя прынцыпы [419, s. 22-23]. "Газета віленьска" выходзіла з перапынкамі, а ў ліпені 1906 г. наогул перастала існаваць. М.Ромэр быў вымушаны літаральна збегчы ў Кракаў ад суда, які пагражаў яму за рэдакцыйную дзейнасць. Дарэчы, у Кракаве адбылася яго сустрэча з Ю.Хэрбачэўскім, якая яшчэ больш умацавала былога рэдактара "Газеты віленьскай" у прыхільнасці да краёвай ідэалогіі.

На думку польскага гісторыка П.Ласоўскага, упадак "Газеты Віленьскай" яскрава паказаў слабасць усяго краёвага кірунку [621, s. 68]. Таксама Р.Радзік лічыць, што праграма краёўцаў, гэтых апошніх "абаронцаў рэгіянальнай Айчыны", не сустрэла шырокай падтрымкі сярод палякаў [640, s. 117]. Падобнай думкі прытрымліваецца і Р.Вапіньскі, які хоць і адзначыў важнасць вывучэння феномена "людзей, якія імкнуліся захаваць у свядомасці адзінства двух Айчынаў - Польшчы і Літвы, прымірыць польскасць і літоўскасць", але лічыў, што напачатку ХХ ст. іх заставалася зусім нязначная колькасць [685, s. 147]. Р.Радзік упэўнены, што напачатку ХХ ст. завяршылася эвалюцыя свядомасці мясцовай польскай грамадскасці. На смену тыпу gente Lithuanus (vel Ruthenus), natione Polonus прыходзіў тып паляка-каталіка або паляка-нацыяналіста. Па меркаванні даследчыка, у гэты час сярод палякаў Беларуска-Літоўскага краю фармавалася ўяўленне ідэалагічнай Айчыны, якая разумелася як культурная супольнасць, што ўключала ў сябе ўсе сацыяльныя слаі звычайнай нацыі [640, s. 108]. Двухполюсная (падвоеная) свядомасць "ліцвін-паляк" паступова змянялася, умацоўваючы яе апошнюю складовую частку. Польскасць жыхароў гістарычнай Літвы, набліжалася да польскасці жыхароў Каралеўства Польскага [640, s. 117].

Нельга пагадзіцца з падобнымі ацэнкамі. Напачатку ХХ ст. краёўцы мелі досыць шырокую падтрымку з боку літоўскіх палякаў. У перыяд рэвалюцыі 1905 - 1907 гг. менавіта яны былі лідэрамі польскага руху на беларускіх і літоўскіх землях. Пра гэта сведчыць дзейнасць першай мясцовай легальнай палітычнай партыі, якая мела назву "Канстытуцыйна-каталіцкая партыя Літвы і Беларусі", а таксама вынікі выбараў у Дзяржаўную думу і Дзяржаўную раду і кірунак працы мясцовых польскіх дэпутатаў у гэтых дзяржаўных установах.

Канстытуцыйна-Каталіцкая партыя Літвы і Беларусі (1906-1907)

У перыяд найвышэйшага ўздыму рэвалюцыі каталіцкі касцёл актывізаваў сваю грамадскую дзейнасць. Гэтаму моцна паспрыялі новыя ўступкі царскіх уладаў. 26 снежня 1905 г. былі падпісаны адразу некалькі ўказаў, якія здымалі шэраг абмежаванняў, што датычылі каталіцкага касцёла. Ліквідаваліся многія перашкоды для арганізацыі хрэснага ходу, адмянялася пастанова аб закрыцці каталіцкіх кляштараў, духоўныя ўлады атрымалі больш самастойнасці ў кадравых пытаннях і г.д.

Не меншую ролю ў актывізацыі грамадскай дзейнасці касцёла і яго паступовай палітызацыі адыграла эвалюцыя каталіцкай дактрыны. Ужо энцыкліка папы Льва ХІІІ "Rerum Novarum" (1891) асуджала капіталізм за сацыяльную няроўнасць, і абвяшчала каталіцкую царкву абаронцай працоўных. Папа патрабаваў ад духавенства энергічнай працы дзеля дабра народу. Галоўнымі фактарамі сацыяльнай рэформы лічыліся рабочыя саюзы і рабочае заканадаўства.

Ва ўмовах рэвалюцыі каталіцкае духавенства Беларусі і Літвы звярнула вялікую ўвагу на сацыяльныя праблемы. Вось як характарызаваў дзейнасць каталіцкага духавенства ў канцы 1906 г. віленскі губернатар: "Каталіцкае духавенства прымала актыўны ўдзел у хваляваннях сялян. У некаторых мясцовасцях, населеных літоўцамі, ксяндзы дзейнічалі ў рэвалюцыйным накірунку. Аднак у большасці парафій духавенства імкнулася захаваць, звязаны з інтарэсамі каталіцкай царквы, добрабыт памешчыкаў-каталікоў і вопытнаю рукою адцягвала паслухмяную яму сялянскую масу ад аграрных хваляванняў. Разам з тым духавенства выкарыстоўвала настрой насельніцтва і надавала сялянскаму руху нацыянальныя тэндэнцыі, накіраваныя супраць праваслаўя і рускага панавання ў краі" [81, а. 3 адв.].

Палітызацыя касцёла яскрава праявілася ў дзейнасці віленскага біскупа Эдварда фон дэр Ропа *. Менавіта яго ўмяшальніцтва прадухіліла яўрэйскі пагром у Вільні ў кастрычніку 1905 г. Біскуп, даведаўшыся пра планы паліцыі і стараабрадцаў па арганізацыі пагрома, адразу паведаміў генерал-губернатару. Апошні разам з віленскім губернатарам прынялі своечасовыя меры, і пагром не адбыўся [299, т. 2, с. 1729-1730].

Ілюстрацыя 4

У канцы лістапада 1905 г. па ініцыятыве біскупа ў Вільні ўзнікла каталіцкае таварыства рабочых "Адзінства". Яно дзейнічала сярод рабочых і рамеснікаў горада. На ўстаноўчы сход былі запрошаныя кіраўнікі "Гільдыі працы", якая аб'ядноўвала рамеснікаў-каталікоў. "Адзінства" вяло рэлігійную прапаганду, займалася асветніцтвам. Пры ім існавалі хор, тэатр, быў нават уласны суд. Заснавальнікі таварыства толькі ў маі 1906 г. падалі заяву аб рэгістрацыі. Губернатар адмовіў, заявіўшы, што таварыства ставіць перад сабой не асветніцкія, а канфесійныя мэты. Нягледзячы на гэта "Адзінства" існавала і актыўна дзейнічала. Яно было ліквідавана толькі летам 1907 г. Пры гэтым высветлілася, што ў яго склад уваходзілі не толькі палякі і беларусы, але і літоўцы [82, a. 8]. Ужо тут адчувалася жаданне біскупа стварыць палітычную арганізацыю, якая павінна была аб'яднаць каталікоў розных нацыянальнасцей. "Адзінства" можна разглядаць у якасці першага этапу стварэння каталіцкай партыі краю.

У студзені 1906 г. быў распаўсюджаны праект праграмы ККПЛБ, пад якім акрамя подпісу віленскага біскупа стаялі подпісы дырэктара Віленскага зямельнага банка Юзафа Монтвіла, старшыні Віцебскага таварыства сельскай гаспадаркі Станіслава Лапацінскага, ксяндзоў Станіслава Мацэевіча і Міронаса, служачага Стэфаноўскага, студэнта Юзафа Змітровіча і Я.Лаховіча. Такое багатае сааўтарства павінна было прадэманстраваць сацыяльную і нацыянальную згоду. Аднак не ўсе з падпісаўшыхся ўнеслі аднолькавы ўклад у распрацоўку праграмы. Невыпадкова, калі пачалася палеміка вакол тэзісаў праграмы, апанентам адказваў толькі віленскі біскуп.

Праект праграмы рассылаўся па каталіцкіх парафіях Беларусі і Літвы. У парафіях пачалося абмеркаванне. 12 студзеня 1906 г. у доме гарадзенскага дэкана ксяндза Юлія-Алаізія Элерта адбыўся сход ксяндзоў. Яны аднагалосна пастанавілі "ўвайсці ў Канстытуцыйна-каталіцкую партыю, арганізаваную біскупам Ропам, і прыняць праграму партыі як аснову для палітычнага выхавання парафіян" [246. Nr 12].

У стварэнні партыі і папулярызацыі яе ідэй вялікую ролю адыграў друк. Біскуп добра разумеў яго магчымасці. Ужо ў лістападзе 1905 г. ён паспрабаваў выкупіць "Кур'ер літэўскі" ў Іпаліта Корвін-Мілеўскага, выдавецкая дзейнасць якога аказалася стратнай,. Няўдача не спыніла біскупа. Ён набыў друкарню ў Пецярбургу і перавёз яе ў Вільню. У студзені 1906 г. біскуп пачаў выдаваць адразу тры газеты: "Навіны віленьске", "Пшыяцель люду" і "Таважыш працы". Усе яны прапагандавалі ідэі хрысціянскай дэмакратыі. Рэдагаваў іх Л.Багдановіч.

"Навіны віленьске" сваёй галоўнай мэтай абвясцілі аб'яднанне грамадства вакол хрысціянскіх прынцыпаў. Ужо ў першым нумары газеты Л.Багдановіч канкрэтызаваў гэтую задачу. Ён заявіў, што газета будзе змагацца за роўнасць усіх народаў, за федэратыўнае ўладкаванне дзяржавы, за пашырэнне асветы і, у прыватнасці, за свабодную каталіцкую школу. Адначасова газета павінна была спрыяць удасканаленню сялянскай гаспадаркі праз падтрымку сельскагаспадарчых гурткоў і г.д. Аднак справы з "Навінамі" пайшлі дрэнна. Газета спыніла сваё існаванне ўжо напрыканцы лютага 1906 г. Амаль усе яе матэрыялы былі прысвечаны адной тэме - адстойванню праграмных палажэнняў Канстытуцыйна-каталіцкай партыі. Такі самы лёс напаткаў і штотыднёвік "Таважыш працы". Ён быў разлічаны на агітацыю ў хрысціянска-дэмакратычным духу сярод рабочых. Аднак выйшла ўсяго 5 нумароў. Больш шчаслівым быў лёс "Пшыяцеля люду" (1906-1910). Гэты орган друку ствараўся для сялян і рамеснікаў. Амаль кожны нумар змяшчаў матэрыялы, якія павінны былі выхоўваць народ у духу каталіцызму, нацыянальнай і сацыяльнай талеранцыі. Шмат месца адводзілася аграрнаму пытанню, праблемам быту сялян (напр., вялася антыалкагольная прапаганда) ды інш.

Частка мясцовых польскіх землеўласнікаў і інтэлігенцыі даволі крытычна ацаніла актывізацыю палітычнай дзейнасці каталіцкага касцёла. Галоўным апанентам біскупа адразу сталі краёўцы кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі. На старонках "Кур'ера літэўскага" з артыкулам выступіў І.Корвін-Мілеўскі. Ён абвінаваціў біскупа ў клерыкалізме, забыцці польскай нацыянальнай ідэі, эканамічнай неадукаванасці і палітычным авантурызме. Публіцыст сцвярджаў, што праграма ККПЛБ паўтарае праграму партыі кадэтаў, якая "какетнічае з сацыялізмам" [246. Nr 18]. Падставай для абвінавачванняў былі два палажэнні праекта праграмы: сцвярджэнне магчымасці экспрапрыяцыі лясных багаццяў на карысць сялян і выбары парламента на аснове ўсеагульнага, роўнага, прамога, тайнага і абавязковага галасавання.

Артыкул быў напісаны ў зняважлівым да біскупа тоне. Аўтар даказваў некампетэнтнасць духавенства ў палітычных і эканамічных справах і нават заявіў, што Эдвард Роп не з'яўляецца палякам. Біскуп адказаў на старонках газеты "Навіны віленьске". Ён заўважыў, што лічыць сябе палякам, аднак ягоныя погляды ў большай ступені рэлігійна-нацыянальныя, чым нацыянальна-рэлігійныя. Біскуп сцвярджаў, што адной з галоўных мэтаў партыі з'яўляецца барацьба супраць сацыялістычных ідэй і паражэнне радыкальных палітычных сіл [259. Nr 9,10].

Гэтая заява выклікала ўжо крытыку "Газеты віленьскай". Яе падтрымаў Л.Васілеўскі, які ўбачыў у дзейнасці ККПЛБ адкрыты клерыкалізм, імкненне ўзмацніць пазіцыі касцёла, каб у саюзе з землеўласнікамі трымаць народ у цемры і нявуцтве [415, s. 73]. Крытыка чулася з усіх бакоў. Віленская газета партыі "акцябрыстаў" "Белая Русь" абвінаваціла ККПЛБ у польскім шавінізме, у спробе "пабудаваць на расійскай глебе польскую дзяржаву" [246, Nr 18].

Адрэагавала таксама адміністрацыя віленскага генерал-губернатара. У "Виленским вестнике" быў надрукаваны артыкул А.Станкевіча, які займаў высокі пост у канцылярыі генерал-губернатара. Артыкул вылучаўся вельмі паважлівым тонам. Незадавальненне аўтара выклікаў толькі той раздзел праграмы, які быў прысвечаны адукацыі. А.Станкевіч абураўся імкненнем паставіць адукацыю пад кантроль касцёла.

Біскуп катэгарычна адкінуў усе абвінавачванні і падрабязна растлумачыў мэты стварэння партыі. ККПЛБ павінна была аб'яднаць на глебе хрысціянства розныя веравызнанні, розныя класавыя і нацыянальныя інтарэсы. Э.Роп даказваў магчымасць спалучэння эканамічных пытанняў і прынцыпаў хрысціянства. З гэтых пазіцый ён рэзка крытыкаваў праграму партыі кадэтаў: "Гэтая партыя цалкам разыходзіцца не толькі з хрысціянскай справядлівасцю, але і з традыцыямі нашага народу. <...> Наш прынцып - згода сялян і землеўлаcнікаў" [246. Nr 19]. Гэтае бурнае абмеркаванне моцна паўплывала на канчатковы варыянт праграмы.

Трэба адзначыць, што ККПЛБ стваралася як краёвая партыя. Інтарэсы краю стаялі на першым месцы. У галіне адукацыі (гэты раздзел быў першым) мэтай партыі было стварэнне бясплатнай народнай школы з навучаннем на роднай мове і абавязковым вывучэннем рэлігіі. Прадугледжвалася стварэнне адзінай сістэмы адукацыі з пераемнасцю паміж асобнымі яе элементамі. Значнае месца адводзілася недзяржаўным школам. Дзяржава павінна была толькі кантраляваць узровень адукацыі ў гэтых школах. Выказвалася патрабаванне павялічыць колькасць сярэдніх і стварыць вышэйшыя навучальныя ўстановы. Па меры магчымасці выкладанне павінна было весціся на роднай мове і абавязкова ўлічваць веравызнанне вучняў. Усе школы ніжэйшага і сярэдняга звяна пераходзілі пад кантроль органаў мясцовага самакіравання. Значная роля адводзілася духавенству, якое павінна было ажыццяўляць нагляд за ходам навучальнага працэсу, каб "не падрываліся асновы веры, маральнасці, не распальвалася рэлігійная і нацыянальная нянавісць".

У аграрным пытанні ККПЛБ зыходзіла з прынцыпу недатыкальнасці прыватнай уласнасці. Галоўным сродкам вырашэння эканамічных і сацыяльных праблем вёскі аб'яўлялася ліквідацыя церазпалосіцы і стварэнне асобных хутарскіх гаспадарак (засценкаў). Гэтыя гаспадаркі павінны былі атрымаць фінансавую падтрымку дзяржавы.

Праграма гарантавала задавальненне патрэбы сялян у лесе. Дзеля гэтага органы мясцовага самакіравання маглі нават пайсці на частковы выкуп лесу. Тэзіс пра экспрапрыяцыю лясоў, які ўтрымліваўся ў праекце праграмы, быў зняты. Акрамя гэтага планавалася стварэнне арбітражных судоў з прадстаўнікоў сялян і памешчыкаў, каб улагоджваць магчымыя канфлікты. Асноўныя палажэнні раздзела, прысвечанага фабрычным рабочым, уключалі права рабочых на забастоўку, на стварэнне прафсаюзаў, увядзенне, па меры магчымасці, васьмігадзіннага рабочага дня, абмежаванне начной працы, розныя віды сацыяльнай абароны працоўных.

Значныя перамены павінны былі адбыцца ў становішчы каталіцкай царквы. Першым пунктам ішло вяртанне маёмасці, якая была канфіскавана пасля паўстання 1863 г. альбо кампенсацыі страчанага. Праграма патрабавала ліквідацыі рымска-каталіцкай духоўнай калегіі пры МУС. Касцёл павінен быў стаць цалкам свабодным у кадравых пытаннях, у пытаннях духоўнай адукацыі і касцельнага будаўніцтва. Узнікненне рэлігійных таварыстваў вызначалася агульнадзяржаўным палажэннем аб саюзах і арганізацыях.

Самым вялікім быў раздзел, які закранаў будучы грамадскі лад Расійскай дзяржавы. Гэты лад павінен быў быць заснаваны на дэмакратычных правах і свабодах. Аўтарам праграмы Расія бачылася як канстытуцыйная манархія з адказнасцю выканаўчай улады перад парламентам. Усе народы павінны былі мець роўныя правы і магчымасць развіваць уласную мову і культуру. Расія ператваралася ў дзяржаву самага шырокага самакіравання. Яе органы, у тым ліку і агульнарасійскі парламент, павінны былі выбірацца на аснове ўсеагульнага, роўнага, прамога, тайнага і абавязковага галасавання. Паўнамоцтвы мясцовага самакіравання распаўсюджваліся на ўсе сферы дзяржаўнага жыцця за выключэннем войска, фінансаў, шляхоў дзяржаўнага значэння, пошты і тэлеграфа. Праграма фактычна прадугледжвала аўтаномію Беларусі і Літвы, хаця адкрыта пра гэта не гаварылася.

У раздзелах, прысвечаных структуры партыі, звяртала на сябе ўвагу тое, што ў партыйных камітэтах усіх узроўняў адно месца абавязкова заставалася за духоўнай асобай. Праўда, рабілася агаворка пра часовасць гэтага палажэння [392].

У цэлым праграма насіла свецкі характар. Пэўны клерыкалізм прысутнічаў толькі ў першым раздзеле. Сумесны кантроль грамадскасці і духавенства над школай мог прывесці да "каталізацыі" ўсяго працэсу навучання. Пра гэта адкрыта пісалі некаторыя прыхільнікі ККПЛБ. С.Марвіч, напрыклад, заявіў: "У школах павінна выкладацца каталіцкая навука, гэта значыць, навука згодная з духам касцёла" [246, Nr 32]. Школе сапраўды надавалася вялікае значэнне. Не выпадкова школьны раздзел быў першым у праграме. Э.Роп лічыў, што толькі каталіцкая школа здолее прымірыць усе тыя супярэчнасці, якіх не пазбегла дзяржаўная.

Дэмакратычна-ліберальны настрой у параўнанні з першым варыянтам праграмы значна аслабеў. Хаця ў раздзеле, прысвечаным становішчу рабочых, ён адчуваўся досыць моцна. Але ці дае гэта права сцвярджаць, што праграма ККПЛБ знаходзілася пад моцным уплывам праграмы канстытуцыйных дэмакратаў? Ян Юркевіч, напрыклад, лічыць, што стварэнне партыі - гэта зліццё хрысціянска-грамадскага і канстытуцыйна-дэмакратычнага руху. Ён нават сцвярджаў, што ў распрацоўцы праграмы ўдзельнічаў Тадэвуш Урублеўскі [607, s. 44]. З меркаваннем польскага гісторыка цяжка пагадзіцца, калі ўспомніць тую крытыку партыі і яе праграмы, якая прагучала на старонках "Газеты віленьскай".

Цалкам адмаўляць уплывы кадэтаў, безумоўна, нельга. Вось што пісаў Чэслаў Янкоўскі пра віленскія настроі 1905 - 1906 гг.: "Гэта быў перыяд кадэтызму. Нягледзячы на тое, што спробы стварэння спецыяльнага польскага аддзелу партыі кадэтаў у Беларусі і Літве скончыліся няўдала, ідэі гэтай партыі былі часткай тагачаснай віленскай атмасферы" [364, s. 37]. Але ўплыў кадэтаў не мог быць вызначальным. Біскуп неаднаразова падкрэсліваў свае негатыўныя адносіны да гэтай партыі і яе праграмы і пагаджаўся з тымі, хто бачыў у праграме і дзейнасці ККПЛБ падабенства з "Цэнтрам" у германскім парламенце. Ч.Янкоўскі лічыў, што біскуп і ягоная партыя стаялі на пазіцыях хрысціянскай дэмакратыі. Менавіта тут трэба шукаць ідэйныя вытокі праграмы. Гэта пацвярджае і аналіз публікацый у газетах "Таважыш працы" і "Пшыяцель люду", разлічаных на рабочых і сялянаў. Гэтыя газеты былі ўласнасцю Эдварда Ропа.

Аднак ККПЛБ не была традыцыйнай партыяй хрысціянскай дэмакратыі. Яе праграма прадугледжвала рэфармаванне дзяржаўнага ладу. Партыя не мела і нацыяналістычнай накіраванасці, якой вызначалася, напрыклад, польская хадэцыя 30-х гг. ХХ ст. у адносінах да славянскіх меншасцяў і яўрэяў.

Ёсць усе падставы сцвярджаць, што стварэнне ККПЛБ было часткай хрысціянска-дэмакратычнага руху, які пачаў паступова пранікаць у межы Расійскай імперыі. Каталіцкі касцёл у Беларусі і Літве ператвараўся ў істотны фактар палітычнага жыцця напярэдадні выбараў у Думу. У тым размежаванні, якое адбывалася ў польскім руху, ККПЛБ заняла месца сярод краёўцаў. Дарэчы, з 1 сакавіка 1906 г. Эдвард Роп стаў уладальнікам "Кур'ера літэўскага", што доўгі час захоўвалася ў таямніцы [364, s. 43]. На складзе рэдкалегіі і кірунку газеты гэта ніяк не адбілася.

Партыя канчаткова аформілася 7 лютага 1906 г. На ўстаноўчым сходзе прысутнічалі прадстаўнікі каталіцкага духавенства, землеўлаcнікаў, інтэлігенцыі, дэлегаты ад рабочых і сялянаў. Напярэдадні сходу каталіцкае духавенства правяло вялікую падрыхтоўчую працу. У Сакольскім пав. Гарадзенскай губ. ксяндзы мелі нават надрукаваныя на польскай мове бланкі для запісу рашэнняў сялянскіх сходаў па выбарах упаўнаважаных на віленскі сход. Земскія начальнікі, якія паведамлялі пра гэта, адзначалі, што сяляне не вельмі ахвотна пагаджаліся на гэтыя выбары, але ксяндзы настойвалі. Асабліва актыўна, па ацэнках земскіх начальнікаў, паводзілі сябе ксяндзы Эйнарт, Янцэвіч, Чаплік (усе Гарадзенскі дэканат). Апошні, напрыклад, імкнуўся паслаць у Вільню нават трох упаўнаважаных ад кожнай парафіі. Ксёндз Жахоўскі арганізаваў прыезд на ўстаноўчы сход дэлегацыі рабочых з г.Бранска Гарадзенскай губ. [179, a. 8 адв.; 172, a. 2-3].

На ўстаноўчым сходзе быў зацверджаны канчатковы варыянт праграмы і абраны склад Цэнтральнага камітэту партыі. Трэба адзначыць, што такія вядомыя прадстаўнікі польскай грамадскасці, як Станіслаў Лапацінскі і Юзаф Монтвіл, якія прысутнічалі на сходзе, не ўвайшлі ў яго склад. "Вярхі" польскай грамадскасці, як землеўласнікі, так і інтэлігенцыя, даволі насцярожана аднесліся да палітычнай ініцыятывы Эдварда Ропа. У ЦК ККПЛБ за выключэннем біскупа апынуліся людзі малавядомыя ці наогул невядомыя ў краі: землеўласнікі З.Цярпінскі, Б.Скірмунт, І.Парчэўскі, студэнт Ю.Змітровіч, ксёндз Я.Бурба, служачыя Г.Бароўскі і К.Фалевіч. Але хутка адносіны польскай грамадскасці перамяніліся.

У лютым 1906 г. назіраўся імклівы рост колькасці сяброў партыі. Сацыяльны склад партыі быў даволі разнастайным. Але галоўнай апорай былі сяляне-каталікі з беларускіх і літоўскіх вёсак, частка каталіцкай дробнай шляхты і інтэлігенцыі. Большасць прыхільнікаў і сяброў партыі жылі ў Віленскай і Гарадзенскай губ.

Спрэчкі вакол ККПЛБ заціхлі толькі ў сярэдзіне лютага. Ч.Янкоўскі, які раней салідарызаваўся з крытыкай І.Корвін-Мілеўскага, пасля змяненняў у праграме ўжо заклікаў польскія арганізацыі аб'яднацца на платформе гэтай партыі [246, Nr 35]. Ідэю аб'яднання таксама выказаў на старонках "Кур'ера літэўскага", сябар ЦК партыі З.Цярпінскі [246, Nr 38]. Апошняй кропкай прымірэння стала пісьмо віленскага біскупа, які паведамляў, што "Навіны віленьске" спыняюць сваё існаванне, і ад гэтага часу ўсе партыйныя матэрыялы будуць друкавацца на старонках "Кур'ера" [246, Nr 42]. ККПЛБ пераходзіла на пазіцыі кансерватыўна-ліберальных краёўцаў.

Легальна партыя праіснавала нядоўга. На пачатку сакавіка 1906 г. біскупу пад ціскам уладаў прыйшлося пакінуць кіраўніцтва партыяй, што ў значнай меры аслабіла яе ўплывы. У гэтыя ж дні рашэннем віленскага генерал-губернатара Кжывіцкага (пасля тэлеграмы міністра ўнутраных спраў П.Дурнаво) ўсе сходы сяброў партыі былі забаронены [73, ч.1, a. 62]. Аднак існуюць падставы сцвярджаць, што нелегальныя партыйныя сходы адбываліся нават у 1907 г.

Дзейнасць "Тэрытарыяльнага кола" ў І Дзяржаўнай Думе і прадстаўнікоў мясцовай польскай грамадскасці ў Дзяржаўнай Радзе (І сесія) (1906)

Палякі Беларусі і Літвы звязвалі з Думай звязваліся надзеі на рэфармаванне расійскай палітычнай сістэмы і задавальненне сваіх асноўных патрабаванняў. Між тым кампетэнцыя Думы вызначалася законам "Усталяванне Дзяржаўнай думы", які быў падпісаны імператарам 20 лютага 1906 г. У адпавведнасці з ім Дума атрымала права заканадаўчай ініцыятывы па прыняццю і змяненню законаў, права абмеркавання бюджэту дзяржаўных устаноў, права вярхоўнага нагляду за сістэмай органаў дзяржаўнага кантроля [310, c. 253].

Заканадаўчыя правы Думы і Дзяржаўнай рады замацоўваліся артыкулам 86 новай рэдакцыі "Асноўных Дзяржаўных законаў", зацверджанай Мікалаем II 23 красавіка 1906 г.: "Ніякі новы закон не можа паследаваць без згоды Дзяржаўнай рады і Дзяржаўнай думы і ўступіць у сілу без зацвярджэння Гасудара Імператара" [455, c. 254]. Аднак ужо наступны артыкул (87) даваў магчымасць у выпадку спынення альбо перапынку ў працы Рады і Думы праводзіць абмеркаванне законапраектаў у Радзе міністраў з далейшым зацвярджэннем іх імператарам у форме "Высачайшых указаў". Праўда, дзеянне кожнага такога Указа мела часовы характар. Ён падлягаў зацвярджэнню ў Думе і Радзе на працягу двух месяцаў пасля аднаўлення іх дзейнасці [455, c. 254]..

Пазіцыі Думы аслабляліся яшчэ і тым, што паміж ёй і імператарам знаходзілася Дзяржаўная рада. Указ 21 лютага 1906 г. фактычна ператвараў яе ў верхнюю палату расійскага парламента. А паколькі склад Рады не мог не быць кансерватыўным (палову яе сяброў прызначаў імператар, палова выбіралася ад дваранскіх сходаў, земстваў і універсітэтаў), то гэтай установе была падрыхтавана роля сапраўдных "могілак" ліберальных законапраектаў.

Аднак, нягледзячы на гэта, Дума ўсё роўна была абмежаваннем самаўладдзя. Маніфест 17 кастрычніка 1905 г. і комплекс мер па яго ажыццяўленню ўнеслі сур'ёзныя змяненні ў дзяржаўны лад Расіі. Краіна эвалюцыяніравала ў накірунку канстытуцыйнай манархіі.

Пачатак 1906 г. праходзіў пад знакам набліжэння выбараў у Думу. Яны былі прызначаныя на сакавік-красавік. У адпаведнасці з законам ад 11 снежня 1905 г. выбары павінны былі праходзіць па чатырох курыях: землеўласніцкай, гарадской, сялянскай і рабочай. Значная частка насельніцтва (ваенаслужачыя, жанчыны, рабочыя невялікіх прадпрыемстваў, беззямельныя сяляне) выбарчых правоў не атрымалі. Выбары былі шматступеннымі. Павятовыя сходы кожнай курыі выбіралі сваіх выбаршчыкаў на агульны губернскі з'езд, дзе і адбывалася выбранне дэпутатаў Думы.

Ужо ў студзені 1906 г. на старонках польскага віленскага друку пачалося абмеркаванне выбарчай тактыкі. Адначасна пачалі ўзнікаць польскія выбарчыя камітэты. Ініцыятыву захапілі краёўцы кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі. Адным з першых быў створаны Выбарчы камітэт землеўласнікаў Менскай губ. У шэрагу галоўных палажэнняў праграмы Камітэту фігуравалі прыняцце канстытуцыі, гарантыі дэмакратычных свабод, усеагульнае і роўнае выбарчае права, ільготы малазямельным і беззямельным сялянам пры набыцці зямлі, ліквідацыя цераcпалосіцы, недатыкальнасць прыватнай уласнасці і земскае самакіраванне [246. Nr 19].

На пачатку 1906 г. узнік Польскі выбарчы камітэт землеўласнікаў Віленскай губ. Яго асновай стала Віленскае таварыства сельскай гаспадаркі (ВТСГ) [246, Nr 70]. У канцы сакавіка краёўцамі дэмакратычна-ліберальнага накірунку быў створаны Польскі выбарчы камітэт Вільні, мэтаю якога было абранне дэпутатам Думы адваката Т.Урублеўскага. Камітэт арганізаваў свае бюро ва ўсіх выбарчых акругах горада. Краёўцы гэтай плыні імкнуліся зрабіць яго агульнапольскім выбарчым камітэтам Вільні.

З дапамогай каталіцкага духавенства і ўласнага друку актыўную прапаганду сваёй праграмы ў лютым 1906 г. распачала ККПЛБ. У Гарадзенскай губ. аддзяленні партыі існавалі ў Гародні і Беластоку. Яны складаліся з прадстаўнікоў інтэлігенцыі і каталіцкага духавенства [102, a. 104]. Гэтыя аддзяленні, па сутнасці, адыгрывалі ролю выбарчых камітэтаў. Напр., 1 сакавіка 1906 г. адбыўся сход прыхільнікаў партыі ў Беластоку. На яго запрасілі рабочых і рамеснікаў горада. Выступаў доктар Чэпуркоўскі. Значную ўвагу выступоўца ўдзяліў крытыцы сацыялістычных ідэй, якія на Беласточчыне прапагандавалі пераважна яўрэйскія сацыялістычныя арганізацыі [246. Nr 48]. У Гародні аддзяленне ККПЛБ сабрала польскіх выбаршчыкаў на пачатку сакавіка. На сходзе была выказана ідэя часовага саюза з гарадскімі выбаршчыкамі-рускімі. Мэтаю саюза была перамога над прадстаўнікамі яўрэйскіх арганізацый. Аднак большасць выбаршчыкаў палічыла неабходным галасаваць за "свайго". Кандыдатам у дэпутаты быў абраны ксёндз М.Руткоўскі [246. Nr 57].

Па афіцыйнай інфармацыі ККПЛБ вылучалася сваёй актыўнасцю на агульным фоне "вялых и безжизненных" выбараў у губерні. Чыноўнік Дзмітрыеў-Мамонаў паведамляў, што ад землеўласнікаў Гарадзенскага і Беластоцкага пав. на губернскі сход абраныя толькі сябры ККПЛБ: ксёндз Ю.Сангін, памешчыкі Карповіч, Казлоўскі, Д.Карыбут-Дашкевіч, С.Незабытоўскі, князь І.Друцкі-Любецкі [102, a. 105].

ККПЛБ актыўна дзейнічала ў Ковенскай губ. Аднак у перадвыбарчай барацьбе тон задавалі Яўрэйскі выбарчы камітэт і Літоўская нацыянальна-дэмакратычная партыя [102, a. 109]. У Віленскай губ. ККПЛБ сумесна з Польскім выбарчым камітэтам землеўласнікаў кантралявала сітуацыю. Найбольшую перавагу польскія дэпутаты мелі якраз у курыі землеўласнікаў. Але і ў сялянскай курыі ККПЛБ паводле афіцыйных звестак мела найвялікшы аўтарытэт [102, a. 306 адв]. Губернскі камітэт ККПЛБ быў створаны ў Магілёве [102, a. 138]. Аднак тут шанцаў на поспех было вельмі мала, і камітэт пачаў перамовы з губернскім Саюзам дасягнення раўнапраўя для яўрэяў. Дзейнасць ККПЛБ была прыкметнай і ў Віцебскай губ. 22 лютага 1906 г. адбыўся сход прыхільнікаў гэтай партыі ў Дзвінску. На ім прысутнічала 150 чалавек. Старшынстваваў ксёндз-дэкан Ян Секлюцкі, які, у прыватнасці, адзначыў: "Ніводная партыя края не адпавядае нашым нацыянальным і рэлігійным патрабаванням акрамя ККПЛБ" [246. Nr 48].

На пачатку сакавіка 1906 г. загадам віленскага генерал-губернатара Кжывіцкага сходы партыі ў межах генерал-губернатарства былі забаронены. У сувязі з гэтым на старонках "Кур'ера" з'явілася спецыяльная заява ЦК партыі, у якой адзначалася, што "дзейнасць ККПЛБ была заўсёды легальнай і супакойваючай, і, што тайная дзейнаць супярэчыць задачам і мэтам партыі". Далей ЦК абвяшчаў, што спыняе сваю дзейнасць да моманту, "калі ў дзяржаве, дзе толькі нараджаецца палітычнае жыццё, партыі легальнага накірунку будуць узнікаць не толькі на глебе дзяржаўнай палітыкі, але і ў адпаведнасці з пажаданнем мясцовага насельніцтва і яго патрабаваннямі". Пры гэтым кіраўніцтва даручала сябрам партыі і надалей падтрымліваць найбольш адпаведных свайму прызначэнню кандыдатаў у выбаршчыкі і дэпутаты Думы. Біскуп ад свайго імя дадаў: "Партыя, якая была арганізавана па маёй ініцыятыве на аснове справядлівасці, любові і згуртаванасці пад знакам крыжа, заўсёды павінна жыць у сэрцах каталікоў. Прашу сяброў партыі цвёрда трымацца яе запаветаў, праводзіць іх у жыццё і, калі з'явіцца магчымасць легальнага згуртавання, зноў прыступіць да дзейнасці пад нашым сцягам" [246. Nr 54].

Нягледзячы на забарону, сходы і паседжанні партыі працягваліся. Неўзабаве Кжывіцкі быў вымушаны звярнуцца да біскупа з лістом, у якім прапанаваў кіраўніку Віленскай дыяцэзіі выдаць уласны загад аб забароне партыйных сходаў. Але біскуп адмовіўся гэта рабіць [73, ч. 1, а. 109].

Ужо першы этап выбараў у Беларусі і Літве засведчыў важнасць нацыянальнага пытання. Многія аналітыкі адзначалі, што выбарчая барацьба ў краі ў адрозненні ад Расіі і Каралеўства Польскага разгарнулася не па партыйных прыкметах, а па нацыянальных. І сапраўды, і друк і розныя выбарчыя матэрыялы перапоўнены паведамленнямі, якія даказваюць прыярытэт нацыянальнага над сацыяльным. Але толькі на першы погляд. Не трэба забываць, што беларусы і літоўцы складалі пераважную большасць сялянаў (сялянская курыя). Палякі пераважалі ў курыі землеўласнікаў. Яўрэі першынствавалі ў гарадской курыі. Сацыяльнае хавалася ў ценю нацыянальнага, але свайго значэння не страціла. Аб гэтым сведчаць і відавочныя элементы партыйнай барацьбы ў выбарчай кампаніі. Так, пра сваю прыналежнасць да партыі канстытуцыйных дэмакратаў заявіў Т.Урублеўскі. Ён зрабіў гэта пасля таго, як па Вільні пачалі распаўсюджвацца звесткі, што ён з'яўляецца кандыдатам усіх польскіх арганізацый. Толькі ў адным адвакат Урублеўскі не пагаджаўся з праграмай КДП - у аграрным пытанні. Ён сцвярджаў, што патрабаванні кадэтаў па аграрнай рэформе нельга лічыць канчатковымі: "Гэта толькі пастулаты, якія вызначаюць агульны накірунак пераменаў". У гэтай заяве ён яшчэ раз падкрэсліў сваю краёвую пазіцыю: "У пытаннях культуры буду салідарны з палякамі, а ў палітычных і грамадскіх справах я адчуваю сябе жыхаром Літвы і буду зыходзіць з інтарэсаў карэннага насельніцтва" [246. Nr 70].

Аснову Выбарчага камітэту землеўласнікў Менскай губ. Склалі сябры МТСГ. На сходзе таварыства было абмяркавана пытанне аб магчымым пагадненні з гарадской курыяй і рускімі памешчыкамі. Высвятляліся два падыходы: першы - весці выбары так, каб кожная нацыянальнасць і кожны сацыяльны клас атрымалі дэпутацкія месцы; і другі - змагацца толькі за сваіх (польскіх) дэпутатаў. Абмеркаванне было вельмі вострым. Краёвая пазіцыя ў дадзеным выпадку задавальняла не ўсіх. Аднак краёўцы вытрымалі гэты іспыт. Перамог першы падыход, але большасцю ўсяго ў адзін голас. І гэта быў голас ветэрана польскага руху ў Беларусі і Літве Аляксандра Скірмунта, які выказваўся апошнім. 30 сакавіка 1906 г. Польскі выбарчы камітэт землеўлаcнікаў Менскай губ. дасягнуў папярэдняй згоды з гарадской курыяй і з часткай рускіх памешчыкаў. У выніку пагаднення губернскі з'езд павінен быў выбраць дэпутатамі Думы чатырох прадстаўнікоў гарадской курыі, двух польскіх, аднаго рускага землеўласніка і абавязковага сялянскага дэпутата [246. Nr 72].

Менавіта ў Менскай губ. беларускія палякі дасягнулі найвялікшага поспеху на выбарах. Сялянскія выбаршчыкі, апынуўшыся перад блокам землеўласнікаў-палякаў і гарадской курыі, у знак пратэсту пакінулі губернскі з'езд. Землеўласнікі змянілі свой план і максімальна выкарысталі склаўшуюся сітуацыю. Дэпутатамі Думы былі абраны сем прадстаўнікоў землеўласнікаў-палякаў: Іеранім Друцкі-Любецкі, Раман Скірмунт, Яўстах Любаньскі, Ян Вішнеўскі, Пётр Масоніўс, Аляксандр Лядніцкі, Віктар Янчэўскі.

А.Лядніцкі пастаянна жыў у Маскве. Ён з'яўляўся сябрам Маскоўскага гарадскога камітэту КДП. Гэты вядомы адвакат у перыяд рэвалюцыі належыў да тых, хто будучыню Польшчы бачыў у далейшым збліжэнні з Расіяй. Таксама сябрам КДП быў гласны Менскай гарадской думы, спецыяліст па фінансавых пытаннях Віктар Янчэўскі. Ён быў прыкметнай постаццю на паседжаннях МТСГ. Ягоны высокі аўтарытэт засведчыў сам менскі губернатар П.Курлоў, які быў перакананы, што менавіта А.Лядніцкі і В.Янчэўскі будуць у Думе лідэрамі польскіх дэпутатаў. Яўстах Любаньскі валодаў маёнткам пад Менскам. Па палітычных поглядах і ён быў прыхільнікам КДП. Аднак у падыходах да аграрнай рэформы і да рэформы выбарчай сістэмы меў асобную пазіцыю. Вышэйзгаданыя дэпутаты яўна сімпатызавалі краёўцам, якія прытрымліваліся дэмакратычна-ліберальнай арыентацыі.

Князь І.Друцкі-Любецкі валодаў маёнткам на Палессі. Ён актыўна працаваў у МТСГ. Належаў да краёўцаў. Таксама краёўцам быў Ян Вішнеўскі, які пастаянна жыў на Валыні. Аб постаці Рамана Скірмунта ўжо была гаворка. Пётр Масоніўс валодаў маёнткам у Навагрудскім пав., але пастаянна жыў у Каралеўстве Польскім. Быў доктарам філасофіі, сябрам рэдкалегій "Пшэглёнда філасафічнага" і "Газеты варшаўскай". З'яўляўся прыхільнікам нацыянальных дэмакратаў.

Варта адзначыць, што практычна ўсе дэпутаты прытрымліваліся ліберальнай ідэалогіі, а некаторыя з'яўляліся дзеячамі КДП. Уплывы "кадэтызма" відавочныя. І нават Раман Скірмунт, "праслаўлены" беларускімі савецкімі гісторыкамі як "кансерватар", "рэакцыянер" і г.д. не выглядае "белай варонай" у гэтай кампаніі.

Поспех спрыяў таксама дзейнасці Польскага выбарчага камітэту ў Віленскай губ. Напярэдадні губернскага з'езду ў Вільні землеўласнікі-палякі заключылі пагадненне з сялянскай курыяй. Рашаючую ролю ў гэтым адыграла ККПЛБ. Пагадненне дазволіла правесці ў Думу трох дэпутатаў: Эдварда Ропа, Баляслава Ялавецкага і Чэслава Янкоўскага. Усе яны, як ужо адзначалася, належалі да краёўцаў кансерватыўна-ліберальнага накірунку.

У Віцебску Польскі камітэт заключыў пагадненне з гарадской курыяй і з латышамі-каталікамі. Палякі разлічвалі на тры дэпутацкія месцы. Аднак яўрэйскія выбаршчыкі ў апошні момант парушылі дамоўленасць. У выніку землеўласнікі-палякі атрымалі толькі два месцы. Гэта былі Б.Шахно і П.Перасвет-Солтан. Абодва выступалі як беспартыйныя дэпутаты [103, a. 154].

Губернскі выбарчы сход у Магілёве цягнуўся трое сутак. Некалькі разоў праводзілася галасаванне. У рэшце рэшт перамагла сялянская курыя. Яна правяла ў Думу пяць дэпутатаў. Мясцовыя землеўласнікі-палякі атрымалі толькі адно месца, але на большае яны і не разлічвалі. Іх дэпутат А.Хамянтоўскі валодаў маёнткам Крывым (Круглянскі пав.), быў міравым суддзёй, а з 1903 г. - земскім гласным. Па афіцыйных - звестках сімпатызаваў КДП [103, a. 154].

Няўдала для "вярхоў" польскай грамадскасці прайшлі выбары ў Ковенскай і Гарадзенскай губ. Галоўнай прычынай была адсутнасць саюзнікаў на губернскім выбарчым сходзе. Напярэдадні сходу ў Гародні склаўся саюз рускіх памешчыкаў, сялянаў і гарадскіх выбаршчыкаў. У выніку дэпутатам Думы стаў толькі адзін прадстаўнік "вярхоў" мясцовых палякаў сябра ККПЛБ ксёндз А.Сангайла. Цікава заўважыць, што ягоную кандыдатуру падтрымалі таксама праваслаўныя [246 Nr 74]. Прыхільнікам ККПЛБ быў і селянін М.Жукоўскі (Беластоцкі пав.) - адзін з чатырох сялянскіх дэпутатаў ад губерні [103, a. 9].

У Ковенскай губ. выбаршчыкі ад сялянаў дзейнічалі сумесна з гарадской курыяй. У выніку ўсе абраныя дэпутаты былі прыхільнікамі праграмы КДП. Прадстаўнікоў польскага землеўладання сярод іх не было [246. Nr 77].

Пацярпеў няўдачу польскі кандыдат на выбарах дэпутата ад Вільні. Магчыма, якраз "кадэтызм" Т.Урублеўскага не спрыяў высокай актыўнасці польскіх віленскіх выбаршчыкаў, шмат з якіх не з'явіліся на рашаючы сход. У выніку дэпутатам Думы ад Вільні стаў прадстаўнік яўрэйскай грамадскасці горада, сябра партыі кадэтаў Ш.Левін.

Усяго "вярхі" польскай грамадскасці атрымалі 14 дэпутацкіх мандатаў. Гэта быў безумоўны поспех краёўцаў кансерватыўна-ліберальнай палітычнай арыентацыі. Чым ён быў абумоўлены? Па-першае, колькасцю і згуртаванасцю беларускіх і літоўскіх землеўласнікаў-палякаў, якія выразна дамінавалі ў выбарах па сваёй курыі у чатырох губернях. Нягледзячы на тыя разнагалоссі, якія ўжо пачалі адчувацца сярод польскага насельніцтва, яны здолелі аб'яднацца на падмурку культурнай і сацыяльнай блізкасці. Апошняя была спалучана з ідэалогіяй кансерватыўнага лібералізма. Па-другое, поспеху спрыяла большая падрыхтаванасць палякаў да палітычнай барацьбы. Гэта праявілася ў дзейнасці шматлікіх выбарчых камітэтаў і арганізацый, актыўнасці ККПЛБ, якая выдатна выкарыстала аўтарытэт каталіцкага духавенства. Моцную падтрымку ў час выбараў яны атрымалі ад губернскіх таварыстваў сельскай гаспадарки і польскага віленскага друку. Лепшая падрыхтаванасць да палітычнай барацьбы адчувалася і ў той гатоўнасці да кампрамісаў і часовых пагадненняў, якія мелі месца на рашаючых губернскіх з'ездах у Менскай, Магілёўскай, Віцебскай і Віленскай губ. Безумоўна, на вынікі выбараў таксама аказала ўплыў адсутнасць адзінства сярод палітычных сапернікаў і пэўная разгубленасць самага моцнага з іх - самаўладдзя.

Яшчэ больш паспяховымі для землеўласнікаў-палякаў былі выбары ў Дзяржаўную раду, якія праходзілі ў гэты ж час. Ва ўсіх шасці беларуска-літоўскіх губернях перамаглі іх прадстаўнікі: І.Корвін-Мілеўскі (Віленская губ.), Д.Карыбут-Дашкевіч (Гарадзенская губ.), Э.Вайніловіч (Менская губ.), Г.Выкоўскі (Магілёўская губ.), С.Лапацінскі (Віцебская губ.), А.Тышкевіч (Ковенская губ.). Акрамя І.Корвін-Мілеўскага ўсе яны былі фактычнымі кіраўнікамі губернскіх таварыстваў сельскай гаспадаркі.

Якраз у І.Корвін-Мілеўскага і ўзніклі некаторыя праблемы на выбарах. Шмат залежыла ад ягонай прамовы. І выдатны прамоўца свой шанс не згубіў. Ягонае выступленне зрабіла моцнае ўражанне. Кандыдат у дэпутаты заявіў, што як паляк будзе абараняць польска-каталіцкія інтарэсы, а як прадстаўнік губерні - інтарэсы ўсіх народаў, што насяляюць яе, у тым ліку і яўрэяў. І.Корвін-Мілеўскі сцвярджаў, што нацыяналістычны падыход палякаў да праблемаў Беларусі і Літвы зробіць іх "эмігрантамі ва ўласным крае". Ён паабяцаў, што ў адносінах да рускіх займе наступную пазіцыю: "Не буду лізаць сціснутую ў кулак руку, але не буду кусаць і працягнутую для прывітання далонь". Выбаршчыкі падтрымалі яго [369, s. 157-158].

З падобнай пазіцыяй у час выбараў у Менску выступіў Э.Вайніловіч. Ён заявіў: "Буду аднолькава незалежны, як ад уплываў з-над Нявы і Масквы, так і ад указанняў з-над Віслы. Буду ісці ў накірунку, які падкажа ўласнае сумленне і ўласнае разуменне патрабаванняў краю, які мяне абраў" [416, s. 114].

Поўную перамогу на выбарах у Дзяржаўную раду ад Беларусі і Літвы атрымалі краёўцы кансерватыўна-ліберальнага накірунку. Выключэннем быў толькі Г.Выкоўскі, сябра Магілёўскай групы КДП.

Рознагалоссі сярод "вярхоў" польскай грамадскасці ў перыяд выбараў адчуваліся толькі па пытаннях думскай будучыні польскіх дэпутатаў ад Беларусі і Літвы. Ідэйны цэнтр кансерватыўна-ліберальных краёўцаў "Кур'ер літэўскі" выступаў за стварэнне самастойнай дэпутацкай групы, якая б абараняла інтарэсы ўсяго Беларуска-Літоўскага краю [246. Nr 64, 88]. Нацыянальныя дэмакраты выказваліся за ўваход дэпутатаў у склад Польскага кола, якое ў большасці складалася з сяброў партыі Р.Дмоўскага.

Польскія дэпутаты ад Беларусі і Літвы прыехалі ў Пецярбург, так і не закончыўшы дыскусію аб лёсе іх дэпутацкай групы. Яны разумелі, што ўваход у Польскае кола можа прывесці да страты даверу ў краі. Уваход у іншыя фракцыі прывёў бы да таго, што польскія дэпутаты ад Беларусі і Літвы "растварыліся" б у Думе. Аднак толькі 4 мая на трэцім дэпутацкім сходзе было прынята канчатковае рашэнне стварыць самастойную тэрытарыяльна-нацыянальную групу з уласнай праграмай і назвай "Група дэпутатаў ад заходніх губерняў". У друку яе звычайна называлі "Тэрытарыяльным колам". Прынцыповае значэнне мела заява, што ўвайсці ў Тэрытарыяльнае кола могуць усе дэпутаты ад Беларуска-Літоўскага краю незалежна ад нацыянальнасці. Заява была разлічана, у першую чаргу, на літоўскіх і латышскіх прадстаўнікоў.

Кіраўнікамі Кола былі абраны А.Лядніцкі, Ч.Янкоўскі, І.Друцкі-Любецкі і князь Панятоўскі, дэпутат ад Валынскай губ. [246. Nr 92]. Абранне апошняга было звязана з тым, што ўсе польскія дэпутаты ад Кіеўскай, Валынскай і Падольскай губ. увайшлі ў склад Тэрытарыяльнага кола.

Распрацоўка праграмы Кола была завершана толькі ў сярэдзіне чэрвеня 1906 г. Галоўнай мэтай яго дзейнасці абвяшчалася мірнае суіснаванне ўсіх народаў краю і задавальненне іх патрэбаў. Будучае дзяржавы звязвалася з канстытуцыйна-парламенцкім ладам, заснаваным на дэмакратычных прынцыпах. Акрамя гэтага, праграма ўключала патрабаванні ўвядзення асноўных дэмакратычных свабодаў, поўнай роўнасці ўсіх грамадзянаў незалежна ад нацыянальнасці і веравызнання, ліквідацыі саслоўнага падзелу, канстытуцыйнага забеспячэння нацыянальных і культурных патрэбаў і правоў нацыянальных меншасцяў, стварэнне органаў самакіравання, як пераход да аўтаномнай структуры Расійскай дзяржавы, дазволу на карыстанне мясцовымі мовамі побач з дзяржаўнай ва ўсіх установах, судах, школах і грамадскіх арганізацыях, увядзення ўсеагульнага бясплатнага пачатковага навучання на аснове роўнасці мясцовых моваў з дзяржаўнай, прадастаўленне гарантый поўнай свабоды дзейнасці касцёла ды інш. у духу расійскага лібералізма.

У аграрным пытанні адзінства дэпутаты не дасягнулі. І гэта адлюстравалася ў праграме, якая ўтрымлівала два розныя палажэнні. Абодва прадугледжвалі рашэнне аграрнага пытання на аснове захавання прынцыпа прыватнага валодання зямлёй шляхам паляпшэння, урэгулявання і павелічэння зямельнай уласнасці сялянаў. Дзеля гэтага прапанавалася выкарыстанне казённых, кляшторных, дзяржаўных і кабінецкіх зямель. Розніца поглядаў датычыла толькі лёсу памешчыцкага землеўладання. "Палажэнне А" вызначала яго так: "Магчыма частковае прымусовае адчужэнне памешчыцкіх зямель за выкуп". "Палажэнне Б": "Магчыма прымусовае адчужэнне прыватных зямель толькі дзеля камасацыі, урэгулявання праблемы сервітутаў, ліквідацыі цераспалосіцы". Як відаць, усе дэпутаты пагаджаліся з тым, што немагчыма правесці аграрную рэформу, не закрануўшы памешчыцкага землеўладання. Спрэчкі датычылі толькі памераў той зямлі, з якой павінны былі развітацца буйныя землеўласнікі. Прыхільнікі "Палажэння Б" выступалі фактычна толькі за "касметычнае" скарачэнне памешчыцкага землеўладання. І першыя, і другія пагаджаліся, што аграрную рэформу павінны праводзіць органы мясцовага самакіравання.

Рознагалоссі сярод дэпутатаў былі звязаны і з пытаннем аб выбарах. "Палажэнне А" сцвярджала, што выбары будуць праходзіць на аснове ўсеагульнага, роўнага, тайнага і прамога галасавання. "Палажэнне Б" - што выбары адбудуцца толькі на аснове ўсеагульнага галасавання [246. Nr 135]. Праграма давала магчымасць кожнай з двух фракцый адстойваць уласную пазіцыю.

Напачатку сваёй працы Тэрытарыяльнае кола актыўна супрацоўнічала з польскай групай у Дзяржаўнай радзе. Яны збіраліся на сумесныя сходы на кватэры дэпутата Б.Ялавецкага. На адным з такіх сходаў на пачатку мая абмяркоўвалася пытанне аб супрацоўніцтве з КДП. Ускосна яно закранала адносіны да Польскага кола. Большасць удзельнікаў схода выказалася супраць саюза з сябрамі гэтай уплывовай агульнарасійскай партыі. С.Лапацінскі, які раней займаў досыць ліберальныя пазіцыі, нават назваў кадэтаў "далакопамі польскай справы". Усе старанні А.Лядніцкага і іншага вядомага дзеяча КДП Леона Петражыцкага схіліць дэпутатаў да гэтага саюза аказаліся безвыніковымі.

Кола прыняло актыўны ўдзел у складанні адказу на "тронную прамову" Мікалая ІІ. Дума стварыла спецыяльную камісію па падрыхтоўцы праекта гэтага адказу. У яе склад увайшоў князь І.Друцкі-Любецкі. Але галоўную ролю ў напісанні адказу адыгралі канстытуцыйныя дэмакраты. Яны выкарысталі абмеркаванне, каб давесці да імператара ўсе свае пажаданні. У адказе была змешчана просьба аб поўнай палітычнай амністыі, сцвярджалася немагчымасць для Думы працаваць з Дзяржаўнай радай, неабходнасць адмены абмежаванняў заканадаўчай дзейнасці Думы "Асноўнымі законамі" і важнасць стварэння ўрада, які б карыстаўся даверам Думы. Таксама планавалася павелічэнне сялянскай зямельнай уласнасці за кошт казённых, удзельных, кабінецкіх, кляшторных зямель і прымусовага адчужэння часткі прыватнаўласніцкіх [299, т. 1, с. 53].

У абмеркаванні праекта прыняў удзел біскуп Э.Роп. Ён выкарыстаў думскую трыбуну, каб давесці да дэпутатаў асноўныя падыходы беларускіх і літоўскіх землеўласнікаў-палякаў да аграрнай рэформы: "Сялянскае пытанне не можа мець аднолькавага рашэння ва ўсіх мясцовасцях імперыі, а жаданне набыць зямлю не можа парушаць чужыя правы. Яно павінна вырашацца паступова на існуючых умовах" [299, т. 1, с. 109]. Ён прапанаваў невялікі дадатак да праекта адказу: "Дума звяртаецца да народу з патрабаваннем, каб сярод яго ізноў усталявалася павага да жыцця і ўласнасці іншых грамадзянаў" [299, т. 1, с. 228]. Аднак дэпутаты не прынялі гэтага дапаўнення.

Пазіцыю Э.Ропа па аграрнаму пытанню падтрымаў І.Друцкі-Любецкі. Ён прапанаваў у праекце адказу пасля слоў аб адчужэнні часткі прыватнаўласніцкіх зямель дадаць: "У адпаведнасці з патрэбамі і жаданнямі мясцовага насельніцтва" [299, т. 1, с. 211]. Дума адхіліла і гэтую папраўку. Прынцып вырашэння аграрнага пытання на месцы адстойвалі таксама ксёндз А.Сангайла і Б.Ялавецкі. Апошні прапанаваў пасля слоў аб адчужэнні прыватнаўласніцкіх зямель дадаць: "У неабходных выпадках" [299, т. 1, с. 206]. І гэтае дапаўненне таксама не было прынята. У час абмеркавання праекта адказу польскія дэпутаты ад Беларусі і Літвы пазнаёмілі Думу з уласнай пазіцыяй па многіх важных пытаннях і прайшлі сваеасаблівае "баявое хрышчэнне".

Намеры большасці дэпутатаў, звязаныя з адказам на тронную прамову не здзейсніліся. Думская дэлегацыя не была прынята царом, а ўрад адрэагаваў досыць грубай па форме дэкларацыяй, у якой заяўляў, што аграрныя прапановы Думы недапушчальныя. Па сутнасці гэтай дэкларацыяй урад распачаў вайну супраць Думы.

Тэрытарыяльнае кола актыўна працавала і на паседжаннях Думы і ў яе камісіях. Як ужо адзначалася, І.Друцкі-Любецкі ўвайшоў у камісію па складанню праекта адказу на тронную прамову. У аграрную камісію быў абраны Р.Скірмунт, у фінансавую - Б.Ялавецкі, у бюджэтную - Я.Любаньскі і В.Янчэўскі. А.Лядніцкі працаваў у камісіях па недатыкальнасці асобы і па грамадзянскіх свабодах.

8 мая 1906 г. Дума пачала абмяркоўваць аграрнае пытанне. Пазіцыя Тэрытарыяльнага кола дастаткова поўна адлюстравалася ў яго праграме. Аднак "Кур'ер літэўскі" на пачатку мая правёў апытанне кожнага з дэпутатаў па гэтай праблеме. Першым выказаўся Р.Скірмунт: "У Думе ёсць шмат прыхільнікаў рабавання землеўласнікаў і нацыяналізацыі зямлі. Але большасць не дапусціць перамогі ініцыятараў гэтых рызыкоўных эксперыментаў. Надзяленне сялянаў дадатковым надзелам магчыма толькі ў Цэнтральнай Расіі. У нас можа быць толькі частковае адчужэнне памешчыцкіх зямель за выкуп" [246. Nr 103]. Неабходнасць частковага адчужэння прызнавалі таксама І.Друцкі-Любецкі, А.Лядніцкі, Я.Любаньскі, Э.Роп, В.Янчэўскі, П.Перасвет-Солтан, ксёндз Л.Сангайла. Супраць адчужэння нават часткі памешчыцкіх зямель выступалі Б.Ялавецкі, Б.Шахно, Я.Вішнеўскі, Ч.Янкоўскі.

Цалкам зразумела, чаму сялянскія дэпутаты - прыхільнікі партыі біскупа Эдварда Ропа не ўвайшлі ў склад Тэрытарыяльнага кола. Яны выказвалі зусім іншыя настроі. Сялянскі дэпутат ад Гарадзенскай губ. М.Жукоўскі, напрыклад, казаў у сваёй прамове: "Нідзе ў нашай дзяржаве няма такой патрэбы ў зямлі, як у Гарадзенскай губ. Сабраўшы ўсе сялянскія стогны і слёзы, працягваючы рукі да вас, паны памешчыкі і землеўласнікі, малю, не аказвайце супраціўлення Думе" [299, т. 1, с. 859].

Першым з польскіх дэпутатаў краю па аграрнаму пытанню выступіў Раман Скірмунт. Ён выказаўся супраць радыкальнай аграрнай рэформы, хаця прызнаў неабходным павялічэнне сялянскага землеўладання. Дэпутат моцна крытыкаваў аграрны праект "трудавікоў", які прадугледжваў адчужэнне часткі памешчыцкіх зямель і іх далейшую нацыяналізацыю разам з былымі царкоўнымі і казённымі ўладаннямі. Землі гэтага дзяржаўнага фонда потым перадаваліся сялянам у доўгатэрміновую арэнду. Р.Скірмунт адзначыў, што ў гэтым выпадку нашчадкам былых землеўласнікаў стане дзяржава. І тады наступіць рай для бюракратыі [299, т. 1, с. 410]. Яго выступленне не спадабалася большасці дэпутатаў і неаднаразова перапынялася выкрыкамі абурэння. Супраць нацыяналізацыі зямлі выступіў таксама І.Друцкі-Любецкі. Ён прапанаваў захаваць у Беларусі і Літве права ўласнасці, а правядзенне аграрнай рэформы даручыць органам мясцовага самакіравання [299, т. 1, с. 624].

У абарону прыватнага землеўладання ў краі выказаўся і біскуп Э.Роп [299, т. 1, с. 492]. Б.Ялавецкі, аддаўшы даніну традыцыйным падыходам польскіх землеўласнікаў да аграрнага пытання, звярнуў увагу на неабходнасць палітычных пераменаў. На яго погляд, менавіта яны павінны былі спрыяць вырашэнню эканамічных і сацыяльных праблем: "Толькі свабодныя людзі, грамадствы і народы ў стане зразумець адзін аднаго і стварыць найлепшыя формы і ўмовы сумеснага пражывання" [299, т. 1, с. 606]. Супраць аграрнага праекта КДП выказаўся П.Масоніўс, які заявіў, што ў выніку нацыяналізацыі сяляне атрымаюць не зямлю, а толькі паперу аб ёй [299, т. 1, с. 385].

Выступленні дэпутатаў Тэрытарыяльнага кола падтрымалі беларускія і літоўскія землеўласнікі-палякі. У чэрвені 1906 г. "Кур'ер літэўскі" надрукаваў "Зварот да дэпутатаў ад Літвы і Русі". Яго падпісалі землеўласнікі з т.зв. "літоўскіх" губерняў А.Хаміньскі, А.Кайшэўскі, А.Мікульскі, В.Путкамер, Ю.Талочка. Яны заклікалі Тэрытарыяльнае кола супрацьстаяць гібельным аграрным праектам і абяцалі ўласную падтрымку. Ізноў падкрэслівалася: "Наш селянін гаруе не ад адсутнасці зямлі, а ад адсутнасці асветы і ад дрэннай адміністрацыі" [246. Nr 145].

Дэпутаты Кола хутка адчулі вакол сябе атмасферу варожасці. Іх пазіцыя пры абмеркаванні аграрнага пытання спрыяла непапулярнасці Кола і ягонай ізаляцыі. І гэта нягледзячы на тое, што яны цалкам падтрымлівалі жаданне дэпутацкай большасці дэмакратызаваць Расію. Тэрытарыяльнае кола амаль у поўным складзе падпісывала шматлікія запыты да ўраду, якія датычылі смяротных прысудаў, турэмнага заняволення і г.д. Яно далучылася да дэпутацкай заявы "Асноўныя палажэнні законаў аб грамадзянскай роўнасці", сутнасцю якой быў тэзіс аб роўнасці ўсіх грамадзянаў перад законам. П.Масоніўс у сваёй прамове казаў пра адмену ўсіх абмежаванняў, якія датычылі нярускіх народаў. Ён затрымаў увагу Думы на праблеме мовы навучання: "З пункту гледжання роўнасці павінна існаваць права навучання на роднай мове" [299, т. 2, с. 1016]. Дэпутат падкрэсліваў, што найлепшым падмуркам нацыянальнай роўнасці будзе аўтаномія. Гэтай думкі прытрымліваўся і віленскі біскуп, які заявіў: "Расійская імперыя, калі яна прызнае роўнасць нацыянальнасцяў, іх правы і магчымасць развіцця па ўласнаму шляху, так прыцягне іх да сябе, што стане наймацнейшай дзяржавай" [299, т. 1, с. 494]. Польскія дэпутаты краю падтрымалі таксама праект закона аб недатыкальнасці асобы.

Тэрытарыяльнае кола рашуча асудзіла яўрэйскія пагромы. Пры абмеркаванні абставін Беластоцкага пагрому (2 чэрвеня 1906 г.) выступіў віленскі біскуп. Галоўным віноўнікам злачынства ён лічыў "истинно русских патриотов", з якіх, на яго думку, складалася значная частка мясцовых чыноўнікаў і паліцыі. Адна з высноў біскупа гучала так: "Каб край мог развівацца нармальна, каб існавала згода паміж усімі класамі грамадства, усімі народамі, якія жывуць у краі, трэба каб пасады чыноўнікаў займалі мясцовыя жыхары" [299, т. 2, с. 1733]. Разам з тым Э.Роп лічыў, што ў пагромах ускосна вінаваты і самі ахвяры. Ён меў на ўвазе актыўны ўдзел яўрэяў у рэвалюцыйным руху, стварэнне ўзброеных камітэтаў яўрэйскай самаабароны. На гэта адразу адрэагаваў сябра ЦК КДП М.Вінавер: "Трэба казаць не пра яўрэйскія арганізацыі, а пра пэўныя палітычныя арганізацыі" [299, т. 2, с. 1734].

"Урадавай правакацыяй" назваў падзеі ў Беластоку ксёндз А.Сангайла. Ён выкарыстаў думскую трыбуну, каб завесці гаворку пра становішча польскага насельніцтва: "Польскае каталіцкае насельніцтва ў Заходнім краі пераследуецца ў найвышэйшай ступені. Ніхто з нас не можа заняць пасаду, не можа свабодна маліцца, свабодна жыць на ўласнай зямлі. Паляк-каталік - гэта чалавек, які паўсюль падвяргаецца пераследу, і, толькі дзякуючы таму, што лічыцца хрысціянінам, можа пазбегнуць крывавай расправы" [299, т. 2, с. 1734].

Няпроста складаліся адносіны Тэрытарыяльнага кола з Польскім колам. Па многіх пытаннях яны ўзгаднялі свае пазіцыі і дзейнічалі сумесна. Аднак дэкларацыю Польскага кола пра аўтаномію Каралеўства Польскага дэпутаты краю не падтрымалі. Яны спаслаліся на адметнасць краёвых інтарэсаў. У сваю чаргу Польскае кола не падтрымала пазіцыі дэпутатаў Беларусі і Літвы па аграрнаму пытанню. Яно арыентавалася на КДП. Вось як сфармуляваў галоўную прычыну супярэчнасцяў Э.Вайніловіч: "Для прадстаўнікоў "крэсаў" справа валодання зямлёй была галоўным прынцыпам палітычнага катэхізісу Літвы і Русі, а для дэпутатаў "Кангрэсуўкі" з нацыянальнага пункту погляду яна была другараднай. Таму праграма кадэтаў, якая сцвярджала неабходнасць аўтаноміі Каралеўства Польскага, была прыцягальнай для іх. Яны трапілі ў арбіту кадэтаў <...> Затое для дэпутатаў Літвы і Русі кадэты былі кашмарам, паражэнне якога аддаляла прывід адчужэння памешчыцкіх зямель. Больш прыцягальнай для іх была пазіцыя акцябрыстаў. Марай дэпутатаў Літвы і Русі таксама была роўнасць з іншымі губернямі Расіі. Загартаваныя ў цяжкіх умовах землеўласнікі-палякі адчувалі ў сабе сілы дамагчыся лепшай долі ва ўмовах існуючага дзяржаўнага ладу. А прадстаўнікі "Кароны" бачылі магчымасць вырашэння "польскай праблемы" толькі праз дасягненне аўтаноміі Каралеўства Польскага" [609, s. 345].

Тым часам ва урадавых колах узнікла ідэя роспуску Думы. 20 чэрвеня 1906 г. была надрукавана ўрадавая заява аб прынцыпах аграрнай рэформы. У ёй падкрэслівалася недатыкальнасць прыватнай уласнасці і недапушчальнасць рашэння аграрнага пытання на прынцыпах, прапанаваных Думай.

Гэта быў адкрыты выклік, і Дума вырашыла адказаць на яго. Сярод часткі кадэцкіх дэпутатаў узнікла ідэя думскага зварота да народа. Закон забараняў гэта, але дэпутаты вырашылі парушыць яго. Адным з найбольш рашучых прыхільнікаў думскага звароту быў А.Лядніцкі. У дыскусіі па гэтаму пытанню актыўна ўдзельнічала ўсё Тэрытарыяльнае кола. І.Друцкі-Любецкі і Р.Скірмунт выступілі з крытыкай ініцыятывы кадэтаў. Яны лічылі непажаданым адкрытае выступленне Думы супраць урада. Р.Скірмунт сцвярджаў, што такі зварот можа "канчаткова разбурыць той, варты жалю, прывід улады, які яшчэ існуе ў краe. <...> Думу лепш пакінуць у спакоі. Яна не павінна быць зброяй у партыйнай барацьбе. <…> Краіна не патрабуе пустых заклікаў і дэкларацый. Яна дастаткова іх наслухалася" [299, т. 2, с. 1964-1965]. Іх пазіцыю падтрымала большасць дэпутатаў краю. Шляхі Тэрытарыяльнага кола і А.Лядніцкага разышліся.

Большасцю галасоў Дума ўсё ж такі прыняла рашэнне аб звароце да народа. І ўрад выкарыстаў гэта, як зачэпку да яе роспуску. 8 ліпеня Мікалай ІІ падпісаў Маніфест аб роспуску Думы і прызначыў тэрмін склікання ІІ Думы - 20 лютага 1907 г. Адначасова пайшоў у адстаўку старшыня Савета міністраў Іван Гарамыкін. Новым прэм'ерам стаў Пётр Сталыпін, які захаваў за сабой таксама пасаду міністра ўнутраных справаў.

Значная частка дэпутатаў (у асноўным фракцыя КДП) пераехала ў Выбарг, каб выпрацаваць тэкст думскага пратэсту. Тры дні камісія працавала над тэкстам, які паступова станавіўся ўсё больш памяркоўным. Царскі ўрад загадаў уладам Фінляндыі распусціць сход. Аднак дэпутаты ўсё ж паспелі падпісаць свой апошні дакумент. Яго надрукавалі і тайна прывезлі ў Пецярбург. Аснову пратэсту склаў заклік да насельніцтва не плаціць падаткі і не даваць рэкрутаў у войска.

Польскія дэпутаты ад краю ў гэтай акцыі не ўдзельнічалі. Праз "Кур'ер літэўскі" яны звярнуліся з уласным зваротам да насельніцтва Беларусі і Літвы. Дэпутаты заяўлялі, што заўсёды імкнуліся абараняць інтарэсы краю, які выбраў іх у Думу. Яны крытыкавалі ўрад, які не толькі не здолеў навесці парадак у краіне, але нават не зняў усіх нацыянальных абмежаванняў. У звароце выказвалася шкадаванне, што не здзейсніліся надзеі, звязаныя з Думай, крытыкаваліся "выбаржцы" і адчувалася спадзяванне на больш паспяховую дзейнасць новай Думы [246. Nr 158].

Ва ўмовах І Дзяржаўнай думы Тэрытарыяльнае кола было асуджана на ізаляцыю і непапулярнасць. Галоўнай прычынай гэтага была яго пазіцыя па аграрным пытанні. І тым не менш актыўнасць польскіх дэпутатаў ад Беларусі і Літвы прымушала думскую большасць улічваць іх пазіцыі.

Лёс Польскай групы ў Дзяржаўнай радзе склаўся па-іншаму. Польская група налічвала 17 чалавек: 8 дэпутатаў ад г.зв. "заходніх губерняў" (Г.Выкоўскі далучыўся да "левых"), 7 дэпутатаў ад Каралеўства Польскага, а таксама па аднаму дэпутату-паляку ад Пецярбурга і Урала.

Польскія прадстаўнікі ў Дзяржаўнай радзе таксама даволі доўга выпрацоўвалі рэгламент дзейнасці сваёй групы. Было вырашана стварыць два колы: адно з ліку польскіх дэпутатаў ад Беларусі, Літвы і Украіны, другое - ад Каралеўства Польскага. Колы аб'ядноўваліся адзіным рэгламентам і мелі агульнага старшыню. На практыцы яны дзейнічалі ў самай цеснай сувязі і, па сутнасці, існавалі як адзіная арганізацыя. "Биржевые ведомости" ад 7 чэрвеня 1906 г. справядліва заўважылі, што мэты і задачы абодвух колаў амаль аднолькавыя, і іх падзел носіць выключна тэрытарыяльны характар [544, с. 365]. Э.Вайніловіч адзначаў, што толькі некалькі разоў за год адбыліся асобныя сходы, але і ў гэтым выпадку канчатковае рашэнне прымалася на агульным сходзе" [416, s. 122]. Старшынёю Кола дэпутатаў ад Каралеўства Польскага быў абраны Ю.Астроўскі, а Кола дэпутатаў ад Беларусі, Літвы і Украіны ўзначаліў Э.Вайніловіч. Апошні стаў таксама старшынёю ўсёй Польскай групы, а Ю.Астроўскі - ягоным намеснікам. "Рэгламент саюза дэпутацкіх колаў Каралеўства Польскага і губерняў Літвы і Русі ў Дзяржаўнай радзе", прыняты ў сярэдзіне мая, вельмі жорстка абмяжоўваў свабоду дэпутатаў. Яны не мелі права парушаць рашэнні агульнага сходу.

Ілюстрацыя 5

Польская група выступала як адзінае цэлае. Яна налічвала 17 галасоў, а гэта было каля 10% ад агульнай колькасці галасоў у Дзяржаўнай радзе. Па некаторых пытаннях гэтага было дастаткова, каб вызначыць вынік галасавання.

З першых дзён работы Рады польскія дэпутаты адыгрывалі даволі прыкметную ролю. Так, ужо падчас абмеркавання праекту адказу на тронную прамову прыцягнула ўвагу выступленне І.Корвін-Мілеўскага, які закрануў нацыянальнае пытанне. Пасля яго прамовы ў тэксце адказу з'явілася даволі асцярожная фармуліроўка, якая прапанавала "распаўсюджванне самакіравання на мясцовасці, якія да гэтага часу яго не мелі, з улікам асаблівасцей плямён і народаў" [302а, c. 3-4]. У камісію па складанню праекта адказу ўваходзіў і Э.Вайніловіч. Яго першае выступленне адбылося на неафіцыйным сходзе дэпутатаў Рады. Такія сходы на пачатку мая адбываліся даволі часта і праходзілі ў Марыінскім палацы. Галоўнай іх мэтай было абмеркаванне бягучых справаў і знаёмства дэпутатаў. Старшыня Польскай групы выступіў таксама пры абмеркаванні пытання аб амністыі. Ён прапанаваў амністыю "толькі для тых, хто парушыў публічныя правы, а не правы асобы". Пасля сходу ён меў размову з С.Вітэ, былым старшынёю Савета міністраў. Яна паклала пачатак добрых адносінаў паміж імі. З Эдвардам Вайніловічам пажадалі пазнаёміцца ўплывовыя прадстаўнікі "правых" у Радзе, у прыватнасці, міністр двара У.Фрыдарыкс [416, s. 123].

Польскія дэпутаты актыўна працавалі ў камісіях Рады. А.Тышкевіч стаў сябрам камісіі па праверцы законнасці выбараў. У фінансавую камісію ўвайшоў І.Корвін-Мілеўскі. Ён быў адным з найбольш актыўных польскіх дэпутатаў і выдатным прамоўцам. З'едлівасць дэпутата таксама не засталася незаўважанай. За спіной І.Корвін-Мілеўскага называлі "мяшочкам з атрутай". А вось князь Л.Львоў лічыў яго сапраўдным лідэрам Польскай групы [544, с. 366]. Дэпутат ад Віленскай губ. уваходзіў таксама ў камісію па распрацоўцы рэгламента працы Дзяржаўнай рады і актыўна ўдзельнічаў у яго абмеркаванні. Між іншым ён унёс прапанову стварыць паміж Думай і Радай узгадняльную камісію.

Ужо падчас неафіцыйных сходаў сярод дэпутатаў Дзяржаўнай рады пачалі вылучацца тры групоўкі: "правая", якая была колькасна найбольшай, складалася ў асноўным з ліку дэпутатаў, прызначаных імператарам. Губернскія маршалкі шляхты, земцы і ліберальна настроеныя чыноўнікі ўтварылі групу "Цэнтр". Па колькасці яна нязначна саступала "правым". Групоўка "левых" складалася з некалькіх чалавек. Гэта былі найбольш радыкальныя земцы і універсітэцкая прафесура. Польскія дэпутаты далучыліся да "Цэнтра".

Ю.Астроўскі і І.Корвін-Мілеўскі ўвайшлі ў Бюро, якое распрацоўвала арганізацыйныя і рэгламентныя асновы дзейнасці "Цэнтра". Узначальваў Бюро былы міністр земляробства А.Ярмолаў. Устаноўчы сход "Центра" адбыўся 3 чэрвеня 1906 г. На ім былі прыняты "Асноўныя погляды" - фактычная праграма групоўкі, якая ў вялікай ступені паўтарала галоўныя палажэнні праграмы кансерватыўна-ліберальнай партыі "Саюза 17 кастрычніка", у тым ліку палажэнне аб цэласнасці і недзялімасці Расіі. Гэта, аднак, не перашкодзіла польскім прадстаўнікам увайсці ў склад "Цэнтра". "Цэнтр" аб'ядноўваў прыблізна 80 - 100 дэпутатаў. Яго старшынёю быў выбраны маршалак маскоўскага дваранства князь П.Трубяцкі. Жорсткая дысцыпліна ў "Цэнтры" адсутнічала. Нішто не абавязвала дэпутатаў дзейнічаць салідарна. Па некаторых пытаннях асобныя дэпутаты "Цэнтра" падтрымлівалі "правых".

Згуртаваная і актыўная Польская група адыгрывала ў "Цэнтры" асаблівае значэнне. На гэта звярнулі ўвагу органы друку. Газета "Дума" ў сваёй характарыстыцы "Цэнтра" адзначала выключна важную ролю ў ім Польскай групы [цыт. па: 544, с. 369]. Пры гэтым польскія дэпутаты ў Радзе амаль не выкарыстоўвалі свае ўплывы дзеля абароны польскіх інтарэсаў. Яны наогул не закраналі "польскай праблемы". У цэнтры ўвагі былі толькі агульнапалітычныя пытанні.

Польская група як і большасць прадстаўнікоў "Цэнтра'" свае надзеі ўскладала на рэфармацыйную дзейнасць урада. Але І.Гарамыкіна яны ацэньвалі як няздольнага на рэформы. У канцы першай сесіі "Цэнтр" выступіў супраць урада. Адбылося гэта пры абмеркаванні пытання аб дапамозе галадаючым. І.Корвін-Мілеўскі ў сваёй прамове падтрымаў думскую прапанову аб асігнаванні 15 млн. руб. на закупку прадуктаў харчавання і насення для галадаючых сялянаў.

Палітычныя падзеі пачатку ліпеня 1906 г., калі ўжо быў падрыхтаваны разгон І Думы, яшчэ раз пацвердзілі значную палітычную вагу прадстаўнікоў польскай грамадскасці Беларусі і Літвы. 6 ліпеня на кватэры А.Ярмолава адбылася сустрэча міністра замежных справаў А.Ізвольскага з групай дэпутатаў Дзяржаўнай рады. Сярод запрошаных быў І.Корвін-Мілеўскі. Міністр паведаміў, што рыхтуецца адстаўка ўрада Гарамыкіна і стварэнне парламенцкага ўрада на чале з С.Мурамцавым альбо нават П.Мілюковым. І.Корвін-Мілеўскі выказаўся катэгарычна супраць кадэтаў ва ўрадзе. Ен прапанаваў распусціць Думу, а з урада ўдаліць толькі крайніх рэакцыянераў - І.Гарамыкіна, обер-пракурора Сінода А.Шырынскага-Шахматава і міністра земляробства А.Сцішынскага [369, s. 173]. На наступны дзень І.Корвін-Мілеўскі разам з П.Трубецкім быў запрошаны да П.Сталыпіна. Будучы прэм'ер хацеў пазнаёміць уплывовых палітычных дзеячоў са сваёй праграмай. Дэпутат ад Віленскай губ. не пагадзіўся з яго формулай "Спачатку заспакаенне, а потым рэформы" і прапанаваў іншую: "Заспакаенне праз рэформы" [369, s. 176].

Гэтыя сустрэчы не былі выпадковымі. Трэба адзначыць, што П.Сталыпін амаль адразу пасля адкрыцця Думы наладзіў нягласныя кантакты са старшынёй Думы кадэтам С.Мурамцавым. Сустракаўся ён і з кіраўніком КДП П.Мілюковым. Стваралася ўражанне, што П.Сталыпін прыхільна ставіцца да стварэння "парламенцкага ўрада". "Цяжка правесці рысу, - адзначыў расійскі гісторык Павел Зыранаў, - да якой ступені гэтыя перамовы ішлі з мэтай зандзіравання глебы, а потым сталі прыкрыццём падрыхтоўкі да роспуску Думы" [460, c. 60].

Для нас важна тое, што у гэтых падзеях актыўна ўдзельнічалі прадстаўнікі вярхоў польскай грамадскасці Беларусі і Літвы. Магчыма П.Сталыпін хацеў выкарыстаць іх уплывы ў Дзяржаўнай радзе. Тым больш, што погляды на характар рэфармавання Расіі (асабліва на аграрныя пераўтварэнні) ў іх былі падобныя.

Амаль адразу пасля роспуску Думы адбылася размова П.Сталыпіна і Э.Вайніловіча. Кіраўнік урада прапанаваў дэпутату ад Менскай губ. пасаду намесніка міністра земляробства. Для Э.Вайніловіча гэтая прапанова была цалкам нечаканай. Ён адмовіўся, але новы прэм'ер настойваў і катэгарычна заявіў, што не прыме адмовы [416, s. 132]. У той жа дзень П.Сталыпін сустрэўся з Ю.Астроўскім і ў размове з ім яшчэ раз узняў пытанне аб уваходзе Э.Вайніловіча ў склад урада. Гэтая прапанова стала прадметам абмеркавання Польскай групы. Дэпутаты рэкамендавалі кіраўніку Менскага таварыства сельскай гаспадаркі прыняць прапанову на наступных умовах: урад павінен складацца толькі з сяброў "Цэнтра" і "правых" былой Думы, а ў якасці праграмы павінен прыняць "Асноўныя прапановы" [416, s. 333-334]. Аднак гэтыя ўмовы аказаліся непрымальнымі для П.Сталыпіна. У ліпені 1906 г. ідэя "парламенцкага ўрада" ўжо стала ўтопіяй. Э.Вайніловіч пацвердзіў сваю адмову.

Выбары ў Дзяржаўную думу і Дзяржаўную раду пацвердзілі моцныя пазіцыі ў польскім руху краёўцаў кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі. Іх поспех быў абумоўлены тым, што яны здолелі аб'яднаць пад сваімі лозунгамі вярхі польскага насельніцтва. Але надзеі, якія польская грамадскасць звязвала з Думай і Pадай, не спраўдзіліся. Спад рэвалюцыйнага руху царызм выкарыстаў для спынення дзейнасці гэтых установаў. І тым не менш гэта быў важны перыяд у развіцці польскага руху. Польскія дэпутаты мелі магчымасць выкарыстаць агульнарасійскую трыбуну для абароны сваіх інтарэсаў. Яны набылі карысны вопыт палітычнай дзейнасці. А такія дэпутаты Рады, як І.Корвін-Мілеўскі і Э.Вайніловіч набылі яшчэ і пэўны палітычны аўтарытэт сярод "вярхоў" расійскага грамадства.

Дзейнасць "Кола канстытуцыяналістаў" у ІІ Дзяржаўнай Думе і прадстаўнікоў мясцовай польскай грамадскасці ў Дзяржаўнай Радзе (ІІ сесія) (1907)

Падзеі ліпеня 1906 г., звязаныя з адмовай Э.Вайніловіча ад пасады намесніка міністра, а таксама з крытыкай І.Корвін-Мілеўскім палітычнай дактрыны П.Сталыпіна, паказалі, што эліта польскага насельніцтва Беларусі і Літвы ставіцца досыць насцярожана да новага прэм'ера і яго ўрада. Незадавальненне беларускіх і літоўскіх землеўласнікаў-палякаў і блізкай да іх інтэлігенцыі выклікала нежаданне новага кіраўніка ўрада ісці на палітычныя рэформы. Яны выказвалі засцярогу, што П.Сталыпін пойдзе насустрач сацыяльна-экамічным патрабаванням "нізоў", каб захаваць палітычны status quo [246. Nr 164]. Разглядаўся і іншы варыянт - узмацненне рэакцыйных тэндэнцый у палітычным жыцці. І тут яны не памыліліся.

19 жніўня 1906 г. у адпаведнасці з артыкулам 87 Асноўных законаў імператарам быў падпісаны Указ аб ваенна-палявых судах. Да разгляду гэтых судоў адносіліся справы, калі "злачынства было настолькі відавочным, што не было патрэбы ў яго даследаванні" [623, s. 62]. На cудаводства адводзілася не болей 46 гадзінаў, прыгавор выконваўся ў 24 гадзіны. Такога жорсткага карнага закона Расія яшчэ не ведала. Па падліках даследчыкаў, са жніўня 1906 г. па красавік 1907 г. было вынесена 1102 смяротныя прысуды [487, c. 215].

Аднак П.Сталыпін, разумеючы небяспеку рэвалюцыйнага руху, рабіў стаўку не толькі на рэпрэсіі, але і на рэформы. 24 жніўня 1906 г. урад апублікаваў сваю дэкларацыю, у якой імкнуўся апраўдаць палітыку рэпрэсій і абвяшчаў пра намер правесці сур'ёзныя сацыяльна-палітычныя рэформы. Першыя мерапрыемствы ў межах абвешчаных рэформаў пачаліся амаль адразу пасля публікацыі. Ужо 27 жніўня быў прыняты Указ "Аб адмене некаторых абмежаванняў у правах вясковых жыхароў і асобаў іншых былых падатных саслоўяў". Ён зліквідаваў подушны падатак і кругавую паруку, зняў некаторыя абмежаванні свабоды перамяшчэння сялянаў і выбара імі месца жыхарства, зменшыў самаволле земскіх начальнікаў, пашырыў правы сялянаў у земскіх выбарах [310, c. 452].

9 лістапада 1906 г. з'явіўся Указ "Аб дапаўненні некаторых пастаноў закона, што закранаюць сялянскае землеўладанне і землекарыстанне". Указ паклаў пачатак мерапрыемствам, якія ўвайшлі ў гісторыю пад назвай "Сталыпінская аграрная рэформа". Яна павінна была стварыць на вёсцы моцны сацыяльны слой заможных сялянаў, які паралізаваў бы рэвалюцыйны рух і забяспечыў уздым сельскай гаспадаркі. Урадавая дэкларацыя прадугледжвала таксама рэфармаванне земстваў.

Пытанне пра земствы, а дакладней пра іх увядзенне ў Беларусі і Літве, стала адным з галоўных пытанняў польскага руху ў краі ў міждумскі перыяд. Яно было ўзнята на нарадзе "Цэнтра" Дзяржаўнай рады, якая адбылася ў кастрычніку 1906 г. у Пецярбургу. "Цэнтр" ухваліў асноўныя мерапрыемствы ўрада П.Сталыпіна - аграрную рэформу і рашэнне правесці выбары ў II Думу па старому выбарчаму закону. Адначасова з'езд адзначыў неабходнасць увядзення земскага самакіравання ва ўсіх рэгіёнах Расіі, дзе яно адсутнічала.

Адным з ініцыятараў гэтай прапановы быў І.Корвін-Мілеўскі. Адразу пасля нарады ён сустрэўся з прэм'ерам і прапанаваў пры ўвядзенні земстваў узяць за аснову Палажэнне аб земскіх установах ад 12 чэрвеня 1890 г. Старшыня Рады міністраў згадзіўся. Але ў выніку ўрадавай распрацоўкі атрымаўся цалкам адметны праект. У лістападзе грамадскасць Беларусі і Літвы атрымала магчымасць пазнаёміцца з ім. Праект быў надрукаваны ў "Кур'еры літэўскім" [246. Nr 269]. У адпаведнасці з ім выбарчыя сходы і земствы дзяліліся на нацыянальныя курыі, што давала выразную перавагу расійскім дваранам у кааліцыі з сялянамі і гарадскім (мяшчанска-яўрэйскім) насельніцтвам. Ні дваранскія сходы, ні выбары маршалкаў шляхты, якія, дарэчы, павінны былі кіраваць земскімі сходамі, не прадугледжваліся. Праект выклікаў пратэсты мясцовай польскай грамадскасці. І краёўцы, і нацыянальныя дэмакраты ацанілі яго як "пародыю на самакіраванне, мэта якой не добрабыт краю, а яго русіфікацыя" [233. Nr 74].

Барацьбу супраць гэтага праекта ўзначаліў І.Корвін-Мілеўскі. Ён падрыхтаваў "Запіску", у якой ахарактарызаваў гэты дакумент як неадпаведны краёвым умовам. Дэпутат Дзяржаўнай рады звярнуў увагу на тое, што выбарчая сістэма гарантавала перавагу "рускай нацыі", і выказаў меркаванне аб магчымых хваляваннях у краі. Ён сцвярджаў, што палякі, яўрэі і, нават, рускія, якія не пажадаюць "быць апякунамі палякаў", праігнаруюць выбары [233. Nr 78]. "Запіску" атрымалі ўсе міністры.

Дэпутата ад Віленскай губ. актыўна падтрымалі вядомыя польскія грамадскія дзеячы Генрык Свянціцкі і Канстанцін Скірмунт. Першы з іх накіраваў асабісты ліст кіраўніку ўрада. Ён даказваў, што ўвядзенне земстваў па гэтаму праекту негатыўна паўплывае на стан эканомікі і справакуе абвастрэнне нацыянальных адносінаў. Дэпутат пераконваў, што распрацаваны праект зруйнуе падмурак грамадскага міру напярэдадні выбараў у Думу і можа прывесці да пераходу польскай грамадскасці ў шэрагі апазіцыі [104, a. 27 адв].

Напярэдадні рашаючага паседжання Рады міністраў І.Корвін-Мілеўскі зноў сустракаўся з П.Сталыпіным [369, s. 180]. Гэтая актыўнасць прынесла свае вынікі. Рада міністраў адхіліла законапраект, як "несваечасовы". Кіраўнік ураду не настойваў на ім. Толькі ў 1911 г. ён вернецца да ідэі новых земскіх установаў у Беларусі і Літве.

Польская грамадскасць пачала рыхтавацца да выбараў у II Думу адразу пасля роспуску першай. Па меры набліжэння выбараў узмацнялася разуменне неабходнасці яднання. Пазіцыі краёўцаў кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі і мясцовых сяброў партыі нацыянальных дэмакратаў пачалі збліжацца. Збліжэнне адбывалася галоўным чынам коштам уступак апошніх. Гэта добра відаць на прыкладзе дзейнасці Польскага віленскага губернскага выбарчага камітэту землеўласнікаў. Ён быў створаны напрыканцы кастрычніка 1906 г. Старшынёю быў абраны краёвец А.Хаміньскі, а намеснікам - граф В.Путкамер, які падзяляў погляды нацыянальных дэмакратаў.

Праграма камітэта грунтавалася на асноўных патрабаваннях кансерватыўна-ліберальных краёўцаў: адмена ўсіх нацыянальных і рэлігійных абмежаванняў, свабода сумлення, вяртанне адабраных касцёлаў і манастыроў альбо грашовая кампенсацыя, увядзенне ўсіх дэмакратычных свабодаў, дэцэнтралізацыя кіравання, незалежнасць суда ад адміністрацыі, правядзенне аграрнай рэформы шляхам уздыму культуры гаспадарання, камасацыі, ліквідацыі цераспалосіцы, сервітутаў і г.д., перадача школ у рукі мясцовага самакіравання, выкладанне на роднай мове, аднаўленне вышэйшай навучальнай установы ў Вільні, прадастаўленне кожнай нацыі права адкрываць уласныя школы і культурныя ўстановы. Праграма таксама прадугледжвала стварэнне асобнага дэпутацкага кола ў ІІ Думе, у якое маглі б увайсці прадстаўнікі іншых народаў краю. Нацыянальныя дэмакраты здолелі толькі ўключыць патрабаванне аўтаноміі Каралеўства Польскага і тэзіс пра неабходнасць цеснага супрацоўніцтва з Польскім колам.

Галоўная падзея перадвыбарчай кампаніі адбылася ў Вільні. 6-7 снежня 1906 г. тут працаваў з'езд дэлегатаў ад выбаршчыкаў-землеўласнікаў дзевяці беларуска-літоўска-ўкраінскіх губерняў. У ім удзельнічалі таксама сябры Дзяржаўнай рады ад гэтых губерняў. У першы дзень дэлегаты пазнаёміліся з "Некалькімі аксіёмамі" выбарчай кампаніі, якія выказаў Э.Роп на старонках "Кур'ера літэўскага". Віленскі біскуп прапанаваў увесці ў канчатковы варыянт выбарчай праграмы дзевяці губерняў тэзіс пра адчужэнне часткі памешчыцкіх зямель: "Лічу, што абсалютнае непрыяцце адчужэння выклікана толькі страхам перад кадэтамі і трудавікамі. Пастаноўка намі гэтага пытання можа ўзмацніць пазіцыі польскага элемента ў краі і знайсці нам саюзнікаў" [246. Nr 277]. Аднак пазіцыя засталася нязменнай.

Віленскі з'езд, які быў апошнім этапам распрацоўкі праграмы, прыняў шэсць асноўных прынцыпаў, якія павінны былі аб'яднаць усю польскую грамадскасць Беларусі, Літвы і Украіны. Вось гэтыя прынцыпы: ажыццяўленне канстытуцыйных палажэнняў і іх развіццё; поўная роўнасць усіх нацый і рэлігій; абарона недатыкальнасці права ўласнасці, рэгуляванне формаў уласнасці і права валодання маёмасцю, ліквідацыя цераспалосіцы і сервітутаў, камасацыя і ўздым сельскагаспадарчай культуры; дэцэнтралізацыя ўлады і ўвядзенне самакіравання; стварэнне асобнага Кола дэпутатаў, якое будзе імкнуцца да адзінства з іншымі дэпутацкімі групамі ад беларуска-літоўскага краю пры ўмове прыняцця імі вышэйзгаданых прынцыпаў; пагадненне з Польскім колам пра ўзаемную падтрымку [233. Nr 84].

Уплыў дэмакратычна-ліберальных краёўцаў на ход выбарчай кампаніі амаль не адчуваўся. Іх публіцысты пасля закрыцця "Газеты віленьскай" не мелі ўласнай інфармацыйнай "трыбуны". На старонках іншых віленскіх перыядычных выданняў яны з'яўляліся вельмі рэдка. Прыхільнікі поглядаў М.Ромэра перажывалі не лепшы час. Адзін з вядучых публіцыстаў гэтай краёвай плыні Л.Абрамовіч перайшоў працаваць у рэдакцыю "Кур'ера літэўскага", што многія краёўцы левалібералы ўспрынялі амаль як здраду.

Артыкулы Л.Абрамовіча, які часцей друкаваўся пад псеўданімам "Ліч" ("Licz"), прыцягнулі да сябе ўвагу. У прыватнасці, ён крытыкаваў віленскі снежаньскі з'езд за агульны характар прынятых прынцыпаў. Л.Абрамовіч быў перакананы, што ніводны з іх не стане лозунгам краю. На яго погляд, такім лозунгам магло стаць патрабаванне аўтаноміі Беларусі і Літвы, тым больш, што яно мела гістарычную падставу ў выглядзе Вялікага Княства Літоўскага [246. Nr 287]. Гэты лозунг цалкам адпавядаў настроям краёўцаў, аднак выставіць яго адкрыта яны не адважыліся. Далей патрабавання ўвядзення земскага самакіравання ў Беларусі і Літве яны пакуль не ішлі. А вось нацыянальныя дэмакраты імкнуліся толькі да аўтаноміі Каралеўства Польскага. Беларусь і Літва не разглядалася імі ў якасці асобнага краю. Пра яго аўтаномію не магло быць і размовы.

Амаль ніякага водгука ў краі не сустрэў і зварот "Польскага саюза грамадскай працы ў Літве і Русі". Гэта была спроба краёўцаў-левалібералаў стварыць краёвую арганізацыю, заснаваную на "хрысціянскай любові да блізкага, шчырым дэмакратызме і поўнай нацыянальнай талеранцыі". У звароце адзначалася, што сярод польскай грамадскасці краю склаліся два згубныя накірункі: праца на польскасць і праца на памешчыцкую касту. А між тым, сцвярджалі прыхільнікі Міхала Ромэра, "мы павінны думаць пра народ <...> паказаць яму шлях да добрабыту праз узаемадапамогу, да ведаў - праз школу, да багацця - праз павагу да чужой уласнасці" [389]. Наўрад ці гэтыя словы маглі задаволіць беларускіх альбо літоўскіх сялянаў. Што ж датычыць вярхоў польскай грамадскасці, то дастаткова красамоўнымі былі тыя 6 галасоў з 54-х мажлівых, якія атрымаў прадстаўнік краёўцаў дэмакратычна-ліберальнай арыентацыі Т.Урублеўскі пры галасаванні ў польскім Цэнтральным выбарчым камітэце г.Вільні [246. Nr 249].

Між тым у падрыхтоўку да выбараў умяшаўся ўрад. Нягледзячы на абяцанне пашырыць кола выбаршчыкаў урад П.Сталыпіна дамовіўся з Сенатам аб іншым. Напярэдадні выбараў з'явілася сенацкая інструкцыя, якая "тлумачыла" палажэнні выбарчага закона. У выніку гэтых "тлумачэнняў" сотні тысяч выбаршчыкаў былі выкрэслены са спісаў. Урад імкнуўся скараціць дэмакратычны выбарчы слой. Гэтая інструкцыя даволі моцна ўдарыла па пазіцыях палякаў. Значна зменшылася колькасць польскіх выбаршчыкаў па курыі дробных землеўласнікаў.

Выбары пачаліся ў канцы студзеня 1907 г. Найбольшага поспеху польскія землеўласнікі дабіліся ў Віленскай губ. Яны забяспечылі сабе моцныя пазіцыі ўжо ў час павятовых сходаў. У Вільню на губернскі з'езд прыбылі 44 выбаршчыкі ад землеўласнікаў, 36 - ад сялянаў і 8 - ад гараджанаў. Сярод землеўласнікаў былі такія добра вядомыя ў краі і за яго межамі палітычныя дзеячы як І.Корвін-Мілеўскі, Э.Роп, Б.Ялавецкі, С.Ваньковіч, А.Хаміньскі і інш. Выбаршчыкі-землеўласнікі пераважна падтрымлівалі краёўцаў кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі. Нацыянальных дэмакратаў было значна менш. Краеўцы дэмакратычна-ліберальнай плыні наогул не былі прадстаўлены.

Напярэдадні выбарчага з'езду землеўласнікі і гарадская курыя разгарнулі барацьбу за галасы сялянскіх дэпутатаў. Пачаткова ініцыятыва была ў руках прадстаўнікоў яўрэйскіх арганізацый, з якіх у асноўным і складалася гарадская курыя. Але літаральна за некалькі гадзінаў да выбараў усё перамянілася. Землеўласнікі дамовіліся з сялянамі аб сумесных дзеяннях. Гэта было вынікам начных перагавораў і ранішняй пропаведзі ў касцёле біскупа Э.Ропа, на якое былі запрошаны сялянскія выбаршчыкі. Віленскі біскуп пасля цыркуляра міністра ўнутраных справаў ад 3 снежня 1906 г. апынуўся перад выбарам альбо пакінуць займаемую пасаду альбо адмовіцца ад дэпутацтва ў Думе. Ён вырашыў зняць сваю кандыдатуру [73, ч.1, а. 165]. Тым не меш біскуп актыўна ўдзельнічаў у рабоце губернскага з'езду і адыграў, магчыма, рашаючую ролю ў заключэнні пагаднення паміж сялянамі і землеўласнікамі. Дамовіліся выбраць дэпутатамі трох землеўласнікаў і трох сялянаў.

Пачатак з'езда праходзіў у адпаведнасці з пагадненнем. Дэпутатамі, Думы былі абраны землеўласнікі А.Хаміньскі, М.Хелхоўскі, граф В.Путкамер і селянін С.Пялейка. Але потым адбылося нечаканае. Гарадская курыя, якая засталася ў адзіноце, вырашыла сарваць выбары наогул і пераканала сялянаў у неабходнасці пакінуць залу паседжання. Запланаваныя сялянскія дэпутаты знялі свае кандыдатуры. Аднак сялянскія выбаршчыкі з Лідскага пав. засталіся. Гэта дало магчымасць, давесці выбары да канца. Былі вылучаны новыя кандыдатуры. Дэпутатамі Думы сталі яшчэ два прадстаўнікі землеўласнікаў - С.Ваньковіч і ксёндз Л.Радзевіч [283. Nr 10; 369, s. 181-182].

З выразнай перавагай выбаршчыкаў-палякаў праходзіў рашаючы сход па вылучэнню дэпутата ад Вільні. Палякі атрымалі ўпэўненую перамогу. Быў абраны М.Венслаўскі. Гарадскі галава карыстаўся ў Вільні вялікім аўтарытэтам і не толькі сярод палякаў. Менавіта дзякуючы яму былі выкарыстаны ўступкі царызма дзеля пашырэння паўнамоцтваў гарадскога самакіравання, напрыклад, у галіне школьнай адукацыі. М.Венслаўскі, як і С.Ваньковіч і А.Хаміньскі падзялялі погляды краёўцаў кансерватыўна-ліберальнага накірунку.

С.Ваньковіч займаў пасаду віцэ-старшыні ВТСГ і фактычна кіраваў ім. Ён з'яўляўся адным з галоўных арганізатараў сялянскіх гурткоў у Віленскай губ. Старшыня Польскага Віленскага губернскага выбарчага камітэту землеўласнікаў А.Хаміньскі больш за дваццаць гадоў гаспадарыў у маёнтку Ольшава Свенцянскага пав. Віленскай губ. і з'яўляўся сябрам ВТСГ. А вось граф В.Путкамер і М.Хелхоўскі належалі да партыі нацыянальных дэмакратаў.

Кандыдатура ксяндза Л.Радзевіча была досыць нечаканай. Магчыма, што ў гэтым выпадку пэўную ролю адыграла жаданне мець у Думе прадстаўніка каталіцкага духавенства Віленшчыны. Ён быў ксяндзом Жупранскага касцёла ў Ашмянскім пав.

Няўдала для землеўласнікаў закончыўся губернскі з'езд у Менску. Поўнай нечаканасцю для беларускіх палякаў гэта не было. Яшчэ ў кастрычніку 1906 г. польскія публіцысты звярталі ўвагу на складанае становішча ў Менскай губ. Больш усяго іх непакоіла тое, што сярод сялянаў пашыраўся лозунг: "Ні паноў, ні папоў у Думу не пускаць". Звярталася ўвага таксама на актыўную агітацыйную дзейнасць акцябрыстаў і вялікарускіх шавіністаў, якія хаваліся за назвай "беспартыйных рускіх выбаршчыкаў" [246. Nr 244].

Выбары ў Менскай губ. праходзілі пры актыўным умяшальніцтве адміністрацыі, якая выкарыстоўвала свае магчымасці, каб не дапусціць паўтарэння вынікаў выбараў у І Думу. У снежні 1906 г. І.Друцкі-Любецкі накіраваў скаргу ў губернскую выбарчую камісію. Ён абураўся тым, што губернатар парушыў выбарчае заканадаўства і самавольна ўключыў у спісы выбаршчыкаў па курыі дробных землеўласнікаў 320 чал. Губернская камісія не пакінула без увагі гэтую скаргу, але са спіса было выкрэслена толькі 30 чал. [194] Відавочна, што ўлады рабілі стаўку якраз на дробных землеўласнікаў. Яны разлічвалі менавіта ў гэтай курыі вызначыць вынікі выбарчай барацьбы.

Менская павятовая выбарчая камісія, парушыўшы закон, адмяніла вынікі выбараў па гарадской курыі г.Менска. Беларускім палякам гэта каштавала 8 месцаў на губернскім з'ездзе [112, a. 55]. З парушэннем працэдуры прайшоў таксама выбарчы сход землеўласнікаў у Пінску. На сход сабраліся 154 выбаршчыкі, з якіх 64 прадстаўлялі польскае землеўладанне. Буйныя землеўласнікі-палякі разлічвалі на галасы дробных землеўласнікаў-сялянаў і былі ўпэўненыя ў поспеху. Аднак яны недаацанілі сваіх сапернікаў. Маршалак шляхты Пінскага пав. потым дакладаў менскаму губернатару: "Былі прынятыя ўсе меры, каб не дазволіць палякам весці агітацыю сярод праваслаўных сялянаў, каб перацягнуць іх на свой бок" [191, a. 78]. Меры прымаліся не толькі напярэдадні сходу, але нават у час рашаючага галасавання. Якраз у гэты момант, парушаючы закон, з чарговай агітацыйнай прамовай да сялянаў звярнуўся памешчык Івашчанка. Адсутнічала і тайна галасавання [195]. У выніку ніводны з польскіх землеўласнікаў Пінскага пав. не быў абраны на губернскі з'езд. Праверка скаргаў Аляксандра і Рамана Скірмунтаў, князя С.Радзівіла пацвердзіла факт парушэння закону. Але вынікі сходу не былі адмененыя.

Сярод неабраных польскіх кандыдатаў быў Р.Скірмунт. Але ў яго выпадку рашаючую ролю адыграла зусім не парушэнне працэдуры. Р.Скірмунт атрымаў толькі 39 галасоў, а г.зн., што амаль палова выбаршчыкаў-палякаў галасавала супраць яго. Магчыма, што на гэтую няўдачу паўплывалі рашучыя выступленні Р.Скірмунта супраць нацыянальных дэмакратаў. Дарэчы, у адным з іх ˛ён параўнаў дзеячоў гэтай польскай партыі з "истинно русскими патриотами" [247. Nr 10]. Відаць, ужо ў гэты час значная частка польскіх землеўласнікаў пачала глядзець на Рамана Скірмунта як на чужынца. У яго поглядах сапраўды адбывалася паступовая эвалюцыя ў накірунку беларускасці. Краёвасць гэтага ўраджэнца беларускай зямлі ў 1905 - 1907 гг. была толькі пераходным этапам на шляху да дзейнасці ў беларускім нацыянальным руху. "Беларусам польскай культуры", - назваў яго ў сваіх успамінах І.Корвін-Мілеўскі [369, s. 172].

Менскі губернатар Эрдэлі з задавальненнем адзначыў у сваім данясенні ў МУС, што палова выбаршчыкаў ад курыі землеўласнікаў на губернскі выбарчы з'езд - гэта рускія памешчыкі. Ён жа сфармуляваў галоўную задачу "не дапусціць, каб польскія землеўласнікі знайшлі сабе саюзніка на губернскім з'ездзе ў Менску" [112, a. 49]. І ўлады гэтага дамагліся. Ніводны землеўласнік-паляк з Менскай губ. не стаў дэпутатам Думы.

Адміністрацыйным умяшаннем тлумачыліся таксама вынікі выбараў у Гарадзенскай губ. На рашаючы з'езд прыехала 105 выбаршчыкаў: 36 - ад землеўласнікаў, 43 - ад сялянаў, 26 - ад гарадской курыі. Сітуацыя была даволі заблытанай. Каб паралізаваць уплывы яўрэйскіх арганізацый і польскіх землеўласнікаў, улады пайшлі на прамое парушэнне закону. Галоўным аб'ектам апрацоўкі сталі сялянскія выбаршчыкі. 5 лютага 1907 г. яны былі запрошаны на малебен у царкву архіерэйскага дому. Епіскап Гарадзенскі і Берасцейскі Міхаіл ператварыў малебен у перадвыбарчы сход, на якім агітаваў супраць яўрэяў і заклікаў сялянаў пайсці на пагадненне з рускімі памешчыкамі. З антыяўрэйскай прамовай выступіў таксама губернскі маршалак шляхты П.Невяровіч. Гэты "малебен" цягнуўся пакуль сяляне не прынялі рашэння пайсці на пагадненне з рускімі землеўласнікамі. Пасля выхаду з царквы сяляне даведаліся, што іх асабістыя рэчы перанесены з гасцініцы ў Народны дом, куды ім прапанавалі перабрацца. Паліцыя паклапацілася аб тым, каб да самога губернскага з'езду сяляне знаходзіліся ў поўнай ізаляцыі [111, a. 42-43]. У выніку дэпутатамі Думы сталі пяць сялянаў і два землеўласніка. Адным з іх быў прадстаўнік мясцовай польскай грамадскасці Станіслаў Ячыноўскі.

Адвакат С.Ячыноўскі быў адным з кіраўнікоў губернскага выбарчага камітэту землеўласнікаў. Ён валодаў маёнткам у Берасцейскім пав. Называў сябе "беспартыйным кандыдатам", але па сваіх поглядах належыў да краёўцаў кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі [105; 75, a. 399].

Не стала рэчаіснасцю перадвыбарчая дамоўленасць аб прапарцыянальным прадстаўніцтве на губернскім з'ездзе паміж рускімі і польскімі землеўласнікамі ў Магілёўскай губ. [234. Nr 38]. Прычынай было тое, што рускія памешчыкі правялі на гэты з'езд больш сваіх выбаршчыкаў. У беларускіх палякаў яшчэ быў шанц заключыць пагадненне з гарадской курыяй, але на саюз з яўрэйскімі арганізацыямі яны не пайшлі. У выніку польскія землеўласнікі атрымалі толькі адно месца ў Думе. Дэпутатам стаў добра вядомы сваёй гаспадарчай і грамадскай дзейнасцю ў Магілёўскай і Менскай губ. граф Л.Лубеньскі, які падтрымліваў дамінуючую плынь краёўцаў. У Магілёве адбыліся выбары і ў Дзяржаўную раду. Дэпутат Г.Выкоўскі склаў паўнамоцтвы пасля роспуску І Думы. Новым дэпутатам быў абраны землеўласнік-паляк В.Войніч-Сянажэнцкі.

Польскі выбарчы камітэт Віцебскай губ. правёў у Думу двух сваіх прадстаўнікоў. Гэта стала магчымым пасля даволі складаных перамоваў з рознымі групамі выбаршчыкаў. Вызначальнай стала дамоўленасць з "Рускім выбарчым камітэтам", у які ўваходзілі прадстаўнікі ліберальнай часткі расійскай грамадскасці губерні. Палякам прапанавалі тры дэпутацкія месцы. Адно з іх у адпаведнасці з ужо згаданым рашэннем яны ўступілі латышам. На два застаўшыхся былі абраны М.Беніслаўскі і Г.Дымша. Міхал Беніслаўскі з'яўляўся старшынёй Рускага Усходне-Азіяцкага параходства і адначасова выконваў абавязкі генеральнага консула Даніі ў Расіі. Генрык Дымша быў актыўным сябрам Віцебскага губернскага і Рэжыцкага павятовага таварыстваў сельскай гаспадаркі. Ён прадстаўляў губерню на маскоўскім з'ездзе земскіх і гарадскіх дзеячоў, які адбыўся ў верасні 1905 г. Дэпутаты не акрэслілі сваёй партыйнай прыналежнасці.

Выбары ў Ковенскай губ. ізноў прынеслі літоўскім палякам расчараванне. Праграма Ковенскага выбарчага камітэту землеўласнікаў не знайшла падтрымкі. Літоўскія і яўрэйскія арганізацыі не пайшлі на пагадненне з землеўласнікамі-палякамі. Усе дэпутацкія месцы занялі прадстаўнікі літоўскага сацыял-дэмакратычнага руху і яўрэйскіх арганізацый [234. Nr 32].

Вынікі выбараў у ІІ Думу былі несуцяшальнымі для палякаў. Замест чатырнаццаці дэпутацкіх мандатаў, як было год назад, яны атрымалі толькі дзесяць. Сярод абраных ізноў пераважалі краёўцы кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі. Аднак ў параўнанні з мінулагоднімі выбарамі значна ўзмацнілі свае пазіцыі нацыянальныя дэмакраты.

Польскія публіцысты па гарачых слядах пачалі аналіз гэтай адноснай няўдачы. І адразу ўзнавілася ранейшая палеміка паміж краёўцамі і сябрамі ПДНП. Публіцысты абедзвюх плыняў галоўную прычыну няўдачы бачылі ў адасабленні землеўласнікаў-палякаў ад сялянства. Але з гэтага бясспрэчнага факту рабіліся розныя высновы. Нацыянальныя дэмакраты лічылі, што трэба больш актыўна пашыраць польскасць сярод сялянаў. Магчымасці ўзмацнення пазіцый польскіх дэпутатаў ад краю ў Думе яны бачылі ў адзінстве з Польскім колам [234. Nr 32].

Краёўцы рабілі іншыя высновы. Р.Скірмунт галоўнай прычынай няўдачы лічыў менавіта нацыяналістычную прапаганду, якая, на яго погляд, адштурхнула ад палякаў іншыя нацыі [607, s. 60]. А.Лядніцкі сцвярджаў, што бездань паміж народам і памешчыкамі - гэта вынік недэмакратызму апошніх. Менавіта іх пазіцыя па аграрнай праблеме, на яго думку, нараджала сярод сялянаў нянавісць да "паноў". Былы дэпутат Думы ад Менскай губ. заклікаў успомніць дэмакратычныя традыцыі польскай шляхты і прапанаваў стварыць ліберальна-дэмакратычную прагрэсіўную Краёвую партыю [247. Nr 50].

Трэба адзначыць і тое, што актыўнасць палякаў у час выбараў не была высокай. Сярод іх выразна адчуваліся настроі расчаравання і апатыі. На вынікі выбараў паўплывала адсутнасць польскіх палітычных партый, якія маглі б адыграць ролю падобную той, што ў 1906 г. адыграла ККПЛБ. Краёўцы не здолелі стварыць уласных партыйных арганізацый. Не было даведзена да канца стварэнне ПДНП. Значную ролю адыграла адміністрацыйнае ўмяшанне ў ход выбараў.

Што датычыць Каралеўства Польскага, то нацыянальныя дэмакраты яшчэ раз пацвердзілі, што з'яўляюцца найбольш уплывовай польскай палітычнай партыяй. ППС, як і год таму, байкатавала выбары. Дэпутатамі Думы сталі толькі сябры партыі Рамана Дмоўскага. З другой паловы 1906 г. у гэтай партыі выразна ўзмацніліся згодніцкія настроі. "Нас аб'ядноўвае, - пісаў Раман Дмоўскі пра адносіны да згоднікаў, - агульнае жаданне пакончыць з анархіяй" [цыт. па:. 609, s. 374]. У сваю чаргу, згоднікі падкрэслівалі, што нацыянальныя дэмакраты з'яўляюцца адзінай польскай палітычнай сілай, якая дала рэальны адпор сацыялізму [609, s. 374]. Эвалюцыя поглядаў нацыянальных дэмакратаў спрыяла пашырэнню іх уплыву у польскім руху ў Беларусі і Літве. Магчыма, менавіта гэта дапамагло ім правесці ў Думу двух сваіх кандыдатаў.

20 лютага 1907 г. пачала працу ІІ Дзяржаўная дума. Склад яе дэпутатаў быў нечаканым для ўраду. Яго намаганні ў час выбараў спраўдзіліся толькі часткова. КДП страціла каля васьмідзесяці дэпутацкіх месцаў, але ў цэлым корпус дэпутатаў стаў яшчэ больш радыкальным. "Трудавікі" атрымалі 104 месцы, сацыял-дэмакраты - 55. Фракцыя "правых" складалася з 54 дэпутатаў. Урадавыя партыі атрымалі толькі пятую частку дэпутацкіх месцаў. Аднак казаць пра поўную няўдачу ўрадавай палітыкі нельга. ІІ Дума ўжо не была такой скансалідаванай, як першая. Яна страціла трывалую большасць і дзялілася на тры часткі. Лідэр КДП Павел Мілюкоў пісаў: "Правая і левая (часткі - А.С.), чарнасоценцы і сацыялісты аднолькава стаялі на пазіцыях пазапарламенцкай барацьбы <...> гвалтоўнага дзяржаўнага перавароту. Строга "канстытуцыйным" заставаўся адзін кадэцкі цэнтр. Праўда, у першы ж месяц да яго ў галасаваннях далучыліся нацыянальныя і прафесійныя групы - палякі, мусульмане і казакі. Разам яны складалі 180-190 чалавек. Аднак гэтае аб'яднанне не было большасцю і не мела элемента трываласці" [321, c. 277].

Польскія дэпутаты краю прыехалі ў Пецярбург напярэдадні адкрыцця Думы і адразу заняліся выпрацоўкай арганізацыйных формаў сваёй дзейнасці. Гэтая задача аблягчалася рашэннямі Віленскага снежаньскага з'езду. У адпаведнасці з імі дэпутаты вырашылі стварыць Кола польскіх дэпутатаў-канстытуцыяналістаў Літвы і Русі. Ініцыятыва графа Ваўжынца Путкамера і Марыяна Хелхоўскага аб уваходзе ў Польскае кола была рашуча адхілена [607, s. 61]. Хаця прысутнасць апошніх у Коле відавочна паспрыяла прыняццю рашэння пра салідарную дзейнасць польскіх дэпутатаў ад Каралеўства Польскага, Літвы і Беларусі.

28 лютага 1907 г. быў зацверджаны рэгламент дзейнасці Кола канстытуцыяналістаў. Яго мэтай было згуртаванне дэпутатаў. У адпаведнасці з рэгламентам рашэнні агульнага схода з'яўляліся абавязковымі для кожнага сябра Кола. Толькі з дазвола Кола дэпутат мог выйсці на думскую трыбуну. Дырэктывы для выступлення і рашэнні па галасаванню зацвярджаліся камісіямі Кола альбо яго прэзідыўмам. Кола атрымала права зацвярджэння і асноўных прынцыпаў дзейнасці сваіх дэпутатаў у думскіх камісіях. У выпадку парушэння рэгламенту дэпутат пакідаў Кола. Аднак яго асобныя палажэнні ўсё ж такі давалі магчымасць самастойнай дэпутацкай дзейнасці. Апошняя з'яўлялася, калі агульны сход большасцю ў 2/3 галасоў вырашаў, што па абмяркоўваемай праблеме прыняць адзінае рашэнне немагчыма. Акрамя гэтага дэпутат, які лічыў, што рашэнне Кола пярэчыць яго палітычным поглядам, меў права не ўдзельнічаць у галасаванні. Пры абмеркаванні аграрнага пытання захоўвалася свабода дзеянняў [234. Nr 52].

У Кола ўвайшлі М.Венслаўскі (старшыня), В.Путкамер, М.Хелхоўскі, Г.Дымша, А.Хаміньскі, Л.Лубеньскі, ксёндз Л.Радзевіч, С.Ячыноўскі, М.Беніслаўскі, С.Ваньковіч, В.Лісоўскі (Падольская губ.) і сялянскі дэпутат ад Віленскай губ. С.Пялейка. Але апошні, калі бліжэй пазнаёміўся з пазіцыяй дэпутатаў па аграрным пытанні, перайшоў у Польскае кола. Прадстаўнікі Каралеўства Польскага таксама адстойвалі права прыватнай уласнасці на зямлю, але пры гэтым пагаджаліся на адчужэнне за выкуп "у выпадку неабходнасці" дзяржаўных, манастырскіх і нават часткі прыватных зямель [247. Nr 110].

Віленскі польскі друк вітаў вынікі арганізацыйнай працы дэпутатаў. Ч.Янкоўскі з задавальненнем адзначаў факт стварэння асобнай дэпутацкай групы [247. Nr 54]. Ю.Гласка вітаў рашэнне пра салідарнасць абодвух польскіх колаў [234. Nr 44]. Аднак падставы салідарнасці трэба было яшчэ выпрацаваць. Дзеля гэтага былі створаны аграрная, школьная, канстытуцыйная і іншыя камісіі, якія павінны былі ўзгадняць пазіцыі дэпутатаў Каралеўства Польскага, Беларусі, Літвы і Украіны. Згода была дасягнута. Ёй спрыяла і тое, што Польскае кола больш не арыентавалася на КДП. Па аграрнаму пытанню дэпутаты вырашылі адстойваць меркаванне, што аграрная рэформа магчыма толькі пасля правядзення рэформы самакіравання [247. Nr 83].

Адначасова з вырашэннем арганізацыйных праблемаў польскія дэпутаты ад Беларусі і Літвы прымалі актыўны ўдзел у працы Думы. Яны ўвайшлі ў восем з пятнаццаці думскіх камісій. М.Венслаўскі працаваў адразу ў трох: фінансавай, народнай адукацыі і па распрацоўцы законапраекту аб недатыкальнасці асобы; С.Ячыноўскі - у двух: па рэформе мясцовага суда і па распрацоўцы законапраекту аб адмене ваенна-палявых судоў. В.Путкамер увайшоў у склад бюджэтнай камісіі, ксёндз Л.Радзевіч - камісіі па распрацоўцы законапраекту па ажыцяўленню свабоды сумлення. Адразу чатыры прадстаўнікі Кола канстытуцыяналістаў (С.Ваньковіч, Г.Дымша, С.Пялейка, А.Хаміньскі) сталі сябрамі аграрнай камісіі [300].

На пачатку працы II Думы Кола адхіліла прапанову "правых" аб сумесных дзеяннях. Не падтрымала яно і "левых" [247. Nr 111]. Кола заняло месца сярод памяркоўных апазіцыйных партый. Як і большасць ІІ Думы, яно ніяк не адрэагавала на ўрадавую праграму рэформаў, з якой 6 сакавіка 1907 г. выступіў П.Сталыпін. Гэтае маўчанне было знакам непрыяцця ўрадавай палітыкі. Польскія дэпутаты краю разам з Польскім колам галасавалі супраць прыняцця Думай рэзалюцыі з асуджэннем "рэвалюцыйнага тэрору". І толькі С.Ваньковіч насуперак рашэнню Кола асудзіў "тэрор" [416, s. 150].

Ужо ў сакавіку Дума звярнулася да аграрнага пытання, каб выпрацаваць уласны законапраект аграрнай рэформы. Дэпутаты Кола канстытуцыяналістаў яшчэ раней вырашылі па гэтаму пытанню не выступаць. Яны добра разумелі, што іх пазіцыі Дума не прыме. А вось Р.Дмоўскі выступіў. Кіраўнік ПДНП звярнуў увагу дэпутатаў на тое, што пры правядзенні аграрнай рэформы трэба ўлічваць асаблівасці кожнага рэгіёна Расіі. Характарызуючы Беларусь і Літву, ён адзначыў абсалютнае панаванне ў краі бюракратыі і заявіў, што правядзенне тут аграрнай рэформы немагчыма па прычыне адсутнасці сапраўднай нацыянальнай і рэлігійнай свабоды [247. Nr 66]. Выступленне Р.Дмоўскага цалкам адпавядала дамоўленасці з Колам канстытуцыяналістаў.

Дума некалькі разоў вярталася да абмеркавання аграрнага пытання. У канцы красавіка павінен быў выступіць М.Венслаўскі. Выступленне не адбылося, але яго тэкст быў надрукаваны ў "Кур'еры літэўскім". Старшыня Кола даказваў, што для вырашэння аграрнага пытання патрэбна дэцэнтралізацыя ўлады, а ў Беларусі і Літве патрэбны выбарныя земствы, а не земскія начальнікі: "Перш за ўсё нам патрэбна мясцовае самакіраванне, заснаванае на дэмакратыі і на поўнай роўнасці перад законамі ўсіх грамадзянаў без розніцы паходжання і веравызнання, і толькі потым распрацоўка гэтымі органамі аграрнай рэформы". Насуперак прыхільнікам праекта нацыяналізацыі зямлі М.Венслаўскі лічыў, што сяляне імкнуцца галоўным чынам атрымаць зямлю ў прыватную ўласнасць. Гэтая форма ўласнасці, на яго погляд, з'яўляецца найбольш эфектыўнай: "На ўласнай зямлі селянін лепш гаспадарыць. Ён не шкадуе сродкаў для меліярацыі і ўгнаенняў <...>" [247. Nr 115].

Напружаная дзейнасць II Думы, актыўнае абмеркаванне агульнарасійскіх праблемаў не дазволілі сябрам Польскага кола і Кола канстытуцыяналістаў энергічна выступіць у абарону спецыфічных польскіх інтарэсаў. Аднак спробы рабіліся. Так, на пачатку красавіка 1907 г. Польскае кола вынесла на абмеркаванне законапраект аб аўтаноміі Каралеўства Польскага. Ён быў значна больш сціплым, чым патрабаванні Польскага кола ў І Думе і не разыходзіўся з існуючым дзяржаўным ладам Расіі. Але ІІ Дума адхіліла яго. Кола канстытуцыяналістаў падтрымала гэты законапраект. Адначасова "Кур'ер літэўскі", асцерагаючыся негатыўнай рэакцыі літоўцаў, адзначыў, што дэпутаты Кола ведаюць і ўлічваюць жаданне літоўскага насельніцтва Каралеўства Польскага далучыцца да этнаграфічнай Літвы [247. Nr 82].

Абодва польскія колы ў сярэдзіне красавіка выступілі з запытам па рэлігійным пытанні. У сумесным дакуменце адзначалася, што нават Указ ад 17 красавіка 1905 г. не пакончыў з прыцясненнямі каталіцкага касцёла. Шматлікія прашэнні каталікоў аб вяртанні канфіскаваных пасля паўстання 1863 г. касцёлаў задавальняліся толькі ў рэдкіх выпадках. Польскія дэпутаты рабілі выснову, што ў адносінах да каталікоў у Каралеўстве Польскім і ў Беларуска-Літоўскім крае гэты Указ не выконваецца [234. Nr 88].

Асноўнай мэтай дзейнасці польскіх дэпутатаў ад краю было перакананне ІІ Думы ў неабходнасці рэформы самакіравання ў Беларусі, Літве і Украіне. Яе сутнасцю павінна было стаць увядзенне выбарных земстваў, заснаваных на поўнай роўнасці ўсіх грамадзянаў без розніцы паходжання і веравызнання. Пра якую б рэформу не заходзіла размова, польскія дэпутаты заўсёды падкрэслівалі, што без увядзення земстваў і перадачы ім паўнамоцтваў па рэфармаванню ніякіх карысных пераменаў у крае не адбудзецца.

Напачатку мая ў абмеркаванні праекту ўвядзення ў Расіі ўсеагульнай пачатковай адукацыі прыняў удзел А.Хаміньскі. Ён адразу заявіў, што народнай школай павінна займацца мясцовае самакіраванне, якое адсутнічае ў беларуска-літоўскім крае. Дэпутат быў перакананы, што толькі ў гэтым выпадку магчыма цалкам задаволіць патрабаванні мясцовага насельніцтва ў адукацыі. А пакуль што, сцвярджаў ён, гэтыя патрабаванні ігнаруюцца: сродкі на выкладанне польскай і літоўскай моваў не выдзяляюцца, няма свабоды ў адкрыцці прыватных школаў ды інш. [234. Nr 104].

Старшыня Кола напрыканцы мая прыняў удзел у дыскусіі па законапраекту рэфармавання мясцовых судоў. Міхал Венслаўскі ў прынцыпе падтрымаў законапраект, адзначыўшы, што яго моцным бокам з'яўляецца ўсесаслоўнасць і выбарнасць. Аднак пры гэтым ён звярнуў увагу на тое, што Беларусь і Літва да гэтага часу не маюць выбарных земстваў. У такіх умовах новыя мясцовыя суды могуць стаць, на яго погляд, часткай сістэмы адміністрацыйнага сваволля. Дэпутат прапанаваў пакінуць пытанне аб мясцовых судах у Беларусі і Літве адкрытым да ўвядзення выбарных земстваў [247. Nr 124].

Адным з цэнтральных пытанняў працы II Думы з'яўлялася абмеркаванне дзяржаўнага бюджэту. У адносінах да ўрадавага праекту Дума падзялілася на дзве прыблізна роўныя часткі. Вынік галасавання маглі вырашыць якраз польскія дэпутаты. Яны разумелі зацікаўленасць урада ў іх "галасах" і разлічвалі дабіцца ад П.Сталыпіна пэўных уступак у "польскім пытанні". Ініцыятарам гэтай акцыі стала Польскае кола, а дэпутаты ад Беларуска-Літоўскага краю падтрымалі яе. З крытыкай урадавага праекту бюджэту выступіў дэпутат Польскага кола Б.Жукоўскі. Адначасова адбылася сустрэча Р.Дмоўскага і П.Сталыпіна. Польскі палітык прапанаваў пагадненне: урад прымае праект ПДНП аб школьнай адукацыі ў Каралеўстве Польскім, а дэпутаты-палякі за гэта падтрымаюць урадавы праект бюджэту [609, s. 410]. Аднак пагаднення не адбылося. Лёс II Думы ўжо быў вырашаны. Урад пачаў рыхтаваць яе роспуск, як толькі зразумеў, што Дума не адмовіцца ад патрабавання адчужэння часткі памешчыцкіх зямель і не зацвердзіць Указ ад 9 лістапада 1906 г.

Падставай для роспуску стала абвінавачванне думскай сацыял-дэмакратычнай фракцыі ў антыдзяржаунай змове. На закрытым паседжанні Думы 1 чэрвеня 1907 г. П.Сталыпін патрабаваў пазбавіць дэпутацкіх паўнамоцтваў усю сацыял-дэмакратычную фракцыю, а ў адносінах да 16 дэпутатаў патрабаваў дазволу на арышт. Гэта быў сапраўдны ўльтыматум. Прычым улады нават не пажадалі дачакацца адказу на яго.

3 чэрвеня 1907 г. быў абнародаваны Маніфест пра роспуск ІІ Думы і пра змяненне Палажэння аб выбарах. Апошняе было прамым парушэннем закону, бо змяняць выбарчую сістэму без санкцыі самой Думы закон забараняў. Новы выбарчы закон быў настолькі рэакцыйным, што нават у Радзе міністраў, дзе ён разглядаўся, яго ахарактарызавалі як "бессаромны". Закон павінен быў гарантаваць паслухмяны характар ІІІ Думы. Гэтая падзея ўвайшла ў гісторыю пад назвай "Трэцечэрвеньскі дзяржаўны пераварот". Яна традыцыйна лічыцца канцом рэвалюцыі 1905 - 1907 гг.

Што было характэрным для дзейнасці польскіх дэпутатаў ад Беларусі і Літвы ў Дзяржаўнай радзе? Яны досыць актыўна рыхтаваліся да ІІ сесіі. І.Корвін-Мілеўскі падрыхтаваў "Эскіз заканадаўчых прапановаў", які, на яго думку, павінен быў стаць асновай заканадаўчай дзейнасці Рады. "Эскіз" прадугледжваў рэформу Правячага Сената, змяненне ўмоваў грамадзянскай службы, перамены ў адміністрацыйным падзеле, перагляд іпатэчнага заканадаўства, рэарганізацыю турэмнай сістэмы, рэформу школы і інш. Што датычыць польскага пытання, то аўтар прапанаваў адмену абмежаванняў для польскай мовы і адкрыццё часткі касцёлаў, зачыненых пасля паўстання 1863 г. [369, s. 191; 544, c. 370].

"Эскіз" не адыграў значнай ролі. У пэўнай меры ён сведчыў пра настроі польскіх дэпутатаў, якія цалкам адпавядалі палітычнай дактрыне партыі згоднікаў. Яны, як і большасць Дзяржаўнай рады, спадзяваліся на рэфарматарскую дзейнасць урада. У адрозненне ад думскіх дэпутатаў польская групоўка ў Радзе ў асноўным падтрымлівала ўрадавы курс. Ужо на пачатку сакавіка пры абмеркаванні запыту "правых" аб становішчы ва універсітэтах І.Корвін-Мілеўскі заклікаў дэпутатаў не перашкаджаць прэм'еру ў ягонай дзейнасці. Дзяржаўная рада ўхваліла ўсе ўрадавыя законапраекты. Затое думскі законапраект аб адмене ваенна-палявых судоў быў адхілены. Разам з большасцю Рады польская групоўка выказалася за тое, каб зняць з абмеркавання законапраект І Думы аб адмене смяротнага пакарання.

Дзяржаўная рада выкарыстала сваё права заканадаўчай ініцыятывы толькі напрыканцы сесіі. Па прапанове І.Корвін-Мілеўскага было ўзнята пытанне аб рэформе Сената. І вось тут шляхі польскіх дэпутатаў і ўрада разышліся. Сутнасць ініцыятывы дэпутата ад Віленскай губ. заключалася ў тым, каб вывесці Сенат з-пад апекі Міністэрства юстыцыі. Сенат з'яўляўся вышэйшай касацыйнай установай, якая тлумачыла права. Яго склад фарміраваў міністр юстыцыі, што дазваляла ўраду кантраляваць дзейнасць Сената і свавольна абыходзіцца з заканадаўствам. Дарэчы, гэта яскрава праявілася напярэдадні выбараў у ІІ Думу. Прапанова польскага дэпутата была накіравана на адраджэнне незалежнасці Сената ад урада. Гэта выклікала незадавальненне ўрада і часткі дэпутатаў Рады, якія, як, напрыклад, С.Вітэ, не жадалі аслаблення ўрада. Супраць гэтай прапановы выступіў міністр юстыцыі Шчаглавітаў. З польскіх дэпутатаў рэформу Сената найбольш актыўна падтрымаў С.Лапацінскі. Аднак праціўнікі рэформы перамаглі Шчаглавітаў заявіў, што ўрад распрацоўвае ўласны праект рэформы. Гэтая заява аўтаматычна зняла прапанову І.Корвін-Мілеўскага з разгляду Дзяржаўнай рады [303].

Пры абмеркаванні аграрнага пытання вылучаўся сваёй актыўнасцю кіраўнік Польскай групы Э.Вайніловіч. Ён, дарэчы, з'яўляўся сябрам аграрнай камісіі і часта выступаў на яе паседжаннях. Дэпутат ад Менскай губ. звяртаў увагу на асаблівасці аграрнай праблемы ў Беларусі і Літве і даказваў неабходнасць правядзення аграрнай рэформы органамі мясцовага самакіравання [416, s. 153].

3 чэрвеня 1907 г. Дзяржаўная рада планавала разгляд законапраекту аб адмене "Мясцовых правіл аб пакараннях за тайнае навучанне." Аднак паседжанне не адбылося. Адначасова з роспускам ІІ Думы была аб'яўлена закончанай II сесія Рады. У самым канцы сесіі замест выбыўшага Д.Карыбут-Дашкевіча (Гарадзенская губ.) дэпутатам стаў Канстацін Скірмунт.

Відавочна, што фракцыі прадстаўнікоў літоўскіх і беларускіх палякаў у І (Група дэпутатаў ад заходніх губерняў або "Тэрытарыяльнае кола") і ў ІІ Думах (Кола польскіх дэпутатаў-канстытуцыяналістаў Літвы і Русі), а таксама аб'яднанні іх дэпутатаў у Дзяржаўнай радзе будавалі сваю дзейнасць пераважна на краёвай ідэалогіі кансерватыўна-ліберальнага кірунку.

Як ужо адзначалася, амаль адразу пасля выбараў аднавілася палеміка паміж краёўцамі і нацыянальнымі дэмакратамі. Прычым апошнія ўсё часцей задавалі тон у гэтай палеміцы. Кансерватыўна-ліберальныя краёўцы хаця і заставаліся найбольш уплывовай сілай польскага руху, але перажывалі пэўны крызіс. Ён адлюстраваўся, між іншым, у адыходзе Ч.Янкоўскага з пасады рэдактара "Кур'ера літэўскага". Паэт і публіцыст пакінуў рэдакцыю 1 красавіка 1907 г. Рашэнне пра гэта прыняў уладальнік газеты біскуп Э.Роп. А прычыны трэба шукаць у грамадскай пазіцыі Ч.Янкоўскага. Двойчы на пачатку 1907 г. яго дзеянні выклікалі абурэнне значнай часткі эліты палякаў Беларусі і Літвы. Першы раз гэта адбылося пры абмеркаванні кандыдатуры польскага дэпутата ад Вільні, а другі - у сакавіку 1907 г., калі рэдактар адважыўся выступіць з крытыкай публіцыстыкі Х.Сянкевіча. Гэта быў яго чарговы выпад супраць нацыянальных дэмакратаў. Новым рэдактарам стаў Войцэх Бараноўскі, які сваю журналісцкую кар'еру пачынаў у Варшаве. У выніку курс "Кур'ера літэўскага" паступова перамяніўся. Газета перастала выступаць супраць пазіцыі органа мясцовых нацыянальных дэмакратаў "Дзенніка віленьскага", а па некаторых пытаннях нават падтрымлівала гэтую пазіцыю.

Адстаўка Ч.Янкоўскага не была выпадковай з'явай. Справа ў тым, што ў пэўны момант ідэалогія і практыка краёўцаў кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі пачала выглядаць у вачах часткі беларускіх і літоўскіх палякаў як палітыка нейкай ізаляванай вышэйшай касты. Паўплывала на гэта і паражэнне згодніцкага курса, якое станавілася відавочным па меры ўмацавання пазіцый урада П.Сталыпіна. Магчыма, што моцны ўдар па аўтарытэту краёўцаў гэтага накірунку нанеслі выступленні ў друку Ігнацыя Корвін-Мілеўскага, роднага брата аднаго з найбольш прыкметных дзеячоў польскага руху.

Ігнацы Корвін-Мілеўскі ў кнізе "Голос польского дворянина о выборе члена Государственного совета в Вильне" падкрэсліваў, што дваране Літвы незалежна ад паходжання і веравызнаня павінны адмовіцца ад "палітыкаманіі". Толькі вернасць трону і дваранскім традыцыям дапаможа ім захаваць свае эканамічныя і палітычныя пазіцыі. Ён заклікаў разарваць усе сувязі з Каралеўствам Польскім, а польскую культуру захаваць толькі "ў вузкім коле сваіх <…> як рэліквію па каханай даўно памерлай маці" [314, s. 17-18]. Такая пазіцыя выклікала незадавальненне сярэдніх і дробных землеўласнікаў. Сярод іх пашыралася адчуванне, што эліта мясцовых землеўласнікаў-палякаў здрадзіла "польскай справе".

Пэўнаму крызісу краёўцаў гэтай арыентацыі спрыяла таксама адсутнасць палітычнай партыі. ККПЛБ была забароненая. Як ужо адзначалася, у перыяд дзейнасці II Думы краёўцы рабілі актыўныя спробы па стварэнню ўласнай партыі. На лютаўскі (1907 г.) артыкул А.Лядніцкага, у якім прапанавалася стварэнне Прагрэсіўнай краёвай партыі, першымі адгукнуліся краёўцы кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі. Канстанцыя Скірмунт прапанавала стварэнне Краёвай партыі Беларусі і Літвы, якая павінна была спрыяць дасягненню рэлігійнага і палітычнага адзінства краю [247. Nr 50]. Надзеі на стварэнне такой партыі яна звязвала з МТСГ.

Адначасова польскі віленскі друк пазнаёміў чытачоў з ініцыятывай па стварэнню Польскага краёвага саюза Літвы і Беларусі. Асновай яго праграмы сталі 6 прынцыпаў віленскага снежаньскага (1906) з'езду. "Кур'ер літэўскі" надрукаваў "Агульныя прынцыпы" дзейнасці гэтай арганізацыі. Яе галоўнай мэтай абвяшчалася "не адасабленне польскай грамадскасці, а ператварэнне яе ў моцны фактар палітычнага, грамадскага і эканамічнага адраджэння краю". Дасягнуць гэтага планавалася на шляху адзінства і згоды з нацыянальнымі і сацыяльнымі інтарэсамі іншых народаў [247. Nr 50]. Сярод "Агульных прынцыпаў" трэба вылучыць палажэнне пра неабходнасць самакіравання краю з палітычным цэнтрам у Вільні і культурнымі - у Менску і Коўне [247. Nr 54].

Не знайшоў падтрымкі шырокіх колаў грамадскасці таксама зварот Польскага саюза грамадскай працы ў Літве і Русі. Яго аўтары належалі да дэмакратычна-ліберальнай плыні краёўцаў. Яны імкнуліся стварыць агульнакраёвую палітычную арганізацыю, заснаваную на "хрысціянскай любові да бліжняга, шчырым дэмакратызме і поўнай нацыянальнай талеранцыі". Краёўцы заклікалі ўлічваць інтарэсы народа і адмовіцца, нарэшце, ад працы на карысць толькі польскасці або "касты" землеўласнікаў [цыт. па: 496, c. 170-171]. Не здолеў стаць уплывовай палітычнай арганізацыяй Польскі дэмакратычны саюз у Беларусі, які быў створаны ў чэрвені 1907 г. у Менску. Гаворка пра яго наперадзе.

Няздольнасць краёўцаў стварыць уплывовую палітычную арганізацыю ў перыяд рэвалюцыі ў вялікай ступені тлумачыцца пэўным рознагалоссем, якое было характэрным для гэтага кірунку грамадска-палітычнага руху. Істота краёвай ідэалогіі заставалася нязменнай - прыярытэт агульнакраёвых інтарэсаў, роўнасць "грамадзянаў краю" незалежна ад іх этнакультурнай, рэлігійнай і сацыяльнай прыналежнасці ды інш. Але ўжо ў разуменні нацыі, у адносінах да асобных народаў краю (яўрэяў), у пошуках шляхоў вырашэння агульнакраёвых праблемаў і г.д. краёўцы досыць выразна разыходзіліся паміж сабой. Як адзначыла польская даследчыца Марыя Задэнцка, "краёвая канцэпцыя распадалася на шмат галасоў, аргументацыя і рыторыка якіх больш альбо менш яўна разыходзіліся ў розныя бакі, змяняліся ў залежнасці ад сітуацыі і ад перыяду гісторыі" [703, s. 49]. Міхал Ромэр у 1921 г. на старонках свайго дзённіка зрабіў наступны запіс: "Ужываючы тэрмін "краёўцы", трэба заўсёды помніць, што гэтае паняцце не азначае ні партыі, ні адзінай праграмы. Можна нават сказаць, колькі "краёўцаў", столькі розных праграмаў <...>" [647, s. 84].

Імкненне краёўцаў да стварэння ўласнай партыі прывяло толькі да папулярызацыі краёвай ідэі. Пэўныя арганізацыйныя вынікі з'явіліся толькі пасля рэвалюцыі, і размова пра іх пойдзе ўжо ў наступным раздзеле.

Нацыянальная плынь польскага руху

Напрыканцы ХІХ ст. на беларускіх і літоўскіх землях пачалі пашырацца ўплывы польскіх нацыянальных дэмакратаў. У 1893 г. Польская ліга ператварылася ў Нацыянальную лігу, якая абвясціла сваёй мэтай дасягненне незалежнасці Польшчы. Яна адразу супрацьпаставіла сябе як згоднікам, так і міжнароднаму сацыялізму, які хутка распаўсюджваў сваю ідэалогію сярод польскай моладзі [355, s. 51]. Стварэнне гэтай арганізацыі было наступствам пэўнай крышталізацыі нацыянальна-дэмакратычнага руху, якая адбывалася напачатку 90-х гг. На чале Нацыянальнай лігі апынулася патрыятычная моладзь, сярод якой вылучаўся Р.Дмоўскі. Побач з ім працавалі Я.Паплаўскі, З.Баліцкі, У.Ябланоўскі, З.Васілеўскі і Ю.Хласка. Варта звярнуць увагу на апошняга, бо менавіта з ім было звязанае распаўсюджванне ідэалогіі нацыянальных дэмакратаў у Беларуска-Літоўскім крае.

Р.Дмоўскі з'яўляўся адным з ініцыятараў свайго роду ідэалагічнай рэвалюцыі ў польскім руху. Яшчэ ў сярэдзіне ХІХ ст. паняцце "Польшча" часцей атаясамлялася з былой шматэтнічнай Рэччу Паспалітай. Адпаведна сама "польскасць" не шмат мела агульнага з уласна польскай этнічнасцю. Яна існавала пераважна як палітонім і была пашыраная галоўным чынам сярод нашчадкаў былой шляхты Рэчы Паспалітай. Р.Дмоўскі супрацьпаставіў гэтай з'яве цалкам іншае, як ён сам пісаў, "сучаснае" разуменне нацыі. Падставай гэтага разумення была абсалютызацыя этнакультурных повязяў, якая спалучалася з дэмакратычным разуменнем нацыі. Цэнтральнае месца ў канцэпцыі Р.Дмоўскага заняло паняцце "народ-нацыя". Ідэалам нацыянальных дэмакратаў была моцная Польшча, якая здолее шляхам асіміляцыі выкарыстаць на сваю карысць патэнцыял няпольскіх народаў.

Праграмны характар меў артыкул З.Баліцкага "Нацыянальны эгаізм і этыка" (1902). Аўтар між іншым сцвярджаў, што права на незалежнасць маюць толькі нацыі з моцнай індывідуальнасцю, якія ўмеюць змагацца і перамагаць, здольныя сілай адказаць на сілу, адпомсціць за крыўду і г.д. "Альтруізм у адносінах да іншых, - пісаў З.Баліцкі, - можа быць фактарам распаду ўласнай нацыі. Пашырэнне сярод нашай грамадскасці думкі, што міжнародная салідарнасць пралетарыяту мацнейшая за ўсе ўнутраныя мэты, што падабенства партыйных лозунгаў, нават сярод варожых нам грамадстваў, важнейшае за нацыянальную салідарнасць, з'яўляецца сапраўдным духоўным падзелам краю" [350].

Кіраўнічы цэнтр Нацыянальнай лігі знаходзіўся ў Каралеўстве Польскім, але пасля арыштаў 1894 г. ён перамясціўся ў Галіцыю. З наступнага году ў Львове (пазней у Кракаве) пачаў выходзіць з друку штомесячнік "Пшэглёнд Вшэхпольскі", які адыграў значную ролю ў пашырэнні ўплываў нацыянальных дэмакратаў на ўсіх землях былой Рэчы Паспалітай. Дарэчы, адной з галоўных арганізацыйных задачаў нацыянальна-дэмакратычнага руху было стварэнне агульнапольскай партыі, якая б праводзіла адзіную палітыку ва ўсіх частках былой Рэчы Паспалітай ("zaborach"). Адпаведна, адным ca сваіх галоўных канкурэнтаў сябры партыі Р.Дмоўскага лічылі згоднікаў, палітычны поспех якіх пагражаў польскаму нацыянальнаму адзінству.

Арганізацыйнае афармленне ПДНП завяршылася ў 1897 г. [355, s. 84]. Праз два гады (1899) яна фактычна легалізавалася, што стала магчымым дзякуючы адмове ад радыкальных прынцыпаў дзейнасці. Гэтая трансфармацыя паспрыяла ўмацаванню пазіцыі партыі сярод верхніх колаў польскай грамадскасці ва ўсіх частках былой дзяржавы.

Менавіта напрыканцы ХІХ ст. распачалася дзейнасць прыхільнікаў Р.Дмоўскага на беларускіх і літоўскіх землях. Напачатку яна была абмежаваная выключна рамкамі асветніцкай і культурнай дзейнасці. У Беларуска-Літоўскім крае распаўсюджваўся "Пшэглёнд Вшэхпольскі" і спецыяльныя перыядычныя выданні - "Новагадавік літэўскі" і "За Веру і Айчыну", якія павінны былі ўмацоўваць польскую нацыянальную свядомасць на падмурку этнакультурнага разумення нацыі. Адначасова па ініцыятыве нацыянальных дэмакратаў ствараліся (пераважна ў Вільні) тайныя адукацыйныя гурткі, якія ў канцы ХІХ ст. аб'ядналіся ў таварыства "Асвета", на чале якога стаў В.Венслаўскі [607, s. 29].

Р.Дмоўскі добра разумеў значэнне беларускіх, літоўскіх і ўкраінскіх земляў для "польскай справы". У 1902 г. у "Думках сучаснага паляка" ("Myśli nowoczesnego Polaka"), якія сталіся амаль што "катэхізісам" польскага нацыяналізму, ён сцвярджаў: "Калі мы ўпусцім з-пад уплываў польскай культуры (і тым самым страцім) ўсходнія літоўска-рускія тэрыторыі, то мы застанемся без большай часткі нашых даўніх земляў. Акрамя таго пры сённяшнім складзе насельніцтва гэтых абшараў былой Рэчы Паспалітай, мы пакінем там некалькі мільёнаў несумненных палякаў, якія жывуць і працуюць дзеля той жа культуры, што і мы. Каб вызначыць велічыню гэтай страты, дастаткова пералічыць шэраг знакамітых палякаў, якіх дала нам гэтая зямля на працягу аднаго апошняга стагоддзя" [цыт. па: 470, c. 12-13].

У кастрычніку 1903 г. была прынятая новая праграма ПДНП, якая па-ранейшым галоўнай мэтай партыі абвяшчала незалежнасць Польшчы. Аднак канкрэтныя шляхі да гэтай мэты не прагаворваліся. Фактычна барацьба за незалежнасць адкладалася на неакрэслены тэрмін. Першачарговай задачай лічылася стварэнне ў кожнай частцы былой Рэчы Паспалітай умоваў, якія "будуць гарантаваць польскаму элементу магчыма найбольшую нацыянальную самастойнасць <...> самае шырокае развіццё нацыяльных сіл і ўсебаковы эканамічны, палітычны і цывілізацыйны прагрэс" [691, s. 172].

Адначасна была распрацаваная спецыяльная праграма для беларускіх, літоўскіх і ўкраінскіх земляў. У "Дадатку А" фармуляваліся асноўныя задачы нацыянальных дэмакратаў на тэрыторыі гістарычнай Літвы [333, s. 16-18]. Размова пераважна ішла пра пашырэнне польскай нацыянальнай свядомасці шляхам асветніцтва і культурнай дзейнасці. Першай умовай абвяшчалася "апека над вучнёўскай моладдзю і клопат пра яе польскае выхаванне".

Значнае месца ў "Дадатку" заняла праблема польска-літоўскіх адносінаў. Літоўскі нацыянальны рух успрымаўся нацыянальнымі дэмакратамі як рэальная пагроза польскім інтарэсам. Беларускія і літоўскія землі разглядаліся як тэрыторыя польскага культурнага панавання. Адпаведна звароты літоўскіх дзеячоў да мясцовай інтэлігенцыі развіваць літоўскую мову характарызаваліся як праява "варварскага шавінізму". Нацыянальныя дэмакраты не шукалі паразумення з літоўцамі. У "Дадатку" пасля заявы, што літоўскі рух з'яўляецца "безумоўным саюзнікам, звязаным з намі натуральнымі вузамі", прапанаваліся заведама непрымальныя для літоўцаў умовы паразумення: "а) літоўскі рух стаіць на пазіцыях палітычнага адзінства з польскім народам; б) у культурным і грамадскім жыцці літоўцы будуць карыстацца польскай мовай і разам з палякамі змагацца супраць русіфікацыі; в) літоўцы прызнаюць права палякаў, якія пражываюць у Літве, развіваць польскую культуру" [333, s. 18].

Пра беларусаў гаворка ў праграме наогул не ішла. Нацыянальныя дэмакраты ў гэты перыяд не лічылі беларусаў здольнымі ператварыцца ў паўнацэнны нацыянальны арганізм. Р.Дмоўскі ў 1901 г. на старонках "Пшэглёнда вшэхпольскага" пісаў: "Ніхто не будзе спрачацца з тым, што пра беларусаў можна гаварыць толькі як пра галіну, як пра племя, а не як пра нацыю. Каб заслужыць гэтую назву, трэба мець хаця б якую-небудзь, нават элементарную ўнутраную арганізацыю, хаця б невялікую агульную душу або пачаткі нейкіх агульных імкненняў" [цыт. па: 470, c. 13].

Першай спробай партыі Р.Дмоўскага замацавацца ў крае было выданне "Новагадавіка літэўскага на год 1904". На першай старонцы было пазначана, што выданне здзейснена намаганнямі "Дэмакратычна-нацыянальнай партыі на Літве". Сярод апублікаваных матэрыялаў звяртаюць на сябе ўвагу "Абавязкі паляка ў забраным краю". Першым з іх было веданне гісторыі Польшчы. Аўтар тэксту выдатна разумеў значэнне гістарычнай памяці для развіцця нацыянальнай свядомасці. У спісе прапанаванай гістарычнай літаратуры не было працаў, які б падкрэслівалі адметнасць гістарычнага лёсу Беларуска-Літоўскага краю. З пункту погляду гісторыі, геаграфіі і этнаграфіі мясцовыя палякі разглядаліся як неад'емная частка адзінай польскай нацыі.

Толькі раздзел "Адносіны да люду" засведчыў пэўнае ўяўленне пра этнічную своеасаблівасць гістарычнай Літвы. У прыватнасці, сцвярджалася неабходнасць ведання ў залежнасці ад мясцовасці "літоўскай, жмудскай, беларускай і маларускай моваў". Прапанавалася звяртацца да народу "там, дзе неабходна, на яго мове або па-польску" [260, s. 207]. Ужыванне рускай мовы катэгарычна забаранялася. Яе няведанне лічылася абавязкам польскіх жанчын. Кантакты з рускім насельніцтвам павінны былі быць зведзены да мінімуму, а тых, хто ўступіў у шлюб з праваслаўнымі, чакаў лёс выгнаннікаў з польскага грамадстваб ды інш.

У 1905 г. нацыянальныя дэмакраты значна актывізавалі сваю дзейнасць у Беларусі і Літве. Е.Асмалоўскі ва ўспамінах сцвярджаў, што нацыянальныя дэмакраты карысталіся асаблівай папулярнасцю сярод польскай гарадской інтэлігенцыі, сярэдніх і дробных землеўласнікаў і засцянковай шляхты. Толькі асобныя прадстаўнікі землеўласнікаў (І.Кеневіч) падтрымлівалі ПДНП [12, s. 121].

Не маючы ўласнага друку, нацыянальныя дэмакраты выступалі на старонках "Кур'ера літэўскага". У верасні 1905 г. газета змясціла артыкул А.Багдановіча "Пра беларускую мову" [245. Nr 14]. Вельмі падобна, што аўтар належыў да прыхільнікаў нацыянальнай дактрыны Р.Дмоўскага, бо артыкул быў перапоўнены нападкамі на беларускіх дзячоў і знявагай па адрасе беларускай мовы. Яна абвяшчалася мовай цемры і нявуцтва ў "краіне курных хатаў і калтуноў". Намаганні беларускіх адраджэнцаў трактаваліся як антыпольская інтрыга, сапраўднай мэтай якой нібыта з'яўлялася вынішчэнне польскай культуры. "Кур'ер літэўскі" таксама змяшчаў інфармацыю пра палітычныя рашэнні ПДНП. Напрыклад, у кастрычніку 1905 г. (Nr 48) была апублікаваная рэзалюцыя партыйнага сходу ў Варшаве, першым пунктам якой абвяшчалася змаганне за аўтаномію Каралеўства Польскага.

Толькі ў снежні 1905 г. нацыянальныя дэмакраты пачалі выдаваць у Вільні ўласную штотыднёвую газету "Зожа віленьская" ("Zorza Wileńska"). Рэдактарам газеты быў А.Карповіч, рэдактарам-выдаўцам - С.Хоўвальт. Першы нумар з'явіўся 22 снежня 1905 г. Аднак "Зожа віленьская" не вяла непасрэднай прапаганды нацыянальна-дэмакратычнай ідэалогіі. Шмат увагі яна надавала праблемам краю, у прыватнасці, аграрнаму і школьнаму пытанням. Газета актыўна прапагандавала стварэнне сельскагаспадарчых гурткоў па ўзоры Пазнаншчыны, дзе яны ператварыліся ў сапраўдныя цэнтры выхавання ў польскім нацыянальным духу [282. Nr 20, 27, 51; 283. Nr 2]. "Зожа" вельмі клапацілася пра вывучэнне польскай мовы ў дзяржаўных школах. У прыватнасці, бацькам-палякам прапанавалася праводзіць парафільныя сходы, на якіх складаць адпаведныя прашэнні і дасылаць іх у Думу і ў канцылярыю генерал-губернатара [282. Nr 22]. Палітычныя праблемы газета ігнаравала.

Зварот і праграма ПДНП у Літве былі надрукаваныя на старонках "Кур'ера літэўскага" ў сакавіку 1906 г. * Аналіз гэтага дакумента сведчыць пра пэўныя асаблівасці пазіцыі мясцовых нацыянальных дэмакратаў. Яны лічылі сябе часткай адзінай польскай нацыі, але, абвяшчаючы прыярытэтнасць нацыянальных інтарэсаў, сцвярджалі іх палітычнае супадзенне з інтарэсамі гістарычнай Літвы. У звароце падкрэслівалася, што палякі з'яўляюцца карэннымі жыхарамі гэтай зямлі. Пры гэтым Літва трактавалася як тэрытарыяльна-гістарычнае паняцце, як вынік працяглага суіснавання народаў і плямёнаў, што насяляюць яе. Нацыянальныя дэмакраты абяцалі спрыяць захаванню гістарычных традыцый, змагаючыся за поўную палітычную роўнасць усіх народаў Беларуска-Літоўскага краю [246. Nr 55].

"Інтарэсы Літвы" актыўна фігуравалі ў звароце і ў праграме дзеянняў ПДНП у Літве. Апошняя ўтрымлівала патрабаванне шырокай дэцэнтралізацыі Расійскай дзяржавы, якая павінна абапірацца "на мясцовае самакіраванне, з правам мясцовых арганізацый на ўтварэнне саюзаў, якія б адпавядалі адзінству эканамічных і культурных інтарэсаў тэрыторыі шасці літоўскіх губерняў". Для Каралеўства Польскага прадугледжвалася аўтаномія з уласным заканадаўчым сеймам. Патрабаванне аўтаноміі для Беларуска-Літоўскага краю ў праграме не ўтрымлівалася. Аднак партыя абяцала падтрымліваць усе імкненні да аўтаноміі ў дзяржаве пры ўмове, што яны будуць вынікам культурнага і палітычнага развіцця насельніцтва канкрэтнага рэгіёну. А вось у раздзеле прысвечаным грамадскім і культурным справам, сцвярджалася, што на чале земскага і гарадскога самакіравання павінен знаходзіцца галоўны орган у Вільні. Зразумела, што пры адпаведных умовах такая сістэма ператваралася ў аўтаномію. Тым больш, што пяршынство пры абранні на пасады замацоўвалася за карэннымі жыхарамі краю.

У эканамічнай галіне галоўная ўвага звярталася на аграрную праблему. І тут аўтары праграмы не ішлі следам кіраўніцтва ПДНП, якое падчас працы І Думы падтрымала ідэю радыкальнай аграрнай рэформы. Мясцовыя партыйныя дзеячы прапанавалі мерапрыемствы, якія не выклікалі асаблівых пярэчанняў з боку сацыяльных вярхоў літоўскіх і беларускіх палякаў. Патрабаванні мясцовых народаў улічваліся таксама ў галіне адукацыі. Напрыклад, праграма прадугледжвала выбар мясцовым насельніцтвам мовы выкладання. Праўда, пры гэтым фактычна размова ішла толькі пра польскую і літоўскую мовы. Звяртае на сябе ўвагу і тое, што патрабуючы ўступлення польскіх думскіх дэпутатаў ад Беларусі і Літвы ў Польскае кола ("Koło Polskie"), аўтары праграмы заяўлялі пра неабходнасць аўтаномнага вырашэння мясцовых праблем. Яны падкрэслілі адметнасць інтарэсаў Беларуска-Літоўскага краю. Відавочная пэўная "краёвасць" мясцовай эндэцыі па меншай меры ў 1905 - 1906 гг. Трэба таксама дадаць, што "Пшэглёнд вшэхпольскі" яшчэ ў 1905 г. заявіў, што выбарчая праграма палякаў у Літве не павінна ўключаць ніякіх патрабаванняў аўтаноміі [607, s. 47]. Кіраўніцтва ПДНП баялася, што аўтаномія Літвы, у якой палякі застаюцца нацыянальнай меншасцю, пагоршыць іх становішча.

Аднак далей публікацыі звароту і праграмы справа па стварэнні партыі не пайшла. Магчыма, што і зварот быў прадыктаваны не столькі наспеласцю пытання пра стварэнне ПДНП у гістарычнай Літве, колькі набліжэннем выбараў у Думу і жаданнем прадэманстраваць уласную палітычную прысутнасць у краі. Р.Дмоўскі пазней заўважыў, што "на землях былой Рэчы Паспалітай, якія апынуліся ў Расійскай дзяржаве, нацыянальныя дэмакраты ніколі не праводзілі адкрытай дзейнасці" [355, s. 74]. Гэтую заяву можна зразумець як пацвярджэнне адсутнасці рэальнай партыйнай структуры нацыянальных дэмакратаў на беларускіх і літоўскіх землях.

У жніўні 1906 г. у Вільні пачала выдавацца штодзённая газета "Дзеннік віленьскі" ("Dziennik Wileński"). Пасаду рэдактара заняў ужо вядомы нам А.Карповіч. Сярод іншых кіраўнікоў і супрацоўнікаў "Дзенніка" варта назваць Ю.Хласку. У рэдакцыйным артыкуле першага нумару (6 жніўня 1906 г.) "Нашая праграма", які напісаў Ян Замараеў, абвяшчалася, што выданне будзе спрыяць дэмакратызацыі грамадства і патрабаваць "справядлівасці" ў адносінах як да палякаў, так і да іншых народаў краю. Аўтар выразна адмежаваўся ад рэвалюцыйных падзеяў. Яны характарызаваліся як "анархія і хаос". Сцвярджалася, што ў рускай душы жыве поўная абыякавасць да польскіх бедаў, і не трэба спадзявацца, што рэвалюцыйныя элементы дадуць Польшчы свабоду: "<...> Жаданне вынішчыць нашыя нацыянальныя асаблівасці толькі перамясцілася справа налева".

Прадстаўнікі мясцовых нацыянальных дэмакратаў зусім не ў духу публіцыстыкі Р.Дмоўскага заклікалі літоўскіх палякаў "пачаць пабудову падмурку пад поўнай свабодай усіх народаў краю". Першачарговымі задачамі абвяшчалася ўсеагульная адукацыя і рэгуляванне сацыяльных адносінаў на падставе ліквідацыі ўсіх прывілеяў і ўліку матэрыяльных і маральных патрабаванняў народу. Аднак перабольшваць іх краёвыя інтэнцыі не трэба. "Дзеннік віленьскі" змяшчаў таксама артыкулы, якія прапаведавалі ідэалогію "нацыянальнага эгаізма" ў стылі Зыгмунта Баліцкага. Менавіта гэты тэрмін ужыў публіцыст Ф.Юрэвіч, заклікаючы палякаў "ісці наперад, паглынаючы народы, якія не маюць уласнай культуры і цягнуцца да нашай" [234. Nr 35].

У 1906 - 1907 гг. пазіцыя мясцовых нацыянальных дэмакратаў усё больш набліжалася да пазіцыі варшаўскіх і галіцыйскіх партыйных ідэолагаў, якія безумоўна аказвалі ціск на арганізацыі ў Беларусі і Літве. Аслабленне пэўнай "краёвасці" было звязана таксама з далейшым абвастрэннем польска-літоўскіх адносінаў, за з'яўленнем "беларускага пытання" і, нарэшце, з той палемікай, якая разгарнулася паміж краёўцамі і нацыянальнымі дэмакратамі. Яна знайшла сваё адлюстраванне на старонках "Кур'ера літэўскага" і "Дзенніка віленьскага". У 1907 г. "Дзеннік віленьскі" актыўна выступаў супраць ідэі аўтаноміі (або шырокага самакіравання) гістарычнай Літвы. Ян Юркевіч выказаў думку, што ва ўмовах "трэццечэрвеньскай манархіі" гэтая ідэя падавалася нацыянальным дэмакратам абсалютна нерэальнай [607, s. 166].

У перыяд рэвалюцыі 1905 - 1907 гг. на беларускіх і літоўскіх землях уплывы ПДНП паступова ўзрасталі [496, с. 193-196]. Сябры партыі Р.Дмоўскага пашырылі сваю прысутнасць у думскім прадстаўніцтве ад краю. "Кур'ер літэўскі" пасля адстаўкі з пасады рэдактара Ч.Янкоўскага па некаторых праблемах пачаў выказвацца амаль у духу нацыянальных дэмакратаў. Магчыма, росту папулярнасці нацыянальных дэмакратаў сярод літоўскіх палякаў паспрыялі як неўдачы палітычнай дзейнасці краёўцаў, так і пэўная эвалюцыя нацыянальна-дэмакратычнай дактрыны ў згодніцкім духу, што праявілася, напрыклад, у праграме 1903 г.

Найбольш радыкальнай польскай партыяй у Беларуска-Літоўскім крае напачaтку ХХ ст. заставалася ППС. Працэс арганізацыйнага афармлення партыі быў даволі складаным. У 80-я гг. ХІХ ст. у польскім сацыялістычным руху вылучыліся дзве плыні. Партыя "Пралетарыят", адным з кіраўнікоў якой быў Людвік Варыньскі, адстойвала вяршынства агульнакласавых інтарэсаў пралетарыяту. Гэтую ж лінію пазней працягваў "Пралетарыят ІІ". Іншая плынь была звязаная з Баляславам Ліманоўскім, які сумяшчаў прыхільнасць да сацыялістычнай ідэалогіі з лозунгам незалежнасці. "Патрыятызм, - пісаў ён у 1881 г., - з'яўляецца галоўным фактарам яднання грамадскасці. Знішчыць гэтае пачуццё - значыць знішчыць самастойнасць нацыянальнага арганізма і спрыяць яго паглынанню іншымі падобнымі арганізмамі. Заклікаць да адмовы ад патрыятызма - гэта тое самае, што заклікаць да самазабойства" [378, s. 5]. Сапраўдны патрыятызм, на яго думку, заўсёды зарыентаваны на галоўную сілу грамадства, на працуючыя класы, а г.зн., што ён павінен мець сацыялістычны характар. Сацыялізм, які грунтуецца на любові да народу, не можа не быць патрыятычным. У прапанаванай Б.Ліманоўскім праграме Польскага сацыял-дэмакратычнага таварыства мэтай нумар адзін абвяшчалася аб'яднанне сілаў і сродкаў дзеля падрыхтоўкі паўстання ў Польшчы, Літве і Русі супраць "чужынцаў-прыгнятальнікаў" [378, s. 23]. У 1888 г. прыхільнікі поглядаў Б.Ліманоўскага арганізавалі ў Францыі "Нацыянальна-сацыялістычную гміну".

У лістападзе 1892 г. у Парыжы адбыўся сход польскіх сацыялістычных арганізацыяў, які ператварыўся ў арганізацыйны з'езд ППС. На з'ездзе дамінавалі прыхільнікі сумяшчэння сацыялістычных і нацыянальных лозунгаў. У выніку ў прынятым праекце праграмы ППС сцвярджалася, што менавіта страта дзяржаўнасці замарудзіла развіццё сацыяльных адносінаў у краі: "<...> Закаваны ў кайданы залежнасці палітычны арганізм <...> не быў у стане даць новым нацыянальным сілам магчымасці адпаведнага развіцця" [379, s. 8]. Вяртанне палітычнай незалежнасці абвяшчалася задачай нумар адзін дзейнасці польскіх сацыялістаў. Праграма, распрацаваная пры актыўным удзеле Станіслава Мендэльсона, фактычна ліквідавала той бар'ер, які аддзяляў значную частку сацыялістаў ад ідэі незалежнасці.

Новая незалежная Польшча бачылася толькі як сацыялістычная федэратыўная дзяржава. "Калі апошнія змагары за польскую справу са знявагай кідалі ў твар перамогшаму царызму: "Яшчэ Польшча не загінула", яны, прадстаўнікі шляхты, не разумелі, што толькі на руінах шляхецкай Польшчы народзіцца новая краіна з гарантаванай будучыняй і непераможнай сілай - сацыялістычная Польшча", - сцвярджалася ў праграме [379, s. 10]. Адным з ключавых прынцыпаў праграмы з'яўляўся тэзіс пра поўную роўнасць усіх народаў, якія ўвайшлі ў федэратыўную Рэч Паспалітую [379, s. 15]. Аднак канкрэтна гэтыя народы не называліся. Тым не менш рашэнні з'езду спрыялі актывізацыі дзейнасці польскіх сацыялістаў на ўсходніх землях былой Рэчы Паспалітай і пошуку кантактаў з літоўскімі і ўкраінскімі сацыялістамі.

З'езд утварыў Замежны саюз польскіх сацыялістаў. Органам перыядычнага друку стала газета "Пшэдсьвіт" ("Przedświt"). Аднак не ўсе сацыялісты пагадзіліся з праектам праграмы, зацверджанай у Парыжы. Напрыклад, у Цюрыху група Розы Люксембург абвясціла прыярытэтнасць ідэі класавай барацьбы. Сярод сацыялістаў распачалася дыскусія менавіта вакол праблемы прыярытэтнасці сацыяльных або нацыянальных лозунгаў. Актыўна абмяркоўвалася пытанне, што павінна быць мэтай, а што тактычным сродкам яе дасягнення.

Трэба адзначыць, што Вільня падтрымала праект праграмы парыжскага з'езду. У студзені 1893 г. С.Мендэльсон наведаў сталіцу гістарычнай Літвы. Вынікам ягоных перамоваў з групай мясцовых сацыялістаў (Ю.Пілсудскі, А.Сулькевіч, С.Беляк, Л.Зайкоўскі, Д.Рымкевіч) стала ўтварэнне Літоўскай секцыі ППС (або Віленскай секцыі) [568, c. 18; 430, s. 32; 607, s. 34-35]. А вось варшаўскія сацыялісты раскалоліся. Значная частка не прыняла парыжскага праекту праграмы, які быў ахарактарызаваны як "нацыяналістычны".

У чэрвені 1893 г. у Вільні галоўным чынам намаганнямі Літоўскай секцыі быў праведзены І з'езд ППС. Парыжскі праект быў зацверджаны як партыйная праграма. Было вырашана пачаць выданне газеты "Работнік" ("Robotnik"). Аналіз матэрыялаў з'езду даў падставы Яну Юркевічу сцвярджаць, што літоўска-беларускія землі разглядаліся кіраўніцтвам ППС як тэрыторыя ўласнага дамінавання. Напрыклад, адной з умоваў супрацоўніцтва ППС з расійскімі рэвалюцыйнымі групамі з'яўлялася прызнанне апошнімі права польскіх сацыялістаў кантраляваць іх дзейнасць [607, s. 32].

Адказам апанентаў стала арганізацыя ў Варшаве ў ліпені 1893 г. партыі пад назвай "Сацыял-дэмакратыя Каралеўства Польскага" (СДКП). Галоўнай лініяй падзелу былі адносіны да справы незалежнасці Польшчы і да перспектываў развіцця расійскага рабочага руху. Сябры СДКП у адрозненне ад ППС выступалі за безумоўнае супрацоўніцтва з расійскай сацыял-дэмакратыяй і прыярытэтнасць сацыяльных лозунгаў. Аднак СДКП праіснавала нядоўга У 1896 г. яна раскалолася, і частка партыйных актывістаў папоўніла шэрагі ППС.

У чэрвені 1895 г. у мястэчку Паныры пад Вільняй адбыўся ІІІ з'езд ППС. У выніковых дакументах сцвярджалася, што "самым надзейным сродкам ліквідацыі царызма з'яўляецца аддзяленне прыгнечаных народаў" ад сучаснай расійскай дзяржавы. Партыя прыняла рашэнне спрыяць абуджэнню сепаратысцкіх настрояў сярод "апазіцыйных групаў іншых нацыянальнасцяў" і дапамагаць нараджэнню сацыялістычнага руху сярод народаў імперыі [379, s. 149].

На гэты момант ППС ужо мела пэўны вопыт супрацоўніцтва з няпольскімі нацыянальнымі арганізацыямі. У прыватнасці, як паказалі даследаванні Юрыя Туронка, польскія сацыялісты дапамагалі пераправіць праз мяжу і распаўсюдзіць кракаўскае выданне (1891) "Дудкі беларускай" Ф.Багушэвіча і ягоны ж публіцыстычны твор "Dziadźka Anton abo Hutarka ab usim czysta szto balić, a czamu balić - nie wiedajem" [679, s. 24]. Што датычыць адносінаў з літоўскімі сацыялістамі, то, паводле справаздачы Цэнтральнага Рабочага Камітэта ППС, кантакты з імі насілі асабісты характар [607, s. 32].

На ІІІ з'ездзе таксама быў абраны новы Цэнтральны камітэт, у які ўвайшлі Ю.Пілсудскі, А.Сулькевіч і Л.Кульчыцкі. Склад ЦК выразна сведчыць пра "віленскае" дамінаванне ў кіраўніцтве партыяй. Асаблівую ролю адыгрываў Юзаф Пілсудскі. Ён актыўна імкнуўся да таго, каб ППС успрымалася як вядучая сіла ў барацьбе супраць царызма, што павінна была павесці за сабой усе няпольскія сацыялістычныя арганізацыі.

Манаполію ППС парушыла ў 1896 г. Літоўская сацыял-дэмакратычная партыя (ЛСДП), а праз год (1897) - Усеяўрэйскі рабочы саюз (БУНД). У наступным годзе ў Менску было абвешчанае стварэнне Расійскай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі (РСДРП). У 1899 г. спробы адраджэння СДКП, актыўны ўдзел у якіх прымаў Фелікс Дзяржынскі, скончыліся ўтварэннем Сацыял-дэмакратыі Каралеўства Польскага і Літвы (СДКПіЛ), якая сталася аўтаномнай арганізацыяй РСДРП. Так на рубяжы стагоддзяў сфармавалася структура асноўных сацыялістычных партыяў і арганізацыяў, якія дзейнічалі на тэрыторыі Беларусі і Літвы.

У сярэдзіне 90-х гг. ХІХ ст. мясцовы польскі сацыялістычны рух быў прадстаўлены колькасна невялікімі арганізацыямі ў Вільні і Беластоку (1894). У 1895 ў Гародні ўзнік сацыялістычны гурток моладзі, які знаходзіўся пад уплывам ППС. Яго заснавальнікам быў Пётр Шумаў [568, c. 19]. У 1898 г. гарадзенскія сацыялісты далучыліся да ППС ў выглядзе Гарадзенскага рабочага камітэту. Першапачаткова прапаганда вялася выключна сярод рабочых-яўрэяў. Толькі ў 1900 г. П.Шумаў здолеў наладзіць прапагандысцкую працу сярод каталіцкага насельніцтва Гародні. Актыўнымі дзеячамі Гарадзенскага рабочага камітэту ППС з мясцовага польскага асяродку былі Мікалай Клачэўскі, Ян Сівэк, Францішак Эйдукевіч, Яніна Міхнеўская і Францішак Грабоўскі. З дапамогай апошняга Гарадзенскі рабочы камітэт здолеў стварыць уласную друкарню [568, c. 19; 470, c. 166-167]. Працяглы час гэты камітэт быў найбуйнейшым сярод сацыялістычных арганізацыяў на беларускіх і літоўскіх землях.

Вельмі няпроста складаліся адносіны ППС з Літоўскай сацыял-дэмакратычнай партыяй (ЛСДП). Адстойваючы інтарэсы пралетарыяту Літвы, гэтая партыя вяла прапаганду на польскай мове. Кіраўніцтва ППС прызнала права на існаванне і дзейнасць з боку літоўскамоўных сацыялістаў, але не жадала прызнаваць тое ж самае за "літоўцамі, што размаўляюць па-польску". Сур'ёзнай праблемай узаемаадносінаў з'яўлялася пытанне пра будучыню Літвы. Ініцыятары стварэння ЛСДП Анджэй Дамашэвіч і Альфонс Мараўскі яшчэ ў 1894 г. выступалі з ідэяй незалежнай Літвы. Праграма партыі, зацверджаная 1 траўня 1896 г., прадугледжвала ўтварэнне "самастойнай дэмакратычнай рэспублікі, што складаецца з Літвы, Польшчы і іншых краёў, аб'яднаных на падставе добраахвотнай федэрацыі" [267]. Але праз год у другім выданні праграмы гэты канкрэтны пастулат быў заменены агульным палажэннем пра "добраахвотную федэрацыю". Прычым яе суб'екты не прагаворваліся. Яшчэ праз год пазіцыя ў чарговы раз змянілася. Як лічыць літоўскі даследчык Арунас Вышняўскас, у другой палове 1898 г. А.Дамашэвіч ізноў пачаў прапагандаваць ідэю незалежнай Літвы [702, s. 489]. Моцнае раздражненне кіраўніцтва ППС выклікала нежаданне ЛСДП аб'ядноўвацца. А.Вроньскі на старонках "Пшэдсьвіта" (1899. Nr 8) адзначаў, што прынцыповай памылкай літоўскіх сацыял-дэмакратаў з'яўляецца іх нежаданне "ісці рука ў руку з ППС". Аўтар сцвярджаў адсутнасць культурнага, эканамічнага і палітычнага падмурку для існавання самастойнай партыі літоўскіх польскамоўных сацыялістаў. Затое іх аб'яднанне з ППС, на яго думку, паспрыяла б росту эфектыўнасці сацыялістычнага руху [267].

Адначасова з ЛСДП узнікла яшчэ адна сацыял-дэмакратычная партыя "Рабочы саюз у Літве" ("Związek Robotniczy na Litwie"). На чале Саюза стаяў С.Трусевіч. На думку польскага даследчыка Зыгмунта Лукаўскага, стварэнне Саюза было абумоўлена тым, што С.Трусевіч як паслядоўны марксіст-інтэрнацыяналіст не пагаджаўся з тым вялікім значэннем, якое стваральнікі ЛСДП надавалі нацыянальнаму пытанню [623, s. 197].

Арышты 1897 - 1898 гг. значна аслабілі сацыял-дэмакратыю Літвы. Напрыканцы 1899 г. Рабочы саюз аб'яднаўся з СДКПіЛ. У склад гэтай партыі, якая цалкам адмовілася ад нацыянальных лозунгаў і фактычна не належала да польскага руху, увайшоў таксама шэраг дзеячоў ЛСДП, у т.л. Фелікс Дзяржынскі.

У 1901 - 1902 гг. да арганізацый ППС у Вільні, Беластоку і Гародні далучыліся суполкі ў Бярэсце, Слоніме, Ваўкавыску і некаторых мястэчках. ППС на беларускіх і літоўскіх землях і асабліва на тэрыторыі Каралеўства Польскага пачала ператварацца ў масавую палітычную партыю. Гэты працэс выклікаў неабходнасць структурнай перабудовы.

На VI з'ездзе (чэрвень 1902 г., Люблін) былі ўтвораныя пяць партыйных акругаў, якія карысталіся пэўнай самастойнасцю. Сярод іх была Літоўская акруга, або ППС на Літве. Яе буйнейшымі арганізацыямі былі камітэты ў Вільні, Гародні, Беластоку, Сувалках і Коўне. Акружны камітэт размяшчаўся ў Вільні [568, c. 19] (па іншых звестках - у Гародні [470, c. 167]). Кіраўніцтва акругай павінна было ў большай ступені ўлічваць спецыфіку нацыянальнай структуры насельніцтва Беларусі і Літвы. ЦК атрымаў паўнамоцтвы па выданню прапагандысцкай літаратуры на мясцовых мовах. Органам друку ППС на Літве стала "Валька" ("Walka"), галоўным рэдактарам якой з'яўляўся Юзаф Пілсудскі. Выданне заклікала да ўтварэння адзінай (тэрытарыяльнай) сацыялістычнай партыі Літвы. Пры гэтым падкрэслівалася, што ні аб'яднанне ўсіх сацыялістычных партыяў, ні іх саюз з ППС у Каралеўстве Польскім не вызначаюць формы будучага дзяржаўнага ладу гістарычнай Літвы. Гэтыя формы павінны быць вызначаны ў будучым. На думку Яна Юркевіча, падобныя заявы мелі тактычны характар. Ю.Пілсудскі быў перакананы, што ў гэтай тэрытарыяльнай партыі дамінаваць будзе якраз ППС [607, s. 34]. Аднак ні БУНД, які прытрымліваўся канцэпцыі нацыянальна-культурнай аўтаноміі, ні РСДРП з яе выразнымі тэндэнцыямі цэнтралізма нават не адрэагавалі на прапановы ППС на Літве. Заклікі да аб'яднання маглі знайсці разуменне толькі сярод літоўскіх і беларускіх сацыялістаў. Тым больш, што ППС выступала ў ролі іх апекуна.

Так, у 1902 - 1903 гг. у лонданскай друкарнi ППС былі выдадзеныя тры брашуры на беларускай мове ("Hutorka ab tym, kudy myżyckija hroszy iduć", "Jak zrobić, kab ludziam stało dobre na świeci", "Chto praudziwy pryjaciel biednoho narodu") і зварот да сельскагаспадарчых рабочых з мястэчка Скідаля ("Do braci mużykou") [678, s. 93]. Беларускамоўная выдавецкая дзейнасць ППС дала падставы некаторым удзельнікам беларускага руху (Адам Станкевіч [540, c. 2]) і асобным навукоўцам (У.Побуг-Маліноўскі [638, s. 355]) сцвярджаць вызначальную ролю гэтай партыі ў стварэнні першых беларускіх палітычных арганізацыяў. Прынцыпова не згодны з такой ацэнкай Ю.Туронак. На яго думку, мэтай беларускамоўнай выдавецкай дзейнасці ППС было толькі імкненне захаваць ва ўласных руках ініцыятыву прапагандысцкай дзейнасці ў Беларусі [678, s. 96].

Пра ідэйную незалежнасць беларускіх арганізацыяў ад польскіх сацыялістаў сведчыць таксама змест інструкцыі для дэлегатаў ППС, якія павінны былі прыняць удзел у з'ездзе Беларускай рэвалюцыйнай партыі (БРП) у 1902 г. Інструкцыя абавязвала выказаць беларусам свае сімпатыі і пажаданне, каб яны імкнуліся да незалежнасці і аднаўлення федэратыўных сувязяў з Польшчай. Адначасова рэзалюцыя з'езду сцвярджала, што "ППС лічыць сябе маючай права ўплываць на беларускае насельніцтва даступнымі ёй сродкамі, якія не супярэчаць прынцыпам і мэтам Беларускай сацыялістычнай арганізацыі" [цыт. па: 678, s. 95]. Гэтая інструкцыя была прасякнутая пачуццём заклапочанасці актывізацыяй беларускага руху і насцярожанасцю да яго намаганняў.

Як паказалі даследаванні Ю.Туронка, назва "Беларуская рэвалюцыйная партыя" замацавалася за беларускім сацыялістычным гуртком у Санкт-Пецярбургу ўзімку 1901 - 1902 гг. Адным з ініцыятараў стварэння партыі быў Вацлаў Іваноўскі. Аднак правесці з'езд не атрымалася. БРП была "партыяй" толькі па назве. Фактычна гэта быў сацыялістычны гурток, куды ўвесну 1902 г. уступілі браты Луцкевічы і Алаіза Пашкевіч [678, s. 95]. Адзіным дакументам БРП, які дайшоў да нас, з'яўляецца зварот "Да інтэлігенцыі" ("Do inteligencji"), упершыню апублікаваны Ю.Туронкам [679, s. 28-29]. Зварот быў надрукаваны ў Санкт-Пецярбургу ўвосень 1902 г. на польскай мове. Аўтары відавочна разлічвалі прыцягнуць да беларускай справы польскамоўную інтэлігенцыю беларускіх земляў. Зварот уяўляў праграму культурна-асветніцкай дзейнасці, якая прадугледжвала ў першую чаргу развіццё беларускай мовы, стварэнне беларускай літаратуры для народу і фармаванне беларускай гістарычнай памяці. Русіфікацыя абвяшчалася адным з найвялікшых злачынстваў царызму супраць беларусаў.

ППС адрэагавала досыць хутка. Напачатку 1903 г. у № 2 "Пшэдсьвіта" быў надрукаваны артыкул В.Ёдкі-Наркевіча, які сцвярджаў мізэрнасць шанцаў зрабіць з беларусаў нацыю. Аўтар лічыў першачарговым змаганне за сацыяльныя і палітычныя правы народу. У чэрвені 1903 г. на віленскай канферэнцыі ППС было прынята рашэнне спыніць выданне беларускамоўных улётак і адозваў. Відавочна, што кіраўніцтва ППС разлічвала мабілізаваць беларусаў на барацьбу супраць царызму, але адначасова яно апасалася нацыянальна-культурнай і палітычнай эмансіпацыі беларусаў. Прымаць беларускі рух як самастойны фактар грамадска-палітычнага жыцця краю яно не збіралася. Тым не менш, калі ў 1903 г. узнікла Беларуская Рэвалюцыйная Грамада, пазней перайменаваная ў Беларускую Сацыялістычную Грамаду (БСГ) *, ППС ізноў пачала аказваць дапамогу беларускім сацыялістам у выданні прапагандысцкай літаратуры. Аднак падобна на тое, што аднаўленне сумеснай выдавецкай дзейнасці было звязанае толькі з жаданнем кантраляваць развіццё беларускага руху.

Кіраўніцтва ППС не прымала ідэі беларускага нацыянальна-культурнага Адраджэння. Нават такі знаўца беларуска-літоўскай праблематыкі, як Леон Васілеўскі ў 1907 г. не бачыў перспектываў у развіцці беларускай культуры [415, s. 54]. Беларусь успрымалася як тэрыторыя польскай культурнай перавагі. Аддаваць ініцыятыву ў працы сярод беларускага насельніцтва польскія сацыялісты не збіраліся. Існаванне самастойнай беларускай партыі выклікала пэўнае хваляванне. ППС імкнулася цалкам падначаліць сабе беларускі палітычны рух. Тым больш, што першая праграма БСГ (1903) не ўтрымлівала палажэння пра будучую федэрацыю з Польшчай [429, c. 86-87]. Кіраўнікі ППС апасаліся, што беларусы могуць пайсці на федэратыўны саюз з рэспубліканскай Расіяй.

У ажыццяўленні сваіх планаў адносна беларускага руху кіраўнікі ППС разлічвалі на створаную ў 1904 г. Сацыялістычную партыю Белай Русі (СПБР). Аснову новай партыі склалі сябры Гарадзенскай арганізацыі ППС на Літве і г.зв. "беларускай групы" Варшаўскага камітэту ППС Марыян Фальскі, Францішак Завадскі, браты Станіслаў і Казімір Трускоўскія, Браніслаў Шушкевіч ды інш. [568, c. 21; 470, c. 167]. Партыя мела свае арганізацыі толькі там, дзе існавалі моцныя камітэты ППС, а менавіта ў Гародні, Менску і Вільні. Праводзіць рэвалюцыйную дзейнасць планавалася сярод беларускага насельніцтва. Дзеля гэтага ў Гародні была арганізаваная друкарня для СПБР. Варта ўвагі, што справай арганізацыі друкарні займаліся бліжэйшыя супрацоўнікі Ю.Пілсудскага Валеры Славэк і Аляксандр Прыстар.

Антон Луцкевіч пазней выказаў думку, што прычынай стварэння СПБР "быў страх перад будзіўшымся тады нацыянальным (выдзелена аўтарам - А.С.) пачуцьцём у беларускіх масах". Па яго словах, стваральнікі СПБР вельмі актыўна выступалі супраць "нацыяналізму" Грамады, але пагаджаліся з яе сацыяльнай праграмай [317, c. 21]. Юры Туронак прыйшоў да высновы, што галоўнай задачай СПБР было наладжванне цеснага супрацоўніцтва з БСГ з наступным аб'яднаннем абедзвюх партый. Усё гэта павінна было ўзмоцніць уплывы ППС на беларускіх сацыялістаў [678, s. 104-105]. Супрацоўніцтва і сапраўды мела месца. Напрыклад, беларускамоўныя ўлёткі і адозвы СПБР распаўсюджваліся пры ўдзеле сяброў БСГ. У некаторых з іх ("Якая карысць народу з выборного правицельства". Кастрычнік 1905 г.) нават фігуравала ідэя аўтаноміі "Беларускага краю" [348]. Але беларускія сацыялісты не пайшлі на аб'яднанне. Напрыканцы 1905 г. СПБР перастала існаваць.

Перамены тактыкі паспрыялі таму, што ППС прызнала існаванне ЛСДП. На канферэнцыі Цэнтральнага Рабочага Камітэту ППС у чэрвені 1903 г. было прынята рашэнне пра сяброўскае стаўленне да дзейнасці гэтай партыі [607, s. 35].

З пачаткам рэвалюцыі 1905 - 1907 гг. дзейнасць польскіх сацыялістаў значна актывізавалася. Асаблівую актыўнасць праяўлялі сябры Гарадзенскай арганізацыі. У 1905 г. фактычна толькі ППС і БУНД кіравалі рабочым рухам у горадзе. Пад іх кіраўніцтвам праходзілі дэманстрацыі і забастоўкі. Палітычная забастоўка 12-16 снежня 1905 г. павінна была (па задуме ЦК) прывесці да захопу ўлады ў Гародні. Але кіраўнікі Гарадзенскага рабочага камітэту не праявілі рашучасці. Шматлікія намаганні былі прыкладзеныя дзеля стварэння Баявой арганізацыі пры Гарадзенскім камітэце. У выніку ў губерні напачатку 1906 г. дзейнічала самая моцная на беларускіх землях Баявая арганізацыя, якая налічвала 70 чал. [470, c. 169].

Рэвалюцыйныя падзеі, а таксама нарастанне супярэчнасцяў унутры кіраўніцтва ППС спрыялі таму, што на VIII з'ездзе ППС (люты 1906 г., Львоў) было вырашана дазволіць ППС на Літве дзейнічаць самастойна. На чале цяпер ужо самастойнай партыі сталі П.Шумаў, К.Пяткевіч, В.Абрамовіч, С.Міхневіч, М.Вайнер, Е.Іваноўскі і браты Чарняўскія [568, c. 22].

Варта заўважыць, што ўжо на VI з'ездзе (1902) у кіраўніцтве ППС пазначыўся падзел на "старых", якія рыхтавалі чарговае антырасійскае паўстанне, і "маладых", якія звязвалі свае надзеі з перамогай агульнарасійскай рэвалюцыі і выступалі за супрацоўніцтва з расійскімі арганізацыямі. Яны фактычна адмовіліся ад лозунга незалежнасці і выступілі за аўтаномію Каралеўства Польскага з сеймам у Варшаве. У 1905 г. менавіта яны "ўзялі верх". Ю.Пілсудскі пакінуў ЦК. "Старыя" рабілі стаўку на Баявую арганізацыю, у якой бачылі аснову будучай паўстанцкай арміі. У лістападзе 1906 г. на ІХ з'ездзе ППС у Львове адбыўся канчатковы раскол. Узнікла ППС-рэвалюцыйная фракцыя, якая не адмовілася ад лозунга незалежнасці Польшчы, але ў склаўшыхся ўмовах прапанавала змагацца за лад, найбольш набліжаны да незалежнасці. Галоўную ролю ў ёй адыгрываў Ю.Пілсудскі. Большасць сяброў былой ППС стварылі ППС-левіцу, якая абвяшчала галоўнай мэтай звяржэнне царызма ў Расіі. Замест незалежнасці прапанаваўся лозунг аўтаноміі Каралеўства Польскага.

Большасць сяброў ППС на Літве падтрымала "старых" і іх патрабаванне склікання парламентаў у Варшаве і Вільні. Адноўленая "Walka" выказалася за самастойнасць Беларуска-Літоўскага краю [607, s. 38-39]. Лозунг парламента ў Вільні, які павінен быў вызначыць будучыню края, падтрымала таксама значная частка сяброў ЛСДП. Усё гэта паспрыяла пачатку перамоваў аб утварэнні сумеснай палітычнай арганізацыі. Да ўдзелу ў перамовах, якія адбываліся ўвесну 1906 г., былі запрошаныя таксама прадстаўнікі БСГ. Падставай для аб'яднання магла стаць сацыялістычная ідэалогія і патрабаванне краёвай аўтаноміі з цэнтрам у Вільні *. Аднак БСГ, якую на перамовах прадстаўлялі Аляксандр Уласаў, Антон Луцкевіч і Вацлаў Іваноўскі, на аб'яднанне з польскімі сацыялістамі не пайшла. Паводле ўспамінаў А.Луцкевіча, галоўнай перашкодай стала непрыяцце польскімі сацыялістамі пазіцыі БСГ па аграрным пытанні [317, c. 34-36]. Прадстаўнікі ППС на Літве не прынялі ідэі радыкальнага пераўладкавання аграрных адносінаў, якое між іншым прадугледжвала ліквідацыю буйнога памешчыцкага землеўладання. Затое перамовы з ЛСДП закончыліся паспяхова.

У чэрвені 1906 г. на ІV з'ездзе ППС на Літве (Вільня) дэлегаты пагадзіліся з пажаданнямі літоўскіх сацыял-дэмакратаў, якія настойвалі на захаванні назвы сваёй партыі. ППС на Літве была перайменаваная ў Сацыял-дэмакратычную партыю Літвы (былая ППС на Літве). У лістападзе 1906 г. адбылося аб'яднанне ЦК абедзвюх партыяў і рэгіянальных арганізацыяў у Вільне, Паневежы і Коўне. У гэты ж час з прычыны расколу ў ППС апошнія арганізацыйныя сувязі з гэтай партыяй былі страчаныя. Завяршыўся гэты працэс на VII з'ездзе СДПЛ (жнівень 1907 г., Кракаў) [391, s. 82]. У новы ЦК ад былой ППС на Літве былі абраныя П.Шумаў, Ф.Эйдукевіч, К.Пяткевіч, В.Абрамовіч, М.Вайнер ды інш. [568, c. 22]. ППС на Літве спыніла сваё існаванне. Намаганні польскіх сацыялістаў стаць кіруючай сілай сацыялістычнага руху ў гістарычнай Літве прывялі да цалкам адваротнага выніку. ППС на Літве фактычна растварылася ў ЛСДП. Пазней самастойная дзейнасць польскіх сацыялістаў на беларуска-літоўскіх землях будзе адноўленая, але значным фактарам палітычнага жыцця яна так і не стане.

Беларускія дзеячы ў гэты час па-ранейшым разлічвалі на падтрымку з боку польскіх сацыялістаў. У студзені 1907 г. рэдакцыя "Нашай Нівы", якая апынулася ў цяжкім фінансавым становішчы, звярнулася да Цэнтральнага рабочага камітэту ППС з просьбай выдзеліць крэдыт у памеры 1000 руб. [468, c. 56-57]. Аднак адказу на заклік аб дапамозе рэдакцыя не атрымала.

І сацыялісты, і нацыянальныя дэмакраты напачатку ХХ ст. глядзелі на беларускія землі як на спецыфічны геаграфічна-культурны рэгіён. Аднак яны не ўспрымаліся польскімі дзеячамі як суб'ект палітычнага і культурнага жыцця. І для адных, і другіх гэта былі "ўсходнія крэсы", тэрыторыя польска-расійскага канфлікту, дзе палякі выступалі як захавальнікі мясцовых традыцыяў, як носьбіты дасягненняў еўрапейскай цывілізацыі. Падобным поглядам моцна спрыяла паходжанне сацыялістычнай і нацыянальна-дэмакратычнай ідэалогіяў польскага руху, якія выпрацоўваліся па-за межамі Беларусі.

Спроба супрацоўніцтва з расійскімі лібераламі

Частка беларускіх і літоўскіх палякаў актыўна супрацоўнічала з КДП. Гэтае супрацоўніцтва было толькі эпізодам у гісторыі польскай грамадскасці. Аднак на яго трэба звярнуць увагу, бо яно ў вялікай ступені адлюстроўвае настроі, якія існавалі ў мясцовым польскім асяродку, асабліва падчас рэвалюцыі 1905 - 1907 гг. Тым больш, што даследчыкі звычайна ігнаравалі досыць цікавы феномен прыналежнасці часткі землеўласнікаў-палякаў Беларусі і Літвы да гэтай леваліберальнай партыі.

Першыя публічныя кантакты з левалібераламі мелі месца ў верасні 1905 г., калі Віленскае, Віцебскае і Менскае таварыствы сельскай гаспадаркі накіравалі сваіх прадстаўнікоў на ІІ Усерасійскі земскі з'езд. На гэтым з'ездзе фактычна адбывалася абмеркаванне праграмы будучай партыі кадэтаў. Паводле ўспамінаў Паўла Мілюкова, у абарону аўтаноміі Каралеўства Польскага актыўна выступаў Т.Урублеўскі. Пасля жорсткай спрэчкі паміж Т.Урублеўскім і А.Гучковым палажэнне пра аўтаномію было прынятае большасцю галасоў [321, c. 206]. А вось палажэнне пра дэцэнтралізацыю імперыі не прайшло. Яе палічылі справай далёкай будучыні.

Пасля вяртання сябры таварыстваў заслухалі справаздачы сваіх прадстаўнікоў. Вартым увагі з'яўляецца тое, што справаздачы Станіслава Лапацінскага (ад Віленскага і Віцебскага таварыстваў), Тадэвуша Урублеўскага (ад ВТСГ) і Іераніма Друцкага-Любецкага (ад МТСГ) былі адобраныя [496, c. 77-78]. Польскія землеўласнікі Беларусі і Літвы падтрымалі агульнадэмакратычныя патрабаванні ліберальных земцаў і пагаджаліся ў гэты перыяд з іх пазіцыяй па нацыянальным пытанні. С.Лапацінскі ў лісце ў Бюро канстытуцыйных дэмакратаў (7 кастрычніка 1905 г.) адзначаў надзвычай цёплы прыём, які сустрэла яго выступленне ў Вільні. Ён нават выказаў надзею на тое, што знойдзе ў Таварыстве людзей, які будуць цалкам падзяляць палажэнні кадэцкай праграмы [56, a. 1]. Найгорш абстаялі справы з тэзісам пра адчужэнне часткі памешчыцкіх земляў за выкуп дзеля пашырэння сялянскага землеўладання. У Менску, напрыклад, гэты тэзіс некаторыя выступоўцы падверглі рэзкаму асуджэнню. А вось у Віцебску сябры Таварыства пагадзіліся з удакладненнем С.Лапацінскага: "Магчыма частковае адчужэнне прыватнаўласніцкіх земляў шляхам выкупу і па ўзаемнай згодзе" [245. Nr 38]. Тым не менш ва ўжо згаданым лісце ў Бюро С.Лапацінскі прапанаваў выключыць палажэнне пра абавязковае адчужэнне земляў з праграмы і перадаць яго на разгляд Дзяржаўнай думы [56, a. 2].

12 - 18 кастрычніка 1905 г. адбыўся ўстаноўчы з'езд Канстытуцыйна-дэмакратычнай партыі (КДП) Народнай свабоды, на якім была прынятая яе праграма. Ужо першы пункт праграмы абвяшчаў роўнасць перад законам усіх расійскіх грамадзянаў без розніцы пола, веравызнання і нацыянальнасці. Усялякія саслоўныя адметнасці і абмежаванні асабістых і маёмасных правоў палякаў, яўрэяў і ўсіх без выключэння іншых этнічных групаў насельніцтва павінны былі быць адмененыя. Гарантавалася свабода сумлення і веравызнання. Дзеля вырашэння аграрнай праблемы дапускалася частковае прымусовае адчужэнне памешчыцкіх земляў. Канстытуцыя павінна была забяспечыць усім грамадзянам права свабоднага культурнага самавызначэння, а менавіта "поўную свабоду ўжывання розных моваў і дыялектаў у грамадскім жыцці, свабоднае заснаванне і ўтрыманне навучальных установаў і рознага роду сходаў, саюзаў і арганізацыяў, маючых мэтаю захаванне і развіццё мовы, літаратуры і культуры кожнай народнасці" [332, c. 34-35] і г.д. Аднак права народаў імперыі на палітычнае самавызначэнне не ўтрымлівалася ў праграме. Увядзенне абласной аўтаноміі прадугледжвалася толькі для Каралеўства Польскага. Расія павінна была застацца ўнітарнай дзяржавай.

Гэтая пазіцыя звычайна дае падставы даследчыкам сцвярджаць, што кадэты не здолелі пераадолець вялікадзяржаўную ідэалогію [483, c. 275]. Але падобныя ацэнкі для перыяду 1905 - 1907 гг. гучаць занадта катэгарычна. Сяргей Куляшоў небезпадстаўна заўважыў, што "галоўнае - гэта не дэкларацыя лозунга, нават таго ж самавызначэння нацыяў, а агульны сацыяльны і палітычны кантэкст, у якім яны збіраліся рэгуляваць міжнацыянальныя адносіны, тое, што ўкладывалася ў разуменне самавызначэння, і якія сацыяльныя і этнічныя групы лічыліся яго суб'ектам. Кадэты, якія добра разумелі дэмагагічны характар тэзіса пра права нацыяў на самавызначэнне аж да аддзялення, бачылі ў ім радыкальную антытэзу працэсу рэфармавання шматнацыянальнай дзяржавы, якая магла прывесці да некантраляванага "абвальнага" распаду імперыі. Менавіта таму яны прапанавалі ідэю культурна-нацыянальнага самавызначэння з адпаведнымі механізмамі забеспячэння духоўных запросаў народаў" [473, c. 292].

Ідэя культурна-нацыянальнага самавызначэння павінна была рэалізоўвацца праз разгалінаваную сістэму інстытутаў мясцовага самакіравання. Пры гэтым губернскія і абласныя органы самакіравання атрымлівалі права заключаць паміж сабой пагадненні і саюзы з умоваю, што яны не будуць супярэчыць агульнадзяржаўнаму заканадаўству. Прадугледжвалася таксама права ўжывання мясцовых моваў, у т.л. у сістэме адукацыі. Невыпадкова А.Лядніцкі, якога нельга папракнуць у адсутнасці польскага патрыятызму, сцвярджаў, што "толькі ў партыі кадэтаў усе нярускія народы могуць знайсці сапраўдную падтрымку" [321, c. 246].

Трэба ўлічваць і тое, што сацыяльныя і палітычныя пытанні для сяброў КДП стаялі на першым плане. Актыўнасць у нацыянальнай сферы пагражала ўскладненнем вырашэння гэтых пытанняў. Да таго ж заставалася апасенне, што абвяшчэнне права нацыяў на самавызначэнне можа справакаваць рост сепаратызма або па меншай меры "рост патрабаванняў найменш падрыхтаваных да аўтаноміі народнасцяў" [322, c. 369].

Сапраўды, ужо само патрабаванне свабоды культурна-нацыянальнага самавызначэння шмат значыла ва ўмовах Расійскай імперыі. Магчыма, менавіта яно разам з агульнадэмакратычнымі патрабаваннямі спрыяла стварэнню кадэцкіх камітэтаў на нацыянальных ускраінах Расіі. Аднак адбываўся гэты працэс даволі няпроста. На думку С.Куляшова, кіраўніцтва КДП праяўляла "недастатковую гнуткасць" ва ўзаемаадносінах з дзеячамі нацыянальных рухаў, якія былі сябрамі партыі [473, c. 292].

Матэрыялы партыйных з'ездаў і канферэнцыяў, пратаколы паседжанняў ЦК дазваляюць прасачыць канкрэтны ўнёсак тых або іншых прадстаўнікоў польскай грамадскасці Беларусі і Літвы ў працу кіруючых органаў партыі канстытуцыйных дэмакратаў. Так, на ўстаноўчым з'ездзе партыі прысутнічаў і выступаў з паведамленнем, прысвечаным сітуацыі на Паўночным Каўказе, прадстаўнік Магілёўшчыны А.Хамянтоўскі [332, s. 25].

Актыўную ролю ў першых мерапрыемствах КДП адыгрываў А.Лядніцкі, які быў адным з ініцыятараў сустрэчы прадстаўнікоў расійскіх лібералаў з дзеячамі польскага нацыянальнага руху ў лістападзе 1905 г. Вынікам гэтай сустрэчы было правядзенне ў Маскве 7 красавіка 1906 г. руска-польскага з'езду. "Наколькі аднадушным з'яўляецца імкненне палякаў да аўтаноміі Каралеўства Польскага, - казаў на з'ездзе А.Лядніцкі, - настолькі ж аднадушнае разуменне неабходнасці захаваць дзяржаўнае адзінства з Расіяй і вызначыць межы Каралеўства Польскага ў іх сучасным выглядзе" [321, c. 187].

У працы паседжання ЦК КДП (12-14 лістапада 1905 г.) удзельнічалі А.Хамянтоўскі, С.Лапацінскі і Т.Урублеўскі. Працягвалася абмеркаванне праграмных палажэнняў. Як сведчыць пратакольны запіс, С.Лапацінскі прапанаваў "дапоўніць праграму па абласному пытанню" [336, c. 41]. Т.Урублеўскі звярнуў увагу на існаванне нацыянальных дэмакратычных арганізацыяў на беларускіх і літоўскіх землях. Ён прапанаваў правядзенне асобных нарадаў па нацыянальным пытанні з удзелам рускіх прагрэсістаў, яўрэйскіх і літоўскіх дэмакратаў [336, c. 42].

Напрыканцы 1905 - пачатку 1906 г. адбывалася ўтварэнне мясцовых камітэтаў КДП. У снежні 1905 г. узнік Магілёўскі камітэт, які налічваў каля трохсот сяброў. У яго склад увайшлі пераважна прадстаўнікі польскай і яўрэйскай грамадскасці. Палякаў Магілёўшчыны прадстаўлялі А.Хамянтоўскі, Г.Выкоўскі, К.Гардзялкоўскі ды інш. [60, a. 1]. У Вільні Т.Урублеўскі, Т.Дэмбоўскі і К.Недзялкоўскі арганізавалі сход з мэтаю пазнаёміць мясцовую польскую грамадскасць з праграмаю КДП. У выніку паўстаў "Польскі канстытуцыйна-дэмакратычны саюз" [245. Nr 82]. Але прыкметнай зацікаўленасці ў развіцці кадэцкага руху палякі Віленшчыны не праявілі. "Польскі саюз" аказаўся не жыццяздольнай арганізацыяй. У студзені 1906 г. ЦК КДП прыняў рашэнне накіраваць М.Вінавера ў Вільню дзеля актывізацыі арганізацыйнай працы [336, c. 49]. Мажліва, ЦК быў незадаволены вузканацыянальным складам мясцовага камітэту. З аналагічнай мэтай у Менск быў накіраваны Леон Петражыцкі. Кіраўніцтва КДП актыўна рыхтавалася да думскіх выбараў.

Прыблізна ў гэты ж час аформіўся Ковенскі гарадскі і Пінскі павятовы камітэты. Апошні ўзначальваў князь Францішак Друцкі-Любецкі, а адным з ягоных паплечнікаў быў Ежы Асмалоўскі * [59, a. 1-2]. Камер-юнкер Ф.Друцкі-Любецкі, уладальнік маёнтку Лунінец, які налічваў некалькі тысячаў дзесяцінаў, разгарнуў у Пінску вельмі актыўную дзейнасць. На некалькіх публічных сходах ён знаёміў грамадскасць (пераважна яўрэйскую) са зместам праграмы КДП. За антыманархічную прамову на адным з іх князь страціў тытул камер-юнкера і на тры месяцы трапіў за турэмныя краты [12, s. 121]. Тым не менш у красавіку 1906 г. Пінскі павятовы камітэт быў ператвораны ў павятова-гарадскі. Ковенскі камітэт узнікаў як польска-яўрэйска-літоўска-рускі. Пад ціскам уладаў рускія чыноўнікі пакінулі яго. Тым не менш у студзені 1906 г. ён налічваў каля 145 чал. [58, a. 1].

Напачатку 1906 г. "кадэтызм" выразна прысутнічаў у грамадска-палітычным жыцці беларускіх і літоўскіх земляў. На думку Яна Юркевіча, першая легальная палітычная партыя краю - Канстытуцыйна-каталіцкая партыя Літвы і Беларусі (1906) - наогул знаходзілася пад моцным уплывам канстытуцыйных дэмакратаў. Польскі даследчык паведаміў пра ўдзел Т.Урублеўскага ў выпрацоўцы яе праграмы [607, s. 44]. Таксама можна адзначыць удзел С.Лапацінскага ў працы ўстаноўчага сходу Канстытуцыйна-каталіцкай партыі [496, c. 110]. Аднак, як ужо адзначалася, заснавальнік партыі віленскі біскуп Эдвард фон дэр Роп неаднаразова падкрэсліваў свае негатыўныя адносіны да КДП і яе праграмы. Мажліва, у дадзеным выпадку ўплывы канстытуцыйных дэмакратаў насілі больш ускосны характар.

Праблема стварэння губернскага камітэту КДП у Вільні так і не была вырашаная. На паседжанні ЦК 17 мая 1906 г. адзначалася адсутнасць такіх камітэтаў у г.зв. "літоўскіх" * губ. ЦК вырашыў прызначыць пастаяннага ўпаўнаважанага ў Вільне [336, c. 77]. Ім стаў Эліяш Ром. Сваё садзейнічанне партыі абяцала, паводле інфармацыі Г.Выкоўскага, "Газета віленьская" [336, c. 82]. Дарэчы, на гэтае выданне канстытуцыйныя дэмакраты звярнулі ўвагу даўно. 1 лютага 1906 г. С.Лапацінскі ў лісце ў ЦК паведаміў пра выхад першага нумару "прагрэсіўнай польскай газеты ў Вільні", кірунак якой, на яго думку, быў вельмі блізкім да канстытуцыйна-дэмакратычнай партыі [57, a. 13].

Прадстаўнікі польскай грамадскасці Беларусі і Літвы актыўна ўдзельнічалі ў працы ІІІ з'езду КДП (21-25 красавіка 1906 г.). Пры абмеркаванні даклада П.Мілюкова выступалі Ф.Друцкі-Любецкі і А.Лядніцкі. Апошні звярнуў увагу на важнасць нацыянальнага пытання. Ён настойваў на неабходнасці найхутчэйшай адмены нацыянальных абмежаванняў, назваўшы яе "супакойваючым бальзамам", якога даўно чакаюць ускраіны дзяржавы. На гэтым жа з'ездзе А.Лядніцкі быў абраны ў склад ЦК [332, c. 244]. Ф.Друцкі-Любецкі спыніўся на прапановах па вырашэнні аграрнай праблемы. Заявіўшы пра ўласную прыхільнасць да канцэпцыі нацыяналізацыі зямлі, ён тым не менш прапанаваў на беларускіх і літоўскіх землях перадаць вырашэнне гэтай праблемы ўсесаслоўнаму і дэмакратычна абранаму земству [332, c. 298]. Пратаколы пасяджэнняў Цэнтральнага камітэту КДП сведчаць таксама пра сяброўства ў партыі дэпутата Менскай гарадской думы Віктара Янчэўскага.

З сяброў КДП, якія адначасова прадстаўлялі мясцовую польскую грамадскасць, дэпутатамі І Дзяржаўнай думы сталі А.Хамянтоўскі (Магілёўская губ.), А.Лядніцкі, В.Янчэўскі і Я.Любаньскі (усе з Менскай губ.). Яны ўвайшлі ў "Тэрытарыяльнае кола". У Дзяржаўную Раду былі абраныя Г.Выкоўскі (Магілёўская губ.) і С.Лапацінскі (Віцебская губ.). Апошні, аднак, хутка пакінуў КДП.

Асаблівае значэнне мела думская дзейнасць Аляксандра Лядніцкага, які быў галоўным арганізатарам фракцыі Саюза аўтанамістаў. Паводле ўспамінаў Паўла Мілюкова, ідэя стварэння Саюза нацыянальных прадстаўнікоў узнікла яшчэ на пачатку 1905 г. У лістападзе таго ж года ў Пецярбургу пад старшынствам прафесара Бадо дэ Куртэнэ адбыўся з'езд гэтых прадстаўнікоў. У ім удзельнічалі палякі, літоўцы, беларусы, украінцы, эстонцы, латышы, грузіны, армяне, азербайджанцы і кіргізы - усяго каля 115 дэлегатаў ад нацыянальных арганізацыяў з усіх бакоў імперыі. Нарады лістападаўскага з'езда стварылі пэўны ідэалагічны падмурак для далейшай арганізацыйнай працы, на чале якой стала Бюро з'езда. Менавіта яно ініцыявала ўтварэнне думскай фракцыі Саюза аўтанамістаў. Прыкметную ролю ў гэтым працэсе адыграў А.Лядніцкі. Ён і ўзначаліў Саюз, які аб'яднаў больш за 120 думскіх дэпутатаў [632, s. 15-16]. Найбольшае прадстаўніцтва ў Саюзе мелі палякі - 43 дэпутаты.

Ідэалагічнай глебай для аб'яднання сталі "Асноўныя палажэнні для ўтварэння Парламенцкай фракцыі Саюза аўтанамістаў (П.Ф.С.А.)", распрацаваныя А.Лядніцкім. Першае палажэнне сцвярджала, што Саюз утвараецца на "абласной або тэрытарыяльна-нацыянальнай падставе для ўзаемнай падтрымкі і абароны, а таксама дзеля ажыццяўлення аўтаномнай ідэі на дэмакратычных пачатках". Праграма прызнавала непадзельнасць Расійскай дзяржавы, але лічыла неабходным мажліва "поўную дэцэнтралізацыю дзяржаўнага кіравання на падставе прынцыпа шырокай аўтаноміі асобных абласцей". Геаграфічныя і прававыя межы аўтаноміі кожнай асобнай вобласці вызначаліся адпаведна пажаданням яе насельніцтва. Для вобласцяў з этнічна змешаным насельніцтвам прадугледжвалася прыняцце законаў, якія павінны былі гарантаваць правы нацыянальных меншасцяў перш за ўсё ў галіне ўжывання роднай мовы ў школе, судзе, грамадскіх і ўрадавых установах. "Асноўныя палажэнні" патрабавалі юрыдычнага забеспячэння за ўсімі грамадзянамі "права на культурнае і нацыянальнае самавызначэнне, знішчэнне ўсіх прывілеяў і абмежаванняў, абумоўленых прыналежнасцю да той або іншай нацыянальнасці, да таго або іншага веравызнання" [40, j. 9]. Фактычна галоўнай ідэяй аб'яднання было імкненне прадстаўнікоў многіх нярускіх народаў дамагчыся аўтаномнага кіравання для сваіх рэгіёнаў. Сяброў Саюза аб'ядноўвала агульнае жаданне дэцэнтралізацыі імперыі.

Дэпутаты-палякі з'яўляліся найбольш актыўнай сілай Саюза. А.Лядніцкі ў лісце да М.Здзехоўскага прызнаваўся, што ініцыяваў стварэнне Саюза ў першую чаргу дзеля аўтаноміі рэгіёнаў з польскім насельніцтвам. Поліэтнічны воблік "аўтанамістаў", па яго словах, з'яўляўся толькі прыкрыццём намаганняў польскіх палітычных колаў [30, s. 8].

Саюз аўтанамістаў не стаў палітычнай партыяй. Ён аб'ядноўваў дэпутатаў, якія прадстаўлялі нацыянальныя супольнасці і ўваходзілі ў склад розных партыяў і нацыянальных арганізацыяў. Многія сябры Саюза адначасова былі сябрамі іншых дэпутацкіх фракцыяў, напрыклад, КДП або фракцыі "трудовиков". Усё гэта досыць моцна ўплывала на характар дзейнасці ПФСА. Аб'яднанне больш нагадвала клуб па інтарэсах, чым сапраўдную парламенцкую фракцыю. Тым не менш пэўную ролю ў прапагандзе ідэі аўтанамізацыі сярод палітычных колаў Расіі Саюз, безумоўна, адыграў. Напрыканцы дзейнасці І Думы ён налічваў ужо больш за 150 сяброў 472, c. 69].

Перыяд працы І Дзяржаўнай думы быў часам найбольшых уплываў КДП. Пасля разгону Думы яны выразна аслабелі. Адной з найбольш прыкметных стратаў партыі на беларускіх і літоўскіх землях стаў выход Т.Урублеўскага. Мажліва, на гэта паўплывалі няўдалыя для яго вынікі выбараў у Думу. Фактычна, перыяд выразнай прыхільнасці польскай грамадскасці Беларусі і Літвы да КДП абмежаваўся падзеямі першай расійскай рэвалюцыі. Прычыны пазнейшага "ахладжэння" трэба шукаць у пэўным расчараванні рэвалюцыйнымі сіламі, ва ўсведамленні вернасці канстытуцыйных дэмакратаў вялікадзяржаўніцкай расійскай ідэалогіі. Кантакты з КДП захавалі пераважна краёўцы дэмакратычна-ліберальнага кірунку. А ролю "связуючага звяна" доўгі час адыгрываў А.Лядніцкі.

Супрацоўніцтва часткі мясцовай польскай эліты з канстытуцыйна-дэмакратычнай партыяй "Народнай свабоды" было важным эпізодам гісторыі польскага руху. Ён дазваляе абвергнуць распаўсюджаны стэрэатып землеўласніка-паляка як кансерватара і рэакцыянера. Сацыяльныя вярхі польскай грамадскасці прынялі леваліберальную ідэалогію партыі кадэтаў. Відавочна, яны разлічвалі, што палітычны поспех гэтай партыі прывядзе да поўнай ліквідацыі абмежавальнага заканадаўства і створыць перадумовы для дасягнення аўтаноміі гістарычнай Літвы. Паражэнне рэвалюцыі і кантакты з кіраўніцтвам Партыі Народнай свабоды, якія высвятлілі негатыўнае стаўленне канстытуцыйных дэмакратаў да ідэі дэцэнтралізацыі імперыі, спрыялі адыходу літоўскіх і беларускіх палякаў ад супрацоўніцтва. Кантакты з кіраўніцтвам партыі кадэтаў найдалей захоўвалі краёўцы дэмакратычна-ліберальнай арыентацыі.

Польская культурна-асветніцкая дзейнасць. Адносіны да беларускага і літоўскага рухаў

Рэвалюцыйныя падзеі і перамены ва ўрадавай палітыцы спрыялі ажыўленню культурнай дзейнасці беларускіх і літоўскіх палякаў. У цэнтры культурнага руху знаходзілася праблема польскай мовы выкладання, якая паступова ператваралася ў праблему польскай школы ў Беларусі і Літве.

Вывучэнне польскай мовы было адным з галоўных патрабаванняў у кастрычніцкай забастоўцы (1905) вучняў віленскіх навучальных установаў [266. Nr 1]. Вучняў падтрымаў бацькоўскі сход, на якім быў створаны Саюз бацькоў і апекуноў. Cход прыняў зварот да ўладаў, у якім характарызаваў расійскую школу, як служку бюракратызму і патрабаваў адмены ўсіх абмежаванняў, што датычылі нацыянальнасці і веравызнання настаўнікаў. У звароце згадвалася таксама беларуская мова, якая павінна была вывучацца ў малодшых класах [245. Nr 64]. Адміністрацыя Віленскай навучальнай акругі пайшла на уступкі. Вучні-каталікі атрымалі магчымасць маліцца на польскай мове [245. Nr 56]. 11 лістапада у прыватнай гімназіі М.Вінаградава адбыўся першы ўрок польскай мовы [245. Nr 57].

У змаганні за польскую мову навучання актыўна ўдзельнічаў "Кур'ер літэўскі". Рэдакцыя выступіла з ініцыятывай арганізацыі прыватных пачатковых школаў. Яна лічыла, што дазвол на іх існаванне дадзены Маніфестам 17 кастрычніка. "Кур'ер" надрукаваў нават прыблізную праграму пачатковага навучання на польскай мове. Яна ўключала выкладанне асноваў рэлігіі, расійскай і польскай моваў і арыфметыкі [245. Nr 57]. Зрэшты не толькі рэдакцыя газеты, але і шырокія колы палякаў лічылі, што Указ ад 17 красавіка 1905 г. і Маніфест ад 17 кастрычніка 1905 г. даюць права адчыняць прыватныя школы з навучаннем на польскай мове.

У выніку ў канцы 1905 - пачатку 1906 г. адбывалася масавае адкрыццё прыватных школаў, у навучальных праграмах якіх прыкметнае месца адводзілася польскай мове. Адзін з паліцэйскіх чыноў Гарадзенскай губ. увесну 1906 г. адзначыў: "Адкрыццё школаў у гэтым годзе з'ява паўсюдная. Гэтымі школамі ўсеяны ўвесь Паўночна-Заходні край" [173, a. 49].

Адначасова губернскія ўлады атрымлівалі шматлікія прашэнні аб увядзенні ў праграмы народных школ польскай мовы. З такой просьбай, напрыклад, звярнуліся жыхары мястэчка Цеханавец Бельскага пав. і г. Суража Гарадзенскай губ. [173, a. 79]. Ісці насустрач патрабаванням беларускіх і літоўскіх палякаў улады не збіраліся. І ўжо ў сакавіку 1906 г. паступова знікла эйфарыя, выкліканая, як здавалася, магчымасцю свабоднага развіцця польскай асветы.

На пачатку сакавіка 1906 г. былі зліквідаваныя бацькоўскія камітэты пры сярэдніх навучальных установах. Улады не жадалі ніякага грамадскага кантролю над школай. Яны ж распачалі рашучую кампанію па ліквідацыі прыватных школ. Так, у красавіку быў арыштаваны селянін В.Міцкевіч за выкладанне ў "тайнай" польскай школе ў в.Асмалоўшчына Сакольскага пав. Бацькі школьнікаў заплацілі вялікі штраф. За тое ж самае быў арыштаваны ў в.Яглава мешчанін В.Тафільскі, у в.Шушалёва - селянін Ф.Радуха, у в.Лозава - селянін В.Федарук, у в.Хмелёўка - селянін Б.Гудзевіч. Штрафамі ў 50 і 100 руб. за выкладанне ў "тайнай" школе былі пакараны адпаведна ксяндзы Кучыньскі і Гурскі з Сакольскага пав. Гарадзенскай губ. [246. Nr 106] Ад адкрытасці ў справе вывучання польскай мовы ў школах прыйшлося адмовіцца.

Імкнучыся перакрэсліць нават фармальнае права польскага насельніцтва прэтэндаваць на польскамоўнаю школу ў мясцовасцях кампактнага пражывання палякаў, што дазвалялася ўказамі 1905 г., гарадзенскі губернатар Ф.Зэйн загадаў вызначыць этнічныя межы пражывання палякаў у губерні. У маі 1906 г. былі створаныя павятовыя камісіі, якія складаліся ў асноўным з прадстаўнікоў адміністрацыі. Яны вывучалі Сакольскі, Беластоцкі і Бельскі пав. У лістападзе 1906 г. кіраўнікі камісій паведамілі губернатару, што палякі ў азначаных паветах адсутнічаюць. Сярод знойдзеных камісіямі групаў насельніцтва звяртаюць на сябе ўвагу "беларусы-каталікі, якія размаўлялі па-польску" [176, a. 133]. Магчыма, што сябры камісій лічылі палякамі толькі прадстаўнікоў вышэйшых колаў грамадства, а ўсіх сялян аднеслі да беларусаў незалежна ад іх свядомасці і мовы, на якой яны размаўлялі. І ўсё ж такі ў некаторых мясцовасцях Бельскага пав. выкладанне польскай мовы ў пачатковых школах было дазволена пры ўмове патрабаванняў з боку мясцовага насельніцтва [176, a. 183].

У адпаведнасці з вынікамі працы камісіі губернатар адмовіў хадайніцтву гарадзенскага дэкана ксяндза Ю.-А.Элерту аб адкрыцці чатырох пачатковых школаў з польскай мовай навучання ў Гарадзенскім пав. [177, a. 6-7]. І так паводзіла сябе не толькі адміністрацыя Гарадзенскай губ. На просьбу дазволіць адкрыццё ў Вільні прыватнага сямікласнага жаночага вучылішча з польскай мовай навучання генерал-губернатар адказаў: "Ніякія навучальныя ўстановы з польскай мовай навучання ў Віленскім крае не дазваляюцца" [78, a. 1]. Палякі пратэставалі на старонках друку, але ўлады не звярталі на гэта ўвагі.

Каталіцкае духавенства па-ранейшым заклікала парафіян не пасылаць дзяцей у народныя школы і самастойна адкрываць польскія. Некаторыя ксяндзы не дапускалі да споведзі і прычасця дзяцей, якія вучыліся ў народных школах. Так, напрыклад, паступіў ксёндз Галаўня ў дачыненні да трох вучняў, што наведвалі Крамянецкае народнае вучылішча Ваўкавыскага пав. Гарадзенскай губ. У час набажэнства ён нават назваў гэтых вучняў "лайдакамі" [174, a. 18]. Не змяніў сваіх крытычных адносінаў да школ МНА віленскі біскуп. У вераснёўскім (1906) пастырскім пасланні ён заклікаў бацькоў: "<...> Вучыце дзяцей у хаце, хто як можа, накіроўвайце іх у касцёлы да ксяндзоў" [73, ч.1, a. 139 адв.].

Барацьба каталіцкага духавенства за польскую школу на практыцы спрыяла паланізацыі беларусаў. Архівы захавалі цікавы дакумент - тлумачэнне беларускіх сялянаў, чаму яны выступаюць за выкладанне закона Божага на польскай мове. Сяляне адной з вёсак Сакольскага пав. сцвярджалі, што, калі гэтага не будзе, то ксяндзы зноў не дазволяць дзецям наведваць школу альбо будуць патрабаваць адкрыцця школы з польскай мовай навучання: "Яны і так увесь час гавораць нам, што ў вучылішчах Сакольскага пав. не ўводзіцца выкладанне польскай мовы і закона Божага на ёй толькі таму, што мы да гэтых часоў не пакінулі сваёй, як яны кажуць, "быдлячай мовы". А між тым гэтая мова для нас мілая і дарагая, таму што на ёй размаўлялі нашыя бацькі і дзяды" * [178, a. 13]. Патрабуючы вывучэння закона Божага на польскай мове, сяляне выбіралі найменшае зло.

Тым не менш падчас рэвалюцыі ўлады былі вымушаныя пайсці на пэўныя ўступкі патрабаванням польскага насельніцтва. Рада міністраў у жніўні 1906 г. адмяніла дзеянне Часовых правілаў ад 3 красавіка 1892 г. аб пакараннях за тайнае навучанне. Польская мова паступова пачала з'яўляцца ў навучальных установах. Напр., у Гарадзенскай мужчынскай гімназіі напрыканцы 1905 - 1906 навучальнага года пачалося вывучэнне польскай мовы ў старэйшых класах. Значную ролю ў гэтым адыграў ксёндз Ю.-А.Элерт [83, a. 160-161]. У верасні 1906 г. было дазволена выкладанне польскай мовы ў Ковенскай жаночай гімназіі, а ў лістападзе - у Гарадзенскай [77, a. 6-7].

Яшчэ больш складаным было становішча польскай мовы у арганізацыях. Мясцовыя ўлады, нягледзячы на перамены ў краіне, катэгарычна забаранялі ўжыванне польскай мовы. У сярэдзіне мая 1906 г. віленскі губернатар нават выдаў загад аб закрыцці ўсіх арганізацый, якія не карыстаюцца рускай мовай. Папярэджанне пра неабходнасць выканання гэтага распараджэння атрымаў і віленскі гарадскі галава М.Венслаўскі [246. Nr 109]. Краёўцы спадзяваліся на Думу. Копія распараджэння князя А.Тацішчава была перададзена Ч.Янкоўскаму з просьбай узняць пытанне на паседжанні Думы [246. Nr 115].

А вось нацыянальныя дэмакраты дзейнічалі, не звяртаючы ўвагі ні на Думу, ні на мясцовую адміністрацыю. У Гарадзенскай губ. з'явіліся ўлёткі, якія заклікалі змагацца за польскую школу і "за родную польскую мову": "Народ павінен абараняць правы роднай мовы, на якой маці вучыла яго малітвам , на якой ён прысягаў ў вернасці ўласнай жонцы, на якой ён слухае слова Божае ў касцёле, на якой, нарэшце, развітваецца з памерлымі бацькамі" [80, a. 17]. Як відаць, паняцце роднай мовы падмянялася паняццем мовы касцельнага набажэнства.

Новымі формамі польскага руху ўвосень 1906 г. сталі легальныя грамадска-культурныя арганізацыі. У верасні віленскі губернатар зацвердзіў статут музычнага таварыства "Лютня". Сярод яго заснавальнікаў трэба адзначыць Ю.Монтвіла як аднаго з галоўных фундатараў польскіх культурных праектаў. Сябрамі "Лютні" адразу ж сталі болей 40 чалавек. Калектыўным сябрам "Лютні" стаў аркестр віленскай школы малюнка, якая была створана пры фінансавай дапамозе таго ж самага фундатара [245. Nr 19].

Адначасова ствараўся Польскі музей у Вільні. Яго аснову павінны былі скласці прыватныя калекцыі графа А.Тышкевіча, А.Плятэра, этнографа В.Шукевіча. Распрацоўку статута даручылі Тадэвушу Урублеўскаму [246. Nr 205]. У г.Дзвінску Віцебскай губ. узнікла музычнае таварыства "Лютня" [201]. У Нясвіжы асветніцкае таварыства "Агніска" тайна стварыла ваенна-спартыўную арганізацыю "Сокал", заснавала "Лютню" і драматычны гурток. Пры яго непасрэдным удзеле ў снежні 1906 г. у Нясвіжы ўзнікла яшчэ адна польская асветніцкая ўстанова - таварыства "Асвята". Ігнаруючы забарону, справаводства ў іх вялі выключна на польскай мове [193]. Аналагічныя таварыствы ў канцы 1906 - пачатку 1907 г. былі створаны ў Менску. У Бeрaсці працягвалася праца па стварэнню ваенна-спартыўнага таварыства "Сокал" [76]. Таварыства асветы і дабрачыннасці, створанае ў г.Сянно, арганізавала невялікую тэатральную студыю, і на Магілёўшчыне ўпершыню ў ХХ ст. з тэатральнай сцэны загучала польская мова [247. Nr 10]. У гэты ж час у Беластоку ўзнікла Таварыства прыхільнікаў драматычнага і музычнага мастацтва "Муза". Пры ім пачалі стварацца гурткі самаадукацыі [181, а 5 адв.]. Аналагічнае таварыства ўзнікла і ў Гародні пры непасрэдным удзеле Элізы Ажэшкі. Да чытанняў у яе доме дабавіліся тэатралізаваныя пастаноўкі на польскай мове [181, а. 8].

Вялікія надзеі звязваліся з дзейнасцю культурна-асветніцкага таварыства "Асвята". Яго арганізацыі ўжо дзейнічалі ў Нясвіжу, Менску, Вільні. Падрыхтоўчая праца па адкрыццю таварыства ішла ў Гародні і ў іншых гарадах [247. Nr 46]. Нясвіжская "Асвята" аб'ядналася з культурна-асветніцкай арганізацыяй "Агніска". У планы гэтага польскага культурнага цэнтра ўваходзіла адкрыццё народнага вучылішча з польскай мовай выкладання, святкаванне юбілею Элізы Ажэшкі і 116-й гадавіны Канстытуцыі 3 мая 1791 г. [193, а. 46-52] Буйная арганізацыя "Асвяты" існавала ў Вільні. Пры ёй былі створаны школьная, бібліятэчная, выдавецкая і лекцыйная камісіі. Наладжвалася праца камісіі па кнігарнях, па навучанню непісьменных. Акрамя гэтага планавалася адкрыццё яшчэ трох камісій, звязаных з адукацыяй моладзі [234. Nr 111].

10 сакавіка 1907 г. у Вільні адбылося адкрыццё Таварыства сяброў навукі. Старшынёю быў абраны ксёндз Ю.Курчэўскі, а яго намеснікам навукоўцы Уладыслаў Захорскі і Станіслаў Касцялкоўскі. У канцы сакавіка Таварыства прыняло зварот да палякаў Вільні. У ім адзначалася, што Таварыства будзе працаваць над адраджэннем польскай навукі ў краі і спадзяецца на грамадскую падтрымку. Першачарговымі задачамі абвяшчалася стварэнне польскай навуковай бібліятэкі і правядзенне этнаграфічных і архіўных даследаванняў [247. Nr 72].

Беларусь і Літву пачалі часцей наведваць музычныя і тэатральныя калектывы з Каралеўства Польскага. Інтэлігенцыя Польшчы быццам успомніла пра польскую дыяспару Беларусі і Літвы. Гэтыя прыезды нярэдка ператвараліся ў сапраўдныя святы для палякаў. Пра тое, як сустракалі ў Гародні ў верасні 1905 г. аркестр Варшаўскай філармоніі, пісала Эліза Ажэшка: "Немагчыма перадаць, што я перажыла, калі тыдні два назад у прысутнасці ўзрушанай публікі на сцэне мясцовага тэатра <...> гучаў паланез Шапэна, а потым мы пачулі прыгожы голас актрысы, якая чытала класіку польскай паэзіі. Яе засыпаў дождж кветак. Узрушаная публіка слухала стоячы. Шмат хто плакаў <...>" [381, s. 196]. Напачатку сакавіка 1906 г. гарадскія ўлады дазволілі палякам на працягу трох дзён у тыдзень выкарыстоўваць тэатральную сцэну горада. 4 кастрычніка намаганнямі Н.Младзееўскай і Б.Шчуркевіча аднавіў сваю дзейнасць віленскі польскі тэатр. 25 снежня 1906 г. адбылася прэм'ера славутых "Дзядоў" [644, s. 16].

Польскі культурны рух у Беларусі і Літве быў моцна звязаны з культурным рухам у Каралеўстве Польскім. Такія арганізацыі як "Лютня", "Сокал" і "Асвята" фактычна былі філіяламі агульнапольскіх культурных арганізацый. "Польска мацеж школьна" моцна ўплывала на барацьбу за польскую мову навучання і пашырэнне сферы ўжывання польскай мовы. На падставе гэтага польскі гісторык Л.Садоўскі сцвярджаў, што ўсе ідэі польскага культурнага развіцця ў Беларусі і Літве мелі варшаўскае паходжанне: "Вільня на рубяжы ХІХ - ХХ ст. ужо не з'яўлялася самастойным культурным цэнтрам. Яна была толькі пасярэднікам у прапагандзе ідэй, якія ішлі з Варшавы" [645, s. 132-133]. Паводле меркавання даследчыка, польская інтэлігенцыя Беларусі і Літвы ў ідэалагічным плане была толькі дадаткам да варшаўскай. Пагадзіцца з гэтым тэзісам нельга. Аналіз дзейнасці польскай інтэлігенцыі краю дазваляе казаць пра вялікую ступень самастойнасці яе пазіцыі. У першую чаргу, пра гэта сведчыць тое, што ў сваёй пераважнай большасці польская інтэлігенцыя краю не прыняла ідэалогіі ПДНП і не імкнулася да паланізацыі літоўцаў і беларусаў. Краёўцы фактычна падтрымлівалі культурныя намаганні беларусаў і імкнуліся да паразумення з літоўцамі.

Польская інтэлігенцыя Беларусі і Літвы пасля пачатку рэвалюцыі адчула, што знаходзіцца ў шматэтнічным грамадстве. І адбылося гэта "дзякуючы", у першую чаргу, літоўскаму нацыянальнаму руху. Вось што можна было прачытаць, напрыклад, на старонках галоўнага органа літоўскага руху "Вільняўс жыніос": "Пяць стагоддзяў панавання палякаў у Літве прынеслі нам вялікую шкоду. Наша паланізаваная шляхта і духавенства сталі зневажаць мову сваіх бацькоў, страцілі нацыянальную свядомасць, сталі называць свой край "Польшчай", а сябе - "палякамі" [418, s. 8]. Здаецца, што ў пэўныя моманты свайго развіцця літоўскі нацыянальны рух свайго галоўнага ворага бачыў не ў расійскім самаўладдзі, а ў палітыцы "вярхоў" польскага насельніцтва і польскага каталіцкага духавенства.

На заклікі польскіх дзеячоў сумесна змагацца супраць імперскай палітыкі царызма літоўская інтэлігенцыя часцей рэагавала негатыўна. Яна лічыла, што змагацца разам з палякамі гэта значыць "дуць у польскую дуду" [418, s. 58]. Магчыма, што карані гэтай варожасці хаваліся ў сацыяльных адносінах, паколькі ў Беларусі і Літве словы "памешчык" і "паляк" былі сінонімамі. Сялянскія настроі моцна адчуваліся ў літоўскім руху. Аднак на старонках друку сацыяльныя супярэчнасці не знаходзілі свайго адлюстравання. Важную ролю адыгрывала і тое, што польская культура ў Літве, нягледзячы на намаганні ўладаў, па-ранейшым займала моцныя пазіцыі не толькі сярод шляхты, але і сярод сялянства. Асноўнымі фактарамі паланізацыі і самапаланізацыі было атаясамліванне каталіцызма з польскасцю і тое, што польскасць у вачах сялянаў сімвалізавала больш высокае сацыяльнае становішча і больш высокі ўзровень культуры.

У цэнтры польска-літоўскай палемікі адразу апынулася пытанне пра літоўскую мову. Яно неаднаразова ўзнікала ў розных варыяцыях і, у першую чаргу, як пытанне пра мову касцельнага набажэнства. Літоўцы патрабавалі пашырыць ужыванне літоўскай мовы ў касцёлах Віленшчыны.

Не прыняўшы ідэалогіі нацыянальных дэмакратаў, польская інтэлігенцыя ўступіла ў спрэчку з літоўскімі нацыянальнымі дзеячамі з пазіцый "польскай талеранцыі". Што яна сабой уяўляла відаць на прыкладзе публіцыстыкі Элізы Ажэшкі. Славутая пісьменніца часта выступала на старонках друку. Адзін з яе артыкулаў, у якім пісьменніца адстойвала правы польскай мовы, выклікаў абурэнне сярод літоўскіх дзеячоў [220]. Элізу Ажэшку абвінавацілі ў пагардзе да літоўскай мовы і назвалі госцем, які зневажае гаспадароў. У сваім адказе пісьменніца падкрэсліла, што заўсёды была гарачай прыхільніцай роўнасці ўсіх людзей, нацый і моваў. Яна сцвярджала, шго адзінай перавагай, якая можа быць у мовы, з'яўляецца культурная перавага, "гэта значыць больш высокі ўзровень унутранай апрацоўкі (духоўнага развіцця) і большая вага створанай на ёй літаратуры". Эліза Ажэшка заклікала літоўскіх дзеячаў да сяброўства і ўзаемнай дапамогі [375, s. 88].

Ілюстрацыя 12.

Аднак літоўцы не ўспрынялі гэтага закліку да сяброўства, як не ўспрымалі і іншых аналагічных зваротаў польскіх аўтараў. Прычыны гэтага хаваліся ў самой польскай пазіцыі. Распаўсюджанасць польскай культуры ў краі палякі тлумачылі толькі яе высокім узроўнем і тым, што яна прынесла з сабою ўзоры палітычнай свабоды. Ніякай віны палякаў у паланізацыі літоўцаў няма, сцвярджаў Леон Васілеўскі [375, s. 45]. Многія польскія дзеячы лічылі, што ў Беларусі і Літве здаўна разгортваецца бітва цывілізаванага Захаду і варварскага Усходу. Якраз польская культура здавалася ім галоўнай абаронцай еўрапейскай цывілізацыі. Яны звычайна апалагізавалі Рэч Паспалітую і даказвалі, што гэтая дзяржава нічога акрамя карысці беларусам і літоўцам не прынесла.

У дыскусіі са славутай пісьменніцай літоўскія дзеячы адчулі тое, чаго не адчувала яна сама. У палеміцы з літоўцамі Эліза Ажэшка выступіла, як старэйшая сястра ў спрэчцы з малодшымі неразумнымі братамі. Відаць зусім невыпадкова ў адным са сваіх лістоў (ад 22 чэрвеня 1905 г.) яна паблажліва назвала беларусаў і літоўцаў "народзікамі": "Te młode narodki są tkliwe jak mimozy i przy tym niezupełnie dobrej wiary" [381, s. 193].

Літоўскія дзеячы добра разумелі, што заклікі да роўнасці, да збліжэння нацый - гэта толькі словы, а справай з'яўляецца, у прыватнасці, актыўнае супрацьдзеянне польскага каталіцкага духавенства Віленскай дыяцэзіі пашырэнню ўжывання літоўскай мовы ў набажэнстве. І вось, што адказаў польскім апанентам літоўскі публіцыст А.Якшціс: "Мы глядзім на палякаў не вачыма Міцкевіча і бачым, што іх мэтай з'яўляецца культурная перамога над намі, знішчэнне нашага руху, пашырэнне польскасці ў Літве" [418, s. 171].

Польска-літоўская палеміка выклікала сярод польскай грамадскасці цікавасць і да беларускага руху. Літоўскія дзеячы ў 1905 г. пачалі сцвярджаць, што ўся тэрыторыя былога Вялікага Княства Літоўскага з'яўляецца літоўскай этнічнай тэрыторыяй. І вось тады польскія публіцысты і гісторыкі звярнулі ўвагу на крывічоў (Зыгмунт Глогер [418, s. 38-39]) і на беларусаў (Леон Васілеўскі [418, s. 45), за якімі прызнавалася этнічная адметнасць. Але нават Л.Васілеўскі ў 1905 г. лічыў беларусаў толькі этнаграфічным матэрыялам [418, s. 45]. Для большасці прадстаўнікоў польскай інтэлігенцыі было бясспрэчна, што беларусы не маюць самастойнай будучыні, што самай верагоднай перспектывай іх развіцця з'яўляецца паланізацыя альбо русіфікацыя.

Цікавасць да беларускага руху была звязана яшчэ і з тым, што на пачатку XX ст. узнікла пытанне аб беларускай мове набажэнства ў касцёле. Яго ўзнімалі як урадавыя структуры, якія бачылі ў гэтым пераходны этап для ўвядзення ў касцёл рускай мовы, так і прадстаўнікі маладой беларускай інтэлігенцыі. Праўда, значнага месца ў рэлігійным жыцці гэтае пытанне не займала. Пазіцыі польскай мовы ў касцёле былі вельмі моцнымі. Затое ў публіцыстыцы яно знайшло сваё адлюстраванне.

У верасні 1905 г. у "Кур'еры літэўскім" быў надрукаваны артыкул А.Багдановіча "Пра беларускую мову". Аўтар высмейваў беларускую мову, як "мову цемры і невуцтва краіны курных хатаў і каўтуноў". Ен рэзка крытыкаваў інтэлігентаў, якія працавалі над развіццём беларускай мовы. Але галоўнай мэтай землеўласніка і публіцыста з Менскай губ. быў доказ недапушчальнасці ўвядзення беларускай мовы ў касцельнае набажэнства [245. Nr 14]. Гэта імкнуўся даказаць і Ч.Янкоўскі. У адным з артыкулаў ён сцвярджаў, што "ўвесь, т.зв. беларускі рух інспіраваны адміністрацыяй, каб падарваць польскія пазіцыі ў Беларусі і Літве". Самі ж беларускія сяляне, па меркаванню рэдактара "Кур'ера" не жадаюць чуць у касцёле сваю "простую мову": "Моляцца па-польску, слухаюць слова Божае па-польску. Так было ў часы Ягайлы, так павінна быць і цяпер" [246. Nr 2]..

У іншым артыкуле рэдактар "Кур'ера літэўскага" заявіў пра адсутнасць беларускай нацыянальнай культуры. Ён пісаў: "У беларусаў не можа быць уласнай культуры, таму што ў іх адсутнічаюць культурныя традыцыі. З месяца культура для беларусаў не зваліцца" [246. Nr 162]. Ч.Янкоўскі асуджаў усе спробы развіцця беларускай культуры. Публіцыст заклікаў даць беларускаму народу магчымасць выбару культуры. Пры гэтым ён не лічыў беларускую інтэлігенцыю часткай гэтага народa, а свабоду выбару разумеў толькі як свабоду далучэння да польскай культуры. У артыкуле "Беларускі лемантар", прысвечаным выданню беларускай выдавецкай суполкай "Загляне сонца і ў наша ваконца" першага ў XX ст. беларускага буквара, Ч.Янкоўскі сцвярджаў, што з'яўленне буквара - гэта яшчэ адна спроба адарваць беларусаў ад палякаў, ліквідаваць "добратворныя ўплывы" на іх з боку польскай культуры. Аўтар заяўляў, што спробы развіцця беларускай культуры будуць спрыяць толькі абвастрэнню нацыянальных адносінаў. Ён быў упэўнены, што разам з лемантаром у вокны беларускіх хат зазірне беларускі шавінізм [246. Nr 105]. Падобная варожасць да беларускай мовы і культуры была выключэннем сярод краёўцаў.

Прадстаўнікі іншай краёвай плыні выступілі ў абарону беларускага руху. Л.Абрамовіч, у прыватнасці, звярнуў увагу на тое, што беларускія газеты "Наша доля" і "Наша ніва" адразу знайшлі некалькі тысяч падпісчыкаў [247. Nr 67]. Гэтых краёўцаў не палохала беларускае нацыянальна-культурнае Адраджэнне. Яны неаднаразова падкрэслівалі, што ў беларускім руху адсутнічае нацыянальная нянавісць [271. Nr 22].

У перыяд рэвалюцыі стала відавочнай пэўная тэндэнцыя ўзмацнення польскасці сярод краёўцаў кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі. Многія з тых, хто падчас выбараў у І і ІІ Думы галасавалі за краёўцаў, бачылі ў гэтай ідэалогіі толькі тактычны сродак захавання і ўмацавання польскіх пазіцыяў у краі. Гэта знайшло свае адлюстраванне ў шэрагу антыбеларускіх выпадаў, якія мелі месца на старонках "Кур'ера літэўскага" ў 1905 - 1907 гг. [245. Nr 14; 246. Nr 2, 162].

Выразна супрацьстаялі гэтай тэндэнцыі Раман Скірмунт, Эдвард Вайніловіч, Баляслаў Ялавецкі і Канстанцыя Скірмунт. Паводле польскіх гісторыкаў С.Выслауха і К.Гамулкі, Р.Скірмунт (разам з Е.Асмалоўскім) фінансава падтрымліваў галоўную газету беларускага Адраджэння "Наша Ніва" [587, s. 3]. Ён жа быў ініцыятарам рашэння Рады МТСГ пра прыём у яе шэрагі сялянаў. Ёсць інфармацыя, што Канстанцыя Скірмунт пры ўдзеле Марыі Радзевічуўны і Яніны Кужанецкай (па іншых звестках, пры ўдзеле Р.Скірмунта) у 1905 - 1906 гг. падрыхтавала і выдала беларускі (паляшуцкі) лемантар [587, s. 15]. Б.Ялавецкі фінансаваў выданне ў Санкт-Пецярбургу літоўскай газеты "Lietiviškas lajkraštis" [10, s. 72]. Падтрымка ідэолагамі краёвасці кансерватыўна-ліберальнага кірунку асноўных культурных і палітычных патрабаванняў беларускага і літоўскага рухаў сбліжала іх з краёўцамі-дэмакратамі. Красамоўна выглядалі амаль сяброўскія адносіны паміж А.Лядніцкім і Р.Скірмунтам. Іх падставай было аднолькавае разуменне нацыянальнай праблемы ў Беларуска-Літоўскім крае. Пра пэўнае збліжэнне сведчыць і той факт, што адзін з вядучых публіцыстаў дэмакратычна-ліберальнай плыні Л.Абрамовіч у 1906 г. стаў працаваць у рэдакцыі "Кур'ера літэўскага".

Краёўцы разумелі сацыяльную падаплёку нацыянальнай праблемы. Публіцыст С.Акуліч, характарызуючы польска-беларускія і польска-літоўскія адносіны, адзначыў: "Нас дзеліць не праблема мовы, а класавыя супярэчнасці" [246. Nr 159].

У другой палове 1906 г. нападкі на "літваманаў" і "летувісаў" паступова зніклі са старонак "Кур'ера". Замест іх з'явіліся артыкулы, якія даказвалі, што варожасць паміж літоўцамі і палякамі - гэта вынік штучнай агітацыі і, што пры пэўнай памяркоўнасці і лагоднасці палякаў яна знікне [246. Nr 169]. Усё часцей сустракаўся тэзіс пра адсутнасць у гісторыі Беларусі і Літвы паланізацыі як свядомага палітычнага курса [246 Nr 174].

"Кур'ер літэўскі" даваў магчымасць выказацца прадстаўнікам літоўскага руху. На старонках газеты быў змешчаны артыкул літоўскага публіцыста М.Давойны-Сільвестровіча, які знаёміў польскіх чытачоў з літоўскім поглядам на прычыны складанасці ў польска-літоўскіх адносінах [246. Nr 157]. Рэдакцыя вырашыла надрукаваць таксама петыцыю літоўскіх ксяндзоў да віленскага біскупа, якая была складзеная яшчэ ў лістападзе 1905 г. Галоўным яе патрабаваннем было пашырэнне ўжывання літоўскай мовы ў касцельным набажэнстве [246. Nr 187]. Нацыянальна свядомае літоўскае духавенства абвінавачвала біскупа ў патуранні працэсу паланізацыі літоўцаў праз касцёл. Але, як падаецца, гэтыя папрокі не заўсёды былі абгрунтаванымі. Напрыклад, 29 верасня 1906 г. Эдвард Роп звярнуўся да каталікоў з пастырскім пасланнем, у якім, у прыватнасці, адзначаў: "Мы павінны <...> клапаціцца аб тым, каб у нашых касцёлах нікому не была нанесена крыўда і кожны мог слухаць казанні і спяваць у свой дзень, у свой час і на той мове, якая яму мілей за іншыя" [73, ч.1, a.138]. У сваёй дзейнасці біскуп абапіраўся на пазіцыю Ватыкана, які падтрымліваў увядзенне роднай мовы ў набажэнства, калі гэта спрыяла пашырэнню ўплываў каталіцкага касцёла.

Варта звярнуць увагу на адносіны Э.Ропа да беларускай мовы. Не дачакаўшыся распараджэння міністра народнай асветы, якое павінна было канкрэтызаваць Указ ад 17 красавіка 1905 г., біскуп уласным цыркулярам загадаў: "Малітвы, катэхізіс, свяшчэнную гісторыю і гісторыю касцёла выкладаць на той мове, на якой дзеці моляцца ў сваёй хаце, г.зн. на польскай і літоўскай; дзецям, якія размаўляюць па-беларуску дазваляю выкладаць рэлігію ў пачатковых класах таксама па-беларуску" [245. Nr 4]. Гэтай рэкамендацыі папярэднічала паседжанне cпецыяльнай камісіі Віленскай дыяцэзіі па пытанню аб мове выкладання асноваў каталіцкага веравызнання. Камісія выказалася за тое, каб палякаў вучыць па-польску, літоўцаў - па-літоўску, а беларусаў вучыць малітвам па-польску, а свяшчэннай гісторыі, гісторыі касцёла і катэхізісу - па-беларуску [245. Nr 1].

Э.Роп быў адным з першых буйных дзеячоў каталіцызму ў Беларусі і Літве, які прызнаў правы беларускай мовы. Накіроўваючы прадстаўнікоў духавенства ў камісію па абмеркаванню пытання аб мовах пры віленскім генерал-губернатары летам 1905 г., біскуп падкрэсліў нацыянальна-культурныя інтарэсы беларусаў: "Беларуская мова павінна на самой справе, а не толькі на словах атрымаць прызнанне. Яна мае права на існаванне і развіццё, а таму павінна вывучацца нароўні з велікарускай мовай у народных школах. Беларуская літаратура не павінна мець перашкодаў для свайго развіцця, як рускімі, так і лацінскімі літарамі. <...> Не жадаючы быць паланізатарам беларускага народу (гэта не павінна быць задачай рэлігіі), пры тлумачэнні дзецям ісцін веры трэба выкарыстоўваць мову, на якой яны гавораць у сваёй хаце, г.зн. - беларускую. Духавенству трэба прыняць удзел у стварэнні агульнай, па магчымасці ўсім зразумелай літаратурнай беларускай мовы" [100, a. 153-153 адв].

Беларускія дзеячы высока ацанілі станоўчыя адносіны біскупа да беларускай мовы. Пазней В.Святополк-Мірскі на старонках "Гомана" ў артыкуле "Віленская дыяцэзія і выклад рэлігіі ў школах па-беларуску" адзначаў: "Каб ацаніць як трэба вагу гэтага кроку, мы павінны прыпомніць, што тады ў нас толькі першыя проблескі адраджэння беларускага народа пачалі выяўляцца" [236. Nr 101].

Аднак трэба прызнаць, што пазіцыя віленскага біскупа не была пазіцыяй большасці каталіцкага духавенства ў Беларусі і Літве ў перыяд рэвалюцыі. Прыкметнае месца ў грамадскай і культурнай дзейнасці каталіцкага духавенства займала абарона польскіх культурных пазіцый. Нягледзячы на выразную прыхільнасць віленскага біскупа да ідэі паступовага пераводу набажэнства на родныя мовы насельніцтва і ў тым ліку ператварэння беларускай мовы ў сакральную мову, большасць духавенства падзяляла хутчэй ідэалогію нацыянальных дэмакратаў. Так, ксёндз Эйнарт з Адэльскага касцёла (Гарадзенская губ.) пераконваў сялянаў у іх польскім паходжанні [74, a. 69 адв]. Некаторыя ксяндзы ў Сакольскім пав. нават патрабавалі ад парафіянаў пісаць заявы аб далучэнні да будучай аўтаномнай Польшчы [172, a. 21].

Пры непасрэдным удзеле каталіцкага духавенства ствараліся польскія школы. Асабліва актыўна дзейнічала духавенства на Гарадзеншчыне. Ксёндз Б.Ляшчынскі прымаў удзел у адкрыцці польскай школы ў мястэчку Крынкі [172, a. 5]. ксёндз П.Сініцкі і ксёндз-дэкан Сокал пераконвалі мяшчанаў-каталікоў мястэчка Новы Двор і сялянаў наваколля ў неабходнасці адкрыцця польскай школы [172, a. 13]. Ксёндз Яраш (мястэчка Вялікія Эйсманты) загадаў сялянам адкрываць польскія школы і не звяртаць увагі на чыноўнікаў і паліцыю. Ён сцвярджаў, што польскія школы дазволены Маніфестам ад 17 кастрычніка 1905 г. [171, a. 9 адв.]. Ксёндз Міхневіч стварыў тайныя школы ў мястэчку Лунна, у вёсках Астравы і Кулікі [170, a. 53].

У студзені 1906 г. віленскі генерал-губернатар зрабіў запыт да губернатараў пра ўдзел каталіцкага духавенства ў рэвалюцыйных падзеях. Толькі ад гарадзенскага губернатара ён атрымаў спіс, у якім было больш за 20 чалавек, дзейнасць якіх у асноўным заключалася ў забароне дзецям каталікоў наведваць народныя школы [175]. У гэтым спісе быў і ксёндз Р.Клям (Навадворскі касцёл Слонімскага пав.), які, як адзначаў пазней дзеяч беларускага руху ксёндз Адам Станкевіч, карыстаўся ў набажэнстве таксама беларускай мовай [665, s. 85].

Пераважная большасць каталіцкага духавенства настойліва шукала магчымасць пашырыць уплывы польскай мовы. 12 студзеня 1906 г. на сходзе ксяндзоў Гарадзенскага дэканату было вырашана сістэматызаваць працу па асветніцтву і адукацыі сярод насельніцтва. Планавалася адкрыццё ў вёсках каталіцкіх школ і забеспячэнне іх рэлігійнай літаратурай і падручнікамі на польскай мове [246. Nr 12].

Толькі пасля рэвалюцыі становіцца заўважальнай тэндэнцыя падтрымкі беларускіх культурных памкненняў часткай духавенства. Напр., у 1908 г. пачаў весці набажэнствы на беларускай мове былы член ЦК ККПЛБ ксёндз Я.Бурба [665, s. 83-85]. У 1909 г. ксёндз Брыгіцкага касцёла ў Гародні Францішак Грынкевіч заснаваў Гарадзенскі гурток беларускай моладзі.

З абурэннем сустрэлі патрабаванне ўвядзення набажэнства на беларускай мове дзеячы нацыянальнай дэмакратыі. Ф.Юрэвіч сцвярджаў, што беларуская культура - гэта культура вельмі нізкага ўзроўню і дапамагаць яе развіццю ўсё роўна, што ствараць "дэпартамент Ніжняй Секваны": "Мы павінны паўсюль замацоўваць першынство нашай мовы і пашыраць яе тэрыторыю" [246. Nr 41]. Гэтая і падобныя заявы вельмі нагадвалі вядомы зварот "Да братоў палякаў з Белай Русі"(Тарнуў,1902 г.), у якім размова якраз ішла пра паланізацыю беларусаў. Яе асновай абвяшчалася дзейнасць каталіцкага касцёла. Пэўная частка польскага насельніцтва краю падзяляла гэтыя думкі. Менавіта яна прычынілася да спробы стварэння ў Беларусі і Літве ПДНП і выдання "Дзенніка віленьскага" (1906).

Супраць зняважлівых адносінаў да беларусаў выступіў публіцыст Ян Святаполк-Мірскі. У звароце "Да сяброў беларускай мовы", які з'явіўся ў віленскім друку ў лютым 1906 г., ён заклікаў польскую інтэлігенцыю дапамагчы беларусам у выпрацоўцы літаратурнай беларускай мовы. Аднак адразу прагучала крытыка гэтага звароту. Станіслаў Лапацінскі на старонках "Кур'ера" рашуча заявіў, што палякі павінны клапаціцца толькі пра ўласную мову [246. Nr 38].

Нацыянальныя дэмакраты цалкам атаясамлівалі інтарэсы палякаў і інтарэсы краю, крытыкавалі тых прадстаўнікоў мясцовай польскай грамадскасці, якія, на іх погляд, праяўлялі памяркоўнасць у адносінах да літоўскага і беларускага рухаў [233. Nr 20]. Аўтары публікацый "Дзенніка віленьскага" адкрыта заклікалі змагацца з гэтымі рухамі і пашыраць польскія культурныя ўплывы: "Наш першы абавязак несці асветніцтва іншым народам. Нельга адштурхоўваць тых, хто цягнецца да нашай культуры, бо яны пойдуць да іншай, да ўсходняй, а гэта нанясе вялікую шкоду <...> ўсёй заходнееўрапейскай цывілізацыі" [233. Nr 35].

Нападкі на беларускую мову і культуру выклікалі абурэнне дзеячоў літоўскага руху. На старонках "Вільняўс жыніос" з'явіліся артыкулы ў абарону беларускай мовы. Знявагу беларускай культуры многія літоўскія дзеячы ўспрынялі як асабістую крыўду [279. Nr 245, 248].

У перыяд уздыму рэвалюцыі польскі культурны рух развіваўся на фоне нацыянальнага Адраджэння амаль усіх народаў краю і, у першую чаргу, літоўцаў і беларусаў. Беларускім і літоўскім палякам упершыню прыйшлося задумацца над тым, як будаваць свае адносіны з літоўскім і беларускім нацыянальнымі рухамі. Спроба апекавацца імі правалілася. Ні літоўцы, ні беларусы не жадалі адыгрываць ролю "малодшых братоў". Каб сапраўды пайсці насустрач беларусам і літоўцам, трэба было, па меньшай меры, адмовіцца ад катэгарычнасці ў пытанні пра пашырэнне выкарыстання літоўскай і ўвядзення беларускай мовы ў касцельнае набажэнства, згадзіцца на лібералізацыю ўласнай пазіцыі па аграрнай праблеме. Менавіта гэтыя пытанні былі цэнтральнымі ў польска-беларускіх і польска-літоўскіх адносінах. Аднак і польская мова ў касцёле і польскае землеўладанне большасцю палітычна актыўнай часткі беларускіх і літоўскіх палякаў успрымалася ў якасці краевугольных каменяў польскіх пазіцый у краі. Нежаданне ісці на ўступкі моцна ўплывала на характар нацыянальных адносінаў у Беларусі і Літве ў гэты перыяд.

Большасць палітычна актыўнай часткі польскага насельніцтва краю ўспрымала беларускі рух досыць насцярожана і шукала магчымасці яго нейтралізацыі. Напр., землеўласнік і публіцыст У.Жукоўскі прапанаваў падпарадкаваць беларускі рух польскім уплывам шляхам польска-беларускага палітычнага аб'яднання альбо нават стварэння польска-беларускай партыі. У іншым выпадку, сцвярджаў ён, польскія пазіцыі ў краі будуць зруйнаваныя [419].

Аднак моцнага ўплыву ідэалогіі польскіх нацыянальных дэмакратаў ў Беларусі і Літве ў гэты час не назіралася. Пераважалі краёвыя падыходы да нацыянальных праблем, якія супрацьстаялі праявам нацыяналізма. Тым не менш некаторыя прадстаўнікі кансерватыўна-ліберальнай краёвасці дапускалі зняважлівыя выпады па адрасу беларускай культуры. Краёўцы дэмакратычна-ліберальнай арыентацыі спрабавалі абараніць беларускі рух ад нападкаў і шукалі магчымасці супрацоўніцтва. Праўда, большага поспеху яны дасягнулі ў арганізацыі супрацоўніцтва з літоўскімі палітыкамі.

У заключэнне трэба адзначыць, што ў перыяд першай расійскай рэвалюцыі, нягледзячы на знішчэнне асноваў абмежавальнага антыпольскага (антыкаталіцкага) заканадаўства, улады прадпрынялі актыўныя намаганні дзеля захавання былых падзаконных актаў і інструкцый, якія па-ранейшым абмяжоўвалі грамадска-палітычнае, культурнае, рэлігійнае і эканамічнае жыццё як польскай грамадскасці краю, так і іншых г.зв. "інародцаў".

Этнакультурныя працэсы, прыспешаныя палітычнымі пераменамі перыяду рэвалюцыі, прывялі да канчатковаага афармлення нацыянальных рухаў. Хоць завадатарам і выразнікам нацыянальных памкненняў як і раней выступала пераважна палітычная і культурная эліта. Менавіта ў гэты час ранейшае ідэалагічнае размежаванне паміж беларускай культурнай традыцыяй і польскім рухам дапоўнілася размежаваннем палітычным.

У польскім руху на беларускіх і літоўскіх землях у перыяд рэвалюцыі 1905 - 1907 гг. выразна дамінавала "краёвая" плынь. Менавіта краёвая ідэалогія, якая быццам спрабавала прымірыць мясцовую польскую грамадскасць з літоўскім і беларускім рухамі, найбольш адпавядала самасвядомасці літоўскіх палякаў. Большасць з іх не падтрымала тыя нацыятворчыя працэсы, што адбываліся сярод народаў Беларуска-Літоўскага краю. Краёвая ідэалогія падкрэслівала першынство не этнічнага, а палітычнага або рэгіянальнага (гістарычная Літва) кампанента. Намаганнямі ўласных ідэолагаў - краёўцаў - "ліцвіны-палякі" паспрабавалі супрацьпаставіць этнакультурным тэндэнцыям канцэпцыю грамадзянскай (палітычнай) нацыі. Пры гэтым яны не маглі абаперціся на існуючыя дзяржаўныя структуры і былі вымушаныя выкарыстоўваць галоўным чынам гістарычную памяць, якая адыгрывала істотную ролю ў свядомасці мясцовай шляхты, і пэўную тэрытарыяльную (краёвую) повязь ("тутэйшасць"), распаўсюджаную сярод сацыяльных нізоў.

Краёвасць ад самога нараджэння выразна дзялілася на два накірункі. Цэнтрам кансерватыўна-ліберальнага накірунку быў "Кур'ер літэўскі", а з пачаткам працы Дзяржаўнай думы і Дзяржаўнай рады - "краёвыя" фракцыі ў гэтых органах улады. Краёўцы, што прытрымліваліся дэмакратычна-ліберальных поглядаў, аб'ядноўваліся вакол "Газеты віленьскай". Аднак шырокай падтрымкі з боку мясцовай польскай грамадскасці апошні накірунак не знайшоў. Затое прыхільнікі поглядаў М.Ромэра даволі актыўна супрацоўнічалі з дэмакратычнымі элементамі ўсіх іншых нацыянальных рухаў.

"Рознагалоссе" сярод ідэолагаў краёвасці было галоўнай перашкодай на шляху стварэння палітычнай партыі. Таксама трэба адзначыць, што частка літоўскіх і беларускіх палякаў успрымала гэтую ідэалогію выключна прагматычна. Яны спадзяваліся, што яе пашырэнне гарантуе захаванне літоўскімі палякамі ўласных пазіцый у грамадскім, эканамічным і культурным жыцці краю і створыць перадумовы для іх ператварэння ў адну з вядучых палітычных сіл.

Дамінаванне краёўцаў у польскім грамадска-палітычным руху ў перыяд рэвалюцыі 1905 - 1907 гг. сведчыць пра памылковасць тэзіса Р.Радзіка пра фармавання на тэрыторыі гістарычнай Літвы напачатку ХХ ст. сучаснай польскай нацыі [640, s. 117].

Нацыянальныя дэмакраты шырокай падтрымкі мясцовай польскай грамадскасці не мелі. Іх спробы пашырыць уласныя ўплывы на тэрыторыі гістарычнай Літвы натыкнуліся на выразную апазіцыю з боку мясцовай польскай эліты. Апошняя не прымала ідэю польскага нацыяналізма па версіі Р.Дмоўскага. У выніку гэтага непрыяцця нацыянальныя дэмакраты не здолелі стварыць уласную палітычную арганізацыю на беларускіх і літоўскіх землях. Тым не менш ПДНП паступова ўмацоўвала свае пазіцыі. Пра гэта сведчыць, напрыклад, з'яўленне перыёдыкі ("Зожа віленьска", "Дзеннік віленьскі") і абранне ў ІІ Думу двух сяброў партыі. Таксама варта адзначыць эвалюцыю ідэалогіі мясцовых прыхільнікаў поглядаў Р.Дмоўскага. Пэўная "краёвасць", якая адрознівала іх дактрыну на самым пачатку ХХ ст. (абяцанне захаваць традыцыі гістарычнай Літвы, змагацца за палітычную роўнасць усіх яе народаў і г.д.) на працягу рэвалюцыі 1905 - 1907 гг. выразна слабела. Затое ўмацоўваліся прапольскія настроі, на што, верагодна, паўплывала таксама актывізацыя літоўскага і беларускага нацыянальных рухаў.

ППС таксама не адыгрывала прыкметнай ролі ў польскім руху ў перыяд рэвалюцыі 1905 - 1907 гг. Уплывы польскіх сацыялістаў былі абмежаваныя нацыянальным складам пралетарыяту беларускіх і літоўскіх земляў. Спробы ўмацаваць свае пазіцыі шляхам аб'яднання з ЛСДП і БСГ скончыліся няўдачай. БСГ на аб'яднанне не пайшла, а ўваходжанне ППС на Літве ў склад ЛСДП абярнулася фактычным знікненнем польскай палітычнай арганізацыі.

Стаўленне ПДНП і ППС да этнакультурнай і гістарычнай адметнасці беларускіх і літоўскіх земляў было прыблізна аднолькавым. І сацыялісты, і нацыянальныя дэмакраты напачатку ХХ ст. глядзелі на беларускія землі як на спецыфічны геаграфічна-культурны рэгіён. Аднак беларусы і літоўцы не ўспрымаліся польскімі дзеячамі як суб'ект палітычнага і культурнага жыцця. І для адных, і другіх гэта былі "ўсходнія крэсы", тэрыторыя польска-расійскага канфлікту, дзе палякі выступалі як захавальнікі мясцовых традыцый, як носьбіты дасягненняў еўрапейскай цывілізацыі. Падобным поглядам моцна спрыяла паходжанне сацыялістычнай і нацыянальна-дэмакратычнай ідэалогій польскага руху, якія выпрацоўваліся па-за межамі Беларусі.

* "Руссю" Р.Скірмунт у гэтай працы называў беларускія і ўкраінскія землі. Тэрмін "Белая Русь" з'явіўся ў ягонай публіцыстыцы толькі напачатку 1906 г.

* Б.Ялавецкі тэрміналагічна не адрозніваў "літоўца" як прадстаўніка адзінай краёвай нацыі ад "літоўца" як дзеяча літоўскага руху і прадстаўніка аднаго з трох асноўных (па колькасці) народаў краю.

* Выступленне ў дыскусіі падчас міжнароднай канферэнцыі, прысвечанай Вінцасу Кудзірке (20-21 кастрычніка 1999 г., Вільня).

* Роп фон, Эдвард (2(14).ХІІ.1851, маентак Ліксна Дынабургскага пав. Віцебскай губ.-25.VII.1939) - рэлігійны і грамадска-палітычны дзеяч. Па бацьку належаў да нямецкага роду фон Кірбургаў. Па маці - да польскага роду Плятэраў. Вывучаў права ў Санкт-Пецярбургскім універсітэце. Пасля заканчэння (1875) на дзяржаўнай службе ў Сенаце. У 1879 г. пакінуў дзяржаўную службу. У 1886 г. закончыў Ковенскую духоўную семінарыю. Тэалагічную адукацыю працягваў у Інсбруку і Фрыбургу. У 1889 г. быў прызначаны ксяндзом у Лібаву (Ліепая). Праз 7 гадоў стаў канонікам Жмудскай дыяцэзіі. У 1902 г. - біскупам Ціраспальскай дыяцэзіі, а праз два гады - Віленскай. На апошняй пасадзе праводзіў актыўную рэлігійную і грамадска-палітычную дзейнасць. Імкнуўся не дапусціць міжэтнічнай канфрантацыі. Лічыў атаясамліванне каталіцызма з польскасцю "ненармальнай з'явай". Увеў у праграму Віленскай духоўнай семінарыі вывучэнне літоўскай мовы, дазволіў яе выкарыстанне як мовы дадатковага набажэнства. Увосень 1905 г. загадаў законанастаўнікам весці выкладанне Закона Божага дзецям беларусаў па-беларуску. У канцы 1905 г. ягоная пазіцыя спрыяла прадухіленню яўрэйскага пагрома ў Вільні. Быў выбраны дэпутатам І Дзяржаўнай думы. Галоўная ідэя ягоных думскіх выступленняў - увядзенне шырокага мясцовага самакіравання. Належаў да т.з. "Тэрытарыяльнага кола", якое аб'яднала польскіх дэпутатаў ад Беларусі, Літвы і Украіны, і да думскай фракцыі аўтанамістаў. У сваей дзейнасці ў перыяд рэвалюцыі 1905-1907 г.г. імкнуўся да пашырэння ўплываў каталіцкага касцела, кіраваўся прынцыпамі хрысціянскай дэмакратыі ў адпаведнасці з энцыклікай "Rerum novarum" (1891) і асноўнымі пастулатамі краевай ідэалогіі.У кастрычніку 1907 г. загадам міністра ўнутраных справаў быў звольнены з пасады біскупа. Амаль дзесяць гадоў пражыў у маентку Нішча Віцебскай губ. пад паліцыйным наглядам. У ліпені 1917 г. папа Бенедыкт ХV са згоды Часовага ўрада прызначыў Э.Ропа на пасаду Магілеўскага арцыбіскупа. Падчас візітацыі касцелаў усходняй Беларусі (ліпень 1917) некаторыя урачыстыя набажэнствы праводзіліся на беларускай мове. Э. Роп падтрымліваў ідэю ўвядзення беларускай мовы ў набажэнства. Э.Роп не прыняў Савецкай улады. Ен пратэставаў супраць дэкрэта пра аддзяленне царквы ад дзяржавы (23.0І.1918), бо быў праціўнікам выгнання рэлігіі з грамадскага і культурнага жыцця. У красавіку 1919 г. арцыбіскуп загадаў духавенству ствараць прыходскія камітэты, дэлегаты якіх павінны былі скласці ЦК Магілеўскай арцыдыецэзіі. Амаль адразу пасля гэтага быў арыштаваны. Ад растрэла яго выратавала ўмяшальніцтва Ватыкана. Савецкія ўлады перадалі Э.Ропа ўладам Польшчы. У 20-30-ыя гг. Э.Роп працягваў рэлігійную і грамадскую дзейнасць. Да 1931 г. фармальна заставаўся Магілеўскім арцыбіскупам.

* У лютым 1906 г. праграма распаўсюджвалася ў крае асобнай брашурай.

* Вяртаючыся да канцэпцыі М.Гроха, можна сцвярджаць, што разам са стварэннем уласнай палітычнай партыі беларускі нацыянальны рух уступіў у апошнюю стадыю фармавання нацыі. Для стадыі "Ц" характэрна з'яўленне нацыянальных палітычных партый і масавы ўдзел насельніцтва ў нацыянальнай справе. Праўда, казаць пра масавую падтрымку беларускай нацыянальнай ідэі на пачатку ХХ ст. не прыходзіцца.

* Праграма БСГ, прынятая на ІІ з'ездзе (студзень 1906 г., Менск), таксама ўтрымлівала патрабаванне аўтаноміі гістарычнай Літвы.

* Ва ўспамінах Е.Асмалоўскі адмаўляўся ад сяброўства ў КДП. Ён заявіў пра ўласныя сімпатыі да нацыянальных дэмакратаў [12, k. 121]. Аднак факты супярэчаць гэтай пазнейшай заяве.

* У склад "літоўскіх" губ. сябры ЦК КДП уключалі Віленскую, Гарадзенскую, Ковенскую і Менскую губ.

* Высокая ацэнка беларускай мовы ў сялянскім асяроддзі ("мілая і дарагая") вартая спецыяльнай увагі.

Раздзел ІІІ
ПОЛЬСКІ ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНЫ І КУЛЬТУРНЫ РУХ НА БЕЛАРУСКІХ І ЛІТОЎСКІХ ЗЕМЛЯХ. ЛІПЕНЬ 1907 - ЛЮТЫ 1917 г.

Грамадска-палітычная і культурная дзейнасць польскіх партый і арганізацый у перыяд выбараў і дзейнасці ІІІ Дзяржаўнай думы (1907 - 1912)

Дзейнасць Польска-літоўска-беларускага кола ў ІІІ Дзяржаўнай думе і прадстаўнікоў мясцовай польскай грамадскасці ў Дзяржаўнай радзе (ІІІ- VII сесіі)

Указ пра выбары ад 3 чэрвеня 1907 г. парушаў заканадаўства, якое забараняла змяненне сістэмы выбараў у Дзяржаўную думу без згоды думскіх дэпутатаў. У выніку Указа Дума павінна была стаць у палітычным плане больш кансерватыўнай *, а ў нацыянальным - больш вялікарускай. Невыпадкова ў імператарскім Указе падкрэслівалася, што "Дзяржаўная дума павінна быць рускай і па духу", што "іншыя народнасці <...> не павінны і не будуць з'яўляцца <…> вырашальнікамі чыста рускіх пытанняў" [330, c. 122-123]. У гістарыяграфіі гэтая падзея традыцыйна лічыцца "дзяржаўным пераваротам" [455, c. 267; 479, c. 401; 550, c. 132]. Аднак, на думку вядомага амерыканскага даследчыка Рычарда Пайпса, гэты тэрмін наўрадці апраўданы. Паводле яго меркавання, размову трэба весці хутчэй пра парушэнне канстытуцыі ў духу расійскай традыцыі паглынання незалежнага палітычнага інстытута дзяржаўнай структурай [485, c. 205]. І сапраўды, Дума захавала заканадаўчую і бюджэтную ўладу, акрэсленую ў Асноўных законах, і, як паказала праца дэпутатаў Думы ІІІ склікання, засталася важным фактарам унутрыпалітычнага жыцця імперыі.

Выбарчая кампанія распачалася ў верасні 1907 г. У параўнанні з папярэднімі выбарамі значна павялічвалася колькасць выбаршчыкаў ад землеўласнікаў. Па падліках "Нашай Нівы", на вырашальных выбарчых сходах у шасці губернях павінны былі прысутнічаць 300 выбаршчыкаў ад курыі землеўласнікаў і толькі 187 ад сялянаў і 6 ад рабочых [206. Nr 23]. Іншай асаблівасцю было абавязковае абранне двух "рускіх дэпутатаў" ад Віленскай губ. і аднаго - ад Ковенскай. Іх выбары адбываліся на асобных сходах выбаршчыкаў ад праваслаўнага насельніцтва.

Падчас выбарчай кампаніі сярод польскай грамадскасці практычна адсутнічала палеміка па пытаннях праграмы яе кандыдатаў. 1-2 верасня 1907 г. у Кіеве адбыўся з'езд дэлегатаў губернскіх выбарчых камітэтаў дзевяці "Заходніх губ." У якасці асноўных пастулатаў выбарчай праграмы літоўскіх палякаў былі прынятыя прынцыпы Віленскага з'езду (6-7 снежня 1906 г.). Абранцы польскай грамадскасці імкнуліся да ажыццяўлення канстытуцыйных прынцыпаў, патрабавалі роўнасці нацыяў і рэлігіяў, адстойвалі недатыкальнасць права ўласнасці, выказваліся за ліквідацыю церазпалосіцы і сервітутаў, камасацыю і ўздым сельскагаспадарчай культуры, выступалі прыхільнікамі дэцэнтралізацыі ўлады і ўвядзення шырокага самакіравання [234. Nr 84].

Ізноў было прынятае рашэнне пра стварэнне асобнага і "безумоўна самастойнага кола". Падкрэслівалася, што гэтае кола ў сваіх рашэннях павінна абапірацца на разуменне асаблівасцяў краю, клапаціцца пра інтарэсы ўсіх народаў "Літвы і Русі", спрыяць супрацоўніцтву паміж імі на падставе роўнасці. У агульнанацыянальных справах кола абавязвалася дзейнічаць салідарна з прадстаўнікамі Каралеўства Польскага. Адзначалася, што гэтая салідарнасць не павінна супярэчыць інтарэсам краю. Выніковую рэзалюцыю ад беларуска-літоўскіх губ. падпісалі Б.Ялавецкі і Б.Умястоўскі (абодва Віленская губ.), Ю.Талочка і А.Замойскі (абодва Гарадзенская губ.), Р.Скірмунт і М.Ястшэмбскі (абодва Менская губ.), Г.Дымша і К.Нядзведскі (абодва Віцебская губ.), К.Гардзялкоўскі і М.Абезерскі (абодва Магілёўская губ.), Ю.Монтвіл і Ф.Рачкоўскі (абодва Ковенская губ.). Апроч іх, пад дакументам стаялі подпісы сяброў Дзяржаўнай рады Э.Вайніловіча, У.Войніч-Сянажэнцкага, А.Тышкевіча і былых дэпутатаў Дзяржаўнай думы А.Хаміньскага, М.Хелхоўскага і В.Путкамера. Цікава, што два апошнія паставілі свае подпісы з заўвагай, што рэзалюцыя недаацэньвае значэння салідарнасці абодвух польскіх думскіх колаў [86, a. 19 адв.]. Гэтая заўвага адлюстравала стаўленне мясцовых нацыянальных дэмакратаў да вынікаў "кіеўскага з'езду".

Асцярожная крытыка рашэнняў з'езду прагучала таксама са старонак "Кур'ера літэўскага". На думку В.Бараноўскага, рэзалюцыя не дала яснасці па пытанню ўзаемаадносінаў двух колаў. Рэдактар "Кур'ера" падкрэсліў, што "нацыянальныя справы" Беларуска-Літоўскага краю і Каралеўства Польскага зусім не тоесныя [247. Nr 198].

Ва ўсіх шасці губернскіх цэнтрах мясцовай польскай грамадскасцю былі створаныя Выбарчыя камітэты. У Вільні іх аказалася нават два. Пэўнай супрацьвагой Цэнтральнаму выбарчаму камітэту (ЦВК), які быў задуманы як адзіны орган кіравання і каардынацыі выбарчых намаганняў літоўскіх палякаў, стаўся Дэмакратычны камітэт. Ён аб'яднаў прыхільнікаў "сацыяльнай справядлівасці", г.зв. "прагрэсістаў" * (М.Мінкевіч, В.Маліноўскі, М.Струміла, А.Змачыньскі ды інш.), кандыдатам якіх у Думу ад насельніцтва Вільні з'яўляўся Тадэвуш Урублеўскі.

8 верасня 1907 г. "Кур'ер літэўскі" апублікаваў тэкст інтэрв'ю з віленскім адвакатам. Т.Урублеўскі выказаўся за будучую аўтаномію гістарычнай Літвы, а ў бліжэйшы час - за ўвядзенне шырокага самакіравання. Першачарговымі задачамі кандыдат прагрэсістаў лічыў рэфармаванне мясцовых судоў і дасягненне сапраўднай свабоды веравызнання. Варта адзначыць, што прагрэсіст Т.Урублеўскі, які напрыканцы 1905 г. спрабаваў стварыць у Вільні мясцовую арганізацыю партыі Народнай свабоды, у сваім інтэрв'ю рашуча адмежаваўся ад канстытуцыйных дэмакратаў. Ён заявіў пра ўласнае расчараванне непаслядоўнасцю ("апартунізмам") кадэтаў і падкрэсліў, што не можа быць і размовы пра салідарнасць з імі [247. Nr 200]. Дарэчы згадаць, што менавіта "кадэтызм" Т.Урублеўскага быў адной з прычынаў ягонай няўдачы падчас выбараў у ІІ Думу. Кандыдатуру віленскага адваката падтрымала таксама "Наша Ніва" [206. Nr 30].

З'яўленне прагрэсістаў сярод польскай грамадскасці Вільні было досыць красамоўным. Відавочна, што дзейнасць краёўцаў кансерватыўна-ліберальнага кірунку і мясцовых нацыянальных дэмакратаў не адпавядала настроям усіх колаў літоўскіх палякаў. Менавіта пра гэта пісаў І.Рамановіч на старонках "Кур'ера літэўскага". Характэрнай рысай першых аўтар лічыў сацыяльны эгаізм. А вось дзеячоў партыі Р.Дмоўскага ён характарызаваў як нацыянальных эгаістаў [247. Nr 261]. Іншы аўтар сцвярджаў, што ва ўмовах пэўнай раўнавагі паміж краёўцамі і "эндэкамі" менавіта прагрэсісты паўплываюць на вынікі выбараў ад польскай грамадскасці [247. Nr 233]. Прагрэсісты прыцягнулі да сябе ўвагу.

Аднак ні Дэмакратычны камітэт, ні Т.Урублеўскі не здолелі скласці годнай канкурэнцыі ЦВК і ягонаму кандыдату ксяндзу Станіславу Мацэевічу. Апошні не выступаў у друку з заявамі праграмнага характару. Ён цалкам пагаджаўся з праграмай "кіеўскага з'езду", хоць, паводле інфармацыі "Кур'ера літэўскага", быў прыхільнікам польскіх нацыяльных дэмакратаў [247. Nr 218]. Менавіта ягоную кандыдатуру і падтрымала большасць польскай грамадскасці Вільні. Як сцвярджаў "Дзеннік віленьскі", С.Мацэевіч атрымаў 5703 галасы, а Т.Урублеўскі - толькі 1479 [233. Nr 221].

Створаная ў чэрвені 1907 г. Краёвая партыя Літвы і Беларусі прыкметнай актыўнасці не праяўляла. Віленскі губернатар Любімаў, які рэгулярна паведамляў у канцылярыю МУС пра ход выбараў, нават не заўважыў краёўцаў сярод тых выбаршчыкаў, якія павінны былі абраць дэпутатаў Думы ад губерні. Затое ў сваіх лістах ён часта згадваў абраных нацыянальных дэмакратаў [113, a. 9-12]. Урэшце рэшт у Думу быў абраны Станіслаў Ваньковіч, але гэтае абранне, як заўважыў Д.Шпопер, было хутчэй вынікам папулярнасці краёвай ідэі, чым наступствам эфектыўнай прапагандысцкай дзейнасці партыі [668, s. 67]. Сцвярджэнне Мікалая Забаўскага пра "дастатковую актыўнасць лідараў Краёвай партыі" [458, c. 90] падчас выбараў у ІІІ Думу не выглядае абгрунтаваным. Нацыянальныя дэмакраты, якія так і не здолелі стварыць у Беларуска-Літоўскім крае асобнай палітычнай арганізацыі, тым не менш у змаганні за галасы выбаршчыкаў праяўлялі значна большую актыўнасць. У выніку С.Мацэевіч упэўнена перамог на выбарах. Да апошняй хвіліны на дэпутацкія месцы прэтэндавалі таксама М.Хелхоўскі і В.Путкамер. Якраз у Віленскай губ. літоўскія палякі дасягнулі найбольшага поспеху. Уладальнікамі дэпутацкіх мандатаў сталі С.Мацэевіч, Ю.Монтвіл, С.Ваньковіч і Г.Свянціцкі. Апроч таго, абавязковым сялянскім дэпутатам быў абраны іх "пратэжэ" літовец Мацей Цывунеліс.

Юзаф Монтвіл з'яўляўся адным з галоўных фундатараў развіцця польскай культуры і асветы ў Віленскай губ. Напярэдадні выбараў у размове з журналістам "Дзенніка віленьскага" ён заявіў, што выступае за ліквідацыю антыпольскіх абмежаванняў, за поўную палітычную роўнасць усіх жыхароў краю. Ю.Монтвіл адзначыў, што палякі беларуска-літоўскіх земляў не могуць быць кансерватарамі, бо ў краі адсутнічае самакіраванне, няма земстваў, не хапае школаў, эканомікай кіруюць чужынцы, якія і нясуць галоўную адказнасць за цяжкі стан сялянскай гаспадаркі. Ён лічыў неабходным павелічэнне сялянскага землеўладання у выпадку неабходнасці нават шляхам прымусовага адчужэння памешчыцкіх земляў. Хоць расцэньваў такі крок як выключэнне з агульнага прынцыпу недатыкальнасці прыватнай уласнасці [233. Nr 246]. Юзаф Монтвіл быў прыхільнікам аўтаноміі гістарычнай Літвы. Ён выступаў супраць патрабаванняў літоўскага руху пра вылучэнне "этнаграфічнай Літвы з прылеглымі тэрыторыямі". Аўтаноміі, на яго думку, "павінна папярэднічаць шырокае самакіраванне, пры якім будуць забяспечаны правы нацыянальных меншасцяў" [247. Nr 206].

С.Ваньковіч, фактычны кіраўнік ВТСГ як сябра Краёвай партыі цалкам падзяляў асноўныя палажэнні яе праграмы (прыярытэтнасць краёвых інтарэсаў, роўнасць народаў краю ва ўсіх галінах грамадскага жыцця і магчымасць свабоднага развіцця іх культуры ды інш.). Генрык Свянціцкі быў вядомы як знаўца аграрнага пытання. Ягоны даклад ("Аграрнае пытанне") на пасяджэнні Менскага сельскагаспадарчага таварыства 5 сакавіка 1906 г. быў апублікаваны асобнай брашурай [286].

У Гарадзенскай губ. выбаршчыкі ад мясцовых польскіх землеўласнікаў пайшлі на скандальнае пагадненне з рускімі "правымі" ("Наша Ніва" і "Кур'ер літэўскі" аднолькава характарызавалі апошніх як чарнасоценцаў [247. Nr 233; 206. Nr 32]). У выніку дэпутатам Думы стаў землеўласнік са Слонімскага пав. Уладыслаў Есьман. У Ковенскай губ. быў абраны таксама землеўласнік Казімір Завіша. Апошні выступаў як прыхільнік канстытуцыйнага ладу і поўнай талеранцыі ў галіне міжнацыянальных адносінаў [247. Nr 235]. Паводле характарыстыкі "Нашай Нівы", ён быў "сярэднім прагрэсістам" [206. Nr 32].

Няўдачай для польскай грамадскасці скончыліся выбары ў трох іншых губернях. У Менскай губ. "правыя" зноў цалкам падпарадкавалі сабе сялянскіх выбаршчыкаў. У выніку быў сарваны намер выбаршчыкаў ад курыі землеўладальнікаў і гарадской курыі аб'яднацца з упаўнаважанымі ад воласцяў. Між іншымі ў Думу быў абраны фанатык "чарнасоценнай справы", рэдактар "Минского слова" Густаў Шмідт. Пасля ягонага абрання выбаршчыкі-палякі разам з прадстаўнікамі гарадской курыі пакінулі выбарчы сход. Падобна скончыліся сходы ў Віцебску і Магілёве.

ІІІ Дума распачала сваю працу напачатку лістапада 1907 г. З 422 дэпутатаў 154 належалі да "Саюза 17 кастрычніка", 147 - да правага крыла і нацыяналістычных груповак. Кадэты захавалі толькі 54 месцы, а прагрэсісты - 28. Сацыялісты атрымалі 32 дэпутацкія мандаты [485, c. 205; 455, c. 268]. Такі склад Думы дазваляў ураду больш аптымістычна, чым раней, глядзець на магчымасці зацвярджэння сваіх законапраектаў. Тым не менш пра "аўтаматычную" падтрымку ўрадавых прапановаў гаворка не ішла.

Прадстаўнікі літоўскіх палякаў у адпаведнасці з рашэннямі "кіеўскага з'езду" стварылі ўласную думскую фракцыю, якая атрымала назву "Польска-літоўска-беларускае кола". Сябрамі кола сталі Юзаф Монтвіл, Станіслаў Ваньковіч, Станіслаў Мацэевіч, Казімір Завіша, Генрык Свянціцкі, Уладыслаў Есьман і Мацей Цывунеліс. Як відаць са складу фракцыі, стварыць сапраўды краёвае прадстаўніцтва ў Думе літоўскія палякі зноў не здолелі. За выключэннем Мацея Цывунеліса іншыя прадстаўнікі Беларуска-Літоўскага краю не падтрымалі абранцаў польскай грамадскасці. Мясцовы польскі друк вітаў стварэнне "Польска-літоўска-беларускага кола", а вось "Наша Ніва" яго нават не заўважыла. Паведамляючы пра думскія фракцыі, яна адзначыла існаванне толькі "Польскага кола" [206. Nr 33]. Пазней "Наша Ніва" пісала пра "Польскае кола дэпутатаў ад беларускіх і літоўскіх губ."

У Польска-літоўска-беларускім коле дамінавала краёвая ідэалогія. Нават беспартыйныя Ю.Монтвіл, Г.Свянціцкі і К.Завіша звычайна дзейнічалі і выказваліся ў духу краёвасці: "Мы прадстаўнікі заходніх губерняў" (Г.Свянціцкі), "Мы прадстаўнікі інтарэсаў усяго нашага насельніцтва <...>" (К.Завіша), "Мае выбаршчыкі не пасылалі мяне адстойваць правы аднаго саслоўя або народу. Яны накіравалі мяне ў Думу дзеля ўсталявання прававога ладу, дзеля панавання законаў, дзеля задавальнення патрабаванняў усіх саслоўяў і народаў, з якіх і складаецца наш край" (К.Завіша) ды інш.

Краёвасць выразна адчувалася ў падыходах да вырашэння пытання пра ўвядзенне самакіравання ў беларуска-літоўскіх губ. Яно сталася амаль цэнтральным у дзейнасці Польска-літоўска-беларускага кола. Адным з першых яго ўзняў Юзаф Монтвіл пры абмеркаванні бюджэта МУС. 29 красавіка 1908 г. ён ахарактарызаваў становішча "Паўночна-Заходняга краю" як "невыноснае". Выступоўца падкрэсліў, што ў краі фактычна не дзейнічаюць агульнадзяржаўныя законы. Выключнае заканадаўства моцна абмяжоўвае правы карэннага насельніцтва. На думку віленскага дэпутата, толькі чыноўнікі і з'яўляюцца паўнапраўнымі жыхарамі Беларусі і Літвы. Адначасна ён звярнуў увагу на тое, што "ў нас 75%, а па некаторых ведамствах нават 100% чыноўнікаў складаюцца з асобаў, якія часова знаходзяцца ў краі". Факт нізкага маральнага і інтэлектуальнага ўзроўня гэтай чыноўніцкай масы не падлягаў для дэпутата сумненню. Менавіта на яе Ю.Монтвіл усклаў галоўную адказнасць за невыкананне распараджэння імператара пра ўвядзенне шляхецкіх выбараў, якое ўтрымлівалася ва Указе ад 1 траўня 1905 г. Адраджэнне края ён звязваў з адменай абмежавальных законаў, з увядзеннем поўнай грамадзянскай роўнасці, шырокага самакіравання і земстваў [301. Сессия I, стлб. 2491-2496].

Неабходнасць увядзення выбарнага земства ў дзевяці губ. даказвалі таксама Г.Свянціцкі, які заявіў, што земствы павінны грунтавацца на прынцыпе роўнасці [301. Сессия I, стлб. 2792-2793], і К.Завіша. Апошні падкрэсліў, што польская шляхта не жадае карыстацца ніякай перавагай "перад родным <...> літоўскім і беларускім насельніцтвам". На яго погляд, будучы выбарчы закон павінен абараняць правы ўсіх народаў краю [301. Сессия I, стлб. 2794-2795].

Амаль адначасова ў Дзяржаўнай радзе распачалося абмеркаванне сітуацыі з выбарамі яе сяброў ад беларускіх, літоўскіх і ўкраінскіх губ. Гэтая праблема была непарыўна звязаная з антысталыпінскай палітычнай інтрыгай, за якой стаялі ў першую чаргу манархічныя колы. Пэўную палітычную і эканамічную стабілізацыю, якая назіралася ўжо ў 1908 г., яны ўспрынялі як канец рэвалюцыйнай эпохі. Парламентарны лад і прэм'ер-міністр, які імкнуўся праводзіць уласную палітыку, ужо здаваліся непатрэбнымі і небяспечнымі.

Нагодай для палітычнай інтрыгі стала паступленне ў Дзяржаўную раду зацверджанага Думай урадавага законапраекта аб увядзенні новых пасадаў у ваенна-марскім штабе. На самой справе ўрад не павінен быў перадаваць на разгляд Думы гэты законапраект. Падобныя пытанні знаходзіліся цалкам у яго кампетэнцыі. П.Сталыпін не даглядзеў, а яго праціўнікі вырашылі выкарыстаць сітуацыю, каб зваліць урад. Аднак прагноз галасавання для "змоўшчыкаў" быў не вельмі добрым. Калі "Цэнтр" разам з Саюзам польскіх колаў падтрымае П.Сталыпіна, што было цалкам верагодна, то монархісты не набяруць патрэбнай колькасці галасоў. Старшыня Дзяржаўнай рады Акімаў вырашыў не спяшацца. Ён чакаў вясны 1909 г., калі ў польскіх дэпутатаў ад "заходніх губ." канчаўся тэрмін абрання. Антысталыпінская інтрыга павінна была разгарнуцца ў перыяд абрання новых прадстаўнікоў ад беларускіх, літоўскіх і ўкраінскіх губ. П.Сталыпін даведаўся пра гэтую змову і прапанаваў працягнуць паўнамоцтвы ўсіх абраных дэпутатаў да верасня 1909 г. Маўляў, каб не дэзарганізаваць працы Рады.

Але, каб гэтая прапанова прайшла, 18 польскіх дэпутатаў у Радзе павінны былі яе падтрымаць. Адзінства сярод іх па гэтым пытанні не было. Э.Вайніловіч настойваў на падтрымцы прапановы прэм'ер-міністра. І.Корвін-Мілеўскі выступаў супраць. Было вядома, што дэпутат Думы Піхно збірае подпісы пад законапраектам пра абмежаванне колькасці польскіх дэпутатаў ад "Паўночна-заходняга краю" ў Радзе да трох чалавек. Прадстаўнік Віленскай губ. быў упэўнены, што адзіным сродкам не дапусціць зацвярджэння гэтага законапраекту з'яўляецца галасаванне супраць прапановы П.Сталыпіна, каб выбары адбыліся ўвесну 1909 г. [369, s. 297]. Аднак польскія дэпутаты ў Радзе ўсё ж падтрымалі Э.Вайніловіча. У выніку іх паўнамоцтвы былі працягнутыя, і П.Сталыпін пазбег палітычнага скандалу. А калі Піхно сабраў неабходныя 30 подпісаў пад сваім законапраектам, то прэм'ер-міністр падтрымаў перадачу гэтага законапраекта на разгляд у думскую камісію па заканадаўстве. Больш таго, урад выступіў з законапраектам пра абмежаванне паўнамоцтваў дэпутатаў ад 9 "заходніх" губ. на тэрмін да 1 года. Гэтага часу павінна было хапіць, каб законапраект Піхно стаўся законам. Аднак Дума адвергла гэтыя прапановы. Яна патрабавала правядзення выбараў на падставе земстваў. Усё гэта значна прыспешыла падрыхтоўку ўрадавага законапраекта пра ўвядзенне земстваў.

Абмеркаванне праекта распачалося ў мае 1910 г. У звароце да Думы Пётр Сталыпін заявіў, што яго галоўная мэта - забяспечыць рускае панаванне. Сярод прынцыповых палажэнняў праекта варта адзначыць фіксацыю колькасці земцаў ад рускага і ад польскага насельніцтва; утварэнне нацыянальных курыяў па абранні земцаў; гарантыю колькаснай перавагі "асобаў рускага паходжання" ў земскай управе, а таксама пералік пасадаў, што прызначаліся выключна для рускіх; прыцягненне да земскай працы праваслаўнага духавенства. На Ковенскую, Віленскую і Гарадзенскую губ. земская рэформа не распаўсюджвалася [480, c. 97-98].

Нацыяналісты актыўна падтрымалі ўрадавы законапраект. У большасці выступленняў земская рэформа трактавалася як палітычная акцыя, ад якой, па словах епіскапа Яўлогія, залежыла "быць альбо не быць нашаму Заходняму рускаму краю рускім у палітычным, нацыянальным і культурным значэнні" [480, c. 104].

Аднак прадстаўнікі польскай грамадскасці мелі іншы погляд. Першым на думскую трыбуну ўзняўся Юзаф Монтвіл. У выступленні 7 мая 1910 г. ён падрабязна ахарактарызаваў расійскую палітыку па "польскім пытанні" ў "Заходніх губернях". Дэпутат прыйшоў да высновы, што ў свеце няма іншага краю, у якім бы дзейнічалі такія "крутыя меры", якія ўведзеныя супраць палякаў на беларускіх і літоўскіх землях. Аналізуючы ўрадавы праект, Ю.Монтвіл падверг крытыцы прынцып нацыянальных курыяў. На яго думку, іх увядзенне выстаўляла на пярэдні план не эканамічнае пытанне, а палітычнае і нацыянальнае. Такая пастаноўка справы можа прывесці да таго, што ў земствы і па "рускай", і па "польскай" курыям будуць абраныя найбольш "крайнія нацыянальныя элементы", а не спецыялісты па земскай гаспадарцы. Дэпутат выказаў меркаванне, што пранаваны праект супярэчыць палажэнням Маніфеста ад 17 кастрычніка 1905 г. Паводле ягоных слоў, урад імкнецца да "супакаення" краіны не дзеля правядзення рэформаў, а дзеля іх поўнай адмены [301. Сессия III, стлб. 762-774].

Г.Свянціцкі параўнаў пранаваны праект з тым, які быў распрацаваны ўрадам Сталыпіна ў 1906 г. Варта нагадаць, што праект 1906 г. нават не выйшаў за межы ўрадавых кабінетаў з прычыны свайго выразнага антыпольскага дыскрымінацыйнага характару. На думку дэпутата ад Віленскай губ., новы праект насіў яшчэ больш дыскрымінацыйны характар. Яго зацвярджэнне магло прывесці да сапраўднага параліча земскай дзейнасці. Г.Свянціцкі з сумнай іроніяй прапанаваў скласці законапраект пра поўнае адхіленне палякаў Беларуска-Літоўскага краю ад земскай дзейнасці. Ад імя польскай грамадскасці ён выказаў упэўненасць, што "прадстаўнікі рускага народу" не дапусцяць знявагі і прыніжэння "народнасці, столькі стагоддзяў насяляючай Заходні край" [301. Сессия III, стлб. 810-823]. Аднак настроям большасці "прадстаўнікоў рускага народу" больш адпавядала рэпліка, што прагучала ў зале напрыканцы выступлення Г.Свянціцкага: "Які ж шкодны народ" [301. Сессия III, стлб. 823].

Сябра Краёвай партыі Літвы і Беларусі С.Ваньковіч заявіў, што прыняцце законапраекта прывядзе да "земскага самаўпраўства", а не да самакіравання. У прапанове ўрада, на яго думку, выразна чытаецца лозунг вялікарускіх нацыяналістаў "Расія для рускіх", які прадугледжвае ўсе правы для рускай нацыянальнасці, а ўсе абавязкі - для "инородцев". Па меркаванні С.Ваньковіча, рэалізацыя гэтага лозунга, у т.л. і праз урадавы законапраект аб земствах, пагражае эканамічным і палітычным аслабленнем Расіі [301. Сессия III, стлб. 1119-1131].

Таксама варта адзначыць выступленне дэпутата ад Ковенскай губ. К.Завішы (11 мая 1910 г.). Напачатку прамовы ён падверг крытыцы палажэнні даклада П.Сталыпіна, якія датычылі беларускіх і літоўскіх палякаў. У прыватнасці, дэпутат не пагадзіўся з сцвярджэннем кіраўніка ўрада, што польскія землеўласнікі прызвычаіліся трымаць мясцовае насельніцтва пад эканамічным прыгнётам. Ён нагадаў пра тую падзяку мясцоваму "польскаму дваранству", якую выказаў Аляксандр ІІ у сувязі з удзелам землеўласнікаў у рэформе адмены прыгоннага ладу. Затое К.Завіша пагадзіўся з характарыстыкай палякаў як "незадаволенага элемента". Дэпутат прызнаў, што польская грамадскасць сапраўды незадаволеная плачэўным становішчам найпрыгажэйшага і багацейшага краю. "Мы незадаволеныя тым, - казаў ён, - што ўсе намаганні ўрада на працягу дзесяцігоддзяў былі накіраваныя на тое, каб ізаляваць нас ад астатняга насельніцтва <...> зрабіць нас чужымі нашым родным і нашай Радзіме". Між тым, дадаў К.Завіша, "мы ў гэтым краю не чужыя, яго лёс і гісторыя звязаныя з намі <...> Права паводле якога мы знаходзімся ў гэтым крае, гэта па меншай меры права глыбокай прыхільнасці да яго. Абапіраючыся на гэтае права мы не дазволім сябе <...> выгнаць з краю. Мы будзем тут жыць і трымацца" [301. Сессия III, стлб. 1067].

Казімір Завіша першым з дэпутатаў Польска-літоўска-беларускай групы звярнуў увагу, што законапраект накіраваны не толькі супраць палякаў, але фактычна супраць усяго карэннага насельніцтва беларускіх і літоўскіх земляў. Прамоўцу абурыла тое, што беларусаў, літоўцаў і латышоў у праекце акрэслілі бязлікім тэрмінам "іншыя" ("прочие"). Ён таксама адзначыў адхіленне ад земстваў яўрэйскага насельніцтва, якое складала значную частку жыхароў краю.

Дэпутат заўважыў адсутнасць у законапраекце крытэрыя вызначэння нацыянальнасці, які павінен быў палегчыць акрэсленне "рускіх" і "палякаў". Ён адзначыў недапушчальнасць становішча, калі вызначэнне нацыянальнай прыналежнасці залежыць ад чыноўніка [301. Сессия III, стлб. 1075]. У іншым выступленні (29 мая 1910 г.) К.Завіша заявіў, што адзіным крытэрыем такога вызначэння можа быць толькі самасвядомасць. "Неад'емнай і самай каштоўнай уласцівасцю душы чалавека з'яўляецца паняцце нацыянальнасці", - адзначыў дэпутат. "Я думаю, - дадаў ён, - што вызначаць маю нацыянальнасць апроч мяне ніхто не мае права". К.Завіша лічыў неабходным агаварыць права нацыянальнага самавызначэння ў спецыяльным законе [301. Сессия III, стлб. 2769]. Праблему нацыянальнай ідэнтыфікацыі закрануў у сваім выступленні (17 мая 1910 г.) таксама Генрык Свянціцкі. Ён прывёў кур'ёзны факт, калі ягонага калегу па думскай фракцыі С.Ваньковіча аднойчы запісалі "палякам", а другі раз - "беларусам". І на яго думку, галоўным крытэрыем з'яўляецца самавызначэнне чалавека [301. Сессия III, стлб. 1594].

Дэпутаты Польска-літоўска-беларускага кола не толькі крытыкавалі ўрадавы законапраект. Яны выказвалі таксама ўласныя прапановы адносна земскага самакіравання. У прыватнасці, К.Завіша прапанаваў значнае паніжэнне выбарчага цэнзу і ўвядзенне сістэмы прапарцыянальнага прадстаўніцтва ўсіх народаў краю [301. Сессия III, стлб. 1080]. У ягоным выступленні найбольш адчувальнай была краёвая ідэалогія.

Уладыслаў Есьман з дапамогай дадзеных статыстыкі абвергнуў сцвярджэнне пра прыгнёт "рускага насельніцтва" краю польскімі землеўласнікамі. Прадстаўленыя лічбы яскрава сведчылі, што сялянства цэнтральных расійскіх губерняў знаходзіцца ў значна больш цяжкім становішчы, чым беларускія і літоўскія сяляне. І гэта пры тым, што ўрад мэтанакіравана перашкаджае паляпшэнню становішча апошніх: "Урад <...> робіць усё магчымае, каб перашкодзіць мясцоваму насельніцтву палепшыць эканамічнае становішча. Ён прызначае на службу на чыгунку і на яе пабудову прышэльцаў з цэнтра. Ён не дазваляе мясцовым жыхарам набываць землі, якія прадаюцца, а Сялянскі банк купляе іх дзеля размяшчэння перасяленцаў з Цэнтральнай Расіі" [301. Сессия III, стлб. 1221-1222].

Спрэчкі набылі вельмі востры характар. Законапраект таксама асудзілі кадэты і левыя фракцыі. Гістарычныя дакументы не дазваляюць пагадзіцца з тэзісам беларускага даследчыка Міхася Біча, нібыта ў думскіх спрэчках вакол земскага законапраекта выявілася "прапамешчыцкая пазіцыя" Польска-літоўска-беларускага кола, сябры якога выказваліся супраць нацыянальных курыяў і за высокі маёмасны цэнз [479, c. 415]. Безумоўна, сябры гэтай думскай фракцыі не забываліся пра інтарэсы мясцовых польскіх землеўласнікаў, аднак, перабольшваць іх "прапамешчыцкія" настроі не трэба. Апроч таго, відавочна, што выступленні дэпутатаў ад літоўскіх палякаў выразна супрацьстаялі палітыцы русіфікацыі. "Калі б у 1907 г. у Літве адбылося паўстанне і для яго падаўлення прыслалі б Мураўёва, то нават ён не прыдумаў бы нічога лепшага", - так ацэньваў гэты праект адзін з дэпутатаў у размове з карэспандэнтам "Дзенніка пецярбурскага" [229] *. Галоўную мэту праекта ён ахарактарызаваў як імкненне "назаўсёды пакончыць з польскасцю ў Літве і Беларусі". А гэта значна аблегчыла б тое самае ператварэнне Гародні ў Тамбоў, пра якое некалі марыў генерал-губернатар Кауфман. І ўсё ж такі пасля бурлівых дэбатаў законапраект з папраўкамі камісіі па мясцовым самакіраванні быў прыняты. Дума накіравала яго ў Дзяржаўную раду.

Шмат намаганняў сябры Польска-літоўска-беларускага кола прыкладалі дзеля паляпшэння сітуацыі ў галіне культуры. Асаблівая ўвага надавалася праблеме роднай мовы. К.Завіша ў выступленні 14 сакавіка 1908 г. адзначыў, што палажэнні Указа ад 1 мая 1905 г., якія датычаць ужывання роднай мовы, не выконваюцца. Між тым, на яго думку, сістэма адукацыі павінна ўлічваць як індывідуальныя, так і этнічныя асаблівасці вучняў. Дэпутат, у прыватнасці, прапанаваў дазволіць выкладанне на роднай мове ў прыватных пачатковых вучылішчах [301. Сессия I, стлб. 565-569]. Пра невыкананне Указа ад 1 траўня 1905 г. у галіне вывучэння родных моваў казаў у сваім выступленні таксама Ю.Монтвіл [301. Сессия I, стлб. 2494-2495].

Актыўна выступаў за перамены ў школьнай палітыцы Станіслаў Мацэевіч. На думку дэпутата ад Віленскай губ., існая ў "заходніх губернях" школа не адпавядае патрабаванням грамадства. Ён катэгарычна сцвярджаў, што "школа не павінна быць зброяй палітычнай прапаганды" [301. Сессия I, стлб. 581-584]. Аднак крытыка афіцыйнай школы з боку польскіх дэпутатаў не знайшла спачування сярод большасці Думы. Пры абмеркаванні школьнага пытання прадстаўнік партыі "Саюз 17 кастрычніка" фон Анрэп заявіў пра неабходнасць стварэння рускай нацыянальнай школы, якая б з першых гадоў навучання выхоўвала "пачуццё свядомага патрыятызму" і "ўмацоўвала пачуццё нацыянальнай годнасці" [334, c. 58-59]. У школе, якая б улічвала этнакультурныя традыцыі рэгіёна і яго насельніцтва, думская большасць бачыла пагрозу расійскай дзяржаўнасці.

Тым не менш сябры Польска-літоўска-беларускага кола актыўна выкарыстоўвалі думскую трыбуну, каб пазнаёміць грамадскасць з пунктам погляду нацыянальнай меншасці на школьнае пытанне. Пры абмеркаванні бюджэта МНА у канцы красавіка 1909 г. выступілі трое прадстаўнікоў Кола. Дэпутат ад Гарадзеншчыны У.Есьман звярнуў увагу на невыкананне ўказаў імператара. Ён працытаваў сакрэтнае распараджэнне менскага губернатара Эрдэлі, якое абавязвала паліцэйскія ўстановы ліквідаваць "недазволеныя польскія школы" і прыцягваць арганізатараў школаў і настаўнікаў да судовай адказнасці на падставе артыкула 1052 Улажэння пра пакаранні. Між тым 24 жніўня 1906 г. гэты артыкул Улажэння быў адменены пастановай Камітэта міністраў, якую зацвердзіў Мікалай ІІ [301. Сессия II, стлб. 2632-2633]. Генрык Свянціцкі падверг рэзкай крытыцы царкоўна-прыходскія школы, якія, на яго думку, пераследавалі выключна русіфікацыйныя і праваслаўна-місіянерскія мэты [301. Сессия II. Часть 4, стлб. 410-413].

Казімір Завіша, адвяргаючы абвінавачванні рускіх чарнасоценцаў у пераследзе палякамі літоўскай мовы ў Ковенскай губ., звярнуў увагу на русіфікацыйную палітыку ўрада і адзначыў, што трэба весці гаворку не толькі пра літоўцаў: "<...> Маларосы, беларусы і літоўцы маюць аднолькавыя правы вучыцца і размаўляць на сваёй роднай мове" [301. Сессия IV. Часть 1, стлб. 1322-1323]. Вядома, што расійскія ўлады прадугледжвалі для беларусаў толькі рускую мову навучання.

С.Мацэевіч неаднаразова выступаў па праблеме мовы выкладання Закона Божага ў пачатковых вучылішчах, адзначаючы адыход уладаў ад рашэнняў, прынятых у 1905 - 1906 гг. У лістападзе 1911 г. ён крытыкаваў прапанову епіскапа Яўлогія выкладаць Закон Божы беларусам і ўкраінцам на "роднай" рускай мове. С.Мацэевіч убачыў у гэтай прапанове праяву "састарэлай палітыкі абрусення". Дэпутат нагадаў пра неўдалую спробу каноніка Ф.Сенчыкоўскага ўвесці рускую мову ў касцельнае набажэнства і катэгарычна адвергнуў абвінавачванні ў моўнай паланізацыі вернікаў. "Каталіцкія святары, - заявіў ксёндз-дэпутат, - не з'яўляюцца палітычнымі дзеячамі або агітатарамі. Яны служаць народу. <...> Калі народ будзе сам патрабаваць выкладання на той або іншай мове, мы падпарадкуемся яго воле" [301. Сессия IV. Часть 1, стлб. 1158]. Адстойваючы права польскай грамадскасці самастойна вызначаць мову вывучэння Закона Божага, ён ізноў падкрэсліў адсутнасць палітыканства ў дзейнасці каталіцкага касцёла: "Мы (каталіцкае духавенства - А.С.) існуем не дзеля таго, каб паланізаваць або русіфікаваць, а дзеля навучання нашага народу ісцінам каталіцкай царквы" [301. Сессия IV. Часть 1, стлб. 1317].

С.Мацэевіч настойваў на адсутнасці паланізацыйных намераў у дзейнасці касцёла на беларускіх і літоўскіх землях. Аднак большасць думскіх дэпутатаў мела іншы погляд на гэтую праблему. Яны імкнуліся максімальна абмежаваць сферу ўжывання польскай мовы і дзеля гэтага былі гатовыя пайсці на перагляд законаў, прынятых у 1905 - 1907 гг.

У сакавіку 1912 г. С.Мацэевіч унёс на разгляд Думы дэпутацкі запыт да ўрада адносна цыркуляра інспектара народных вучылішчаў Дзісненскага пав. Цыркуляр абавязваў кіраўнікоў вучылішчаў назіраць, каб выкладанне Закона Божага для дзяцей-каталікоў адбывалася на рускай мове. Гэта было прамым парушэннем Указа ад 17 красавіка 1905 г., які дазваляў выкладанне на роднай мове вучняў. Прычым родная мова паводле Часовых правілаў МНА ад 22 лютага 1906 г. вызначалася заявамі бацькоў або апекуноў. Запыт быў прыняты нязначнай большасцю галасоў. Ён выклікаў непакой "истиннорусских" дзеячоў. С.Кавалюк, А.Вруцэвіч і Л.Саланевіч прыехалі ў сталіцу, каб непасрэдна паўплываць на лёс дэпутацкага запыту. І ім гэта ўдалося зрабіць. Думскае абмеркаванне скончылася безвынікова. Апошняе слова засталося за чыноўнікамі, якія знайшлі сродак, каб абыйсці згаданы Указ. 27 кастрычніка 1912 г. з'явіўся цыркуляр міністра народнай асветы, у якім уводзіўся новы парадак вызначэння роднай мовы. Цяпер гэта павінны былі рабіць кіраўнікі навучальных установаў "на падставе ўсіх фактычных дадзеных, якія меліся па гэтаму прадмету" [560, с. 96].

Станіслаў Мацэевіч таксама часта выступаў па праблемах, звязаным з становішчам каталіцкага касцёла. Пры абмеркаванні сметы МУС дэпутат звярнуў увагу на неабходнасць павелічэння дзяржаўнага фінансавання на патрэбы каталіцкага касцёла, выказаў пажаданне падтрымкі з боку МУС ініцыятываў вернікаў па арганізацыі канфесійных школаў, рэлігійных таварыстваў і саюзаў ды інш. Хваляванне С.Мацэевіча выклікала і тое, што пяць дыяцэзій Расіі (у тым ліку Магілёўская і Віленская) заставаліся без кіраўнікоў. У якасці прыклада адміністрацыйнага гвалту дэпутат нагадаў гісторыю адстаўкі віленскага біскупа Эдварда фон дэр Ропа і роспуску Віленскага капітулу. Сучаснае становішча каталіцкага касцёла ён ахарактарызаваў як "становішча аблогі" [301. Сессия I. Часть 2, стлб. 2549-2596].

Пазіцыя Польска-літоўскага беларускага кола вельмі моцна разышлася з настроямі думскай большасці таксама пры абмеркаванні пытання пра вылучэнне Холмскай губ. з Каралеўства Польскага ў студзені 1912 г. К.Завіша галоўную прычыну пастаноўкі гэтага пытання бачыў у намаганнях пэўных палітычных колаў працягваць палітыку русіфікацыі. "Усім зразумела, што праблема Холмшчыны гэта не толькі балючая аперацыя над Каралеўствам Польскім і польскім народам, гэта яшчэ і ўстанаўленне народнымі прадстаўнікамі дзяржаўных прынцыпаў рускай акраіннай палітыкі. <...> З цынічнай шчырасцю гвалт ператвараецца ў патрыятычны дагмат". Дэпутат ад Ковеншчыны заявіў, што палякі не перастануць працаваць над нацыянальным самазахаваннем, што яны вытрымаюць і гэты ўдар [301. Сессия V. Часть 2 стлб. 375]. Заўважым, што гэта быў адзін з рэдкіх выпадкаў выступлення сяброў Польска-літоўска-беларускага кола па праблемах Каралеўства Польскага. С.Мацэевіч, які таксама выйшаў на думскую трыбуну пры абмеркаванні праблемы Холмшчыны, перавёў размову на становішча "Заходняга краю". Ён назваў яго краем мучанікаў. Пад шумнае абурэнне большасці дэпутатаў С.Мацэевіч заявіў: "Тут бедны народ страдаў, але не ад палякаў, а ад рускіх, якія <...> спадзяваліся, што пагрозамі, мячом ды штыком яны прымусяць людзей перамяніць свае перакананні, перайсці ў праваслаўе" [301. Сессия V. Часть 2, стлб. 600].

А вось пры абмеркаванні аграрнай рэформы, якая распачалася законам ад 9 лістапада 1906 г., прадстаўнікі польскай грамадскасці Беларусі і Літвы падтрымалі ўрад. С.Ваньковіч ахарактарызаваў аграрны закон як "значны крок на шляху да прагрэсу" [301. Сессия I. Часть 1, стлб. 1224-1225]. Ён жа прапанаваў адмяніць усе абмежаванні па набыцці сялянамі надзельных земляў [301. Сессия II. Часть 2, стлб. 2060-2066].

Ацэньваючы дзейнасць Польска-літоўска-беларускага кола, трэба адзначыць, што яно з'яўлялася невялікай, але даволі актыўнай часткай апазіцыйных да пануючага палітычнага курсу сілаў. Нельга пагадзіцца з ацэнкай М.Забаўскага, які сцвярджаў, што сябры Кола "ў сваіх выступленнях выказалі гатоўнасць верай і праўдай служыць рускаму самадзяржаўю" [458, c. 118]. Калі нават у асобных выступленнях і гучалі вернападданіцкія "ноткі", наўрадці выпадае надаваць ім ідэалагічнае значэнне. Яны выразна супярэчылі агульнаму кантэксту выступленняў сяброў Польска-літоўска-беларускага кола.

Адначасова з паседжаннямі ІІІ Думы распачалася праца ІІІ сесіі Дзяржаўнай рады. Беларускія і літоўскія губ. былі прадстаўленыя выключна палякамі-землеўласнікамі, абранымі на сходах памешчыкаў яшчэ ў 1906 г. Віленскую губ. прадстаўляў Іпаліт Корвін-Мілеўскі, Гарадзенскую - Дзмітры Карыбут-Дашкевіч, Менскую - Эдвард Вайніловіч, Віцебскую - Станіслаў Лапацінскі, Ковенскую - граф Аляксандр Тышкевіч, Магілёўскую - Уладыслаў Войніч-Сянажэнцкі. Як ужо адзначалася, разам з палякамі-землеўласнікамі ад украінскіх губ. беларускія і літоўскія палякі ўтварылі Кола дэпутатаў ад Беларусі, Літвы і Украіны. На чале Кола стаў Э.Вайніловіч. Прадстаўнікі г.зв. "Заходняга краю" дзейнічалі ў цесным кантакце з дэпутатамі ад Каралеўства Польскага. Яны аб'ядналіся ў Польскую групу, правілы паводзінаў у якой вызначаліся даволі жорсткім "Рэгламентам саюза дэпутацкіх колаў Каралеўства Польскага і губерняў Літвы і Русі". Старшынёю Групы быў абраны Э.Вайніловіч. Група зноў далучылася да аб'яднання "Цэнтр", у якое ўваходзілі пераважна губернскія маршалкі шляхты, земцы і ліберальна настроеныя чыноўнікі. Па колькасці сяброў "Цэнтр" зусім не шмат саступаў фракцыі правых.

У 1906 - 1907 гг. польскія дэпутаты ў Радзе амаль не выступалі ні ў абарону польскіх нацыянальных інтарэсаў, ні ў абарону інтарэсаў краю. Іх увага была прыкаваная да агульнапалітычных пытанняў. Тым не менш, ідучы на супрацоўніцтва з "Цэнтрам", яны разлічвалі з яго дапамогай палепшыць становішча польскай грамадскасці. Выразны лаялізм Э.Вайніловіча і іншых сяброў Кола павінен быў паспрыяць вырашэнню тых праблемаў, з якімі штодзень сутыкаліся палякі. Гэты ж курс працягваўся і падчас наступных сесіяў Дзяржаўнай рады.

Пасля рэвалюцыі сябры Кола таксама не часта ўздымалі "польскае пытанне". На пачатку працы ІІІ сесіі Рады Аляксандр Тышкевіч і Іпаліт Корвін-Мілеўскі выступілі пры абмеркаванні законапраекта пра ўвядзенне выкладання польскай мовы ў Бельскай і Холмскай, а літоўскай мовы - у Вейверскай настаўніцкіх семінарыях. Пры гэтым дэпутат ад Віленскай губ. абвінаваціў праціўнікаў ўвядзення польскай мовы ў …адсутнасці рускага патрыятызму. Ён сцвярджаў, што адсутнасць польскай мовы ў навучальных установах і няведанне яе рускімі настаўнікамі пазбаўляе іх магчымасці ўплыву на мясцовае насельніцтва [304. Сессия III, стлб. 726]. А.Тышкевіч прывёў лічбы, якія сведчылі пра недахоп настаўнікоў літоўскай мовы ў Ковенскай губ. і выказаўся за неабходнасць іх падрыхтоўкі ў Вейверскай семінарыі [304. Сессия III, стлб. 716-718].

Зрэшты, сама канцэпцыя дзейнасці Кола, выпрацаваная Э.Вайніловічам, не прадугледжвала асаблівай актыўнасці па "польскім пытанні". Сутнасць канцэпцыі заключалася ў дэманстрацыі выразнага лаялізма па агульнапалітычных пытаннях і спадзяваннях, што "Цэнтр" падтрымае Польскую групу пры абмеркаванні праблемаў становішча польскай грамадскасці. Аднак з кожнай новай сесіяй усё больш відавочным станавілася палітычная бесперспектыўнасць гэтай канцэпцыі. Адным з першых гэта зразумеў І.Корвін-Мілеўскі. Прадстаўнік Віленскай губ. прапанаваў дзейнічаць больш актыўна і сам даваў прыклады такой дзейнасці. Увосень 1908 г. ён выступіў у пецярбургскім Клубе грамадскіх дзеячоў падчас абмеркавання справаздачы дэлегатаў чарговага славянскага з'езду. Дэлегаты традыцыйна ругалі немцаў за ўціск славянаў і ў першую чаргу палякаў. А вось І.Корвін-Мілеўскі заявіў, што не бачыць розніцы паміж немцамі і рускімі. Сябра Рады пад акампанемент амаль агульнага абурэння пералічыў усе антыпольскія мерапрыемствы расійскага ўраду і заявіў, што з абодвух бакоў мяжы прадпрымаюцца фактычна аднолькавыя меры па "нацыянальным знішчэнні" палякаў [369, s. 303].

Падчас дыскусіі ў Коле пазіцыя Э.Вайніловіча падверглася жорскай крытыцы. Раздаваліся нават заклікі пра далучэнне Польскай групы да апазіцыі. Э.Вайніловіч, які не бачыў магчымасці змянення лаялісцкага курсу, пакінуў пасаду старшыні Кола.

На ролю новага лідара прэтэндаваў І.Корвін-Мілеўскі. Ён заўважыў рост апазіцыі ўрадавай палітыцы сярод сяброў Рады і прапанаваў яго выкарыстаць. Дэпутат бачыў магчымасці пэўнага неафіцыйнага пагаднення з урадам: Кола падтрымае закон аб аграрнай рэформе, а ўрад П.Сталыпіна не будзе прапанаваць законапраектаў, якія б пагаршалі становішча палякаў у Расійскай імперыі [369, s. 297-298]. Аднак Польская група не прыняла гэтай ідэі. Не падзяліла яна таксама пазіцыі віленскага дэпутата адносна тэрміну паўнамоцтваў дэпутаў "па выбары". У выніку І.Корвін-Мілеўскі 11 мая 1909 г. склаў паўнамоцтвы сябра Рады. Аднак мажліва, што сваёй адстаўкай ён распачаў новую выбарчую кампанію.

Як ужо адзначалася, пытанне пра тэрмін дэпутацкіх паўнамоцтваў прадстаўнікоў Беларусі, Літвы і Украіны ў Радзе прыспешыла распрацоўку законапраекта пра ўвядзенне земстваў на гэтых тэрыторыях. 31 мая 1909 г. Дума прыняла законапраект пра скарачэнне тэрміну дэпутацкіх паўнамоцтваў прадстаўнікоў "Заходняга краю" да 1 года. На пасяджэнні Дзяржаўнай рады Э.Вайніловіч заявіў, што законапраект носіць дыскрымінацыйны характар, і паведаміў, што Кола будзе галасаваць супраць яго [304. Сессия III, стлб. 2360]. Аднак прапановы Думы былі прынятыя. Падчас абмеркавання П.Сталыпін паабяцаў на наступную сесію прадставіць праект закона пра земствы ў дзевяці "заходніх губ." Пасля завяршэння працы IV сесіі Дзяржаўнай рады абранцы землеўласнікаў Беларусі, Літвы і Украіны склалі свае паўнамоцтвы.

Выбары адбыліся ў сярэдзіне верасня 1909 г. Яны прынеслі чарговы трыумф мясцовым землеўласнікам-палякам. Ад Віленскай губ. ізноў быў абраны І.Корвін-Мілеўскі. Ён нават дамогся ад выбаршчыкаў права дзейнічаць у адпаведнасці толькі з уласным бачаннем сітуацыі [249. Nr 205].

А вось Э.Вайніловіч адмовіўся выстаўляць уласную кандыдатуру. Справа ў тым, што яшчэ ў чэрвені 1909 г. на сходзе Кола дэпутатаў ад Беларусі, Літвы і Украіны было прынятае прынцыповае рашэнне аб прадастаўленні аднаго з дэпутацкіх мандатаў ад "Заходняга краю" прадстаўніку рускай грамадскасці. Дэпутаты спадзяваліся, што гэтая "ахвяра" аслабіць антыпольскія нападкі фракцыі правых у Радзе. 28 жніўня 1909 г. на чарговым сходзе, які адбыўся ў віленскай кватэры Юзафа Монтвіла, прынятае рашэнне было канкрэтызаванае. Эдвард Вайніловіч здымаў сваю кандыдатуру на карысць рускага памешчыка, сябра земскай управы М.Кір'якова [416, s. 168-169]. Мажліва, на выбар Э.Вайніловіча паўплывала таксама відавочнае паражэнне ягонай канцэпцыі дзейнасці Польскай групы.

Дзеля таго, каб яго пратэжэ быў унесены ў спісы кандыдатаў у сябры Рады, Э.Вайніловіч двойчы звяртаўся да П.Сталыпіна. У лісце ад 6 верасня 1909 г. ён падкрэсліў уласнае імкненне да "ўмацавання ўзаемных адносінаў і садзейнічання сумеснай мірнай працы рускага і польскага насельніцтва ў Заходнім крае" [110, a. 106 адв.]. Аднак рускі кандыдат так і не быў абраны. Большасць польскіх выбаршчыкаў Менскай губ. прагаласавала за былога дэпутата І Дзяржаўнай думы Іераніма Друцкага-Любецкага.

Ковенскую губ. у Радзе павінен быў прадстаўляць Аляксандр Мэйштовіч. Губернатар Вяроўкін характарызаваў яго як "памяркоўна-правага нацыяналіста" [110, a. 91]. На самой справе ён быў прыхільнікам краёвай ідэалогіі ў яе кансерватыўна-ліберальным варыянце. Менавіта А.Мэйштовіч быў адным з ініцыятараў прысутнасці групы літоўскіх палякаў на адкрыцці помніка Кацярыне ІІ у Вільні ў верасні 1904 г.

Д.Карыбут-Дашкевіч адмовіўся выстаўляць уласную кандыдатуру на выбарах ад Гарадзенскай губ. Выбаршчыкі прапанавалі гэта зрабіць уладальніку Моладаўскага маёнтку Канстанціну Скірмунту. Ягоная праграма, якая была агучана напярэдадні выбараў на сходзе польскіх і рускіх выбаршчыкаў, утрымлівала толькі тры пункты. Па-першае, ён абяцаў, што як паляк будзе адстойваць польскія інтарэсы. Па-другое, падкрэсліўшы сваё паходжанне з "забранага краю", а менавіта з Беларусі і Літвы, прызнаў неабходнасць абароны інтарэсаў усяго насельніцтва гэтага краю. Толькі на трэцяй пазіцыі апынулася абяцанне адстойваць агульнадзяржаўныя інтарэсы Расіі [15, s. 13]. Рускім выбаршчыкам гэта не спадабалася, але яны былі ў меншасці. Канстанцін Скірмунт стаў сябрам Дзяржаўнай рады. Ад Віцебскай губ. быў абраны былы дэпутат І Дзяржаўнай думы Станіслаў Лапацінскі, ад Магілёўскай - Уладыслаў Войніч-Сянажэнцкі.

На першым агульным сходзе ўсіх дэпутатаў-палякаў было вырашана стварыць два польскія колы. Прычынай можна лічыць відавочнае незадавальненне фракцыі правых саюзам польскіх колаў падчас IV cесіі Рады. Агульныя нарады колаў адбываліся зрэдку. Паводле ўспамінаў І.Корвін-Мілеўскага, не болей 5 разоў [369, s. 307]. Кола дэпутатаў узначаліў Ян Алізар з Валыні.

Адным з цэнтральных пытанняў V сесіі Дзяржаўнай рады (10.10.1909 - 17.06.1910) было пытанне пра зацвярджэнне ўрадавых мерапрыемстваў у аграрнай галіне, якія ўвайшлі ў гісторыю пад агульнай назвай "сталыпінскай аграрнай рэформы". Пры абмеркаванні даклада аграрнай камісіі "Аб змяненнях і дапаўненнях некаторых пастановаў пра сялянскае землеўладанне" выступілі І.Корвін-Мілеўскі і С.Лапацінскі. Абодва падтрымалі пераход да хутарской гаспадаркі. С.Лапацінскі казаў пра жыццёвую патрэбу ўжо адбываючыхся змяненняў. Між іншым ён адзначыў, што ва ўмовах церазпалосіцы каля 20% плошчы сялянскіх земляў займаюць межы. На думку С.Лапацінскага, сяляне Беларусі падтрымліваюць рэформу [304. Сессия V, стлб. 2570-2571]. Падтрымку пераменаў сялянствам адзначыў таксама І.Корвін-Мілеўскі [304. Сессия V, стлб. 2581-2582]. Урэшце рэшт Рада падтрымала ўрад, і Указ ад 9 лістапада 1906 г. стаў Законам ад 14 чэрвеня 1910 г.

У кастрычніку 1910 г. на беларускіх, літоўскіх і ўкраінскіх землях адбыліся новыя выбары сяброў Дзяржаўнай рады. Паколькі земствы яшчэ не былі ўведзеныя, абранне па-ранейшым адбывалася на сходаў землеўласнікаў. Выбары прынеслі некалькі нечаканасцяў. Так, напрыклад, ад Віленскай губ. замест яе нязменнага прадстаўніка ў Радзе І.Корвін-Мілеўскага быў абраны Аляксандр Хаміньскі. І.Корвін-Мілеўскі яшчэ на перадвыбарчым сходзе зняў сваю кандыдатуру з галасавання, заявіўшы пра дрэнны стан здароўя. Магчыма сапраўднай прычынай было нежаданне працягваць актыўную палітычную дзейнасць ва ўмовах аднаўлення антыпольскага курсу ўрада. Што датычыць Аляксандра Хамінскага, то пра ягоную пазіцыю красамоўна сведчыць наступная заява: "Мы не "асобы польскага паходжання", а палякі, якія ўжо некалькі стагоддзяў жывуць у Літве. І тут будуць жыць. Мы павінны абараняць інтарэсы ўсяго насельніцтва, а не толькі "касты" [277. Nr 459].

У Віцебскай губ. неяўка на выбарчы сход часткі мясцовых польскіх землеўласнікаў прывяла да абрання маршалка шляхты Себежскага пав. Я.Афросімава [255]. Карэспандэнт варшаўскага "Слова" ("Słowo") характарызаваў яго як "рускага нацыяналіста" [277. Nr 487]. За С.Лапацінскага, апроч польскіх, галасавалі нямецкія землеўласнікі, але і гэта не дапамагло. У Гародні рускія землеўласнікі пакінулі выбарчы сход, зразумеўшы, што іх кандыдат не мае шанцаў. Ізноў быў абраным Канстанцін Скірмунт. Быў пацверджаны мінулагодні выбар таксама ў Магілёўскай (У.Войніч-Сянажэнцкі) і Ковенскай (А.Мэйштовіч) губ. А вось у Менскай губ. выбаршчыкі падтрымалі кандыдатуру былога дэпутата І Дзяржаўнай думы Рамана Скірмунта. Рускія землеўласнікі і ў гэтым выпадку ігнаравалі выбары [110, a. 187-207].

Аднак Р.Скірмунт працаваў у Радзе нядоўга. У студзені 1911 г. падчас праверкі законнасці ягонага абрання Камісіяй па асабістым складзе і ўнутраным распарадку дэпутат сам адмовіўся ад дэпутацтва ў Радзе з прычыны "немагчымасці пастаяннага пражывання ў Санкт-Пецярбургу" [304. Сессия VІ, стлб. 707-708]. Апошняе ён тлумачыў неабходнасцю кіравання маёнткам Парэчча Пінскага пав., які перайшоў у яго рукі пасля смерці бацькі *. Месца Р.Скірмунта заняў Караль Незабытоўскі, які ў кастрычніку 1910 г. па колькасці набраных галасоў быў другім.

1 лютага 1911 г. у Дзяржаўнай радзе выступаў П.Сталыпін. Ён палічыў неабходным уласным аўтарытэтам падтрымаць урадавы законапраект пра ўвядзенне земстваў у Валынскай, Віцебскай, Кіеўскай, Магілёўскай, Менскай і Падольскай губ. Кіраўнік ураду абгрунтоўваў утварэнне "рускай" і "польскай" курыяў неабходнасцю супрацьвагі польскім уплывам. З гэтай самай прычыны ён падтрымаў папраўку Думы, якая ўдвая змяншала выбарчы цэнз, настойваў на пышырэнні выбарчых правоў на духавенства, на абранні старшыні земскай управы толькі з ліку "рускіх" (праваслаўных) яе сяброў, прапанаваў асобныя ("польскія" і "рускія") выбарчыя сходы. П.Сталыпін быў упэўнены, што без дзяржаўнай падтрымкі "рускага элемента" земствы стануць зброяй у палітычнай барацьбе "палякаў" супраць рускага панавання ў краі. Характарызуючы польскую грамадскасць, ён заўважыў, што палякі "належаць да нацыі, згуртаванай <...> гістарычным няшчасцем і былымі славалюбівымі марамі, яны належаць да нацыі, у якой адна палітыка - Айчына!" П.Сталыпін заклікаў падтрымаць законапраект, бо ў іншым выпадку "ў шматстрадальную гісторыю рускага захаду будзе ўпісана чарговая старонка рускага паражэння" [304. Сессия VI, стлб. 870-879].

Амаль адразу пасля яго на трыбуну падняўся У.Войніч-Сянажэнцкі, які заявіў, што ўрадавы праект пераследуе выключна палітычныя мэты. Галоўная з іх - адхіленне ад земстваў мясцовых землеўласнікаў "польскага паходжання", знішчэнне створанай імі культуры і перадача земскага самакіравання ў рукі "памешчыкаў рускай нацыянальнасці". У выніку абодва народы будуць назаўсёды раз'яднаныя, а земствы будуць займацца не гаспадарчымі, а палітычнымі справамі. Паніжэнне выбарчага цэнза ён расцаніў як спробу знішчэння "культурных центраў як польскага, так і рускага землеўладання", што прывядзе да эканамічнага дамінавання "нізоў" [304. Сессия VI, стлб. 898-900].

Аляксандр Мэйштовіч распачаў прамову з заявы, што прыйшоў у Раду не дзеля абароны вузкакласавых інтарэсаў буйных землеўласнікаў губерні, а дзеля ўсяго краю, які з'яўляецца неад'емнай часткай імперыі. Дэпутат ад Ковенскай губ. даказваў, што паланізацыя Беларуска-Літоўскага краю - гэта міф, які абвяргаецца развіццём самасвядомасці народных масаў. Паводле ягоных словаў, палякі Беларусі і Літвы ў адрозненне ад палякаў з Каралеўства Польскага, што дамагаюцца паўнаты нацыянальных правоў, выступаюць толькі за палітычную роўнасць. А.Мэйштовіч заявіў пра прынцыповую магчымасць дасягнення польска-рускай згоды. Ён падкрэсліў кансерватызм вярхушкі літоўскіх палякаў, каб даказаць адсутнасць у іх антыдзяржаўных пачуццяў. На думку выступоўцы, у абмеркаванні дзяржаўных праблемаў палякі "Заходняга краю" заўсёды знойдуць агульную мову з рускімі, але не трэба на гэта лічыць, калі справы датычаць палітыкі русіфікацыі.

Палітычны недахоп законапраекта ён бачыў у курыяльнай раз'яднанасці польскіх і рускіх кансерватараў, эканамічны - у дамінаванні палітычных мэтаў, сацыяльны - у парушэнні саслоўнага прынцыпа. Узнікшыя земствы, на яго думку, не будуць мець дваранскага характару. А.Мэйштовіч таксама адзначыў, што самакіраванне можа апынуцца ў руках не мясцовых ураджэнцаў, а "імпартаванага элементу", што не будзе спрыяць эфектыўнай дзейнасці [304. Сессия VI, стлб. 901-912].

Трэба адзначыць надзвычай энергічную дзейнасць прадстаўнікоў літоўскіх палякаў, каб не дапусціць прыняцця прапанаванага законапраекту. 4 сакавіка 1911 г. ізноў выступаў А.Мэйштовіч. Ён казаў пра ўласнае расчараванне законапраектам і прапанаваў замену "нацыянальных" выбарчых курыяў сістэмай прапарцыянальных (саслоўных) выбараў [304. Сессия VI, стлб. 1215-1217]. Трэба нагадаць, што менавіта прапарцыянальная сістэма прадстаўніцтва прадугледжвалася законапраектам аб земствах 1906 г., супраць якога выступалі тагачасныя сябры Дзяржаўнай рады ад "заходніх губерняў".

Супраць "нацыянальнага сепаратызму", які быццам бы ўзаконьваў урадавы праект, выступіла таксама частка "правых" на чале з У.Трэпавым. У гэты ж дзень агульным галасаваннем большасць Дзяржаўнай рады адхіліла артыкул законапраекта пра нацыянальныя выбарчыя курыі. Такім чынам, быў адвергнуты адзін з галоўных прынцыпаў урадавага праекту. 8 сакавіка 1911 г. дэпутат ад Гарадзеншчыны К.Скірмунт выступіў супраць артыкула, які прадугледжваў, што старшыня земскай управы і не менш за палову яе сяброў павінны былі належаць да "рускай нацыі" [304. Сессия VI, стлб. 1329]. Адначасова прадпрымаліся намаганні і на іншым "фронце". 10 сакавіка 1911 г. прадстаўнікі Польскіх колаў (у т.л. У.Войніч-Сянажэнцкі, К.Скірмунт, А.Мэйштовіч, К.Незабытоўскі) атрымалі аўдыенцыю ў імператара [256. Nr 55]. Размова таксама датычыла земскай рэформы.

Аднак П.Сталыпін не збіраўся саступаць. Ужо 5 сакавіка на рабочы стол Мікалая ІІ было пакладзена прашэнне Старшыні Рады міністраў пра адстаўку. Вынікам гэтага палітычнага дэмарша стала згода імператара на роспуск абодвух заканадаўчых палатаў і прыняцце законапраекта на моцы 87 артыкулу Асноўных законаў. З 12 па 15 сакавіка абвяшчаўся перапынак у працы Дзяржаўнай рады і Думы. Але Дзяржаўная рада яшчэ паспела вынесці на галасаванне законапраект цалкам і адхіліць яго большасцю галасоў - 134 супраць 23 [422, c. 337-338].

Поспеху польскіх намаганняў у вялікай ступені паспрыяла антысталыпінская палітычная інтрыга, адным з ініцыятараў якой быў ужо згаданы У.Трэпаў. Аднак 14 сакавіка 1911 г. закон пра земствы быў праведзены на падставе 87 артыкула. Гэта была сапраўды "пірава перамога" П.Сталыпіна. Яго дзеянні выклікалі амаль усеагульнае абурэнне. Падобнага здзеку над законам яшчэ не было, як не было нічога падобнага на тыя надзвычайныя абставіны, якія толькі і маглі апраўдаць гэтую меру. Ад П.Сталыпіна адвярнуліся амаль усе палітычныя партыі. Калі ён з'явіўся ў Думе, каб растлумачыць прычыны здзейсненага, па словах Р.Пайпса, "у яго там не было ўжо ніводнага прыхільніка <...> У афіцыйных колах пачалі казаць, што цар жадае пазбыцца Сталыпіна, і што яго дні на пасадзе Старшыні Рады міністраў ужо падлічаны" [485, c. 210-211].

Як польская грамадскасць сустрэла закон ад 14 чэрвеня 1911 г.? Варта адзначыць, што не было ні панікі, ні чарговага расчаравання. Войцех Бараноўскі ў артыкуле "Барацьба вакол земстваў" параўнаў дэпутатаў з гвардыяй Напалеона пад Ватэрлоа. Публіцыст пісаў пра іх маральную перамогу [256. Nr 59]. Раман Скірмунт таксама высока ацаніў паслядоўнасць і ўпэўненасць дзеянняў прадстаўнікоў польскіх землеўласнікаў ад беларускіх і літоўскіх земляў. Ён наогул не лічыў увядзенне земстваў асаблівым няшчасцем. На яго думку, палякаў у новых земствах не будзе менш, чым у земствах 1903 г. А з'яўленне там рускіх памешчыкаў павялічыць колькасць абаронцаў зямельнай уласнасці. Адхіленне законапраекта Дзяржаўнай радай вядомы палітык расцаніў як слабасць тых, хто, ахвяруючы дзяржаўнымі інтарэсамі, імкнецца надалей распальваць полымя расійска-польскай канфрантацыі. Цалкам у духу Э.Вайніловіча Раман Скірмунт абвясціў, што мэтай значнай часткі польскай грамадскасці Літвы і Беларусі з'яўляецца не канфрантацыя, а паразуменне [256. Nr 65].

Э.Вайніловіч таксама не бачыў нічога дрэннага для польскай грамадскасці ў новых земствах. Пазней ва ўласных успамінах ён адзначаў, што польскія землеўласнікі мелі цяпер гарантаваную колькасць сваіх прадстаўнікоў у земствах, абранне якіх цалкам залежала толькі ад мясцовых польскіх выбаршчыкаў. А вось абранне рускіх памешчыкаў у вялікай ступені залежала ад беларускага праваслаўнага сялянства. Адсутнасць нацыянальных курыяў, на думку былога сябра Дзяржаўнай рады, наогул магло зруйнаваць пазіцыі літоўскіх і беларускіх палякаў. Менавіта таму барацьбу супраць земстваў 1911 г. Э.Вайніловіч лічыў прынцыпова важнай толькі з маральнага пункту погляду [88, a. 63].

Падчас наступнай сесіі Дзяржаўнай рады прадстаўнікі "заходніх губерняў" найбольш актыўна выступалі пры абмеркаванні законапраектаў пра пераход з аднаго веравызнання ў іншае і пра пачатковую адукацыю. У.Войніч-Сянажэнцкі адстойваў прынцып свабоды сумлення. Абапіраючыся на палажэнні Указа ад 17 красавіка 1905 г., ён пратэставаў супраць спробаў "правых" абмежаваць магчымасці перамены веравызнання [304. Сессия VIІ, стлб. 160]. Аляксандр Мэйштовіч у сваім выступленні падтрымаў артыкул 14 законапраекта "Пра пачатковую адукацыю", які прадугледжваў вывучэнне Закона Божага на роднай мове вучняў. Пытанне пра нацыянальную прыналежнасць, на яго думку, павінна было вырашацца на падставе асабістага самавызначэння. А вось родную мову вучняў мелі права вызначаць бацькі або апекуны [304.. Сессия VІI, стлб. 2977-2979]. У мае 1912 г. Дзяржаўная рада прыняла папраўку А.Мэйштовіча, якая дазваляла выкладанне Закона Божага для дзяцей "маларосаў і беларусаў - на рускай мове, для літоўцаў - на літоўскай, а для палякаў - на польскай" [304. Сессия VIІ, стлб. 3850]. Як відаць, абаронцамі беларускай і ўкраінскай моваў польскія абраннікі ў Радзе не былі. Той жа А.Мэйштовіч падтрымаў дэпутатаў Каралеўства Польскага, якія змагаліся супраць законапраекта пра вылучэнне Холмскай губ. Ён падкрэсліў, што ў выпадку такога вылучэння на Холмшчыну будуць распаўсюджаны антыпольскія законы. У выніку ўзнікне яшчэ адзін ачаг канфрантацыі [304. Сессия VIІ, стлб. 5070].

Канцэпцыя дзейнасці прадстаўнікоў Беларуска-Літоўскага краю, якая грунтавалася на спалучэнні краёвасці з лаялізмам і згодніцтвам па агульнапалітычных пытаннях пацярпела выразны крах. Адыход Э.Вайніловіча ад актыўнай палітычнай дзейнасці засведчыў паражэнне курса, тыповай праявай якога была прысутнасць эліты літоўскіх палякаў на адкрыцці помніка Кацярыне ІІ (1904). Тым не менш чарговае нарастанне сацыянальнага напружання, якое перапляталася з актывізацыяй беларускага і літоўскага нацыянальных рухаў, зноў і зноў прымушала "вярхушку" мясцовай польскай грамадскасці шукаць саюзніка ў вышэйшых колах расісйкай бюракратыі.

Дзейнасць партый і арганізацый беларускіх і літоўскіх палякаў. Пашырэнне краёвай ідэі.

Зразумела, што польскі рух не абмяжоўваўся дзейнасцю дэпутатаў Польска-літоўска-беларускага кола ў Думе і прадстаўнікоў мясцовых польскіх землеўласнікаў у Радзе. І пасля рэвалюцыі польскі рух заставаўся істотным фактарам жыцця Беларуска-Літоўскага краю. Пры гэтым усе яго кірункі сутыкнуліся з сур'ёзнымі арганізацыйнымі праблемамі. Нацыянальныя дэмакраты ў 1906 г. толькі абвясцілі пра ўтварэнне ўласнай партыі (Польская Дэмакратычна-нацыянальная партыя Літвы і Беларусі) і апублікавалі яе праграму. Але арганізацыйная структура так і не была створаная. Не атрымалася стварыць віленскі філіял КДП. У 1906 г. у выніку аб'яднання з ЛСДП фактычна перастала існаваць ППС на Літве.

Найбліжэй да стварэння ўласнай партыйнай арганізацыі былі краёўцы. Менавіта гэты кірунак па-ранейшым дамінаваў у польскім руху. Пра гэта сведчаць, напрыклад, артыкулы Чэслава Янкоўскага і Войцэха Бараноўскага. Ч.Янкоўскі на старонках варшаўскага "Слова" яшчэ раз звярнуў увагу на значэнне краёвай ідэі для лёсу ўсяго краю і для будучыні мясцовай польскай грамадскасці [276. Nr 88]. "Слова", якое падтрымлівала краёўцаў кансерватыўна-ліберальнага кірунку, перадрукавала таксама артыкул В.Бараноўскага "Краёвы патрыятызм", упершыню апублікаваны "Кур'ерам літэўскім". На думку В.Бараноўскага, краёвасць з'яўлялася той самай праграмай, якая толькі і можа аб'яднаць жыхароў краю ў іх змаганні за ўмовы свабоднага развіцця кожнай нацыі [277. Nr 103].

Прадстаўнікі краёўцаў у І і ІІ Думах утваралі самастойныя дэпутацкія фракцыі, якія некаторымі назіральнікамі ўспрымаліся як партыйныя арганізацыі. Створаная ў 1906 г. ККПЛБ таксама належала да краёвага кірунку. Хоць адначасова гэта была хрысціянска-дэмакратычная партыя. Адлюстраваннем яе аўтарытэту быў відавочны поспех падчас выбараў у І Дзяржаўную думу. Аднак, як ужо адзначалася, у выніку адміністрацыйных рэпрэсіяў у кастрычніку 1907 г. партыя спыніла сваё існаванне.

Адсутнасць партыйных арганізацыяў значна аслабляла патэнцыял польскага руху на беларускіх і літоўскіх землях. І гэта выдатна разумелі мясцовыя палітыкі. На працягу 1905 - 1907 гг. "Кур'ер літэўскі" быў перапоўнены заклікамі і зваротамі па стварэнні польскай партыі краёвага кірунку. Пра неабходнасць партыйнай арганізацыі пісалі Раман і Канстанцыя Скірмунты, Эдвард Вайніловіч, Аляксандр Лядніцкі ды інш.

Варта спыніцца на публікацыях К.Скірмунт, якая прапанавала ўласную канцэпцыю Краёвай партыі. У лютым 1907 г. яна выступіла ў друку з артыкулам, у якім даказвала неабходнасць стварэння Краёвай партыі, заснаванай на прынцыпе "самага шырокага дэмакратызму" [247. Nr 50]. Гэты прынцып, на яе думку, павінен быў гарантаваць поспех партыі ў дзейнасці па ўздыме культурнага і гаспадарчага ўзроўня народных масаў, забеспячэнні свабоды іх нацыянальнага развіцця, пашырэнні згоды паміж рознымі нацыямі. Публіцыстка была ўпэўненая, што толькі дэмакратызм можа паспрыяць пашырэнню сярод насельніцтва Беларуска-Літоўскага краю пачуцця грамадзянскасці незалежна ад нацыянальнасці, веравызнання і полу. Краёвая партыя павінна была змагацца за вылучэнне беларускіх і літоўскіх земляў у асобную адміністрацыйную адзінку з самакіраваннем. Яе палітычным цэнтрам станавілася Вільня, а Коўна і Менск утваралі два культурныя цэнтры. На тэрыторыі Віленшчыны, Гарадзеншчыны і Ковеншчыны К.Скірмунт лічыла магчымым будаваць працу Краёвай партыі на глебе каталіцызму, а на Меншчыне - на падставе праграмных установак.

Адным з галоўных кірункаў партыйнай дзейнасці павінна было стаць развіццё культуры. Краёвая партыя бачылася як цэнтр па стварэнні і каардынацыі працы польскіх, літоўскіх, беларускіх ды іншых асветніцкіх установаў, якія павінны былі напоўніць край тысячамі беларускіх і ўкраінскіх лемантароў, школамі на родных мовах і г.д. Галоўнай мэтай партыйнай дзейнасці абвяшчалася "шчасце і дабрабыт усіх нацыянальнасцяў, што насяляюць наш край".

Пазней публіцыстка канкрэтызавала асноўныя задачы Краёвай партыі. На першае месца яна паставіла эканамічны раздзел, які прадугледжваў уздым матэрыяльнага дабрабыту шляхам пашырэння сельскагаспадарчай адукацыі (сельскагаспадарчыя гурткі), правядзення камасацыі, утварэння ашчадных касаў і г.д. Праблема радыкальнай аграрнай рэформы абміналася. Да культурных задачаў адносілася адкрыццё школаў на родных мовах, арганізацыя чытальняў, выданне падручнікаў і літаратуры наогул. Толькі трэцім ішоў палітычны раздзел, які прадугледжваў абарону грамадзянскіх правоў "усіх трох пародненых гісторыяй народаў краю", г.зн., палякаў, літоўцаў і беларусаў. Таксама падкрэслівалася неабходнасць працы ва ўсіх формах самакіравання, якія б удалося стварыць. У рэлігійным раздзеле гаворка ішла фактычна толькі пра падтрымку намаганняў каталіцкага духавенства па вяртанні касцёлаў, якія пасля паўстання 1863 - 1864 гг. былі альбо зачыненыя альбо перададзеныя праваслаўным святарам [356, s. 83-84].

Безумоўна, артыкулы К.Скірмунт добра ведаў Раман Скірмунт, які праявіў найбольшую актыўнасць у справе стварэння Краёвай партыі. Аднак ягоныя намаганні далі пэўны вынік толькі ў 1907 г. У распрацаваным былым дэпутатам І Дзяржаўнай думы праекце партыйнай праграмы ў якасці прыярытэтных прынцыпаў сцвярджалася роўнасць усіх народаў ва ўсіх галінах жыцця (між іншым падкрэслівалася роўнасць яўрэяў і неабходнасць паразумення з рускімі); свабода веравызнання; магчымасць для кожнага народа мець пачатковае навучанне на роднай мове; спрыянне павелічэнню сялянскага землеўладання і эканамічнаму росту эвалюцыйным шляхам пры дзяржаўнай падтрымцы і без парушэння правоў уласнасці, ліквідацыя сервітутаў і церазпалосіцы; увядзенне рабочага заканадаўства ды інш. У галіне дзяржаўнага ладу партыя выступала за канстытуцыйную манархію з гарантыяй грамадзянскіх свабодаў. Дэмакратыя разумелася як спрыянне эканамічнаму і культурнаму ўздыму працуючых класаў. Але асаблівую цікавасць выклікае ідэя ўтварэння на падставе вышэйазначаных прынцыпаў асобных нацыянальных фракцыяў Краёвай партыі [86, a. 23-25].

Ч.Янкоўскі, які актыўна дапамагаў Р.Скірмунту ў арганізацыйнай працы, наогул сцвярджаў, што апошні планаваў стварэнне свайго роду міжнацыянальнага партыйнага саюза, які павінен быў складацца з самастойных літоўскай, беларускай і польскай партыйных арганізацыяў [364, s. 137]. Р.Скірмунт разлічваў на падтрымку сацыяльных вярхоў мясцовай польскай грамадскасці. Многія вядомыя грамадскія і палітычныя дзеячы з ліку літоўскіх палякаў (Э.Вайніловіч, І.Корвін-Мілеўскі, Д.Карыбут-Дашкевіч, С.Ваньковіч, А.Хаміньскі, К.Шафнагель ды інш.) пагадзіліся з гэтымі прынцыпамі і нават падпісалі праект праграмы. Аднак у рашаючую хвіліну іх пазіцыя змянілася.

17 чэрвеня 1907 г. у Вільні Раман Скірмунт разам з Чэславам Янкоўскім правялі арганізацыйны сход. Аднак тон на ім у вялікай ступені задавалі тыя землеўласнікі, для якіх інтарэсы ўласнага маёнтку адыгрывалі не меншую ролю, чым інтарэсы ўсяго краю. Праект праграмы Р.Скірмунта быў адвергнуты. Дэлегаты (усяго прысутнічала каля 30 чалавек) зацвердзілі праграму, аснову якой склалі тэзісы перадвыбарчага Віленскага снежаньскага з'езду 1906 г., і ўтварылі ўласны партыйны орган "Глос Польскі" ("Głos Polski") на чале з Ч.Янкоўскім. Ад пачатку існавання гэтая партыя набыла выразны памешчыцкі характар.

У прэамбуле праграмы падкрэсліваўся адметны гістарычны шлях Беларуска-Літоўскага краю, асаблівасці яго эканамічнага і культурнага развіцця, разнастайны нацыянальны склад насельніцтва. Звярталася ўвага на тое, што становішча палякаў у крае моцна розніцца ад сітуацыі ў Каралеўстве Польскім. У духу краёвасці сцвярджалася неабходнасць сумеснай працы ўсіх народаў "дзеля гаспадарчага, культурнага і грамадскага ўздыму краю і ўсіх яго жыхароў". Апроч таго, асноўнымі партыйнымі прынцыпамі абвяшчалася роўнасць усіх народаў ва ўсіх галінах жыцця і стварэнне магчымасцяў для іх культурнага развіцця. Пры гэтым падкрэсліваліся правы літоўцаў і беларусаў на развіццё ўласнай культуры, неабходнасць паўнаты грамадзянскіх правоў для палякаў, важнасць паразумення з рускімі, адмена антыяўрэйскіх законаў.

Праграма патрабавала свабоды веравызнання, выказвалася за канстытуцыйную манархію з гарантыяй грамадзянскіх свабодаў, развіццё пачатковай адукацыі на роднай мове. Адносна аграрнай праблемы партыя абяцала спрыяць пашырэнню сялянскага землеўладання шляхам дзяржаўнай падтрымкі сялянства. Прадугледжваліся продаж маёнткаў і дзяржаўны крэдыт, ліквідацыя сервітутаў і церазпалосіцы. Асобна адзначалася непрымальнасць парушэння правоў уласнасці. Партыя выказвалася за дэмакратызацыю грамадства, якая разумелася як праца над паляпшэннем эканамічнага становішча і культурным ростам працоўных класаў. Падкрэслівалася неабходнасць распрацоўкі рабочага заканадаўства. Нарэшце, выказвалася пажаданне, каб "на глебе партыйных прынцыпаў сфармаваліся асобныя нацыянальныя фракцыі, прасякнутыя духам сумеснай працы на карысць краю, з якімі партыя магла б утвараць саюзы і знаходзіць паразуменне". Гэты пункт праграмы выглядае даволі цьмяна. Мажліва, менавіта тут адлюстраваўся першапачатковы намер Р.Скірмунта, які, аднак, перацярпеў істотныя змяненні. Дарэчы, Р.Скірмунт не падпісаў гэтаю праграму. Ні ён, ні большасць прадстаўнікоў Ковенскай губ. не ўступілі ў партыю. Яны выступалі за больш радыкальныя падыходы да вырашэння аграрнага пытання, што магло б паспрыяць наладжванню адносінаў з дзеячамі беларускага і літоўскага рухаў і прывесці да стварэння міжнацыянальнай Краёвай партыі. Тым не менш такія вядомыя дзеячы-краёўцы, як Э.Вайніловіч (старшыня партыі), А.Хаміньскі, С.Ваньковіч, Ч.Янкоўскі, І.Корвін-Мілеўскі, А.Мейштовіч, Д.Карыбут-Дашкевіч увайшлі ў склад і кіруючыя органы партыі, а значыць цалкам падтрымалі яе праграмныя пастулаты [86, a. 23-25]. Тэрытарыяльна партыя была предстаўленая пераважна землеўласнікамі з Гарадзенскай і Віленскай губ. *

Нараджэнне Краёвай партыі выклікала шматлікія крытычныя заўвагі ў адрас яе арганізатараў. "Кур'ер літэўскі", які па асобных пытаннях ужо падтрымліваў нацыянальных дэмакратаў, і "Дзеннік віленьскі" змясцілі шэраг даволі рэзкіх артыкулаў. Незадавальненне прыхільнікаў партыі Р.Дмоўскага выклікала адсутнасць у праграме спецыфічна польскіх патрабаванняў. Інтарэсы польскага этнасу разглядаліся ў сувязі з інтарэсамі іншых народаў краю. Дарэчы, гэта дало падставы аднаму з аўтараў "Дзенніка" нават заявіць, што краёўцы імкнуцца адарваць гістарычную Літву ад Каралеўства Польскага [234. Nr 141].

Іншая частка краёўцаў убачыла ў дадзеным варыянце краёвай арганізацыі выразнае імкненне да абароны ўласных сацыяльна-эканамічных інтарэсаў. Менавіта на гэта звярнуў увагу аўтар "Нацыянальнага катэхізісу Літвы" Баляслаў Ялавецкі. Ён ахарактарызаваў Краёвую партыю як "партыю без твару, без сілы і без смеласці". На яго думку, ні літоўцы, ні беларусы ніколі не далучацца да партыі, бо яе праграма супярэчыць назве. Фактычна, на думку аднаго з вядучых ідэолагаў краёвасці, "узнікла эндэцыя № 2" з выразнай "кансерватыўна-каставай" афарбоўкай. Б.Ялавецкі заўважыў таксама, што "гэтае войска правадыроў, якія не маюць салдатаў, можа існаваць толькі на паперы" [247. Nr 162]. Як "аб'яднанне кансерватараў" характарызаваў Краёвую партыю Людвік Абрамовіч [247. Nr 182, 192].

"Кур'ер літэўскі" прадаставіў магчымасць сябрам Краёвай партыі адказаць сваім апанентам. Станіслаў Ваньковіч заявіў, што партыя імкнецца да кампрамісу з рускай нацыяй, вынікам якога можа стаць доўгачаканая палітычная роўнасць палякаў. Краёўцы не выдвігаюць лозунгаў аўтаноміі Літвы і Беларусі толькі таму, што гэта справа далёкай будучыні. Што датычыць радыкальнай аграрнай рэформы, то, на думку С.Ваньковіча, такое патрабаванне па сутнасці не з'яўляецца дэмакратычным. Яно можа прывесці толькі да знішчэння найбольш прыбытковых гаспадарак. Толькі эвалюцыйным шляхам, сцвярджаў аўтар, можна палепшыць становішча дробных гаспадарак [247. Nr 170].

"Краёвец" (за гэтым псеўданімам хаваўся хутчэй за ўсё Ч.Янкоўскі) сцвярджаў, што абвінавачванні ў згодніцтве не маюць падставаў. Ён звяртаў увагу чытачоў на тое, што партыя выступае за ўвядзенне Канстытуцыі, якая можа гарантаваць нармальнае палітычнае і культурнае развіццё краю ў межах Расіі. Магчыма, дадаваў аўтар, край можа развівацца і без Расіі, але такая верагоднасць не разглядаецца ў партыйнай праграме. На сучасны момант краёўцы лічылі найбольш актуальным патрабаванне самакіравання для беларускіх і літоўскіх земляў. "Краёвец" рашуча адмежаваўся ад Каралеўства Польскага. Барацьба за аўтаномію Каралеўства, на яго думку, не магла з'яўляцца палітычным лозунгам партыі, якая абараняе інтарэсы Беларусі і Літвы. Пры гэтым, аднак, ён гарантаваў, што прадстаўнікі Краёвай партыі ў Думе падтрымаюць аўтанамісцкія намаганні прадстаўнікоў Польшчы [247. Nr 157].

У абарону Краёвай партыі выступіў таксама пецярбургскі "Край" Эразма Пільтца. На яго старонках была надрукаваная праграма партыі [241. Nr 21]. Пазней з'явіўся артыкул, аўтар якога сцвярджаў, што пры знаёмстве з праграмай Краёвай партыі адчуваў дух хрысціянскай любові і міра, вітаў ідэалы нацыянальнай справядлівасці, роўнасці і згоды. Усё гэта, на яго думку, некалі адрознівала стваральнікаў Люблінскай уніі, "найвялікшай справы польскай гісторыі" [241. Nr 22]. Краёвая ідэя ўспрымалася рэдакцыяй "Краю" як імкненне не змагацца з іншымі народамі, а разам з імі працаваць на карысць роднай зямлі. Тым не менш перспектыва застацца партыяй толькі на паперы, якую прадказаў для Краёвай партыі Б.Ялавецкі, была вельмі рэальнай. Вядома, што "Глос Польскі" знайшоў толькі каля 200 падпісчыкаў і праіснаваў вельмі кароткі час. Усяго ўбачыла свет толькі 5 нумароў газеты. Паводле ацэнкі Э.Вайніловіча, Краёвая партыя "праспала" выбары да ІІІ Думы [416, s. 175].

Адначасова з Віленскім з'ездам у Менску пачаўся сход па стварэнні яшчэ адной палітычнай арганізацыі літоўскіх і беларускіх палякаў. Яму папярэднічала сустрэча вузкага кола польскіх дзеячоў у маёнтку Вітольда Жукоўскага ў Быхаўскім пав. Сярод прысутных былі Э.Івашкевіч, Г.Выкоўскі, А.Яленьскі, Е.Асмалоўскі, К.Гардзялкоўскі ды інш. Вынікам размоваў было зацвярджэнне праекту праграмы і папярэдняга плана арганізацыйных дзеянняў [12, s. 130].

Двухдзённы сход у Менску завяршыўся стварэннем Польскага дэмакратычнага саюза (ПДС) і зацвярджэннем яго праграмы. Галоўнай мэтаю Саюза абвяшчаўся ўздым дабрабыту і культурнага ўзроўня ўсіх жыхароў Беларусі незалежна ад этнічнай і рэлігійнай прыналежнасці, сацыяльнага становішча. Асноўным сродкам дасягнення гэтай мэты лічылася ўвядзенне валаснога, павятовага і губернскага самакіравання з гарантыяй правоў нярускіх этнічных супольнасцяў. Мэтаю аграрнай рэформы абвяшчалася стварэнне моцнай сялянскай гаспадаркі. Пры гэтым дапускалася магчымасць адчужэння часткі памешчыцкіх земляў за выкуп. У адрозненні ад Краёвай партыі ПДС не абмінаў сваёй увагай польскія нацыянальныя інтарэсы. Яго праграма патрабавала аўтаноміі Каралеўства Польскага, роўнасці палякаў у правах, захавання і развіцця польскай культуры. У Галоўны камітэт Саюза ўвайшлі К.Гардзялкоўскі, К.Дзямідэцкі-Дзямідовіч, В.Нітаслаўскі, М.Абезерскі, Е.Асмалоўскі, А.Ражноўскі. Адным з кандыдатаў у Галоўны камітэт з'яўляўся Г.Выкоўскі. У Менскай, Віцебскай і Віленскай губ. ствараліся губернскія камітэты ПДС. Падобна на тое, што ў дадзеным выпадку была зробленая спроба арганізацыйнага паяднання краёўцаў абодвух кірункаў, канстытуцыйных дэмакратаў і "левай" часткі мясцовых сяброў ПДНП [496, c. 192].

Трэба адзначыць, што ПДС атрымаў значна лепшую прэсу. На старонках "Кур'ера літэўскага" з тлумачэннем асноўных праграмных прынцыпаў выступіў адзін з арганізатараў У.Жукоўскі [247. Nr 164]. Ён сцвярджаў, што краёвая пазіцыя - адзіна магчымая для польскай грамадскасці краю, характэрнай рысай якога з'яўляецца шматнацыянальнасць. Пры гэтым палякі, яўрэі, літоўцы і беларусы трактаваліся як карэнныя народы краю. А вось рускія былі ахарактарызаваныя як чужы і варожы краёвым інтарэсам "элемент", з якім неабходна змагацца. Аўтар быў упэўнены, што палякі, калі яны хочуць застацца на беларускай зямлі, павінны бараніць інтарэсы не толькі сваёй супольнасці, але ўсяго мясцовага насельніцтва. Менавіта таму, заяўляў У.Жукоўскі, ПДС імкнецца ў першую чаргу забяспечыць палітычныя і эканамічныя інтарэсы самых шырокіх колаў насельніцтва і ўсіх карэнных народаў краю, бараніць іх ад русіфікацыі.

У.Жукоўскі не стаў супрацьпастаўляць ПДС і Краёвую партыю. Ён толькі адзначыў, што падзеі 17 чэрвеня 1907 г. паказалі прысутнасць двух кірункаў у польскім руху. Калі Краёвая партыя, на яго думку, аб'яднала кансерватыўныя элементы, то ПДС - дэмакратычна настроеных прадстаўнікоў розных колаў польскай грамадскасці. Паразуменне гэтых двух кірункаў, паводле У.Жукоўскага, будзе гарантаваць поспех на чарговых думскіх выбарах. Апошняе дазваляе выказаць меркаванне, што менавіта фактар выбараў у ІІІ Думу з'яўляўся стымулам, які прыспешваў арганізацыйныя намаганні мясцовых польскіх дзеячоў.

Паводле Ежы Асмалоўскага, для ПДС была характэрная спроба спалучэння "інтарэсаў краю пражывання і той зямлі, якая лічылася Айчынай". Гэта было дастаткова складаным і магчымым, па яго меркаванні, толькі на глебе "радыкалізацыі міжнацыянальных адносінаў". Пад апошнім хутчэй за ўсё разумелася сумяшчэнне краёвасці з выразнай дэмакратычнай пазіцыяй [12, s. 142]. Аднак разгарнуць практычную дзейнасць і гэтая партыя не здолела. Е.Асмалоўскі ва ўспамінах адзначыў, што ўсё закончылася фактычна на стадыі прыняцця галоўных партыйных дакументаў [12, s. 130].

Пэўнай рэакцыяй на ўтварэнне Краёвай партыі стала таксама арганізацыя ў кастрычніку 1907 г. "Польскага саюза краёвай працы". Спачатку "Кур'ер літэўскі" надрукаваў невялікую абвестку, якая паведамляла, што новая арганізацыя будзе спрыяць вырашэнню найбольш актуальных краёвых праблемаў і імкнуцца да братэрскага супрацоўніцтва палякаў і літоўцаў. Пры гэтым краёвасць характарызавалася як адмова ад "каставасці", г.зн. абароны сваіх вузкасаслоўных інтарэсаў, і прыхільнасць да дэмакратычнай ідэалогіі. Арганізатары Саюза падкрэслівалі, што краёвасць не азначае адмовы паляка ад польскасці, а літоўца - ад літоўскасці. Кожны народ будзе мець мажлівасці для абароны ўласных этнакультурных інтарэсаў і пры гэтым не перашкаджаць іншаму, бо "ўсім хопіць месца на гэтай зямлі" [247. Nr 221].

Пазней на старонках "Кур'ера" была надрукаваная праграма Саюза краёвай працы. Яна заклікала да працы на карысць усяго краю, а менавіта дзеля ўздыму дабрабыту, культуры і асветы ўсіх краёвых народаў. У адрозненне ад праграмных установак Краёвай партыі ўжо першы пункт праграмы Саюза сцвярджаў, што арганізацыя будзе абараняць польскія нацыянальныя інтарэсы, не перашкаджаючы рабіць тое ж самае іншым народам. Больш таго, абвяшчалася, што палякі як карэнныя жыхары Беларуска-Літоўскага краю маюць пэўныя абавязкі адносна ўсяго ягонага насельніцтва. Галоўнай мэтай Саюза абвяшчалася развіццё грамадзянскай свядомасці народаў, уздым іх культурнага і палітычнага ўзроўня. Дзеля гэтага прадугледжавалася дасягненне рэальнай роўнасці ў правах для ўсіх народаў беларускіх і літоўскіх земляў незалежна ад іх нацыянальнасці, мовы і рэлігіі. Асобна адзначалася неабходнасць роўнасці палітычных правоў для палякаў дзеля стварэння нармальных умоваў развіцця польскай культуры.

У сацыяльнай сферы Саюз выступіў прыхільнікам эвалюцыйнага шляху развіцця і "шчырага дэмакратызму", які разумеўся як перакананне, што менавіта народныя масы з'яўляюцца галоўнай сілай развіцця гісторыі. Адпаведна прадугледжвалася распрацоўка рабочага заканадаўства (нармаванне рабочага дня, паляпшэнне санітарных умоваў, стварэнне прафсаюзных арганізацыяў ды інш.), правядзенне аграрнай рэформы з мэтаю ліквідацыі малазямелля (у т.л. і з дапамогай добраахвотнага продажу часткі маёнткаў) і павышэння эфектыўнасці землекарыстання. Сацыяльным вынікам аграрнай рэформы лічылася стварэнне моцнага класа дробных землеўласнікаў, здольных самастойна клапаціцца пра ўласны культурны і гаспадарчы дабрабыт. Планавалася таксама рэформа падатковай сістэмы з улікам інтарэсаў маламаёмасных колаў грамадства. Таксама прапанавалася адмена ўсіх абмежаванняў свабоды веравызнання і рэформа народнай асветы. Апошняя ўключала пачатковую адукацыю на роднай мове і прынцыповую адмову ад выкарыстання школы як зброі ў палітычнай барацьбе.

Краёўцы патрабавалі адкрыцця універсітэту ў Вільні з абавязковымі кафедрамі польскай і літоўскай гісторыі і літаратуры. У палітычнай галіне ідэалам была канстытуцыйная манархія. Цэнтральная ўлада павінна была спалучацца з шырокім самакіраваннем на выбарнай аснове, з выбарнымі судамі, здольнымі абараняць самакіраванне ад ціску бюракратычнага апарату. Арганізатары Саюза краёвай працы (у далейшым ён будзе звацца "Саюзам сацыяльнай працы") імкнуліся спалучыць краёвую ідэю з пэўнымі ліберальна-дэмакратычнымі пастулатамі.

"Кур'ер літэўскі" актыўна падтрымаў новую польскую арганізацыю. Яго аўтары высока ацэньвалі прыярытэтнасць культурнай і гаспадарчай дзейнасці [248. Nr 32], выразную польскасць Саюза [248. Nr 34]. Той жа "Кур'ер літэўскі" паведаміў у сярэдзіне лютага 1908 г., што да Саюза далучыліся такія вядомыя дзеячы, як Войцэх Бараноўскі (рэдактар "Кур'ера"), Аляксандр Хаміньскі, Станіслаў Ваньковіч, Тадэвуш Дэмбоўскі, Юзаф Монтвіл, Конрад Недзялкоўскі, Казімір Шафнагель, Анджэй Тупальскі, Міхал Венслаўскі ды інш. [248. Nr 35]. Як відаць, значная частка сяброў Краёвай партыі перайшла ў Саюз краёвай працы.

Аналіз крытычных заўвагаў па адрасe Краёвай партыі, знаёмства з праграмамі ПДС і Саюза краёвай працы, шматлікія публікацыі на старонках "Кур'ера літэўскага" сведчаць пра тэндэнцыю пэўнай лібералізацыі краёвай дактрыны.

Нягледзячы на прысутнасць выразных ўплываў нацыянальных дэмакратаў, "Кур'ер" па-ранейшым заставаўся галоўным органам краёўцаў кансерватыўна-ліберальнага кірунку. Менавіта тут з'яўляліся артыкулы, якія абгрунтоўвалі адпаведнасць краёвай ідэалогіі сутнасці этнічнай самаідэнтыфікацыі літоўскіх палякаў. Пра гэта пісалі, напрыклад, Ю.Букоўскі ("Калі я жыву ў Літве, кахаю яе суровую прыроду і жыхароў, маю агульныя з Краем інтарэсы, то з'яўляюся грамадзянінам Літвы ў поўным значэнні гэтага слова і літоўцам у грамадскім сэнсе. Аднак таму, што размаўляю і думаю па-польску, што пэўныя імёны польскай гісторыі напаўняюць мяне гонарам або сумам, што выхаваў сваю душу на польскай гісторыі і літаратуры <...> належу да польскай нацыі <…>) [248 Nr 223] і К.Скірмунт [248. Nr 273, 293]. Вядомая публіцыстка была аўтарам найбольш палымяных краёвых заяваў. У лютым 1910 г. яна яшчэ раз заявіла пра сваю прыналежнасць да "літоўскай нацыі", культура якой разумелася як "літоўска-польскае дрэва, што вырасла на глебе лацінства і каталіцтва" [403, s. 52]. "Літоўкай і толькі літоўкай па воле Госпада была, ёсць і буду да астатняга моманту майго жыцця" [403, s. 48], - заяўляла яна.

К.Скірмунт разумела неабходнасць барацьбы з уплывамі польскіх нацыянальных дэмакратаў. У студзені 1911 г. яна рэзка крытыкавала рэдактара "Квартальніка літэўскага" Яна Обста, які ўжываў у сваіх публікацыях тэрмін "крэсы". К.Скірмунт заяўляла, што Беларуска-Літоўскі край - гэта не чыйсьці "бераг", а зямля, якая ўяўляе закончаную цэласнасць. Гэты край, па яе словах, "некалі складаў больш чым палову Рэчы Паспалітай, быў цэнтрам працы і ідэі па адраджэнню яе духа, а сёння з'яўляецца Айчынай мільённых народаў, і ні ў якім сэнсе не можа быць названы крэсамі" [403, s. 79].

Імкненне да лібералізацыі краёвай дактрыны адчувалася ў заявах прадстаўнікоў Польска-літоўска-беларускага кола ў ІІІ Думе. У лістападзе 1911 г. Юзаф Монтвіл у размове з карэспандэнтам варшаўскага "Слова" заявіў: "Мы праводзім палітыку, якая не мае будучыні. Альбо мы паразумеемся з людам і застанемся ў Літве і Русі, альбо не паразумеемся - і загінем <...> Там, дзе існуе супольнасць рэлігіі і веравызнання, такое паразуменнем заўсёды магчымае. Але трэба вызначыцца, кім мы будзем на тутэйшай зямлі: эксплуататарамі маёнткаў ці грамадзянамі краю? <...> Што нам дае сучасная пазіцыя Польска-літоўска-беларускага кола? Дзеля чаго выступае кожны з нашай сямёркі на думскай трыбуне? Дзеля перамогі культуры, справядлівасці або розуму!? На жаль, не ... Альбо пойдзем на паразуменне з людам і захаваем свае пазіцыі, альбо не пойдзем - і загінем" [278].

Яшчэ больш паслядоўнай прыхільніцай лібералізацыі краёвасці была Канстанцыя Скірмунт. У прыватнасці, яна сцвярджала, што краёвасць, якую дэманструюць "літоўцы і русіны, што гавораць па-польску", павінна запоўніць тую бездань, якую "выкапаў" паміж шляхтай і народнымі масамі "эгаізм нацыянальнай выключнасці". Публіцыстка прапанавала землеўласнікам самастойна распачаць аграрную рэформу, прадаючы сваю зямлю мясцоваму сялянству [248. Nr 293]. Канстанцыя Скірмунт не бачыла перспектываў захавання буйнога польскага землеўладання.

Верагодна, пачуццё бесперспектыўнасці прымусіла частку краёўцаў кансерватыўна-ліберальнага кірунку шукаць магчымасць умацавання ўласных пазіцыяў на шляху яднання з нацыянальнымі дэмакратамі. Менавіта так трэба расцэньваць аб'яднанне "Кур'ера віленьскага" (у кастрычніку 1910 г. "Кур'ер літэўскі" быў перайменаваны ў "Кур'ер віленьскі") з газетай нацыянальных дэмакратаў "Гонец цодзенны". Аб'яднанне адбылося ў чэрвені 1911 г. Новае выданне захавала назву "Кур'ер віленьскі". Ян Юркевіч ахарактарызаваў гэтую падзею як яднанне кансерватыўных сілаў польскага руху ў Літве і Беларусі [607, s. 69]. Аднак не трэба перабольшваць кансерватызм як краёўцаў, так і нацыянальных дэмакратаў. Галоўнай партыяй кансерватыўнага кірунку заставалася Партыя рэальнай палітыкі (1904), якая не мела ўласных філіялаў на беларускіх і літоўскіх землях. Аб'яднанне выданняў азначала спробу спалучэння двух розных кірункаў польскай палітычнай думкі.

У студзені 1912 г. выданне вярнула сваю старую назву "Кур'ер літэўскі". Але гэта зусім не азначала нейкай палітычнай перамены. Адным з найбольш прыкметных супрацоўнікаў рэдакцыі заставаўся вядомы сябра партыі Р.Дмоўскага Юзаф Хласка. Па многіх праблемах газета выказвалася з пазіцыяў нацыянальных дэмакратаў. Аднак па-ранейшым на яе старонках знаходзілася месца і для адэптаў краёвай ідэі.

У першую чаргу гэта датычыла Канстанцыі Скірмунт. Катэгарычна адвяргаючы запрашэнне да краёвага грамадзянства рускіх ("Не можа быць грамадзянінам краю прадстаўнік цэнтралізацыі, якая ўсё давіць. Толькі той зразумее нашае "краёвае грамадзянства", для каго гэты край з'яўляецца спрадвечнай Радзімай, каму яго мінуўшчына - прадмет сыноўняй пашаны, а будучыня - мэта клопату і любові" [251. Nr 99]), яна бачыла "грамадзянаў краю" сярод літоўскіх палякаў, а таксама маладой літоўскай і беларускай інтэлігенцыі. Альфай і амегай краёвасці публіцыстка лічыла саюз літоўскіх палякаў з мясцовымі народамі. Менавіта з гэтым яна звязвала з'яўленне тых новых формаў краёвасці, без якіх гэтая ідэя не магла існаваць. "Новая форма - гэта не што іншае, як збліжэнне землеўласнікаў з дэмакратычнымі элементамі, г.зн. з беларускай і літоўскай народнай інтэлігенцыяй - як свецкай, так і духоўнай, з польскім мяшчанствам, з сялянствам, што размаўляе па-польску, з дробнай шляхтай, якая рассеяная па ўсім свеце і цалкам пакінутая" [251. Nr 99]. Дзеля гэтага збліжэння яна лічыла магчымым "адмову ад эгаістычных магнацкіх і земянскіх інтарэсаў". Палітычнае паразуменне літоўскіх і беларускіх палякаў з мясцовым насельніцтвам, на яе думку, з'яўлялася канчатковай мэтай краёвай ідэі ў Беларусі і Літве. А вось шлях да паразумення праходіў праз шчырую падтрымку народных патрабаванняў і культурнае супрацоўніцтва з беларускай і літоўскай інтэлігенцыяй [251. Nr 99].

Мажліва, менавіта гэта было мэтай той рэформы Краёвай партыі, якую паспрабаваў здзейсніць Р.Скірмунт. Напачатку 1908 г. ён уступіў у яе шэрагі. У лютым таго ж года Раман Аляксандравіч Скірмунт на старонках "Кур'ера літэўскага" ад імя Краёвай партыі ўжо адказваў на крытычныя заўвагі А.Тупальскага. У прыватнасці, было заяўлена, што Краёвая партыя Літвы і Беларусі не з'яўляецца партыяй буйных аграрыяў, утворанай толькі дзеля абароны ўласных інтарэсаў [248. Nr 35]. Р.Скірмунт стаў ініцыятарам правядзення агульнага партыйнага сходу, які павінен быў прывесці да кардынальных зменаў. Сам рэфарматар падрыхтаваў даклад "Развіццё прынцыпаў і мэтаў партыі" [86, a. 26]. Цікава, што віленскі польскі друк цалкам праігнараваў гэтую падзею. Затое інфармацыя з'явілася на старонках варшаўскага "Слова". Паводле карэспандэнта гэтай газеты, у парадку дня з'езда стаялі пытанні пра выбары новага кіраўніцтва, выхад з партыі С.Ваньковіча і Т.Дэмбоўскага і даклад Р.Скірмунта. Таксама адзначалася, што для абмеркавання ўдзельнікаў з'езду будзе прапанаваны "праект арганізацыі партыі". Відаць, меліся на ўвазе прапановы па ператварэнні "войска правадыроў" (Б.Ялавецкі) у масавую палітычную арганізацыю.

Вынікі намаганняў Р.Скірмунта былі мізэрнымі. Праўда, 13 лютага 1908 г. адбыўся партыйны з'езд, які зацвердзіў прапанаваныя Р.Скірмунтам прынцыпы рэарганізацыі. У прыватнасці, было прынятае рашэнне пра стварэнне "польскага" і "беларускага" аддзяленняў, якія павінны былі скаардынавана вырашаць уласныя нацыянальныя задачы [275. Nr 75]. У гэты ж дзень было абранае новае кіраўніцтва. На чале партыі стаў Раман Скірмунт. Але "ажывіць" Краёвую партыю не атрымалася. Яна непрыметна зышла з палітычнай арэны. Аднак гэтага нельга сцвярджаць адносна самой краёвай ідэі. Шмат хто з краёўцаў кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі падыходзілі да гэтай ідэі ўсё больш прагматычна, бачылі ў ёй сродак захавання польскіх пазіцыяў у крае.

Чэслаў Янкоўскі ў 1909 г. на старонках варшаўскага "Слова" ўжыў тэрмін "польская краёвая ідэя". На яго думку, толькі яна можа перашкодзіць абвастрэнню канфліктаў і супярэчнасцяў, што пагражаюць адзінству края, які з'яўляецца сумеснай Айчынай розных народаў. Публіцыст быў упэўнены, што "польская краёвая ідэя" будзе гарантаваць польскай грамадскасці становішча карэннага этнасу краю. Ён адназначна лічыў яе больш важнай для мясцовай польскасці, чым нават уласна польскую нацыянальную ідэю ("ідэя польскага імперыялізму"): "Толькі пад лозунгам гэтай ідэі ў Літве і Русі можа наступіць яднанне мясцовых нацыянальных сілаў для сумеснай працы дзеля будучыні краю. Толькі і выключна краёвая ідэя як ідэя рознаэтнічнага краёвага грамадзянства, здолее вырашыць праблемы тутэйшых нацыяналізмаў і ў першую чаргу польска-літоўскую праблему, якая, нарэшце, перастане быць праблемай" [276. Nr 88].

Варта звярнуць увагу на артыкул "Неадпаведная тэрміналогія", які быў надрукаваны ў студзені 1912 г. на старонках "Дзенніка пецярбургскага" за подпісам "Незнаёмы" (Nr 545). Аўтар пратэставаў супраць акрэслення літоўскіх палякаў "каланістамі" і "палякамі". Ён падкрэсліваў мясцовае паходжанне пераважнай іх большасці і прапанаваў ім называць сябе літоўцамі і беларусамі: "Каб разглядаць праблему на адпаведнай глебе, мы, жыхары Літвы і Белай Русі павінны называць сябе літоўцамі і беларусамі. Гэта адразу зруйнуе ўсе абвінавачванні ў чужым паходжанні. Мы, безумоўна, з'яўляемся абарыгенамі і жывем на ўласнай зямлі <...> Але трагізм палажэння ў тым, што мы, літоўцы і беларусы павінны афіцыйна называць сябе палякамі, бо ў школьных, касцельных і выбарчых справах, кожнага непаляка запісваюць адразу ў рускую курыю. Каб не страціць права маліцца па-польску, вывучаць польскую мову і выбіраць дэпутатаў нашай культуры, мы вымушаныя сцвярджаць, што з'яўляемся палякамі".

Артыкул дазваляе ўбачыць яшчэ адну тэндэнцыю ў развіцці краёвай ідэі. Некаторыя краёўцы паступова эвалюцыянавалі ў кірунку ўсведамлення сябе літоўцамі і беларусамі, што спрыяла іх далучэнню да літоўскага і беларускага адраджэнцкіх рухах. У артыкуле пра гэта не ішла гаворка, але ўсведамленне сябе беларусамі ці літоўцамі ў грамадзянскім сэнсе непазбежна да гэтага прыводзіла. Вызначыць імя аўтара артыкула пакуль не атрымалася. Але цалкам верагодна, што гэта быў Раман Скірмунт або Канстанцыя Скірмунт, ці нехта з іх бліжэйшага атачэння, Таксама ў якасці гіпотэзы можна назваць імёны Антона або Івана Луцкевічаў, якія менавіта ў 1912 г. пачалі займацца пэўнай містыфікацыяй, выдаючы сябе то за рускіх ("Вечерняя газета", 1912-1915), то за польскіх ("Кур'ер краёвы", 1912-1914) прагрэсістаў. Дарэчы, Антон Луцкевіч у 1910 г. надрукаваў у "Дзенніку пецярбурскім" вялікі артыкул "Cправы крэсаў. Пра беларускае пытанне", у якім знаёміў чытачоў польскай газеты са станам развіцця беларускага руху [230. Nr 75, 80]. На карысць меркавання, што за псеўданімам "Незнаёмы" мог хавацца А.Луцкевіч, сведчыць таксама факт даволі цеснага супрацоўніцтва братоў Луцкевічаў і Вацлава Ластоўскага з краёўцамі ліберальна-дэмакратычнага кірунку, якое мела месца ў міжрэвалюцыйны перыяд *.

Пасля закрыцця ў ліпені 1906 г. "Газеты віленьскай" краёўцы ліберальна-дэмакратычнага кірунку страцілі магчымасць шырокага ўплыву на грамадскую свядомасць. Іх сітуацыя ўскладнялася яшчэ і тым, што галоўны іх ідэолаг Міхал Ромэр быў вымушаны тэрмінова пакінуць Вільню. Толькі гэта дазволіла яму пазбегнуць судовай адказнасці за адзін з артыкулаў "Газеты віленьскай". Артыкул быў расцэнены як "заклік да бунту".

М.Ромэр перабраўся ў Кракаў, дзе адбылася ягоная сустрэча з Юзафам Альбінам Хэрбачэўскім. Віленскі публіцыст атрымаў мажлівасць карыстацца архівам кракаўскага краёўца. Багацце матэрыялаў, звязаных з літоўскім рухам, дапамагло М.Ромэру напісаць кнігу "Літва. Гісторыя адраджэння літоўскай нацыі" ("Litwa. Studium odrodzenia narodu litewskiego") (Львоў, 1908), якая і сёння высока ацэньваецца літоўскімі даследчыкамі.

Падчас выбараў у ІІІ Думу краёўцы ліберальна-дэмакратычнага кірунку стварылі Дэмакратычны выбарчы камітэт і паспрабавалі правесці ў Думу дэпутатам ад Вільні адваката Тадэвуша Урублеўскага. Аднак выразную перамогу на выбарах атрымаў прадстаўнік нацыянальных дэмакратаў і каталіцкага духавенства С.Мацэевіч. Безумоўна, негатыўную ролю адыграла адсутнасць уласнага органа перыядычнага друку. Краёўцы зрабілі высновы, і ўжо ў 1908 г. у іх асяродку ўсё часцей выказваецца ідэя выдання штодзённай газеты.

М.Ромэр вярнуўся ў Вільню ў 1909 г. Пасля шчаслівага для яго вырашэння судовай праблемы актыўна ўключыўся ў палітычную барацьбу. У гэтым годзе прыкметнай з'явай грамадскага жыцця Вільні былі "чацвергі" ў Т.Урублеўскага. Гэта быў свайго роду дыскусійны клуб, дзе абмяркоўваліся грамадскага-палітычныя і этнакультурныя праблемы. Характэрнай рысай "чацвяргоў" быў іх шматнацыянальны склад. Тут выказвалі свае думкі палякі, літоўцы, беларусы, яўрэі і прадстаўнікі дэмакратычнай часткі рускай грамадскасці Вільні. Леваліберальныя краёўцы на "чацвяргах" былі прадстаўленыя В.Абрамовічам, М.Ромэрам, З.Нагродскім, А.Заштаўтам, Б.Крыжаноўскім ды інш. З беларусаў часта прыходзілі браты Луцкевічы.

А вось 24 лістапада 1911 г. удзельнікам "чацвярга" апроч прадстаўнікоў мясцовай польскай грамадскасці быў Аляксандр Уласаў. Літоўцаў прадстаўляў Аўгусцінас Янулайціс. У гэты дзень абмяркоўвалася разуменне краёвасці. Пасля выступлення М.Ромэра распачалася дыскусія. У яе цэнтры апынулася пытанне наконт існавання рэальных сацыяльна-эканамічных фактараў самастойнасці Беларуска-Літоўскага краю. У выніку ўдзельнікі абмеркавання выказалі думку пра прысутнасць пэўных перадумоваў гэтай самастойнасці [32. T. 2, s. 100]. "Чацвергі" Т.Урублеўскага быццам працягвалі традыцыі Таварыства шубраўцаў, адноўленага віленскім адвакатам яшчэ ў 1900 г. Гэтае Таварыства з'яўлялася свайго рода "салонам", удзельнікамі якога былі прадстаўнікі ўсіх палітычных кірункаў польскага руху, апроч нацыянальных дэмакратаў [592].

Увосень 1910 г. яшчэ адным дыскусійным цэнтрам стаўся Банкаўскі клуб, у якім збіраліся па аўторках. Асаблівасцю гэтых сходаў быў удзел у іх нацыянальных дэмакратаў. Дыскусіі і абмеркаванні былі важнай часткай грамадска-палітычнага жыцця горада, які заставаўся цэнтрам польскага руху на беларускіх і літоўскіх землях. Менавіта тут выпрацоўваліся і развіваліся тыя ідэалагічныя мадэлі, якія пазней распаўсюджваліся па ўсім краі. На "чацвяргах" і "аўторках" наладжваліся асабістыя кантакты паміж прадстаўнікамі розных палітычных плыняў і этнакультурных рухаў. Мажліва і яны адыгралі пэўную ролю ва ўзнікненні масонскіх ложаў, якія аб'ядналі пераважна прыхільнікаў краёвай ідэі ў яе ліберальна-дэмакратычным варыянце.

Масонскія ложы ў Вільні, Менску і Віцебску, якія існавалі з 1910 па 1916 г., з'яўляюцца цікавай і важнай старонкай гісторыі грамадска-палітычнага жыцця краю. Гэтыя тайныя арганізацыі ў вялікай ступені замянілі палітычную партыю, якую так і не здолелі стварыць леваліберальныя краёўцы. Галоўнай крыніцай для даследаванняў іх гісторыі з'яўляецца Дзённік Міхала Ромэра.

Першая ложа ў Беларусі і Літве ў ХХ ст. была створаная па ініцыятыве расійскіх масонаў у Менску ў 1910 г. * Звесткі пра яе склад носяць пераважна фрагментарны і гіпатэтычны характар. Вядомы польскі даследчык Людвік Хас згадаў толькі двух менскіх масонаў - лекара Тэадора Кодзіса [594, s. 222], які раней быў звязаны з партыяй "Пралетарыят", а таксама юрыста і палітычнага дзеяча Казіміра Петрусевіча [594, s. 271]. Апошні ў 1898 г. удзельнічаў у працы І з'езда РСДРП у Менску як прадстаўнік сацыял-дэмакратычнай арганізацыі Екацярынаслава. Пазней пасяліўся ў гэтым беларускім горадзе. На момант утварэння ложы быў прыхільнікам ліберальнай ідэалогіі. Пра ўдзел Т.Кодзіса ў масонскай арганізацыі паведаміла ў сваіх успамінах Зофія Кодзіс-Фрэйерова. Паводле яе да менскай ложы належалі пераважна юрысты і лекары, людзі з рознымі палітычнымі перакананнямі [9, s. 20-21]. М.Ромэр у Дзённіку, распавядаючы пра паездку ў Менск у верасні 1911 г. віленскіх краёўцаў і масонаў Браніслава Крыжаноўскага і Вітальда Абрамовіча, згадаў імёны Эдмунда Івашкевіча, Канстанціна Дземідзецкага-Дземідовіча, К.Петрусевіча і Загорскага [32. T. 2, s. 35]. Мэтаю паездкі быў пошук верагодных аўтараў для "Пшэглёнда віленьскага". Цалкам мажліва, што сустрэча з вышэйназванымі менскімі юрыстамі была вынікам ранейшых масонскіх кантактаў. Таксама варта адзначыць, што Ежы Асмалоўскі, які ў 1912 - 1914 гг. быў сябрам варшаўскай ложы "Вызваленне" ("Wyzwolenie"), у 1915 г. у Менску часта наведваў дом адваката Эдмунда Івашкевіча. Яго звычайнымі суразмоўцамі падчас гэтых візітаў былі Казімір Петрусевіч, Канстанцін Дземідзецкі-Дземідовіч і Ігнацы Віткевіч [13, s. 13]. Магчыма менавіта гэтыя асобы і складалі "ядро" менскай ложы.

Напрыканцы 1910 г. у Вільні ўзнікла ложа "Лучнасць" ("Jedność"). Ролю арганізатара адыграў удзельнік першых з'ездаў КДП Ежы Ром. Менавіта ён разам з братам Эліяшам, паводле сведчанняў Антона Луцкевіча, ужо ў 1908 або 1909 г. меў размову з Іванам Луцкевічам, з якой апошні даведаўся пра масонскія арганізацыі ў Расіі. Дарэчы, паводле М.Ромэра, спачатку масоны звярнуліся да Т.Урублеўскага. Але вядомы адвакат і прыхільнік краёвай ідэалогіі адмовіўся ад супрацоўніцтва [32. T. 4, s. 403].

У ліку заснавальнікаў "Лучнасці" былі ўжо згаданыя Ежы і Эліяш Ромы, браты Луцкевічы, літоўскі дзеяч Данатас Маліноўскас, прадстаўнік левіцы польскіх нацыянальных дэмакратаў доктар Людвік Чаркоўскі. У сакавіку 1911 г. у ложу быў прыняты Міхал Ромэр, які хутка стаў адным з лідэраў віленскага масонства. Трэба адзначыць, што афіцыйнае запрашэнне ён атрымаў ад Івана Луцкевіча, што адлюстравалася ў дзённікавым запісу [32. T. 1, s. 66].

У 1915 г. М.Ромэр даверыў свайму Дзённіку не толькі таямніцу існавання арганізацыяў масонаў. Ён досыць падрабязна спыніўся на ідэалогіі, якой прытрымліваліся віленскія "браты". "Нашая задача, - пісаў палітык і публіцыст, - не знішчаць, не ламаць, не разбураць, а ствараць і ўдасканальваць. <...> Нашым падмуркам з'яўляюцца ідэі братэрства, любові і свабоды чалавечага духу. Нашае братэрства - гэта Саюз гуманізму ў шляхецкім і адначасова дзейсным значэнні гэтага слова. Мы імкнемся, каб нашыя лозунгі не сталі звычайнай фармальнасцю <...> Мы імкнемся зрабіць іх рэальнасцю сумлення, дзеянняў і дачыненняў у чалавечым сужыцці; каб яны пранізалі адносіны як паміж асобнымі людзьмі, так і паміж усялякімі групамі, нацыямі і, нарэшце, сталі здабыткам усяго чалавецтва <...>". Закранаючы палітычны аспект масонскай дзейнасці, М.Ромэр падкрэсліў, што "брацтва" не з'яўляецца ні палітычным аб'яднаннем, ні партыяй. Аднак ва ўмовах расійскай дзяржавы арганізацыя, якая абвяшчае сваёй мэтай дасягненне свабоды чалавечага духа, непазбежна будзе займаць антыўрадавую палітычную пазіцыю. "Прычына ў тым, - сцвярджаў М.Ромэр, - што гэтая дзяржаўная арганізацыя <...> і сама расійская дзяржаўнасць як канкрэтны гістарычны феномен ёсць найвялікшая перашкода дзеля рэалізацыі нашых прынцыпаў" [32. T. 4, s. 403].

М.Ромэр паслядоўна адстойваў асноўныя прынцыпы краёвасці. Менавіта краёвасць для яго з'яўлялася найбольш адэкватнай формай палітычнага існавання масонскіх лозунгаў на тэрыторыі гістарычнай Літвы. У вялікай ступені якраз дзякуючы намаганням М.Ромэра віленскія ложы сталі моцнымі цэнтрамі прапаганды краёвай ідэалогіі, якая супрацьстаяла ідэалогіі нацыянальнага шавінізма. Пры гэтым краёвасць зусім не перашкаджала сваім адэптам актыўна працаваць у рэчышчы ўласных нацыянальных рухаў.

Трэба заўважыць, што М.Ромэр успрымаў грамадства Беларуска-Літоўскага краю як адзінае і непадзельнае, прасякнутае пачуццём краёвай грамадзянскасці і незалежнае ад падзелу на асобныя нацыі [32. T. 2, s. 252]. У грамадска-палітычнай дзейнасці ён імкнуўся да пабудовы "адзінага грамадскага будынку, а не шэрагу нацыянальных хатаў" [32. T. 2, s. 89]. Падмуркам адзінага краёвага будынку аўтар Дзённіка лічыў дэмакратычны лад жыцця. На яго думку, толькі ў гэтым выпадку будуць створаныя адпаведныя ўмовы для ажыццяўлення патрабаванняў кожнага народу краю. Гэтае разуменне краёвасці істотна адрознівалася ад таго, якога прытрымліваліся яго калегі па групоўцы леваліберальных краёўцаў. Напрыклад, Людвік Абрамовіч разумеў краёвае грамадства як свайго роду канфедэрацыю самастойных і роўных нацыянальных супольнасцяў, кожная з якіх мела поўнае права на ўласнае нацыянальна-культурнае развіццё. Пры такім разуменні галоўным у краёвасці станавілася магчымасць абароны інтарэсаў польскай супольнасці. Падобным чынам разумелі краёвую ідэю беларускія дзеячы (браты Луцкевічы, Вацлаў Ластоўскі, Іван Краскоўскі) - сябры масонскіх арганізацыяў. Адпаведна можна было весці гаворку пра польскіх і беларускіх краёўцаў. Аднак існаванне апошніх стала відавочным толькі пасля з'яўлення такіх органаў друку, як "Вячэрняя газета" (1911) і "Кур'ер краёвы" (1912).

Між тым у 1911 г. афіцыйна "абудзіліся" расійскія масоны. Аднаўленне іх дзейнасці адбылося без санкцыі "Вялікага Усхода Францыі". Расійскія масоны імкнуліся да стварэння самастойнай арганізацыі, якая павінна была аб'яднаць усе ложы на тэрыторыі Расіі. У выніку паўстаў "Вялікі Усход Расіі", які лічыўся "нерэгулярнай" (псеўдамасонскай) арганізацыяй. У 1913 г. арганізацыя атрымала назву "Вялікі Усход народаў Расіі", што павінна было падкрэсліць станоўчае стаўленне "вярхушкі" расійскага масонства да ідэі дэмакратычнай федэратыўнай Расіі. Яна аб'ядноўвала ўжо каля 40 ложаў [593, s. 166]. Сярод іх былі дзве віленскія і адна менская.

У 1911 г. з "Лучнасці" выдзялілася ложа "Літва", якую ўзначаліў М.Ромэр. На момант падзелу ў склад "Лучнасці" ўваходзілі Ежы Ром як кіраўнік, Людвік Чаркоўскі, Іван ды Антон Луцкевічы, Эліяш Ром, дзеячы польскага руху Вітальд Абрамовіч, Браніслаў Крыжаноўскі і Зыгмунт Нагродскі, Іван Прозараў як прадстаўнік рускай грамадскасці, беларускі палітык Іван Краскоўскі *, Майсей Брамсон, Ян Багушэўскі, а таксама дзеячы літоўскага руху Міколас Сляжэвічус і Міколас Біржышка [32. T. 4, s. 404].

У ложу "Літва", апроч М.Ромэра, увайшлі таксама Б.Крыжаноўскі, З.Нагродскі, М.Сляжэвічус, І.Прозараў, І.Краскоўскі, А.Луцкевіч, Э.Ром і М.Брамсон. Пазней у ложу былі прынятыя дзеячы літоўскага руху Вацловас Біржышка, Вацловас Бельскіс, Пеліксас Бугайлішкіс, Андрус Булёта, Юргіс Шаўлюс, Ёнас Вілейшыс, публіцыстка Феліцыя Барткевічэне-Повіцкайтэ, прадстаўнікі віленскай польскай грамадскасці Казімір Астахевіч, Эдвард Сакалоўскі і Уладыслаў Асмалоўскі, а таксама беларускі дзеяч Вацлаў Ластоўскі (1912). Апроч іх, з ложы "Лучнасць" перайшлі ў "Літву" А.Заштаўт і М.Біржышка [32. T. 4, s. 404].

Актыўная грамадска-палітычная і культурная дзейнасць сяброў віленскіх ложаў спрыяла пашырэнню краёвай ідэі ў яе ліберальна-дэмакратычнай форме. Амаль усе яны былі аўтарытэтнымі дзеячамі розных нацыянальных рухаў і мелі мажлівасць уплываць на іх ідэалогію, асабліва ў галіне міжнацыянальных адносінаў. Гэта адлюстравалася ў шматлікіх публікацыях "вольных муляроў" на старонках такіх віленскіх выданняў, як "Наша Ніва", "Lietuvos żinios", "Lietuvos ūkininkas", "Przegląd Wileński", "Kurier Krajowy" і "Вечерняя газета". Краёўцы-масоны ўваходзілі ў склад кіраўніцтва многіх культурных таварыстваў і гаспадарчых арганізацыяў, дзейнасць якіх выходзіла далёка за межы Віленшчыны. Варта назваць Таварыства сяброў навук у Вільне, Артыстычнае таварыства, Віленскае таварыства падтрымкі хатняга рамяства і народнага мастацтва, Таварыства падтрымкі кааперацыі ды інш.

М.Ромэр пазней адзначаў: "Як уласна масонская арганізацыя мы не дзейнічаем, але ў многіх справах менавіта сярод нас выпрацоўваюцца дырэктывы і нараджаюцца ініцыятывы. Нашыя ложы маюць вялікі ўплыў на ўмацаванне ў свядомасці братоў краёвай пазіцыі" [32. T. 4, s. 404]. На думку гісторыка Збігнева Соляка, менавіта на масонскіх паседжаннях было прынятае рашэнне пра выстаўленне Браніслава Крыжаноўскага кандыдатам у дэпутаты IV Думы [660, s. 39]. Ложы прычыніліся таксама да выдання "Пшэглёнда віленьскага" і "Кур'ера краёвага", які стаў штодзённай польскамоўнай газетай краёвага і дэмакратычнага кірунку. Дарэчы, гісторыя арганізацыі абедзвюх газетаў паказала адсутнасць адзінства ў асяроддзі краёўцаў. Рознае разуменне краёвасці і польскіх нацыянальных інтарэсаў стала падмуркам таго крызісу, які напаткаў віленскае масонства ў 1913 г.

Асобна трэба адзначыць актыўнасць беларускіх дзеячоў, а менавіта Антона ды Івана Луцкевічаў, у прапагандзе краёвай ідэі. Беларусы спадзяваліся, што яе пашырэнне ўзмоцніць сацыяльную базу беларускага руху і паспрыяе яго падтрымцы дэмакратычнымі элементамі іншых рухаў. Якраз таму яны і распачалі выданне польскамоўнага "Кур'ера краёвага" (1912). Пры гэтым удзел беларусаў у ёй заставаўся таямніцай для віленскай грамадскасці. На падобных пазіцыях знаходзілася рускамоўная "Вячэрняя газета", выданнем якой таксама кіравалі беларусы.

На старонках свайго Дзённіка М.Ромэр адзначыў тыя разыходжанні ў разуменні краёвасці, якія існавалі паміж ім і беларускімі палітыкамі. У прыватнасці, браты Луцкевічы і супрацоўнік рэдакцыі "Нашай Нівы" ў 1910 - 1911 гг. Вітаўт Чыж, больш вядомы пад пседанімам "Ян Яленьскі", на сходзе сяброў віленскага Саюза прагрэсіўна-незалежніцкай моладзі 12 сакавіка 1911 г. заявілі, што праца дэмакратаў павінна ісці ў накірунку абуджэння беларускай і літоўскай нацыянальнай свядомасці. Сацыяльная прапаганда лічылася толькі наступным этапам дзейнасці [32. T. 1, s. 71]. За месяц да гэтага падчас асабістай размовы Іван Луцкевіч заявіў М.Ромэру, што ўсялякая польскамоўная дзейнасць дэмакратычных сілаў у сваім канчатковым выніку спрыяе ўмацаванню ў крае "клерыкалізма" і "рэакцыі" [32. T. 1, s. 48]. Аўтар Дзённіка ацэньваў такую пазіцыю як нацыяналістычную, але ён неаднаразова выказваў упэўненасць, што ўрэшце рэшт браты Луцкевічы прызнаюць факт існавання польскага дэмаса ў краі і адпаведна зразумеюць адметныя нацыянальныя задачы дзейнасці польскіх прагрэсістаў.

Гэтая ўпэўненасць была вынікам досыць цеснага супрацоўніцтва М.Ромэра і кола яго аднадумцаў з беларускімі адраджэнцамі. Запісы Дзённіка студзеня і лютага 1911 г. сведчаць пра пастаянныя кантакты ягонага аўтара з рэдакцыяй "Нашай Нівы". Напрыклад, 23 - 24 лютага 1911 г. М.Ромэр, выконваючы заказ беларускай рэдакцыі, працаваў над артыкулам, які быў прысвечаны дзейнасці псеўдабеларускіх таварыстваў "Крестьянин" і "Белорусское общество" [32. T. 1, s. 54-55]. У студзені 1912 г. ён пераклаў для органа краёўцаў "Пшэглёнда віленьскага" артыкул Аляксандра Уласава, які быў прысвечаны праблеме эміграцыі ў ЗША [32. T. 2, s. 149].

Адзін з галоўных ідэолагаў прагрэсісцкай краёвасці з вялікім задавальненнем супрацоўнічаў з галоўнай беларускай газетай. "Кола супрацоўнікаў "Нашай Нівы", - пісаў М.Ромэр, - для мяне з'яўляецца адным з самых прывабных і сімпатычных у Вільні. Ёсць у іх вялікая шчырасць волі, моцная адданасць справе, якая ўспрымаецца імі не як механічная работа або прафесійны абавязак, а як жывая творчасць, як найбольш поўная праява іх жыцця, іх энергіі, іх волі. Яны цалкам паглыбленыя ў сваю справу, толькі ёй і жывуць. Кожны з іх - адметная асоба, кожны мае выразную і непаўторную індывідуальнасць. Пэўная шаблоннасць думак і дзеянняў, якую часта нараджае калектыўная праца, у беларусаў цалкам адсутнічае. Яркая індывідуальнасць кожнага з іх тлумачыцца шчырымі, сумленнымі адносінамі да справы. Пры энергічнай дзейнасці індывідуальнасць не нівеліруецца паводле пэўнага шаблону, а развіваецца, набывае выразныя контуры, што спрыяе найбольш поўнаму выяўленню асобы" [32. T. 1, s. 38].

Якраз у рэдакцыі "Нашай Нівы" ў лістападзе 1911 г. адбыўся сход, які быў прысвечаны праблеме каардынацыі намаганняў усіх краёвых нацыянальных супольнасцяў. Ініцыятарам схода быў рэдактар беларускай газеты А.Уласаў. Літоўскіх палякаў прадстаўлялі В.Абрамовіч і М.Ромэр, беларусаў - браты Луцкевічы і А.Уласаў, літоўцаў - М.Сляжэвічус, Кішка і С.Кайрыс, яўрэяў - Э.Ром, рускіх - І.Краскоўскі. Адзіным вынікам сходу было агульнае прызнанне неабходнасці стварэння сумеснай інфармацыйнай установы [32. T. 2, s. 82]. Аднак канкрэтныя рашэнні не былі прынятыя.

Ілюстрацыя 1.

Ложы мелі непасрэднае дачыненне таксама да адраджэння віленскага леваліберальнага краёвага друку. У кастрычніку 1911 г. З.Нагродскі выказаў ідэю арганізацыі штодзённай газеты. В.Абрамовіч прапанаваў на пасаду рэдактара свайго брата Людвіка. Пасля аб'яднання "Кур'ера" з "Гонцам" Л.Абрамовіч у знак пратэсту пакінуў рэдакцыю "Кур'ера" і быў гатовы цалкам прысвяціць сябе працы ў новым выданні. Аднак ягоная кандыдатура выклікала незадавальненне многіх краёўцаў і ў першую чаргу М.Ромэра. Л.Абрамовічу не маглі выбачыць пераход з "Газеты віленьскай" у "Кур'ер літэўскі" (1906). Супрацоўнікі "Газеты" ў свой час ўспрынялі гэты пераход як здраду. М.Ромэр, апроч таго, лічыў Л.Абрамовіча "занадта правым" па сваіх поглядах [32. T. 2, s. 3]. Варта адзначыць, што ў абмеркаванні кандыдатуры рэдактара ўдзельнічалі таксама беларускія і літоўскія дзеячы - сябры масонскіх арганізацыяў (браты Луцкевічы, А.Янулайціс ды інш.). Яны таксама не лічылі асобу Л.Абрамовіча адпаведнай пасадзе рэдактара краёвага выдання. М.Ромэр прапанаваў кандыдатуру Вітаўта Чыжа (Яна Яленьскага) з "Нашай Нівы". Але падтрымкі сярод леваліберальных краёўцаў не знайшоў. Большасць з іх усё ж такі выказвалася за Л.Абрамовіча. Сітуацыя змянілася толькі пасля таго як М.Ромэр заявіў свайго рода ультыматум. Ён наогул адмаўляўся быць у складзе рэдакцыі ў выпадку рэдактарства Людвіка Абрамовіча. Гэтая заява зрабіла моцнае ўражанне. Рэдакцыйны камітэт прыняў рашэнне адмовіцца ад кандыдатуры Л.Абрамовіча. Але пошукі новага рэдактара (М.Ромэр і З.Нагродскі нават выязжалі ў Варшаву і Люблін) не прынеслі пажаданых вынікаў.

Урэшце рэшт арганізатары адмовіліся ад ідэі штодзённай газеты і вярнуліся да прапановы па выданні штотыднёвіка. Браты Абрамовічы ўзялі ініцыятыву ва ўласныя рукі. 12 лістапада 1911 г. іх намаганнямі быў выдадзены "нумар узорны" ("okazowy") "Пшэглёнда віленьскага". Новыя перамовы паміж братамі Абрамовічамі і колам М.Ромэра закончыліся пэўным кампрамісам. Рэдактарам штотыднёвіка станавіўся Л.Абрамовіч, які, аднак, не ўвайшоў у склад Рэдакцыйнага камітэту. Апошні павінен быў вызначаць ідэйны кірунак і кантраляваць працу рэдактара. У яго складзе апынуліся В.Абрамовіч, Я.Пілсудскі, Б.Крыжаноўскі, З.Нагродскі і М.Ромэр [649, s. 46]. Склад Рэдакцыйнага камітэту сведчыць пра з'яўленне ў Вільні польскага прагрэсісцкага краёвага органа, які прынцыпова адрозніваўся ад колішняй ідэі міжнацыянальнага краёвага выдання.

Ілюстрацыя 6.

"Пшэглёнд віленьскі" пачаў рэгулярна выходзіць са студзеня 1912 г. Апошні яго нумар быў датаваны 29 жніўня 1915 г. На думку Яна Юркевіча, выданне "Пшэглёнда" было першым пасля закрыцця "Газеты віленьскай" значным арганізацыйным поспехам віленскіх прагрэсістаў-краёўцаў [605, s. 167-168]. Гэтую выснову падзяляе таксама Ян Савіцкі [649, s. 46-47]. Аднак нельга забываць, што значную ролю ў арганізацыі дзейнасці краёўцаў-прагрэсістаў адыгралі масонскія ложы "Лучнасць" і "Літва". У склад гэтых ложаў уваходзіла практычна ўся віленская эліта прагрэсістаў за выключэннем Л.Абрамовіча і Т.Урублеўскага. Мажліва, якраз іх утварэнне было найбольшым арганізацыйным поспехам краёўцаў ліберальна-дэмакратычнага кірунку. Тым больш, што менавіта яно забяспечыла распаўсюджванне краёвай ідэалогіі сярод дзеячоў беларускага, яўрэйскага і літоўскага рухаў.

У лістападаўскім нумары "Пшэглёнда" адсутнічала канкрэтная праграма штотыднёвіка. Было толькі заяўлена, што газета будзе зыходзіць з прынцыпа краёвага грамадзянства. Пры гэтым беларускія і літоўскія землі характарызаваліся як "адметны край, прасякнуты супольнымі інтарэсамі, які ўяўляе адзіную тэрытарыяльную прастору і населены некалькімі народнасцямі, якія маюць роўныя правы ў вызначэнні ўласнага лёсу і лёсу ўсяго краю". Адначасова сцвярджалася, што газета з'яўляецца "дэмакратычным выданнем, якое будзе разглядаць сацыяльна-эканамічныя праблемы з пункту погляду народу". Таксама падкрэслівалася імкненне спрыяць развіццю польскай культуры і нармалізацыі нацыянальных адносінаў [270].

Адпаведна абвешчанай пазіцыі аўтары публікацый "Пшэглёнда" выкрывалі палітыку згодніцтва [271. Nr 24]. Яны крытычна ацэньвалі дзейнасць Польскага кола ў ІІІ Думе і сцвярджалі, што згодніцкі курс павінен быць заменены дэмакратычным, які знойдзе падтрымку з боку дэмакратычнай Расіі [271. Nr 5]. Дума наогул ацэньвалася вельмі крытычна. Звярталася ўвага на тое, што яна ператварылася ў плацдарм для наступлення велікарускіх шавіністаў па ўсёй краіне [271. Nr 25]. Адначасова крытыкаваліся праявы шавінізма ў дзейнасці польскіх нацыянальных дэмакратаў [271. Nr 22]. Затое добразычліва ацэньвалася развіццё беларускага і літоўскага рухаў, дзейнасць яўрэйскіх арганізацыяў. Падкрэслівалася жыццёвая неабходнасць дэмакратызацыі польскай грамадскасці краю як непазбежнай умовы для навязвання кантактаў з літоўскай і беларускай дэмакратычнай інтэлігенцыяй. Сцвярджалася, што толькі ў сумеснай краёвай працы з літоўцамі і беларусамі палякі знойдуць апраўданне свайго знаходжання ў крае [271. Nr 17]. Будучыня Літвы і Беларусі звязвалася з ідэяй аўтаноміі [271. Nr 25].

Адным з найбольш актыўных аўтараў "Пшэглёнда" ў 1912 г. з'яўляўся М.Ромэр. Ён імкнуўся паўплываць на ідэйны кірунак выдання, зрабіць яго больш дэмакратычным і менш польскім. У красавіку 1912 г. на старонках "Пшэглёнда" быў надрукаваны артыкул М.Ромэра "Дэмакратыя і нацыянальнае развіццё". Аўтар раскрываў уласнае разуменне краёвасці. На яго думку, менавіта дэмакратызацыя грамадства ў ХІХ ст. і асабліва адмена прыгоннага ладу прыспешылі працэс фармавання асобных нацыянальных культураў у краі. "Літоўцы" (ліцвіны - А.С.) пачалі дзяліцца на ўласна літоўцаў, палякаў і беларусаў. Тым не менш, сцвярджаў М.Ромэр, усе сацыяльныя праблемы, не выключаючы пытанняў этнакультурнага развіцця, захавалі агульнакраёвы характар. А гэта выставіла на пярэдні план фактар краёвай грамадзянскасці. М.Ромэр даказваў, што індывідуалізацыя этнакультурнага развіцця не знішчыла краёвай супольнасці, і краёвая дэмакратыя не замянілася польскай, літоўскай або беларускай. Больш таго яна нават зацікаўленая ў развіцці літоўскага, беларускага і мясцовага польскага рухаў [271. Nr 18].

Паступова станавіліся відавочнымі разбежнасці поглядаў М.Ромэра і Л.Абрамовіча. Ужо ў студзені 1912 г. рэдактар настаяў, каб артыкулы М.Ромэра "Нацыяналізм і крэсы", а таксама "Гандаль і жыды", прайшлі папярэдняе абмеркаванне ў Рэдакцыйным камітэце. Пазней пасля артыкулаў М.Ромэра ўсё часцей пачалі з'яўляцца рэдакцыйныя заўвагі. Урэшце рэшт М.Ромэр пакінуў "Пшэглёнд" дзеля працы ў рэдакцыі "Кур'ера краёвага".

Дзейнасць "Пшэглёнда" разгортвалася ў досыць цяжкіх умовах. Галоўнай праблемай было фінансаванне. Сродкі, што былі сабраныя на выданне, хутка разышліся, а колькасць падпісчыкаў расла вельмі марудна. У ліпені 1912 г. Міхал Ромэр адзначыў у сваім Дзённіку, што газета мае каля 300 падпісчыкаў (напачатку года было - 221 [649, s. 48]) і прыблізна столькі ж паасобнікаў разыходзіцца праз рознічны гандаль. У выніку гадавы дэфіцыт налічваў каля 1000 руб. [32. T. 2, s. 324]. Праблема вырашалася з дапамогай фундатараў. Сярод іх былі, у прыватнасці, Аляксандр Лядніцкі, Казімір Астахевіч ды інш.

Наклад "Пшэглёнда віленьскага" дае падставы для разважанняў пра ступень уплыву ідэалогіі краёўцаў ліберальна-дэмакратычнага кірунку. Лічбы дазваляюць сцвярджаць, што гэтыя ўплывы не былі значнымі. Паводле Яна Савіцкага, у наступныя гады наклад газеты нават зменшыўся [649, s. 48]. Але трэба ўлічваць, што "Пшэглёнд" быў разлічаны на тыя колы грамадства, якія займаліся выпрацоўкай грамадскага меркавання. З улікам гэтага орган краёўцаў ліберальна-дэмакратычнага кірунку заставаўся прыкметнай з'явай грамадска-палітычнага жыцця. Асабліва відавочным гэта стала падчас выбараў у IV Дзяржаўную думу.

У гэты перыяд краёўцы-прагрэсісты яшчэ спадзяваліся на мажлівасць пераменаў у Расіі. У прыватнасці, яны лічылі верагодным прыход да ўладаў канстытуцыйных дэмакратаў. Дарэчы, адносіны з прадстаўнікамі партыі Народнай свабоды падтрымліваліся на розных узроўнях. У сакавіку 1912 г. Вільню наведаў адзін з кіраўнікоў гэтай партыі віцэ-старшыня Думы прафесар Грэдэскул. На кватэры Эліяша Рома адбылася яго сустрэча з М.Ромэрам, І.Прозаравым, А.Уласавым, А.Луцкевічам і Е.Ромам. Госця асабліва цікавіла нацыянальнае пытанне.

Таксама важную ролю ў кантактах з кадэтамі адыгрывалі масонскія сувязі. Аднак паступова прыйшло расчараванне як палітычнымі мажлівасцямі канстытуцыйных дэмакратаў, так і шчырасцю іх праграмнага федэралізма.

Уласна польская нацыянальная ідэя на беларускіх і літоўскіх землях у перыяд дзейнасці ІІІ Думы была прадстаўленая польскімі нацыянальнымі дэмакратамі і сацыялістамі. Выбары ў Вільні (1907) паказалі, што ўплывы нацыянальных дэмакратаў у самым горадзе значна пашырыліся. Прыхільнік ідэалогіі Р.Дмоўскага С.Мацэевіч пры падтрымцы каталіцкага духавенства ўпэўнена перамог Т.Урублеўскага. Найбольш кансерватыўная частка краёўцаў, якая аб'ядналася ў Краёвую партыю Літвы і Беларусі, пачала шукаць шляхі паразумення з нацыянальнымі дэмакратамі. Тым больш, што партыя Р.Дмоўскага напачатку ХХ ст. паступова перайшла на згодніцкія пазіцыі. Напрыклад, праграма партыі 1903 г. зыходзіла з недатыкальнасці дзяржаўнага ладу. Галоўнай мэтай абвяшчалася стварэнне ў кожнай частцы былой Рэчы Паспалітай умоваў, якія "будуць гарантаваць польскаму элементу магчыма найбольшую нацыянальную самастойнасць <...> самае шырокае развіццё нацыянальных сілаў і ўсебаковы эканамічны, палітычны і цывілізацыйны прагрэс" [649, s. 129]. Дасягненне незалежнасці пераносілася ў будучыню.

Пра пэўнае паразуменне паміж кансерватыўнай часткай краёўцаў і нацыянальнымі дэмакратамі сведчыць, напрыклад, кампраміс па пытанню аб дзейнасці фракцыі літоўскіх палякаў у ІІІ Думе. У рэзалюцыі Кіеўскага з'езду (1907) тэзіс самастойнасці Кола ад Літвы і Беларусі быў дапоўнены палажэннем пра яго салідарнасць з Колам ад Каралеўства Польскага па "агульнанацыянальных справах". Праўда, на практыцы гэтае палажэнне рэалізавалася толькі аднойчы, калі дэпутат ад Ковенскай губ. К.Завіша выступіў з асуджэннем праекту вылучэння Холмскай губ. з Каралеўства Польскага. Затое, пачынаючы з 1907 г., "Кур'ер літэўскі" ўсё часцей падтрымліваў пазіцыю "Дзенніка віленьскага". Гэтая тэндэнцыя яшчэ больш узмоцнілася пасля таго, як напачатку 1908 г. уладальнікамі "Кур'ера" стала група землеўласнікаў (А.Хаміньскі, К.Скірмунт, С.Ваньковіч ды інш.). Урэшце рэшт у 1911 г. адбылося аб'яднанне галоўнага органа краёўцаў кансерватыўна-ліберальнага кірунку з "Гонцам цодзенным", які адстойваў інтарэсы партыі нацыянальных дэмакратаў. Новае выданне ("Кур'ер віленьскі", з студзеня 1912 г. ізноў "Кур'ер літэўскі") хоць і давала магчымасць выказвацца краёўцам, але ў большай ступені яно працавала пашырэнне польскай нацыянальнай ідэі. У прыватнасці, "Кур'ер" актыўна ўключыўся ў барацьбу супраць этнакультурных патрабаванняў беларускага і літоўскага рухаў, рэзка крытыкаваў краёўцаў за іх нібыта "свядомае адарванне ад польскай нацыі" [251. Nr 100] і г.д.

Згодніцкія тэндэнцыі ў дзейнасці ПДНП былі звязаныя з надзеямі на перамены ў Расійскай дзяржаве. Аднак надзеі не спраўдзіліся. Згодніцтва не прынесла чаканых вынікаў. Гэта прызнаў Ю.Хласка, адзін з найбольш актыўных дзеячоў сярод нацыянальных дэмакратаў на беларускіх і літоўскіх землях. На старонках "Кур'ера літэўскага" на самым пачатку 1912 г. ён заявіў, што ўлады "ізноў адмаўляюць палякам у праве на развіццё ўласнай культуры, ізноў умешваюцца ў рэлігійнае жыццё" [251. Nr 1].

Пад кантролем нацыянальных дэмакратаў знаходзіўся Саюз нацыянальнай моладзі, які абвяшчаў сваімі галоўнымі задачамі абарону польскай мовы і польскага духу [697, s. 36-37], арганізацыя вучнёўскай моладзі "Зэт" ("Zet"). Аднак апошняя ў 1908 г. афіцыйна разарвала адносіны з нацыянальнымі дэмакратамі [588, s. 24]. Радыкальна настроеную польскую моладзь не магла задаволіць згодніцкая пазіцыя ПДНП. Сярод моладзі шырацца сімпатыі да ППС, якая захавала вернасць лозунгу незалежнай Польшчы.

Як ужо адзначалася, у лістападзе 1906 г. адбыўся раскол ППС. Узнікла ППС-рэвалюцыйная фракцыя і ППС-левіца. Апошняя фактычна адмовілася ад лозунга незалежнасці. Дэлегаты яе І з'езда ў Цешыне (1907) абвясцілі сваёй галоўнай мэтай дасягненне сацыялістычнага ладу. Першачарговымі задачамі лічыліся звяржэнне самаўладдзя ў Расіі, утварэнне Расійскай дэмакратычнай рэспублікі і аўтаномія Польшчы ў яе межах. А вось ППС-рэвалюцыйная фракцыя па-ранейшым выступала за незалежнасць Польшчы. Аднак на яе з'ездзе ў Вене ў сакавіку 1907 г. была зробленая агаворка, што ў канкрэтных тагачасных умовах трэба змагацца за лад, найбольш набліжаны да незалежнасці. Партыя, у якой галоўную ролю адыгрываў Юзаф Пілсудскі, працягвала падрыхтоўку да ўзброенага паўстання. Гэты курс быў пацверджаны на яе ІІ з'ездзе (Вена, жнівень 1909 г.). Аднак у гэты ж час у ЦК партыі ўзнікла апазіцыя (Фелікс Перль) арыентацыі толькі на паўстанне. Апазіцыянеры звязвалі незалежнасць Польшчы або з рэвалюцыяй у Расіі, або з вялікай еўрапейскай вайной. На гэтым жа з'ездзе ППС-рэвалюцыйная фракцыя перайменавалася ў "Польскую партыю сацыялістычную (ППС)".

У 1909 г. у Вільні быў створаны Саюз прагрэсіўна-незалежніцкай моладзі з выразнай сацыялістычнай афарбоўкай. Заснавальнікамі Саюза сталі адзін з будучых кіраўнікоў ППС Мечыслаў Недзялкоўскі, а таксама С.Стэфаноўскі, Л.Гнаінскі, В.Монгірд і М.Клёт. Менавіта яны запрашалі на свае сходы віленскіх краёўцаў-прагрэсістаў. М.Ромэр пасля першай сустрэчы з моладдзю запісаў у Дзённіку, што сябры Саюза з'яўляюцца прыхільнікамі незалежнасці Польшчы і толькі з ёй звязваюць магчымасці развіцця ўласнай сацыяльна-палітычнай думкі, уласных імкненняў і ідэалаў. У краёвых справах, як падалося М.Ромэру, яны абсалютна не арыентаваліся [32. T. 1, s. 64]. Пазней ён жа адзначыў, што сябры Саюза "займаюць пазіцыі іншаземцаў у Беларусі і Літве" [32. T. 1, s. 71].

Дзейнасць Саюза абмяжоўвалася вывучэннем польскай гісторыі і літаратуры з асаблівым ухілам у праблематыку антырасійскіх паўстанняў, прапагандай ідэі барацьбы за незалежнасць сярод сваіх калегаў, а па меры мажлівасці і сярод народу, вывучэннем сацыялістычнай дактрыны, Зрэшты, паводле В.Дабачэўскай, сяброў Саюза вабіла не столькі сацыялістычная ідэалогія, колькі ідэя незалежнасці [697, s. 36]. А яе прызнавала ў гэты перыяд адна ППС. Падобна на тое, што пад эгідай ППС дзейнічалі таксама віленскія харцэры, якія былі арганізаваныя ў 1912 г. Першым іх кіраўніком з'яўляўся Б.Яцэвіч [697, s. 37].

Варта таксама згадаць пра буйную моладзевую арганізацыю "Вызваленне", якая прытрымлівалася хрысціянска-дэмакратычнай ідэалогіі і выступала за незалежнасць Польшчы. Дзейнічала яна пад лозунгам "Навука. Цнота. Айчына". Гэтая арганізацыя ўзнікла на базе тайнага Таварыства філарэтаў, заснаванага яшчэ ў 1906 г. У яго арганізацыі актыўна ўдзельнічаў Ежы Змітровіч, сябра ЦК ККПЛБ. У 1908 г. ізноў жа пры ўдзеле Е.Змітровіча ўзнікла "Вызваленне". У спадчыну ад Таварыства філарэтаў яно атрымала не толькі хрысціянска-дэмакратычную ідэалогію, але і шматнацыянальны характар. Польская даследчыца Аляксандра Бергман устанавіла факт прыналежнасці да "Вызвалення" аднаго з будучых кіраўнікоў беларускага руху ў міжваеннай Польшчы cябра КПЗБ Браніслава Тарашкевіча [574, s. 144-145; 427, c. 15-16]. Ян Юркевіч заўважыў сяброўства ў "Вызваленні" М.Недзялкоўскага [607, s. 72]. Відавочна, што і сярод сяброў "Вызвалення" прысутнічалі сімпатыі да сацыялістычнай ідэалогіі.

У 1912 г. сярод кіраўніцтва польскіх сацыялістаў пачала абмяркоўвацца праблема адсутнасці арганізацыяў ППС на тэрыторыі гістарычнай Літвы. Орган друку польскіх сацыялістаў "Пшэдсьвіт" змясціў на сваіх старонках артыкул "У справе нашай партыйнай дзейнасці ў Літве". Аўтар публікацыі ("St.Os...arz") зрабіў агляд усёй гісторыі дзейнасці польскіх сацыялістаў на беларускіх і літоўскіх землях. Аб'яднанне ППС у Літве з СДПЛ ён расцаніў як фактычную ліквідацыю першай. Новаствораная партыя заняла, па яго словах, пралітоўскую пазіцыю, варожа трактуючы палякаў. У выніку "польскі працуючы люд апынуўся ў сферы ўплываў або польскіх клерыкальных і нацыянальна-дэмакратычных арганізацый або расійскай контррэвалюцыі". Аўтар артыкула лічыў галоўнай задачай "аднаўленне арганізацыі, якая б аб'яднала польскі працуючы люд у Літве і выхоўвала яго ў духу ўзброенай барацьбы за незалежнасць краю ў саюзе з рэвалюцыйнай Польшчай" [268]. Аднак вырашыць пастаўленую задачу аказалася вельмі складана. Сацыялістычная ідэалогія звычайна набывала нацыянальныя формы, а сацыяльная праграма перапляталася з этнакультурнай. Усё гэта абумоўлівала вузасць сацыяльнай базы для распаўсюджвання ідэалогіі ППС.

Культурна-асветніцкая дзейнасць польскіх арганізацый і каталіцкага касцёла на беларускіх землях.

Другім пасля Вільні цэнтрам польскага руху ў краі заставаўся Менск. Палякі Меншчыны мелі досыць моцныя эканамічныя пазіцыі, якія паспяхова ўмацоўвала Менскае сельскагаспадарчае таварыства на чале з нязменным старшынёю Эдвардам Вайніловічам (з 1906 г. пасаду намесніка пастаянна займаў Раман Скірмунт). Таварыства мела 4 секцыі (агранамічную, лясную, па жывёлагадоўлі і па каняводстве) і камерцыйнае аддзяленне, утворанае яшчэ ў 1897 г. У міжрэвалюцыйны перыяд Таварыства працягвала пашыраць сферу сваёй дзейнасці. Па яго ініцыятыве было арганізаванае Менскае таварыства ўзаемнага страхавання сельскіх гаспадароў (Вітольд Лопат), Таварыства вінакуранных заводчыкаў, Лясная біржа ды інш. Як заўважыў Захар Шыбека, Таварыства паступова набывала характар манапалістычнага саюза ў сельскагаспадарчай вытворчасці [564, c. 225]. Апроч яго, дзейнічалі Таварыства ўзаемнага крэдыту (дырэктар Урбан Крупскі) і Гандлёвы банк (Зянон Кон). Гэтыя ўстановы распаўсюджвалі сваю дзейнасць таксама на Магілёўшчыну і Віцебшчыну. Трэба таксама назваць Менскае дабрачыннае таварыства, якое было заснавана яшчэ напрыканцы XVIII ст. Таварыства ўтрымлівала прытулак для сіротаў і шпіталь для бяздомных. Але адначасова яно вяло польскую культурна-асветніцкую працу. Найбольш актыўнымі дзеячамі Таварыства быў Ігнацы Віткевіч, Канстанцыя Вярыга-Дарэўская і Ядвіга Кастравіцкая [4, s. 59-60].

Палякі традыцыйна дамінавалі ў гарадской думе. Гэтая перавага тлумачылася тым, што мясцовая польская суполка валодала большай часткай гарадской маёмасці. Напрыклад, у 1909 г. Дума Менска складалася з 35 палякаў і 7 прадстаўнікоў іншых народаў. Гарадскім галавою пастаянна абіраўся прадстаўнік мясцовых палякаў. З канца ХІХ ст. і да 1917 г. гэтую пасаду займалі граф Караль Чапскі, Райкевіч, Валовіч, Стэфановіч і Станіслаў Хжанстоўскі [564, s. 49-54]. Найбольш значным палітычным поспехам польскай грамадскасці Меншчыны стала абранне ў 1906 г. сямі яе прадстаўнікоў дэпутатамі Дзяржаўнай думы [496, c. 131-132]. Аднак у далейшым дзякуючы намаганням губернскіх и епархіальных уладаў Меншчына стала апірышчым чарнасоценных элементаў.

Пасля рэвалюцыі дзейнасць "беларускіх палякаў" абмяжоўвалася пераважна гаспадарчымі і культурна-асветніцкімі справамі. Найбуйнейшымі арганізацыямі былі "Асвета", "Агніска" і "Сокал", афіцыйна дазволеныя напрыканцы 1906 - у 1907 г. [496, c. 163]. Мэтаю "Асветы", якая нелегальна існавала ўжо ў сярэдзіне 1905 г., было развіццё сеткі польскіх школаў на Меншчыне. Яе стваральнікамі былі ксёндз Казімір Міхалькевіч, Ян Офенберг, Міхаліна Лэнска і Мечыслаў Пароўскі [673, s.55]. За кароткі час свайго законнага існавання "Асвета" здолела дасягнуць значных поспехаў у стварэнні сістэмы польскамоўнага навучання. Апроч школаў, ладзіліся курсы па ліквідацыі непісьменасці, адкрываліся польскія бібліятэкі, арганізоўваліся курсы для польскіх настаўнікаў [4, s. 86-87]. Увосень 1909 г. дзейнасць "Асветы" ў Менскай губ. была забаронена. Аднак таварыства не знікла. Яно зноў перайшло на нелегальнае становішча. Паводле ўспамінаў М.Пароўскага, кожны год арганізоўваліся нелегальныя з'езды польскіх настаўнікаў, узрастала колькасць польскіх школаў. Хоць пры гэтым зменшылася колькасць вучняў [4, s. 87-89].

Прыкметную ролю ва ўмацаванні польскіх культурных пазіцыяў на Меншчыне адыгрываў таксама Польскі клуб "Агніска". Сярод яго заснавальнікаў вылучалася постаць дэпутата І Думы Яўстаха Любаньскага. Пры клубе існавала польская бібліятэка (больш за 5 тыс. тамоў), чытальня з перыядычнымі выданнямі на польскай, рускай, французскай і англійскай мовах, ладзіліся публічныя лекцыі. Яшчэ адна бібліятэка польскай літаратуры была арганізаваная пры спартыўна-турыстычным таварыстве "Сокал". Гэтая арганізацыя (першы кіраўнік Казімір Вэйхерт [4, s. 58]) выразна перакрочыла тыя мэты, што былі зафіксаваныя ў яе праграме.

Менскі "Сокал" распачаў сваю дзейнасць у ліпені 1907 г. Прыярытэтным кірункам было фізычнае выхаванне (гімнастыка і грэбля). Але лозунг таварыства - "У здаровым целе - здаровы дух" - прадугледжваў таксама цалкам іншыя віды дзейнасці. Польскі даследчык Дарыуш Тарасюк лічыць адным з галоўных кірункаў працы "Агніска" і "Сокала" арганізацыю тэатральных пастановак. У 1907 г. была створаная драматычная секцыя "Агніска" (кіраўнік Наталля Болдвін-Рамультова), тэатральная трупа "Сокала", Акторска-драматычнае таварыства (Тадэвуш Рэйф-Арлоўскі). Апошняе супрацоўнічала як з "Агніскам", так і з "Сокалам". Менавіта з Т.Рэйф-Арлоўскім была звязаная пастаноўка ў чэрвені 1908 г. на менскай сцэне "Дзядоў" Адама Міцкевіча [673, s. 57]. Трэба адзначыць высокую актыўнасць менавіта тэатральнай дзейнасці. У 1909 г. трупа "Сокала" адыграла 44 спектакля і арганізавала 3 маскарада, 6 бацькоўскіх і 3 дзіцячыя вечарыны. У наступным годзе было 35 спектакляў, 6 канцэртаў, 28 бацькоўскіх вечарынаў ды інш. [671, s. 82].

Галоўнай праблемай арганізацыі польскага тэатральнага жыцця ў Менску была адсутнасць фінансаў. Гэта ў сваю чаргу нараджала кадравыя цяжкасці. Менавіта яны прычыніліся да ўпадку драматычнай секцыі "Агніска". Затое "Сокал" у лістападзе 1911 г. здолеў прыцягнуць да кіраўніцтва сваёй тэатральнай трупай вядомага актора і дырэктара правінцыйных тэатраў Эдмунда Купецкага, з якім звязаная актывізацыя тэатральнага жыцця. Па падліках Д.Тарасюка, штогод польскую сцэну Менска наведвалі 5-8 тыс. гледачоў. Калі пераважную частку гледачоў "Агніска" складалі багатыя мяшчане і землеўласнікі, то тэатральная трупа "Сокала" была зарыентаваная на ніжэйшыя колы гарадскога насельніцтва [673, s. 58]. Таксама актыўна наведвала тэатральныя пастаноўкі прафесійная інтэлігенцыя з ліку беларускіх палякаў. Актыўнасць "Сокала" прыцягнула ўвагу ўладаў. У лістападзе 1911 г. у сядзібе "Сокала" быў зроблены вобыск. Шукалі сляды антыдзяржаўнай дзейнасці, але нічога "крымінальнага" не знайшлі. Тым не менш двойчы ўладамі прадпрымаліся спробы зачыніць Таварыства. Апошні раз нагодай для гэтага была польскамоўная літаратура ў бібліятэцы. Аднак кіраўніцтва здолела адстаяць свае правы.

Значна горш абстаялі справы з польскім друкам у Менску. Першыя спробы заснавання польскага перыядычнага органа мелі месца ўвосень 1907 г. і былі звязаныя з асобай Владзімежа Двожачка. У красавіку 1905 г. ён перабраўся ў Менск з Варшаўскай губ. Гэты выпускнік Венскага універсітэту спачатку планаваў адкрыць аддзяленне "Кур'ера літэўскага". Напрыканцы верасня 1907 г. губернатар дазволіў яго стварэнне. Але ўжо праз два месяцы В.Двожачак ізноў звярнуўся да ўладаў з прашэннем дазволіць выданне штотыднёвай газеты "Пагоня" ("Pogoń"). Першым пунктам у праекце выдання стаяла публікацыя артыкулаў "рэлігійна-маральнага кірунку". Апроч таго, планаваліся публікацыі гістарычнага, грамадскага і палітычнага характару, літаратурны раздзел ды інш. І гэтае прашэнне было задаволенае [190]. Аднак газета так і не выйшла. Мажліва, рэалізацыі гэтага выдавецкага праекта перашкодзіла адсутнасць фінансавых сродкаў.

Тым не менш у 1907 г. у Менску ўсё ж такі з'явілася польскае выданне. Гэта быў каталіцкі штомесячнік "Страж іменя Марыі" ("Straż imienia Maryi"). У 1910 г. ён стаў называцца "Гвязда заранна" ("Gwiazda zaranna"). Штомесячнік выходзіў невялікім накладам і асаблівай папулярнасцю не карыстаўся. Польскі гісторык Тадэвуш Зянкевіч наогул лічыць першым перыядычным польскім выданнем "Менскія календары" ("Kalendarz Miński"), якія спачатку выдавала Менскае дабрачыннае таварыства (1907, 1908). Каляндар на 1910 г. выдала рэдакцыя "Стражы іменя Марыі". Аднак паводле Т.Зянкевіча, весь наклад быў рэквізаваны. Цэнзары звярнулі ўвагу на тое, што Менск у тэкстах календара трактуецца як горад не Расійскай, а "Літоўскай дзяржавы" [706, s. 40-41]. Апошні нумар Менскага календара выйшаў у 1912 г. У гэтым самым годзе В.Двожачак выдаў аднадзёнку "Над Свіслаччу" ("Nad Swisłoczu"). Аналіз публікацыяў рэдактара сведчыць пра ягоную прыхільнасць да ідэалогіі нацыянальных дэмакратаў, хоць аднадзёнка прэтэндавала на ролю беспартыйнага выдання. Аднак і ў гэтым выпадку мы сустракаемся з беларуска-літоўскім варыянтам ідэалогіі партыі Рамана Дмоўскага, які ў міжрэвалюцыйны перыяд адрозніваўся пэўнай талерантнасцю. Працягам аднадзёнкі стаў штотыднёвік з той самай назвай, які пачаў выходзіць у кастрычніку 1914 г.

Д.Тарасюк звярнуў увагу на дзейнасць менскай кнігарні Вацлава Макоўскага. Яна не толькі гандлявала польскай літаратурай і перыядычнымі выданнямі. Кнігарня адначасова з'яўлялася свайго роду польскім клубам, бо ўдзельнічала ў арганізацыі публічных лекцый, распаўсюджвала білеты на польскія культурныя мерапрыемствы. Яе ўладальнікі мелі дачыненне да тайнага польскамоўнага навучання на беларускіх землях. Менавіта праз кнігарню дастаўляліся падручнікі для тайных школаў [673, s. 60].

Значна слабей разгортвалася польская асветніцкая і культурная праца ў іншых цэнтрах Беларуска-Літоўскага краю. Напрыклад, у Гародні ў 1910 г., як сцвярджаў карэспандэнт часопіса "Пабудка" ("Pobudka"), галоўнай праявай польскага культурнага жыцця былі музычныя вечарыны ў клубе "Муза". Ён жа звярнуў увагу, што ў школах не вывучаецца польская мова, бо адсутнічаюць настаўнікі [265].

Значную ролю ў грамадска-палітычным і культурным жыцці беларускіх палякаў адыгрывала каталіцкае духавенства. Ягоныя намаганні моцна прычыніліся да ўмацавання польскасці на беларускіх землях. Вось што адзначаў у сваіх успамінах адзін з кіраўнікоў "Асветы" М.Пароўскі: "У нядзелі і святочныя дні касцёлы былі перапоўненыя вернікамі. Каталіцкае духавенства выконвала вялікую ролю пашырэння свядомасці сярод польскага насельніцтва Крэсаў. Перш за ўсё дзякуючы ўплывам касцёла вясковая каталіцкае насельніцтва вылучалася сярод свайго окружэння больш высокім узроўнем культуры. Польскасць і касцёл на Крэсах былі непарыўна злучаныя паміж сабой" [4, s. 50]. М.Пароўскі добра арыентаваўся ў сітуацыі. У Раду "Асветы" ўваходзілі ксяндзы Казімір Вукраба, Адам Лісоўскі, І.Крукоўскі. Адным з кіраўнікоў Менскага дабрачыннага таварыства быў ксёндз Міхал Сяўрук. Менавіта прадстаўнік мясцовага каталіцкага духавенства менскі дэкан Казімір Міхалькевіч пасля высылкі ў кастрычніку 1907 г. віленскага біскупа Э.Ропа пачаў выконваць абавязкі адміністратара Віленскай дыяцэзіі. Ён спрабаваў працягваць курс свайго папярэдніка і па меры мажлівасці ўлагоджваць міжэтнічныя супярэчнасці сярод каталіцкага насельніцтва.

Безумоўна, важнай падзеяй у жыцці каталікоў Меншчыны стала асвяшчэнне ў лістападзе 1910 г. у Менску касцёла св.Сымона і св.Алены. Упершыню пытанне аб дазволе будаўніцтва касцёла ў Менску было ўзнятае каталікамі яшчэ ў 1897 г. Гарадская дума падтрымала хадайніцтва, але ні МУС, ні менскі губернатар сваёй згоды не далі. У 1903 г. у менскую гарадскую думу паўторна было накіравана паданне вернікаў. Дума зноў падтрымала просьбу і нават выдзяліла пад будаўніцтва пляц у горадзе. Галоўным фундарам будоўлі стаў Э.Вайніловіч, які трактаваў яе між іншым як упрашальную ахвяру, звязаную з заўчаснай смерцю сына Сымона і дачкі Алены. МУС дало згоду ў сакавіку 1905 г. Будаўніцтва ішло досыць хутка, і ў верасні 1910 г. магілёўскі арцыбіскуп ксёндз Ключынскі зацвердзіў новую менскую парафію. Пробашчам быў прызначаны былы Ігуменскі дэкан ксёндз Вітольд Тамашэўскі [449, c. 36]. Ва ўрачыстым асвячэнні новага храма 21 лістапада 1910 г., якое выканаў ксёндз-дэкан В.Чачот, прыняло ўдзел амаль усё менскае каталіцкае духавенства, фундатары, шмат паважаных гараджанаў. М.Пароўскі сцвярджаў, што на ўрачыстасці прысутнічаў нават губернатар Мусін-Пушкін, які пры вынасе хрысціянскіх рэліквіяў апусціўся на калені [4, s. 52].

Падобных поспехаў у гісторыі каталіцкага касцёла ў разгляданы перыяд было нешмат. Значна часцей прыходзілася змагацца за захаванне тых пазіцыяў, якія былі дасягнутыя падчас рэвалюцыі 1905 - 1907 гг. Улады зноў спрабавалі ўвесці ў касцёл рускую мову, зрабіць рускамоўным выкладанне закона Божага для дзяцей беларусаў і ўкраінцаў. Варшаўская газета "Слова" ў чэрвені 1911 г. паведамляла пра тую вымову, якую зрабілі чыноўнікі МУС адміністратару Віленскай дыяцэзіі ксяндзу Казіміру Міхалькевічу. Абурэнне чынавенства выклікала тое, што з нагоды 50-годдзя адмены прыгоннага ладу ў касцёлах дыяцэзіі адбылося святочнае набажэнства, падчас якога казанні гучалі на польскай і літоўскай мовах. У адказ на крытыку ксёндз-адміністратар заявіў, што рускіх каталікоў у Літве няма. Адпаведна адсутнічаюць падставы для ўвядзення рускай мовы.

Трэба адзначыць, што пэўным прыкрыццём гэтых урадавых спробаў былі дэмагагічныя заявы пра культурныя інтарэсы беларусаў. Пры гэтым істотную ролю ў прыспешванні русіфікацыі Беларусі адыгрывалі велікарускія шавіністы кшталту Л.Саланевіча, С.Кавалюка, П.Бывалькевіча, якія на грошы ўрада П.Сталыпіна стваралі псеўдабеларускія арганізацыі ("Северо-Западное вече", "Крестьянин", "Белорусское общество") і выдавалі псеўдабеларускія газеты ("Белорусская жизнь").

Адносіны каталіцкага духавенства да беларускага нацыянальна-культурнага Адраджэння заставаліся даволі складанымі. Каталіцкі касцёл выразна супрацьстаяў палітыцы русіфікацыі, якая ў перыяд дзейнасці ўрада П.Сталыпіна быццам набыла другое дыханне. Ва ўмовах польска-расійскага змагання касцёл у сваёй культурна-асветніцкай дзейнасці заставаўся аплотам польскасці на беларускіх і літоўскіх землях. Аднак нельга не адзначыць тую вялізарную ролю, якую адыграла каталіцкае духавенства ў разгортванні літоўскага руху. Дастаткова згадаць жмудскага біскупа М.Валанчуса (1801-1875), які адначасова з'яўляўся літоўскім пісьменнікам і гісторыкам. Напачатку ХХ ст. дзейнасць літоўскага каталіцкага духавенства ўяўляла прыкметную плынь нацыянальнага руху. Пэўныя дачыненні каталіцкага духавенства да беларускага руху можна заўважыць толькі ў часы рэвалюцыі 1905 - 1907 гг. Варта прыгадаць прыхільнае стаўленне да беларускай мовы як мовы катэхізацыі, а ў будучым і мовы дадатковага набажэнства віленскага біскупа Э.Ропа. Беларускі рух у асяроддзі каталіцкага духавенства пачынаўся ў Віленскай духоўнай семінарыі і ў Пецярбургскай духоўнай акадэміі. У 1911 г. у семінарыі ўзнік беларускі гурток, якому было дазволена мець уласную бібліятэку. Праз год гурток з'явіўся ў Духоўнай акадэміі. Яго дзейнасць падтрымаў прафесар Браніслаў Эпімах-Шыпіла [438, c. 87].

Цікавасць да беларускага руху агарняла не толькі семінарысцкую моладзь. Увосень 1909 г. у Гародні ксяндзом Францішкам Грынкевічам быў заснаваны гурток беларускай моладзі. Ягонымі сябрамі сталі вучні старэйшых класаў Гарадзенскай гімназіі. Сярод іх былі Людвіка Сівіцкая, пазней больш вядомая пад сваім паэтычным псеўданімам "Зоська Верас", будучы вядомы беларускі палітык Пётр Аляксюк ды інш. Мэтаю гуртка было аб'яднанне гарадзенскай беларускай моладзі, самаадукацыя і арганізацыя беларускага культурнага жыцця ў горадзе і наваколлі. Гурток быў нелегальны, але дзякуючы таму, што ксёндз Ф.Грынкевіч быў выкладчыкам Закона Божага, бяспека сходаў гарантавалася.

19 лютага 1910 г. у Гародні адбылася першая ў ХХ ст. беларуская вечарына. Яе праграма ўключала рэферат П.Аляксюка "Беларусы і іх нацыянальнае Адраджэнне", беларускія песні і вершы, пастаноўку аднаактавай п'есы Марка Крапіўніцкага "Па рэвізіі". Пазней гурток ладзіў падобныя вечарыны ў навакольных вёсках. У 1910 - 1911 навучальным годзе гурток значна пашырыўся. Цяпер ён складаўся з трох секцыяў: малодшай, сярэдняй і старэйшай. Была сабраная добрая бібліятэка беларускай літаратуры. Аднак пад ціскам духоўных уладаў Ф.Грынкевіч быў вымушаны адысці ад кіраўніцтва. Гэта прывяло да дэзарганізацыі дзейнасці беларускай моладзі. Гурток спыніў сваё існаванне ў 1913 г., а яго апошняй справай стала выданне аднадзёнкі "Колас беларускай нівы" [284, c. 1-11].

Грамадска-палітычная і культурная дзейнасць польскіх партый і арганізацый у перыяд выбараў і дзейнасці IV Дзяржаўнай думы (1912 - 1917)

Дзейнасць Беларуска-літоўска-польскага кола ў ІV Дзяржаўнай думе і прадстаўнікоў польскай грамадскасці ў Дзяржаўнай радзе (VIII-XII сесіі)

У апошнія перадваенныя гады Расія, як здавалася, дасягнула стабілізацыі палітычнага і сацыяльнага жыцця. Прычым стабілізацыя суправаджалася эканамічным ростам і поспехамі ў культурным развіцці. Па меркаванню Р.Пайпса, у краіне назіраўся выразны паварот да кансерватызма, шырыліся патрыятычныя настроі сярод адукаваных колаў насельніцтва [485, c. 218]. На ролю кіруючай палітычнай сілы прэтэндавалі правыя. Менавіта яны прычыніліся да адстаўкі ў студзені 1914 г. старшыні ўрада У.Какоўцава. Яго замяніў 75-гадовы Іван Гарамыкін. Аднак якраз дамінаванне правых выклікала крызіc "трэцечэрвенскай палітычнай сістэмы", якая ў сацыяльным плане ўяўляла кампраміс паміж самаўладдзем, памесным дваранствам, бюракратыяй і буржуазіяй. Ліберальныя партыі расійскага палітычнага спектра ў 1912 - 1914 гг. значна ўзмоцнілі крытыку ўрада. У прыватнасці, на партыйнай канферэнцыі акцябрыстаў у 1913 г. Аляксей Гучкоў заявіў пра разрыў дамовы з урадам, палітыка якога "пагражае канстытуцыйнаму прынцыпу" [483, c. 290].

Палітычная мадэрнізацыя відавочна адставала ад змяненняў у эканамічнай і культурнай сферах. Нягледзячы на знешнюю стабільнасць, у краіне зноў абвастрыліся праблемы, якія не былі вырашаныя ні рэвалюцыяй 1905 - 1907 гг., ні "сталыпінскай" аграрнай рэформай. Даследчыкаў гэтага перыяду, як заўважыў Р.Пайпс, найбольш уражвае атмасфера ўсеагульнай нянавісці, якая панавала ў грамадстве: "Манархісты зневажалі лібералаў і сацыялістаў. Радыкалы ненавідзелі "буржуазію". Сяляне скоса пазіралі на тых, хто выйшаў з абшчыны, каб весці самастойную гаспадарку. Украінцы ненавідзелі яўрэяў, мусульмане - армянаў, казахі-качэўнікі ненавідзелі і марылі выгнаць рускіх, якія пасяліліся ў іх крае пры Сталыпіне. Латышы гатовыя былі кінуцца на памешчыкаў-немцаў. Усе гэтыя пачуцці стрымліваліся выключна сілай - войскам, жандармерыяй, паліцыяй, якія і самі знаходзіліся пад пастаянным абстрэлам злева. Паколькі палітычныя інстытуты і працэсы, здольныя мірна вырашыць гэтыя канфлікты, так і не сфармаваліся, існавала верагоднасць, што раней або пазней усё зноў пойдзе шляхам гвалту, шляхам фізычнага знішчэння тых, хто стаіць на дарозе той ці іншай з варагуючых груповак" [485, c. 219].

Пэўным рубяжом у грамадска-палітычным і нацыянальна-культурным жыцці ў апошняе пяцігоддзе гісторыі Расійскай імперыі стаў дзень 19 ліпеня 1914 г. Першая сусветная вайна і няўдачы расійскага войска ў 1914 - 1915 гг. выразна паўплывалі на ўнутрыпалітычную сітуацыю ў краіне. У прыватнасці, стала відавочным, што "польскае пытанне" больш не з'яўляецца ўнутранай справай ні Расіі, ні Германіі, ні Аўстра-Венгрыі. Ваенныя падзеі паспрыялі кардынальным зменам у польскім нацыянальным руху, што знайшло сваё адлюстраванне ў дзейнасці польскіх арганізацыяў і груповак на беларускіх і літоўскіх землях. Ёсць усе падставы падзяліць разгляданы перыяд на два этапы. Мяжой стаўся пачатак сусветнай вайны і ўступленне ў яе Расіі.

Але ў 1912 г. не многія маглі прадбачыць катастрофу імперыі, якую выразна прыспешыла вайна. Тое, на што звярнулі ўвагу гісторыкі канца ХХ ст., не было агульным пачуццём жыхароў Расійскай імперыі пачатку мінулага стагоддзя. Па меншай меры, большасць прадстаўнікоў уладных структураў не адчувала, што Расія ўсё больш і больш нагадвае чалавека, які будуе сабе жыллё на вулкане.

Улады загаддзя пачалі рыхтавацца да выбараў у IV Дзяржаўную думу. Ужо ў сакавіку 1912 г. губернатары "Паўночна-Заходняга краю" пачалі дасылаць у МУС інфармацыю пра перадвыбарчую сітуацыю ў губернях. Асаблівая ўвага звярталася на расклад палітычных сілаў і памеры зямельных уладанняў выбаршчыкаў па курыі землеўласнікаў. Усё гэта было патрэбна МУС дзеля выпрацоўкі "новага праекта будучай выбарчай кампаніі" [115, a. 9]. Фактычна справа датычыла сродкаў нейтралізацыі ўплываў мясцовай польскай грамадскасці і левых расійскіх партыяў. Сярод апошніх часцей фігуравалі канстытуцыйныя дэмакраты. Удзел у Думе прадстаўнікоў іншых левых партыяў разглядаўся як маргінальная з'ява, якая не магла мець сур'ёзнага ўплыву на вынікі заканадаўчай працы.

Для разумення той палітыкі, якую праводзілі ўлады падчас думскіх выбараў, варта звярнуць увагу на ліст намесніка міністра ўнутраных справаў А.Харузіна да віленскага губернатара ад 28 сакавіка 1912 г. Намеснік атрымаў інфармацыю, быццам польскія выбаршчыкі Вільні будуць падтрымліваць кандыдатуру вядомага пецярбургскага адваката Грузенберга пры ўмове, што яўрэі падтрымаюць іх кандыдата па адной з гарадскіх курыяў. А.Харузін прыняў простыя, але эфектыўныя контрмеры. Ён загадаў адваката Грузенберга не ўносіць у выбарчыя спісы, а ўсе скаргі ігнараваць [114, a. 17-20].

Магілёўскі губернатар 8 сакавіка 1912 г. паведамляў у МУС, што сярод польскай грамадскасці губерні пануе негатыўнае стаўленне да дзейнасці ІІІ Думы. Найбольшае незадавальненне, паводле яго меркавання, выклікала ўвядзенне курыяльных земстваў і вылучэнне Холмскай губ. з Каралеўства Польскага. Губернатар лічыў, што на будучых выбарах ад польскай грамадскасці трэба чакаць "поўнай салідарнасці па пытанні аб правядзенні ў Думу сваіх кандыдатаў у якасці змагароў за польскія ідэі альбо яднання з кадэтамі" [117, a. 9]. Дарэчы, галоўным ворагам расійскай дзяржаўнасці на будучых выбарах, на яго думку, павінны былі быць не палякі, а "левыя".

Дзейнасць "левых" найбольш хвалявала і віцебскага губернатара. Ён сцвярджаў, што ўплывы польскіх арганізацыяў значна аслабелі. Па ягоным прагнозе, "палякі пойдуць на аб'яднанне з латышамі-каталікамі, яўрэямі і кадэтамі, каб сумесна правесці ў выбаршчыкі людзей больш-менш левага кірунку" [115, a 1 адв.]. Ён жа даслаў звесткі пра памеры землеўладанняў "асобаў польскага паходжання" Віцебскай губ. Лічбы сведчылі, што вялікіх шанцаў на поспех польскія землеўласнікі не маюць. Такія самыя высновы напрошваліся пасля аналізу звестак, дасланых менскім губернатарам Эрдэлі. Толькі ў Наваградскім пав. польскія выбаршчыкі маглі мець перавагу, а па ўсёй губерні суадносіны паміж выбаршчыкамі ад "польскай" і "рускай" курыяў складалі прыблізна 1:5 [116, a. 40 адв.-41]. Тым не менш губернатар планаваў прыняць дадатковыя меры дзеля абрання "сапраўдных патрыётаў" імперыі з ліку праваслаўных святароў і рускіх памешчыкаў.

Правыя разгарнулі актыўную перадвыбарчую дзейнасць у Менскай губ. 29 сакавіка 1912 г. у Менску выступаў намеснік старшыні фракцыі нацыяналістаў у ІІІ Думе У.Дабрынскі. Лекцыю "Наша руская нацыянальная справа. Выбары ў IV Думу. Нашыя ворагі і саюзнікі" слухалі сябры Менскага аддзела "Саюза рускага народа" (СРН), а таксама епіскап слуцкі Іаан, менскі губернатар, губернскі маршалак шляхты ды іншыя службовыя асобы. На сходзе таксама выступаў прадстаўнік Віленскага аддзела СРН Л.Саланевіч [458, c. 121].

Наогул думскія выбары 1912 г. на беларускіх і літоўскіх землях характарызаваліся значнай актыўнасцю крайніх правых. Прыкметную ролю адыгрывала таксама праваслаўнае духавенства. Обер-пракурор Сінода В.Саблер стварыў спецыяльнае перадвыбарчае сінадальнае бюро, а на месцах з'явіліся епархіяльныя выбарчыя камітэты [455, c. 269-270]. Пры гэтым вялікадзяржаўныя сілы абапіраліся на ўсямерную падтрымку ўладных структураў.

Што датычыць іншых партыяў традыцыйнай думскай большасці, то трэба адзначыць пэўны крызіс акцябрыстаў. Колькасць сяброў партыі на беларускіх і літоўскіх землях хутка змяншалася, а яе арганізацыі падчас выбараў былі малаактыўнымі. Партыя Народнай свабоды шляхі да поспеху на выбарах звязвала з утварэннем адзінага выбарчага блоку з прагрэсістамі. Апошнія, дарэчы, адразу адгукнуліся на прапанову канстытуцыйных дэмакратаў.

Якраз высокая актыўнасць прагрэсістаў выразна адрознівала выбары ў IV Думу ад папярэдніх. Паводле Мікалая Забаўскага, у Вільні ў студзені 1912 г. была створаная арганізацыя рускіх прагрэсістаў. На яе сходзе 22 лютага было прынятае рашэнне арганізаваць прагрэсісцкі губернскі выбарчы камітэт. Камітэты прагрэсістаў існавалі таксама ў Брэст-Літоўску і Менску [455, c. 125]. Трэба нагадаць, што выразныя сімпатыі да ідэалогіі прагрэсістаў мела значная частка краёўцаў ліберальна-дэмакратычнай арыентацыі на чале з М.Ромэрам.

Нягледзячы на відавочнае незадавальненне дзейнасцю ІІІ Думы, дзеячы польскага руху ў Беларусі і Літве распачалі падрыхтоўку да новых выбараў амаль за год да іх тэрміну. Ужо ў снежні 1911 г. адбыўся сход ініцыятараў стварэння Цэнтральнага польскага выбарчага камітэту (ЦПВК). Склад сходу сведчыць пра паразуменне часткі краёўцаў кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі (П.Коньча, Т.Дэмбоўскі, А.Тупальскі) і мясцовых нацыянальных дэмакратаў (Ю.Хлаcка, В.Венслаўскі, Е.Ясіньскі). Да іх далучыліся прадстаўнікі каталіцкага духавенства. На сход былі таксама запрошаныя віленскія краёўцы-прагрэсісты (В.Абрамовіч, Я.Клёт, Рагіньскі) і "безпартыйны" гарадскі галава М.Венслаўскі. Размова ішла пра прынцыпы стварэння новага Выбарчага камітэту. Арганізатары сходу галоўным прынцыпам лічылі "канфесійную і нацыянальную салідарнасць". А вось краёўцы-прагрэсісты прапанавалі выйсці за межы этнарэлігійных падыходаў і ствараць Камітэт на палітычнай (Рагіньскі: аб'яднанне палітычных груповак) або прафесійнай (В.Абрамовіч: аб'яднанне прафесійных групаў) глебе.

15 снежня 1911 г. на "чацвяргу" ў Т.Урублеўскага адбылося абмеркаванне вынікаў гэтага сходу. Большасць прысутных (у абмеркаванні ўдзельнічаў А.Уласаў) крытычна ацаніла ідэю стварэння адзінага польскага Выбарчага камітэту. М.Ромэр, у прыватнасці, заявіў, што не можа быць салідарнасці прагрэсістаў "з клерыкаламі і эндэцыяй" [32. Т. 2, s. 109].

Ініцыятыва кансерватараў і нацыянальных дэмакратаў паспрыяла актывізацыі краёўцаў ліберальна-дэмакратычнага (прагрэсісцкага) кірунку. 18 снежня 1911 г. адбылася нарада, у якой прынялі ўдзел Я.Клёт, М.Ромэр, браты Абрамовічы, Б.Крыжаноўскі, Рагіньскі, Я.Пілсудскі і Э.Сакалоўскі. Меркаванні падзяліліся. М.Ромэр, Б.Крыжаноўскі і Э.Сакалоўскі былі катэгарычна супраць пагаднення з ініцыятарамі стварэння Выбарчага камітэту. Іншыя лічылі мэтазгодным увайсці ў камітэт, каб уплываць на адзінага польскага кандыдата. Урэшце рэшт перамагла пазіцыя першых [32.. Т. 2, s. 124]. У выніку 19 снежня 1911 г. Я.Клёт і В.Абрамовіч на паседжанні Выбарчага камітэту заявілі, што для дэмакратаў і прагрэсістаў этнарэлігійны фактар не з'яўляецца найважнейшым, і што польская дэмакратычная групоўка ў Вільні будзе дзейнічаць на выбарах самастойна. Заява выклікала абурэнне прысутных [32. Т. 2, s. 125].

Ступіўшы на шлях самастойнай выбарчай дзейнасці, краёўцы ліберальна-дэмакратычнай арыентацыі паспрабавалі аб'яднаць усе дэмакратычныя элементы Віленшчыны. 17 студзеня 1912 г. адбыўся сход прадстаўнікоў усіх польскіх дэмакратычных груповак. Прысутнічалі, паводле М.Ромэра, каля 40 чалавек. Быў створаны Часовы дэмакратычны выбарчы камітэт, у які ўвайшлі В.Абрамовіч, Б.Крыжаноўскі, М.Ромэр, А.Заштаўт ды інш. Камітэт павінен быў наладзіць адносіны з прадстаўнікамі дэмакратычных арганізацыяў іншых народаў краю [32. Т. 2, s. 154]. Сябры Камітэту разумелі, што абранне дэпутатам ад Вільні прадстаўніка дэмакратычных і прагрэсісцкіх колаў справа вельмі складаная. Тым больш, што даходзілі чуткі пра імкненне ўладаў размеркаваць гарадскіх выбаршчыкаў па "рускаму", "польскаму" і яўрэйскаму аддзяленням. Гэта выключала мажлівасць, напрыклад, аб'яднання дэмакратычнай яўрэйскай і польскай грамадскасці. Аднак важным лічылася сама арганізацыя выбарчай агітацыі на глебе дэмакратычнай ідэалогіі, барацьбы супраць шавінізма, клерыкалізма і антысемітызма.

Ужо ў студзені пачаліся кансультацыі з прадстаўнікамі дэмакратычных арганізацыяў сярод яўрэйскай, літоўскай і беларускай грамадскасці. (Ад беларусаў у кансультацыях удзельнічаў А.Луцкевіч [32. Т. 2, s. 156].) Найважнейшым лічылася дасягненне паразумення з яўрэйскай грамадскасцю. Аднак, як адзначаў М.Ромэр, яўрэі Віленшчыны будавалі сваю выбарчую кампанію на "канфесійна-нацыянальнай" глебе, імкнучыся ўсімі сродкамі правесці ў Думу сваіх прадстаўнікоў [32. Т. 2, s. 265]. На пагадненне яны не пайшлі. Што датычыць беларусаў, то адразу было вядома, што яны будуць удзельнічаць у выбарах па г.зв. "рускай курыі". Зразумела, што ніякіх шанцаў правесці свайго кандыдата беларусы не мелі. Перад імі ставілася задача ад імя "рускай" грамадскасці змагацца з уплывамі правых і адстойваць вылучэнне прагрэсістаў на сход выбаршчыкаў.

Між тым у ліпені 1912 г. ПЦВК вызначыўся з кандыдатамі. Краёўцы кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі і нацыянальныя дэмакраты рабілі стаўку на Вітольда Банькоўскага, які некалі належаў да прагрэсістаў, і ксяндза С.Мацэевіча. А вось Дэмакратычны камітэт меў сур'ёзную праблему з вызначэннем кандыдата. Т.Урублеўскі катэгарычна адмовіўся выстаўляць уласную кандыдатуру. У выніку спыніліся на асобе віленскага адваката Б.Крыжаноўскага.

Пазіцыя мясцовай польскай дэмакратыі краёвага накірунку асвятлялася на старонках "Пшэглёнда віленьскага". Газета крытыкавала згодніцтва нацыянальных дэмакратаў і праявы шавінізма ў дзейнасці сяброў партыі Р.Дмоўскага [271. Nr 17-18, 24]. Напярэдадні выбараў рэдактар "Пшэглёнда" сцвярджаў, што ўвядзенне канфесійных падкурыяў у Віленскай губ., якое палягчала палякам абранне сваіх прадстаўнікоў у Думу, з'яўляецца ўрадавай падзякай за згодніцкія пазіцыі польскіх прадстаўнікоў у ІІІ Думе [271. Nr 37]. Краёўцы лічылі адзіным саюзнікам палякаў у Думе "дэмакратычную расійскую левіцу, якая знаходзіцца ў апазіцыі да дамінуючага нацыяналізма" (М.Ромэр) [271. Nr 6]. Л.Абрамовіч бачыў верагодных саюзнікаў сярод тых, хто змагаўся супраць рэлігійных і нацыянальных абмежаванняў [271. Nr 38].

Аднак весці палеміку з штодзённым "Кур'ерам літэўскім", якога актыўна падтрымала "Газета цодзенна" * ("Gazeta codzienna") было вельмі складана. Аўтары "Кур'ера" (асабліва вылучаўся Ю.Хласка) абвінавачвалі Дэмакратычны камітэт у расколе польскай грамадскасці, у адсутнасці польскага патрыятызму, у замоўчванні праблемы адносінаў дэпутатаў ад краю да Польскага кола ды інш. [251. Nr 197, 217, 243]. Што датычыць пазіцыі "Кур'ера" па апошнім пытанні, то Ю.Хласка настойваў на поўнай салідарнасці абодвух колаў. "Газета цодзенна" рэзка крытыкавала заяву М.Ромэра, што Дэмакратычны камітэт "будзе сеяць зерне свядомасці, свабоднай ад нацыянальных і канфесійных імкненняў". Падобныя выказванні характарызаваліся як "адмова ад польскіх нацыянальных перакананняў і рэлігійнасці" [223. Nr 225] і нават як прапаганда нянавісці да рэлігіі [223. Nr 250]. Ксёндз В.Шылкевіч у шэрагу артыкулаў з красамоўнымі назвамі "Фарысеі", "Падманшчыкі", "Вялікі палітычны нуль" абвінавачваў сяброў Дэмактарычнага камітэту ў антыкаталіцызме [223. Nr 252, 253. 255]. Адначасова рабіліся заявы, што кожны свядомы каталік павінен галасаваць за "каталіцкага дэпутата" [223. Nr 245]. Таксама "Газета цодзенна" адвяргала абвінавачванні ў згодніцтве па адрасе ксяндза С.Мацэевіча [223. Nr 236].

Польскі дэмакратычны ЦВК канчаткова сфармаваўся толькі ў верасні 1912 г. У яго ўвайшлі 25 чалавек. Сацыяльны склад камітэту быў даволі стракатым - ад рамеснікаў да адвакатаў і сяброў ВТСГ. Сакратаром быў абраны Ян Пілсудскі. 15 верасня 1912 г. на старонках "Пшэглёнда віленьскага" быў змешчаны зварот да выбаршчыкаў Вільні. У якасці галоўных задачаў думскага дэпутата ад горада фігуравалі адмена антыпольскіх абмежаванняў і свабода веравызнання; пашырэнне грамадзянскіх правоў і роўнасць усіх нацыянальнасцяў; увядзенне выбарнага самакіравання ў крае без нацыянальных і саслоўных абмежаванняў. Каб вырашыць такія задачы, дэпутат павінен быў мець адпаведную юрыдычную падрыхтоўку, добра ведаць краёвыя патрэбы і, нарэшце, шчыра клапаціцца пра інтарэсы працоўнага люду [223. Nr 38]. Менавіта такім, на думку сяброў Дэмакратычнага камітэту быў Браніслаў Крыжаноўскі.

24 верасня 1912 г. выйшаў першы нумар "Глоса віленьскага" ("Głosu Wileńskiego"), штодзённай газеты Дэмакратычнага камітэту. Яе галоўнай мэтай была папулярызацыя праграмы і асобы Б.Крыжаноўскага.

Актыўную працу разгарнулі беларускія дзеячы. 18 верасня 1912 г. у Вільні пачала выходзіць штодзённая "Вячэрняя газета" ("Вечерняя газета") прагрэсісцкага кірунку. Яе афіцыйным рэдактарам з'яўляўся Ф.Хатэнка, але на самой справе кіраўнікамі і галоўнымі аўтарамі газеты былі браты Луцкевічы. Пра гэта сведчаць шматлікія запісы ў Дзённіку М.Ромэра [32. T. 2, s. 422], матэрыялы Дэпартамента паліцыі [42, a. 1], успаміны дзеяча беларускага руху Гаўрылы Царыка [342]. Апроч, таго сярод матэрыялаў БДАМЛіМ было знойдзена пасведчанне на імя супрацоўніка "Вячэрняй газеты" І.Луцкевіча, падпісанае ягоным братам Антонам [121, a. 9].

Ілюстрацыя 7

З'яўленне рускамоўнага ліберальна-дэмакратычнага выдання напярэдадні выбараў павінна было аслабіць уплывы крайніх правых. Беларускае аўтарства "Вячэрней газеты" трымалася ў таямніцы. Большасць артыкулаў друкавалася без подпісаў. Толькі праз два месяцы пасля выхаду першага нумара пад некаторымі матэрыяламі пачалі з'яўляцца псеўданімы або крыптонімы. Сярод іх трэба адзначыць такія, як "А.Иванов" і "А.Н.", што належалі А.Луцкевічу. Мажліва, яму ж належаў крыптонім "Г.Б.", верагодна, звязаны з псеўданімам "Генрык Букавецкі", пра які яшчэ будзе ісці гаворка. Хто хаваўся пад іншымі подпісамі ("Бо-вічъ", "Б-ов", "С.У.", "Кий" ды інш.), пакуль дакладна невядома.

Прычыны гэтага "беларускага маскарада" зразумець няцяжка. Інфармацыя пра тое, што за выданнем новай рускай газеты стаяць дзеячы беларускага руху, магла падарваць давер да яе з боку мясцовай рускай грамадскасці. Тым больш што чарнасоценная прапаганда здаўна сцвярджала, што беларускі рух - не што іншае, як польская інтрыга, накіраваная супраць рускага народу і расійскай дзяржаўнасці.

Аналіз матэрыялаў "Вячэрняй газеты", якая выдавалася да чэрвеня 1915 г., дазваляе сцвярджаць, што ў пэўным сэнсе менавіта беларусы стваралі ў Вільні рускую дэмакратыю з выразнай краёвай арыентацыяй. Але пакуль варта спыніцца толькі на некаторых перадвыбарчых матэрыялах гэтага органа друку.

Напярэдадні выбараў 29 верасня 1912 г. газета змясціла зварот "Ад рускіх прагрэсіўных выбаршчыкаў г.Вільні". Зварот заклікаў рускую грамадскасць "цвёрда і няўхільна ісці па намечанаму Маніфестам 17 кастрычніка 1905 г. шляху свабоднага дзяржаўнага будаўніцтва з глыбокай упэўненасцю, што толькі ён гарантуе росквіт нашай вялікай Радзімы". Праграма выбаршчыкаў-прагрэсістаў прадугледжвала ўвядзенне бесплатнага пачатковага навучання, а таксама агульную даступнасць безсаслоўнай сярэдняй і вышэйшай адукацыі; гарантыі свабоды веравызнання; задавальненне патрэбы сялянаў у зямлі; распрацоўку заканадаўства па ахове працы рабочых ды інш. Аўтары звароту сцвярджалі, што для рэалізацыі праграмы прагрэсістаў "неабходна напружаная сумесная праца ўсіх шматлікіх народаў, якія насяляюць нашую вялікую Расію. Вузкі нацыяналізм насаджае нацыянальную рознь <...> і тым перашкаджае нармальнаму развіццю краіны" [202. № 12]. Газета прапанавала падтрымаць кандыдатуры выбаршчыкаў-прагрэсістаў двараніна Б.Даніловіча, прысяжных павераных К.Зэгніца і Л.Павалоцкага. Асаблівыя надзеі звязваліся з апошнім, якога разглядалі як рэальнага кандыдата ў думскія дэпутаты. Г.Царык, напрыклад, называў "Вячэрнюю газету" штабам па выбарах у Думу Л.Павалоцкага [342, c. 227].

Пры характарыстыцы пазіцыяў правых сілаў падкрэслівалася, што яны хочуць зліквідаваць Думу, яшчэ больш абмежаваць свабоду сумлення, а ў адносінах да Беларусі і Літвы паводзяць сябе як каланісты і імкнуцца знішчыць "усе гістарычныя, культурныя і этнаграфічныя асаблівасці краю і яго жыхароў, каб ён нічым не адрозніваўся ад вялікарускіх губерняў" [202. № 28]. Адвяргаючы падобную пазіцыю, беларускія дзеячы прапанавалі рускім стаць грамадзянамі краю, лічыць інтарэсы карэннага насельніцтва сваімі ўласнымі і працаваць на агульную карысць [202. № 19].

Прапаганда "Вячэрняй газеты" адыграла сваю ролю. У вялікай ступені дзякуючы яе намаганням Л.Павалоцкі быў абраны ў лік выбаршчыкаў па рускай курыі. Праўда, гэта быў апошні поспех "рускіх" прагрэсістаў. На заключным выбарчым сходзе дэпутатамі IV Думы ад Віленскай губ. былі абраныя дзеячы СРН Г.Замыслоўскі і святар У.Юзьвюк.

Таксама трэба адзначыць імкненне аўтараў "Вячэрняй газеты" падтрымаць польскіх прагрэсістаў-краёўцаў. На яе старонках падкрэслівалася, што барацьба польскага Дэмакратычнага камітэту супраць блока нацыянальных дэмакратаў і кансерватыўных сілаў мае асаблівае значэнне для масы беларускага і рускага насельніцтва. Гэтая барацьба выразна паказвае, што "пачуццё чалавеканенавістніцтва настолькі чужое польскай дэмакратыі і прагрэсу, наколькі інтарэсы нашага краю і яго карэннага насельніцтва чужыя прадстаўнікам польскага, як, дарэчы, і кожнага іншага нацыяналізма" [202. № 3]. Аднак скласці годную канкурэнцыю С.Мацэевічу абраннік краёўцаў-прагрэсістаў не здолеў. На выбарах 30 верасня 1912 г. Б.Крыжаноўскі атрымаў толькі 541 "голас", у той час як С.Мацэевіч - 5397 [271. Nr 41-42]. У гэтай сувязі бяздоказным выглядае выснова М.Забаўскага, нібыта ў Віленскай губ. польскія прагрэсісты аказалі вырашальны ўплыў на ход выбараў сярод насельніцтва "нярускай курыі" [458, c. 137].

М.Ромэр галоўнай прычынай паражэння лічыў слабую сувязь "нашай інтэлігенцыі з народам, недаацэнку нашым бокам грамадскай працы і нарэшце няўдалы выбар непапулярнай і малавядомай асобы Б.Крыжаноўскага" [32. T. 2, s. 411]. Л.Абрамовіч адзначаў, што сярод польскай краёвай грамадскасці назіраецца рост шавінізма і антысемітызма. Гэты фактар разам з індыферэнтнасцю часткі інтэлігенцыі і актыўнай агітацыяй "Кур'ера літэўскага" і "Газеты цодзеннай" забяспечыў перамогу кандыдатаў кансерватыўнага ЦВК і дамінаванне "энда-згодніцкага" кірунку [271. Nr 43-44]. Аднак пры гэтым ён сцвярджаў, што 541 "голас" за Б.Крыжаноўскі дазваляе з пэўным аптымізмам глядзець у будучыню. З улікам таго, што краёўцы-прагрэсісты ў Вільні дзейнічаюць толькі каля года, што актыўная агітацыя ("Глос віленьскі") вялася ўсяго адзін месяц, Л.Абрамовіч бачыў перспектывы хуткага пашырэння ліберальна-дэмакратычнай ідэалогіі сярод краёвай польскай грамадскасці. Галоўнымі сродкамі для гэтага ён лічыў друк і палітычную арганізацыю [271. Nr 41-42].

М.Забаўскі прыйшоў да высновы, што для выбарчай кампаніі ў IV Думу быў характэрны найбольшы абсeнтэізм у параўнанні з усімі папярэднімі. Па ягоных падліках, агульны паказчык удзелу ў выбарах па ўсіх беларускіх і літоўскіх губ. складаў толькі 25-30% [458, c. 131]. Гэтую выснову пацвярджае інфармацыя польскага віленскага друку. Так, "Кур'ер літэўскі" сцвярджаў, што выбары ў Вільні адрозніваюцца апатыяй і абыякавасцю выбаршчыкаў [251. Nr 227]. Абыякавасць да хода і вынікаў выбарчай кампаніі найбольш закранула дробных землеўладальнікаў. Паводле інфармацыі газеты канстытуцыйных дэмакратаў "Речь", на 18 выбарчых сходах дробных землеўладальнікаў Менскай губ. выбары не адбыліся з прычыны поўнай адсутнасці выбаршчыкаў [458, c. 129]. У Лідскім пав. Віленскай губ. з 1070 дробных землеўладальнікаў удзел у выбарах прынялі 30 чалавек [251. Nr 243] і г.д.

Гэтая апатыя на фоне празмернай актыўнасці крайніх правых і "арганізацыйных" намаганняў губернскіх уладаў забяспечыла поспех чарнасоценных элементаў. Так, ад Гарадзенскай губ. з сямі думскіх дэпутатаў шэсць належала да рускіх нацыяналістаў. Выключэннем быў толькі Фёдар Лашкейт, які належаў да прагрэсістаў. Паводле інфармацыі "Газеты цодзеннай", ягонае абранне стала магчымым дзякуючы галасам "палякаў" і яўрэяў [223. Nr 277]. З ліку шасці дэпутатаў ад Віцебскай губ. пяцёра належалі да крайніх правых і толькі адзін прадстаўляў праваліберальную партыю акцябрыстаў.

Таксама правыя дамінавалі на губернскім выбарчым сходзе ў Менску 25 кастрычніка 1912 г. У выніку дэбатаў Менская губ. накіравала ў Думу дзевяцёра рускіх нацыяналістаў. "Газета цодзенна" паведаміла, што выбаршчыкі ад "польскай" курыі байкатавалі выбары, бо не мелі ніякіх шанцаў [223. Nr 284]. З сямі дэпутатаў ад Магілёўскай губ. пяцёра прадстаўлялі чарнасоценцаў. Два дэпутаты належалі да акцябрыстаў [458, c. 184-187].

Польская грамадскасць здолела правесці сваіх прадстаўнікоў у Думу толькі ў Віленскай і Ковенскай губ. У Вільні кампанію С.Мацэевічу склалі гласны Віленскай гарадской думы Вітольд Банькоўскі, граф Лаўрэнці Путкамер і Генрык Свянціцкі. Абавязковым сялянскім дэпутам ізноў быў абраны Мацей Цывунеліс, які ўваходзіў у Польска-літоўска-беларускае кола ІІІ Думы. Пагадненне землеўласнікаў-палякаў з сялянамі падчас выбараў у Коўне дазволіла прайсці ў Думу Феліксу Рачкоўскаму.

Такім чынам, колькасць прадстаўнікоў польскай грамадскасці беларускіх і літоўскіх земляў у IV Думе зменшылася на аднаго дэпутата. Што датычыць іх палітычных поглядаў, то можна сцвярджаць далейшае ўмацаванне пазіцыяў нацыянальных дэмакратаў. Іх прадстаўлялі С.Мацэевіч і Л.Путкамер. В.Банькоўскі характарызаваўся як беспартыйны кандыдат, а Г.Свянціцкі належаў да краёўцаў кансерватыўна-ліберальнага кірунку. Аднак ізноў трэба падкрэсліць, што польскія нацыянальныя дэмакраты на беларускіх і літоўскіх землях у гэты перыяд улічвалі этнакультурныя асаблівасці краю, што адрознівала іх ад кіраўніцтва ПДНП. Да таго ж саюз з краёўцамі абавязваў да стварэння самастойнай думскай фракцыі. У выніку прадстаўнікі польскай грамадскасці ўтварылі "Беларуска-літоўска-польскую групу", да якой далучыўся М.Цывунеліс. Варта нагадаць, што ў ІІІ Думе яна мела назву "Польска-літоўска-беларускае кола". Зрэшты перамены ў назве ніяк не адлюстраваліся ў дзейнасці Групы. На даваенным этапе працы IV Думы (І і ІІ сесіі, 15.11.1912 г. - 14.06.1914 г.) праблематыка, якую закраналі ў сваіх выступленнях сябры Беларуска-літоўска-польскай групы, прынцыпова не рознілася ад тых пытанняў, якія ўздымаліся на паседжаннях яе папярэдніцы.

Дума, абраная ўвосень 1912 г., захавала моцнае правае крыло, якое складалася з крайніх правых, памяркоўных правых і вялікарускіх нацыяналістаў (120 дэпутатаў) і ўстойлівы акцябрысцкі цэнтр (98). Канстытуцыйныя дэмакраты атрымалі толькі 59 месцаў, а прагрэсісты - 48. Старшынёю заканадаўчага органа быў зноў абраны акцябрыст Міхаіл Радзянка.

Першым выпрабаваннем для дэпутатаў стала абмеркаванне Дэкларацыі, з якой 5 снежня 1912 г. выступіў кіраўнік урада і міністр фінансаў У.Какоўцаў. Ягонае імкненне задаволіць усе палітычныя сілы Думы, якое выявілася ў абяцанні спалучыць у дзейнасці ўрада ажыццяўленне палажэнняў Маніфеста 17 кастрычніка 1905 г. і патрабаванні крайніх правых, выклікала амаль агульнае разчараванне. Адзін з лідараў правых У.Пурышкевіч, у прыватнасці, заявіў, што "праграма У.Какоўцава - гэта не пуцяводная зорка рускай дзяржаўнасці, а млечны шлях, туманнасць" [цыт. па: 458, c. 138].

З рэзкай крытыкай прамовы У.Какоўцава выступіў Ф.Рачкоўскі. Ён адзначыў, што выключныя законы, якія дзейнічаюць у "Заходнім крае" ў адносінах да палякаў, літоўцаў і беларусаў-каталікоў супярэчаць імператарскім указам 1904 - 1905 гг. і Маніфесту ад 17 кастрычніка 1905 г. Ф.Рачкоўскі казаў пра шматлікія перашкоды для пераходу ў каталіцызм, пра адміністрацыйныя рэпрэсіі супраць каталіцкага духавенства, пра ігнараванне права навучання на роднай мове, пра перасяленне рускіх сялянаў у Ковенскую губ., у той час як мясцовыя жыхары вымушаныя пакідаць родныя мясціны з-за недахопу зямлі. На думку дэпутата, Дэкларацыя сведчыць, што ўрад збіраецца працягваць былую палітыку "абрусення" на беларускіх і літоўскіх землях з захаваннем выключных законаў і адміністрацыйнага гвалту [302. Сессия I. Часть 1, стлб. 379-383]. Пазіцыю Ф.Рачкоўскага цалкам падтрымаў Лаўрэнці Путкамер. "Спадар Старшыня Рады міністраў, - адзначыў дэпутат ад Віленскай губ., - меў мужнасць пра многае распавесці ў сваёй Дэкларацыі, але ён не сказаў пра тое, што ў дачыненні да нас, палякаў, лічыць за лепшае не выконваць волі манарха, якая была выказаная ва ўрачыстых словах Маніфеста 17 кастрычніка. Мы, палякі перажываем 40-годдзе мураўёўскага рэжыму, бо на нас не распаўсюджваецца Высачайшы маніфест" [302. Сессия I. Часть 1, стлб. 844].

Сябры Групы актыўна выкарыстоўвалі права дэпутацкага запыту. У лютым 1913 г. да ўраду звярнуўся Г.Свянціцкі. Запыт датычыў парушэння міністрам народнай асветы Л.Касо дазволу навучання на роднай мове, абвешчанага імператарскім указам ад 12 снежня 1904 г. Цыркуляр міністра ад 20 верасня 1912 г., паводле якога права вызначэння роднай мовы вучняў перадавалася кіраўніцтву навучальнай установы, дэпутат ахарактарызаваў як спробу чыноўніка перакрэсліць распараджэнне манарха. У якасці прыклада рэалізацыі гэтага цыркуляра Г.Свянціцкі распавёў пра вызначэнне роднай мовы ў гарадскім чатырохкласным вучылішчы Менска. Кіраўніцтва школы асноўным дакументам вызначэння нацыянальнасці вучняў і, адпаведна, іх роднай мовы лічыла метрыку аб нараджэнні. У выніку ўсе ўраджэнцы Менскай губ. лічыліся беларусамі, а мовай іх навучання абвяшчалася руская [302. Сессия I. Часть 1, стлб. 1409-1414].

Г.Свянціцкі, С.Мацэевіч і Ф.Рачкоўскі выступілі таксама з запытам, які датычыў "справаў" ксяндза Мілашэўскага і землеўласніка Шалевіча. У жніўні 1911 г. ксёндз правёў набажэнства ва ўласным доме ў вёсцы Рубяжэвічы Менскага пав. За гэта ён быў аштрафаны на 50 руб. Ксёндз заплаціў штраф у кастрычніку 1911 г. Недзе праз год менскі губернатар атрымаў данос ад мясцовага праваслаўнага святара, які сцвярджаў, што Мілашэўскі вымушаў парафіянаў кампенсаваць ягоныя страты. Губернатар, нават не праводзячы папярэдняга следства, у адміністрацыйным парадку адправіў ксяндза на тры месяцы ў турму. Толькі ўмяшальніцтва Г.Свянціцкага, якія звярнуўся непасрэдна да Старшыні Рады міністраў, паспрыяла ягонаму вызваленню. Уладальнік маёнтка Навасады Шалевіч быў кінуты ў турму таксама на падставе даноса праваслаўнага святара, які арганізацыю калядаў для прыслугі каталіцкага веравызнання расцаніў як прымус да пераходу праваслаўных вернікаў у каталіцызм. Выступоўцы аднагалосна крытыкавалі дзеянні губернатара. Г.Свянціцкі, напрыклад, заявіў, што "менскі губернатар перайшоў на глебу поўнай русіфікацыі" [302. Сессия I. Часть 1, стлб. 1921]. С.Мацэевіч звярнуў увагу на шматлікія парушэнні закона аб перамене веравызнання, якія ігнаруюць волю вернікаў [302. Сессия I. Часть 1, стлб. 2018].

Становішча каталіцкага насельніцтва стала аб'ектам аналізу С.Мацэевіча пры абмеркаванні бюджэта МУС у траўні 1913 г. Ён прывёў шматлікія прыклады адміністрацыйнага гвалту ў дачыненні да розных праяваў рэлігійнага жыцця каталікоў і заявіў пра тэндэнцыю характарызаваць апошнія як палітычныя дзеянні, накіраваныя супраць расійскай дзяржавы.

С.Мацэевіч спыніўся таксама на этнакультурнай сітуацыі, што склалася на беларускіх і літоўскіх землях. "Паўсюдна, на кожным кроку, - заявіў дэпутат, - губернатары, магчыма, па загаду з Пецярбургу, стараюцца знішчыць усе праявы мясцовага нацыянальнага жыцця". Прадстаўнік нацыянальных дэмакратаў адзначыў шматлікія парушэнні правоў усіх нярускіх народаў краю: " <...> І латышы ў Віцебскай губ. абмяжоўваюцца ў сваіх правах, і літоўцы абмяжоўваюцца на сваіх землях, і беларусы, пра якіх так старанна клапоціцца ўрад, і якімі апякуюцца найбольш правыя арганізацыі, пастаўленыя ў выключнае становішча, не гаворачы ўжо пра яўрэяў і пра нас, палякаў" На думку абранца Вільні, толькі задавальненне нацыянальных і рэлігійных пачуццяў ператворыць нярускае насельніцтва ў сяброў Расіі [302. Сессия I. Часть 2, стлб. 1731-1759].

Г.Свянціцкі адзначыў рэгулярныя пакушэнні міністэрства на грамадзянскія правы, дараваныя імператарам. Паводле ягонай ацэнкі, у апошнія гады чыноўнікі адкінулі ўсялякую сарамлівасць і адкрыта ступілі на шлях беззаконня. У пацвярджэнне гэтай думкі дэпутат прывёў тайнае распараджэнне І дэпартамента Сената ад 22 траўня 1909 г., на падставе якога пачалося масавае закрыццё польскіх, украінскіх, яўрэйскіх і літоўскіх асветніцкіх і культурных арганізацыяў. Таксама быў закрануты факт аднаўлення пераследаў за г.зв. "тайнае навучанне", падставай для якога стаўся цыркуляр, падпісаны міністрам унутраных справаў у студзені 1911 г. Гэты цыркуляр рэкамендаваў губернатарам у змаганні з тайным навучаннем выкарыстоўваць самыя жорсткія пазасудовыя адміністрацыйныя пакаранні. Між тым, на думку Г.Свянціцкага, "імкненне да асветы дзяцей на роднай мове з'яўляецца натуральным і нестрымальным імкненнем, барацьба з якім немагчымая і безсэнсоўная" [302. Сессия I. Часть 2, стлб. 1852-1864].

Школьнае пытанне яшчэ раз узняў у чэрвені 1913 г. С.Мацэевіч. Ён адзначыў выразную тэндэнцыю скарачэння выкладання польскай мовы ў Віленскай навучальнай акрузе, а таксама пашырэнне ўжывання рускай мовы ў вывучэнні Закона Божага. Дэпутат працытаваў шматлікія пратэсты бацькоў супраць таго, каб іх дзеці вывучалі катэхізіс на рускай мове. Ён звярнуў увагу на парадаксальнасць сітуацыі, у якую цасцяком траплялі мясцовыя палякі. Падчас выбараў чыноўнікі запісвалі іх у "польскую курыю". Яны ж звярталі ўвагу на польскасць, каб адмовіць у прыёме на працу. Затое, калі іх дзеці ішлі ў школу, раптам высвятлялася, што ўсе яны беларусы, а значыць, павінны вучыцца на рускай мове. Прадстаўнік Вільні заявіў, што школа выканае сваё прызначэнне толькі ў тым выпадку, калі "нашыя польскія дзеці ўсвядомяць і адчуюць, што настаўнікі не ставяцца да іх варожа і ідуць насустрач іх прыроджаным правам" [302. Сессия I. Часть 3, стлб. 759-767].

На сітуацыю з мовай навучання моцна ўплывала спроба ўрада вярнуцца да палітыкі "распалячвання" касцёла. Істотную ролю ў гэтым працэсе адыгрывала мова навучання Закону Божаму. 27 кастрычніка 1912 г. міністр народнай асветы Л.Касо ўласным цыркулярам на імя папячыцеля Віленскай навучальнай акругі загадаў: "У ніжэйшых навучальных установах родная мова вучняў вызначаецца асобамі, якія кіруюць гэтымі вучылішчамі, а ў іншых навучальных установах іх начальнікамі на падставе ўсіх фактычных дадзеных па гэтаму прадмету" [560, c. 96]. Усе праблемы, якія пры гэтым узнікалі павінны былі вырашацца інспектарамі і дырэктарамі народных вучылішчаў або папячыцелем навучальнай акругі. Вядома, што пры гэтым для дзяцей беларусаў і ўкраінцаў каталіцкага веравызнання прадугледжвалася навучанне Закона Божаму на рускай мове.

Адначасова прадпрымаліся спробы зноў увесці рускую мову ў дадатковае набажэнства ў касцёлах. Прыкрыццём русіфікацыі былі размовы пра неабходнасць увядзення касцёльнага набажэнства для беларусаў-каталікоў на беларускай мове. дэпартамент духоўных справаў неаднаразова звяртаў на гэтае ўвагу адміністратара Віленскай дыяцэзіі. Аднак ксёндз-адміністратар К.Міхалькевіч не саступіў. У лісце ад 21 красавіка 1912 г. да кіраўніка дэпартамента ён заявіў: "Пра беларускую мову, паводле майго меркавання, і гаворкі быць не можа, бо мова гэтая не ўведзеная ні ў школах, ні ў мясцовых адміністрацыйных і судовых установах, ні ў праваслаўнай царкве, да якой, як вядома, належыць большасць беларусаў. Незразумела, чаму менавіта рымска-каталіцкае духавенства павінна ісці насуперак відавочным імкненням урада. Дзеля таго, каб беларуская мова ў будучым магла ўжывацца ў рымска-каталіцкіх касцёлах, неабходна перш за ўсё ўвесці яе хаця б у пачатковую школу <...> Беларуская мова ці ўласна дыялект яшчэ знаходзіцца ў пялёнках, не мае нават пачатковай граматыкі і літаратуры за выключэннем дзесятка брашураў і адной штотыднёвай газеткі. Трэба спадзявацца, што асабліва пры жаданні і падтрымцы ўрада развіццё беларускай мовы і абуджэнне самасвядомасці беларусаў - пытанне недалёкай будучыні, і тады рымска-каталіцкая царква, ідучы насустрач пажаданням народа, з гатоўнасцю ўвядзе беларускую мову ў дадатковае набажэнства. Пакуль гэта зрабіць немагчыма, хаця б з той галоўнай прычыны, што народ гэтага не жадае і не дапусціць, а ўсялякае ўмяшальніцтва і гвалтоўнае навязванне беларускай мовы выкліча толькі хваляванне і смуту ў народзе і закончыцца тым, чым закончылася спроба ўвядзення рускай мовы пры Сенчыкоўскім, Жылінскім ды іншых" [1. Rkp. 915, s. 92].

Аналіз гэтага тэксту сведчыць пра разуменне К.Міхалькевічам сутнасці ўрадавых прапановаў аб увядзенні беларускай мовы. У той жа час відавочна, што асаблівай сімпатыі да беларускай мовы, як і да беларускага нацыянальнага руху, ксёндз-адміністратар не меў. У адрозненне ад віленскага біскупа Эдварда Ропа ён не збіраўся прыкладаць намаганні дзеля пераводу дадатковага набажэнства на мову, зразумелую большасці каталікоў Віленскай дыяцэзіі.

Але вернемся да дзейнасці Беларуска-літоўска-польскага кола ў IV Думe. У траўні 1914 г. пры абмеркаванні бюджэту МНА С.Мацэевіч ізноў спыніўся на сітуацыі ў Віленскай навучальнай акрузе. Ён адзначыў імкненне мясцовых кіраўнікоў да моўнай русіфікацыі ўсяго навучальнага працэсу, уключна з выкладаннем Закона Божага, і заўважыў, што ахвярамі гэтай палітыкі з'яўляюцца не толькі палякі, але таксама літоўцы, латышы, беларусы і ўкраінцы. Сябра Беларуска-літоўска-польскай групы заявіў, што чыноўнікі і праваслаўнае духавенства ператварылі школу ў палітычны сродак "гвалтоўнага абрусення і аправаслаўлення" [302. Сессия II. Часть 4, стлб. 1299]. Ён жа актыўна выступаў супраць прапановы дэпутата Г.Замыслоўскага павялічыць выдаткі на ЦПШ. С.Мацэевіч імкнуўся пераканаць дэпутатаў, што гэты тып навучальных установаў з прычыны сваёй выразнай "канфесійнасці" не задавальняе насельніцтва беларускіх і літоўскіх губ. Дэпутат-ксёндз прапанаваў палепшыць фінансаванне агульнаадукацыйных школаў МНА [302. Сессия II. Часть 5, стлб. 967-981]. Аналагічную пазіцыю займаў Г.Свянціцкі [302. Сессия II. Часть 5, стлб. 959-960].

Прадстаўнік краёўцаў кансерватыўна-ліберальнага кірунку двойчы ініцыяваў прыняцце рэзалюцыі, якая ацэньвала дзеянні менскага губернатара Гірса як незаконныя. Першы раз гэта адбылося ў кастрычніку 1913 г. пры абмеркаванні адказу намесніка міністра ўнутраных справаў на запыт адносна арышту ксяндза Мілашэўскага і памешчыка Шалевіча [302. Сессия II. Часть 1, стлб. 499-503]. Другі раз у чэрвені 1914 г., калі намеснік міністра адказваў на запыт адносна забароны менскім губернатарам польскамоўных шыльдаў. Распавядаючы пра тую барацьбу з прысутнасцю польскай мовы ў грамадскім жыцці Менска, якую вёў галоўны менскі чыноўнік, Г.Свянціцкі ахарактарызаваў яго паводзіны як "выкараненне ўсяго польскага ў краі". У якасці прыклада мясцовага самадурства ён прадэманстраваў праграму аматарскай інсцэнізацыі славутага "Пана Тадэвуша". Па патрабаванні чыноўнікаў назва спектакля была перакладзеная на рускую мову і гучала "Господин Фаддей" [302. Сессия II. Часть 5, стлб. 623-641].

Адным з найбольш цікавых выступленняў сяброў Беларуска-літоўска-польскага кола на ІІ сесіі Думы (5.10.1913 - 14.06.1914) стала прамова Л.Путкамера пры абмеркаванні бюджэта МУС. Дзейнасць міністэрства па "польскім пытанні" характарызавалася як "узмацненне пераследу і сапраўднае цкаванне". Дэпутат паведаміў пра сход губернатараў, які адбыўся 17 красавіка 1914 г. пад старшынствам намесніка міністра ўнутраных справаў. Адной з галоўных мэтаў МУС абвяшчалася "абрусенне" беларускіх і літоўскіх земляў. "Ва ўсіх праявах мясцовай службы, - казаў граф, - у праве набыцця зямельнай маёмасці, у рэлігійнай свабодзе, нават у праве засваення польскай азбукі вялікай славянскай і адначасна мясцовай мовы мы, палякі сціснутыя такімі абмежаванннямі <...> якія немагчымыя ні ў якой больш-менш культурнай дзяржаве". Тым не менш дэпутат быў упэўнены ў будучыні беларускіх і літоўскіх палякаў: "Мы вытрымалі рэжым Мураўёва, рэжым Сталыпіна, вытрымаем і русіфікацыйны ціск Маклакова, як, быць можа, і ягоных пераемнікаў" [302. Сессия II. Часть 3, стлб. 1529-1530].

1 лістапада 1912 г. распачалася VIII сесія Дзяржаўнай рады. Літоўскіх і беларускіх палякаў у Радзе прадстаўлялі Аляксандр Хаміньскі (Віленская губ.), Караль Незабытоўскі (Менская губ.), Уладыслаў Войніч-Сянажэнцкі (Магілёўская губ.), Аляксандр Мэйштовіч (Ковенская губ.) і Канстанцін Скірмунт (Гарадзенская губ.). Асаблівую ролю адыгрывалі два апошнія.

У траўні 1913 г. пры абмеркаванні законапраекта "Аб прыватных навучальных установах, класах і курсах Міністэрства народнай асветы" А.Мэйштовіч выступіў супраць папраўкі дэпутата А.Сцішынскага. Прадстаўнік правых у Радзе лічыў неабходным дазволіць выкладанне на роднай мове толькі ў сярэдніх навучальных установах і толькі з дазволу міністра. На думку А.Мэйштовіча, забарона роднай мовы ў пачатковай школе прывядзе да актывізацыі тайнага навучання, а яе забарона ў вышэйшай школе можа паспрыяць масаваму выязду таленавітай моладзі за мяжу. Прадстаўнік Ковенскай губ. быў упэўнены, што выкладанне на мясцовых мовах прывядзе да ўздыму ўзроўня адукацыі. Апроч таго, ён звярнуў увагу на сувязь, якая існавала паміж беларускай і ўкраінскай мовамі і вызначэннем нацыянальнасці. А.Мэйштовіч прапанаваў вызначаць нацыянальнасць дзяцей на падставе заяваў бацькоў, што, дарэчы, не прадугледжвалася законапраектам [305. Сессия VIII, стлб. 1927]. Прапанова не прайшла, але відавочнай была блізкасць пазіцыяў па праблеме роднай мовы навучання паміж польскімі дэпутатамі ад беларускіх і літоўскіх губерняў у Думе і Радзе.

Наогул падчас VIII сесіі прадстаўнікі г.зв. "Паўночна-Заходняга краю" амаль не выступалі ў абарону інтарэсаў літоўскіх і беларускіх палякаў. Затое іх прамовы па асобных гаспадарчых праблемах дазваляюць адчуць выразны клопат пра эканамічнае развіццё краю [305. Сессия VIII, стлб. 2149-2151, 2218-2219].

Увосень 1913 г. адбыліся выбары новых прадстаўнікоў Беларуска-Літоўскага краю ў Радзе. На гэты раз дэпутатаў ад Менскай, Магілёўскай і Віцебскай губ. абіралі губернскія земствы, дзе, як вядома, дамінавала "руская курыя". Адпаведна ў Раду былі абраныя толькі тры прадстаўнікі літоўскіх палякаў ад тых губерняў, дзе так і не былі ўведзеныя земствы. Гарадзенскую губ. прадстаўляў К.Скірмунт, Ковенскую - А.Мэйштовіч, а Віленскую - С.Лапацінскі. Цікава, што на папярэдніх сходах на Віленшчыне ў якасці кандыдата часцей фігураваў Станіслаў Ваньковіч, якога падтрымлівалі І.Корвін-Мілеўскі і П.Коньча. Аднак большасць выбаршчыкаў падтрымала С.Лапацінскага, якога М.Ромэр характарызаваў як "памяркоўнага прагрэсіста, ліберала" [32. T. 3, s. 254]. Вынікі выбараў па Віленскай губ. засведчылі пэўнае незадавальненне сацыяльных вярхоў літоўскіх палякаў той краёвасцю, якая толькі прыкрывала згодніцтва.

IX сесія Дзяржаўнай рады распачалася ўвосень 1913 г. Ізноў асаблівай актыўнасці ў абароне палітычных, грамадскіх або гаспадарчых інтарэсаў літоўскіх палякаў іх абранцы не праявілі. Хоць трэба адзначыць Запіску А.Мэйштовіча, К.Скірмунта і С.Лапацінскага "Аб асобах рымска-каталіцкага веравызнання, да гэтага часу не зарэестраваных, і аб лёсе дзяцей ад змешаных шлюбаў, калі адзін з супругаў пераходзіць у веравызнанне іншага", якая была распаўсюджана сярод дэпутатаў Рады. Запіска ўздымала праблему адміністрацыйных пераследаў насельніцтва каталіцкага веравызнання, якія супярэчылі імператарскім указам 1904 - 1905 гг. і Маніфесту 17 кастрычніка 1905 г.

К.Скірмунт, ізноў абраны ў фінансавую камісію, выступіў з крытыкай зацверджаных Думай выдаткаў і прыбыткаў па губернскіх земскіх павіннасцях на Гарадзеншчыне на 1914 - 1916 гг. Ён звярнуў увагу прысутных на шматлікія недахопы бюджэта, але выказаўся за яго прыняцце. Гэтая непаслядоўнасць тлумачылася тым, што, на думку дэпутата, непрыняцце бюджэта прывядзе да адтэрміноўкі амаль на год яго зацвярджэння. К.Скірмунт выбіраў найменшае зло [305. Сессия ІХ, стлб. 3089] Аналагічную пазіцыю адносна "росписи" выдаткаў і прыбыткаў па губернскіх земскіх павіннасцях Віленшчыны заняў С.Лапацінскі. Адзначаючы недахопы прапанаванага бюджэта, ён асабліва падкрэсліў неабгрунтаванае, на погляд дэпутата, павялічэнне выдаткаў на царкоўна-прыходскія школы на 17500 руб. [305. Сессия ІХ, стлб. 3093-3094]

Трэба заўважыць, што цікавасць літоўскіх і беларускіх палякаў да дзейнасці іх прадстаўнікоў у Думе і Радзе ў апошнія перадваенныя гады значна змалела. Выразна адчувалася расчараванне дзейнасцю гэтых дзяржаўных установаў. Мясцовая польская грамадскасць шукала іншыя шляхі для ліквідацыі тых абмежаванняў, якія па-ранейшым стрымлівалі развіццё края. Адначасова прысутнічала выразнае імкненне ва ўмовах нацынальнага Адраджэння народаў Беларуска-Літоўскага краю не дапусціць палітычнай маргіналізацыі літоўскіх і беларускіх палякаў.

У 1912 - 1914 гг. значна актывізавалася дзейнасць віленскіх краёўцаў ліберальна-дэмакратычнай арыентацыі, якіх пасля выбараў у IV Думу з поўным правам можна называць краёўцамі-прагрэсістамі. Варта адзначыць, што ідэалогія краёвасці гэтага кірунку ўсё больш пашыралася сярод дэмакратычных элементаў беларускага і літоўскага рухаў, сяброў яўрэйскіх і рускіх арганізацыяў. Да вядучага кола краёўцаў па-ранейшым належалі такія прадстаўнікі польскай грамадскасці як Міхал Ромэр, Вітольд і Людвік Абрамовічы, Ян Пілсудскі, Аляксандр Заштаўт, Браніслаў Крыжаноўскі і Зыгмунт Нагродскі. М.Ромэр на старонках свайго дзённіка для пазначэння гэтай групоўкі іншым разам ужываў выраз "Польская дэмакратычная група" [32. T. 2, s. 467].

Аднак з пачатку 1913 г. краёўцы гэтага кірунку перажывалі выразны крызіс. Унутраныя супярэчнасці прывялі да расколу, які закрануў нават масонскія арганізацыі Вільні. Увесну 1913 г. у Вільні з'явіліся сябры варшаўскай ложы "Вызваленне" Станіслаў Патэк і Вацлаў Макоўскі. Варшаўская ложа таксама належала да "Вялікага Усхода Францыі", але была незалежнай ад расійскіх цэнтраў. Прыезд варшаўскіх місіянераў справакаваў крызіс у асяроддзі віленскага масонства. В.Абрамовіч, Б.Крыжаноўскі, Я.Пілсудскі, З.Нагродскі і С.Будны выйшлі з склада "Лучнасці" і "Літвы" і ўтварылі польскую масонскую ложу, арганізацыйна звязаную з Варшавай. Даследчык Л.Хайн лічыць, што яна мела назву "Верны літвін" ("Wierny litwin") [580, s. 105].

Раскол у асяроддзі віленскага масонства быў звязаны яшчэ і з тым, што вышэйазначаныя "браты" адмовіліся ад аўтанамісцкай канцэпцыі гістарычнай Літвы і сталі прыхільнікамі яе незалежнасці, якая лічылася магчымай толькі ў саюзе з Польшчай. Менавіта гэтую пазіцыю адстойвала штодзённая віленская газета "Наш край" ("Nasz Kraj") (рэд. Бенедыкт Хэрц), якая, паводле М.Ромэра, выдавалася сябрамі ложы "Верны літвін" [32. T. 28, s. 138].

Пэўную ролю адыграла і тое, што паступова ўзніклі складанасці ў адносінах віленскіх ложаў з масонамі з Масквы і Пецярбургу. На думку З.Соляка, пагаршэнне адносінаў адчувалася ўжо на масонскім канвенце, які адбыўся ў студзені 1913 г. "Вялікі Усход народаў Расіі" павінен быў прапагандаваць ідэю свабоднай федэрацыі ўсіх народаў імперыі. Аднак на самой справе было відавочным імкненне маскоўска-пецярбургскага кіраўніцтва навязаць ложам вялікадзяржаўную пазіцыю [660, s. 40]. Мажліва, на паводзіны "раскольнікаў" паўплывалі таксама вынікі выбараў у Думу, якія абярнуліся сапраўдным правалам для краёўцаў - прыхільнікаў аўтаноміі. Дзённікавыя запісы М.Ромэра засведчылі таксама расчараванне часткі польскіх краёўцаў вынікамі супрацоўніцтва з дэмакратычнымі элементамі іншых народаў краю. Менавіта пра гэта ішла гаворка на сходзе 11 траўня 1913 г. на кватэры З.Нагродскага. Апроч названых "раскольнікаў", у размове ўдзельнічаў А.Заштаўт, які адзін быў супраць выхаду з віленскіх ложаў [32. T. 3, s. 136].

Яшчэ адным пацвярджэннем расколу стала ўтварэнне ў лютым 1913 г. па ініцыятыве В.Абрамовіча "Польскага дэмакратычнага саюза". М.Ромэр адмовіўся ўваходзіць у яго.

Адсутнасць адзінства сярод польскіх краёўцаў-прагрэсістаў стала відавочная ўжо падчас арганізацыі "Пшэглёнда віленьскага". Праблема хавалася ў розным разуменні сутнасці краёвай ідэі. Як ужо адзначалася, М.Ромэр трактаваў краёвасць як ідэалагічны падмурак для стварэння палітычнай (грамадзянскай) нацыі, галоўным крытэрыем прыналежнасці да якой лічыў пачуццё краёвай грамадзянскасці. Яно павінна было зрабіць другараднымі ўсе нацыянальныя і сацыяльныя адметнасці народаў гістарычнай Літвы. Л.Абрамовіч, як і большасць Рэдакцыйнага камітэту, разумеў краёвасць хутчэй як сужыццё розных краёвых этнасаў, у якім палякі павінны мець найлепшыя пазіцыі. Такое разуменне надавала краёвасці выразную польскую афарбоўку.

У красавіку 1913 г. у артыкуле "Краёвая пазіцыя і нацыянальная ідэя" (Nr 13-14) Л.Абрамовіч характарызаваў краёвасць як тактычны сродак для забеспячэння будучыні літоўскіх і беларускіх палякаў ва ўмовах росту нацыянальных супярэчнасцяў. На яго думку, краёвасць зусім не разыходзілася з польскімі нацыянальнымі інтарэсамі і з агульнапольскай нацыянальнай ідэяй. Наадварот, рэдактар "Пшэглёндa" сцвярджаў, што нацыянальная ідэя выдатна спалучаецца з краёвасцю і не дазваляе ёй ператварыцца ў згодніцтва. "У бляску нацыянальнай ідэі, - пісаў Л.Абрамовіч, - краёвасць стане тым, чым павінна быць: сродкам для захавання ўплываў заходняй культуры, шляхам да вяртання польскай грамадскасцю свайго дамінуючага становішча <...>".

М.Ромэр ацэньваў такую пазіцыю як "нацыяналістычную" і адносіў братоў Абрамовічаў і З.Нагродскага да правага крыла "Польскай дэмакратычнай групы" [32. T. 2, s. 434]. На яго думку, падобныя погляды не адпавядалі сапраўднай краёвасці. Аднак менавіта яны дамінавалі ў рэдакцыі "Пшэглёнда". У студзені 1913 г. М.Ромэр запісаў у дзённіку: "Людвік з'яўляецца трыўмфатарам. Ён перамог мой кірунак. За ім ідзе падаўляючая большасць нашай групы і нашых прыхільнікаў" [32. T. 3, s. 17]. Урэшце рэшт М.Ромэр пакінуў рэдакцыю "Пшэглёнда". Ён знайшоў выданне, якое больш адпавядала ягонаму разуменню краёвасці. Такім органам друку быў штодзённы "Кур'ер краёвы".

У сярэдзiне кастрычнiка 1912 г. браты Луцкевiчы i супрацоўнік "Нашай Нівы" Язэп Манькоўскi * звярнуліся да Польскай дэмакратычнай групы з прапановай арганiзацыi сумеснага польска-беларускага выдання. Беларусы прапанавалi двайное (польска-беларускае) рэдактарства. Кампанiю Л.Абрамовiчу павiнен быў скласцi якраз Я.Манькоўскi. Існаваў і іншы варыянт супрацоўніцтва - стварэнне двух рэдакцыйных радаў або адной супольнай. Аднак перамовы нічога не далі. З польскага боку яны вяліся толькi з мэтай выкарыстання сабраных І.Луцкевічам сродкаў. Па меншай меры менавіта так ацаніў падзеі М.Ромэр [32. T. 2, s. 435]. Ён як прыхільнік рэальнага супрацоўніцтва параіў А.Луцкевічу самастойна распачаць выданне польскамоўнай газеты. М.Ромэр разлічваў, што пасля выхаду першых нумароў палякі ўсё ж такі далучацца да беларускай ініцыятывы. Беларусы выкарысталі ліцэнзію на выданне "Кур'ера краёвага", выдадзеную ўладамі аднадумцу М.Ромэра Юліушу Сумароку.

8 лістапада 1912 г. выйшаў першы нумар "Кур'ера". Яго рыхтаваў Язэп Манькоўскі, але праграмны артыкул напісаў А.Луцкевіч. Беларускі дзеяч перасцерагаў перад агрэсіўным нацыяналізмам і заклікаў дэмакратычныя элементы ўсіх народаў Беларусі і Літвы да сумеснай працы дзеля народу і роднай зямлі. "У краі, дзе побач з літоўцам жыве паляк, побач з беларусам - яўрэй, - пісаў А.Луцкевіч, - у краі, які прыгнечаны лёсам і пазбаўлены магчымасці свабоднага развіцця, няма месца для ўнутранай барацьбы. Хто жывы, павінен працаваць. Да працы дзеля нашага краю, які ахоплівае Літву і Беларусь, да працы дзеля народных масаў <...> будзем заклікаць у гэтай газеце ўсіх, хто жадае быць грамадзянінам краю". Выразная краёвасць пазіцыі А.Луцкевіча не была выпадковай. Дзеячы "нашаніўскага кола" спалучалі прыхільнасць да краёвай ідэалогіі з працай на карысць беларускага руху. Краёвасць дазваляла значна пашырыць сацыяльную і этнакультурную базу прапаганды ідэалогіі беларускага Адраджэння. Яна стварала выдатныя магчымасці для наладжвання сувязяў з дзеячамі іншых нацыянальных рухаў. Як прызнаўся А.Луцкевіч у размове з М.Ромэрам 8 лістапада 1912 г., беларускімі палітыкамі быў распрацаваны план цэнтралізацыі дэмакратычнага краёвага друку [32. T. 2, s. 450].

У гэтай сувязі цалкам па-іншаму выглядае нараджэнне "Вячэрняй газеты". Відавочна, што яе з'яўленне было звязанае не толькі з выбарамі ў Думу. Ішоў працэс рэалізацыі спамянутага плана. Пасля з'яўлення "Кур'ера" з улікам беларускіх "Нашай Нівы" і "Сахі" пад кантролем беларускіх дзеячоў аказаліся чатыры перыядычныя выданні, якія распаўсюджваліся сярод беларусаў, рускіх і палякаў.

Што датычыць польска-беларускіх перамоваў, то выхад "Кур'ера" сапраўды іх актывiзаваў, але паразуменне так i не было дасягнутае.

М.Ромэр досыць высока ацэньваў узровень публіцыстыкі першых нумароў "Кур'ера краёвага". Галоўнай прычынай поспеху новай "польскай" газеты ён лiчыў iдэйнае кiраўнiцтва газетай з боку А.Луцкевiча i непасрэдны ўдзел таленавітага беларускага дзеяча ў яе выданні. На старонках дзённіка М.Ромэр запісаў: "Антон Луцкевiч трымаецца трохi ў ценю, не становiцца начале "Кур'ера краёвага", але фактычна выконвае партыю першай скрыпкi. Ён аказвае вырашальны ўплыў на кiрунак і арганізацыю газеты" [32. T. 3, s. 61]. Як ў і выпадку з "Вячэрняй газетай", Антон Луцкевіч імкнуўся захаваць у таямніцы свой удзел у "Кур'еры краёвым". Фактычным рэдактарам газеты з'яўляўся Я.Манькоўскі, які выконваў велізарны аб'ём штодзённай працы.

Напачатку сакавiка 1913 г. М.Ромэр прыняў запрашэнне ўвайсцi ў склад рэдакцыi "Кур'ера". Разам з iм увайшоў i А.Заштаўт. Яны павiнны былi ўзмоцнiць творчыя магчымасцi рэдакцыi i кампенсаваць занятасць А.Луцкевiча. Апроч таго, беларускiя дзеячы былі зацiкаўленыя ў тым, каб "Кур'ер", захоўваючы дэмакратычны краёвы кiрунак, станавiўся па складзе сваёй рэдакцыi больш польскiм. Фактычна ўвесну 1913 г. "Кур'ер" стаў польска-беларускім выдавецкім праектам.

М.Ромэр актыўна ўключыўся ў працу. Аўтарытэт гэтага вядомага грамадскага i палiтычнага дзеяча значна павысiў цiкавасць да газеты з боку польскай грамадскасцi. Ягоныя артыкулы звычайна выходзiлi пад лёгка пазнаваемымi крыптонiмамi: "m.r.", "m." Iншым разам ён падпiсваўся сапраўдным прозвiшчам. А вось А.Луцкевiч па-ранейшым працаваў тайна. Iмя беларускага дзеяча або тыя крыптонiмы цi псеўданiмы, пад якiмi ён выступаў раней, у "Кур'еры" не сустракалiся нiколi. Аднак спалучэнне дзённiкавых запiсаў з публiкацыямi "Кур'ера" дазволiла вызначыць два псеўданiмы А.Луцкевiча: "Веслаў Калiноўскi" i "K-вец". Гiсторык Ян Юркевiч вызначыў яшчэ адзiн - "Генрык Букавецкi" [605, s. 171]. Таямнічасць А.Луцкевіча няцяжка зразумець. Інфармацыя пра ягоны ўдзел у выданні магла прывесці да крытыкі газеты з боку вялікарускіх і вялікапольскіх шавіністаў. Першыя атрымлівалі яшчэ адзін аргумент на карысць тэзіса, што беларускі рух - не што іншае, як толькі "польская інтрыга" супраць рускай дзяржавы. Другім гэтая інфармацыя палегчыла б дыскрэдытацыю выдання і самой краёвай ідэі сярод польскай грамадскасці.

На старонках "Кур'ера" шырока ўжываўся тэрмiн "грамадзянiн краю". Аўтары публiкацыяў даводзiлi, што жыццёва важныя для краю пытаннi павiнны вырашацца з улiкам iнтарэсаў усiх нацыяў Беларусi i Лiтвы (А.Луцкевіч) [243. Nr 19], асуджалi вялiкарускi i вялiкапольскi шавiнiзм (М.Ромэр) [243. Nr 337], заяўлялi пра неабходнасць барацьбы з праявамi шавiнiзма сярод беларусаў i лiтоўцаў, выкрывалi сутнасць дзейнасцi "Белорусского общества" як арганiзацыi велiкарускiх шавiнiстаў у "беларускай вопратцы".

Асновай краёвай згоды лiчылася супрацоўнiцтва дэмакратычных сiлаў усiх этнiчных рухаў [242. Nr 3]. Краёвасць як абарона інтарэсаў краю, большасць насельніцтва якога складалі беларускія і літоўскія сяляне, досыць натуральна прыводзiла да дэмакратычных поглядаў. У сваю чаргу дэмакратызм, якi зыходзiў з павагi да народных патрабаванняў, непазбежна нараджаў краёвую пазiцыю [243. Nr 258]. Галоўнай задачай "Кур'ера краёвага" было пашырэнне дэмакратычных поглядаў сярод польскай грамадскасцi. Антон Луцкевiч у сваiх артыкулах даволi часта апеляваў да лепшых гiстарычных традыцыяў: "З паняццем польскасцi заўсёды звязвалася паняцце свабоды". Або: "Як некалi з iмем паляка атаясамлiвалася вольнасць, так зараз наша (польская - А.С.) нацыянальная будучыня звязаная з дэмакратыяй" [адпаведна: 242. Nr 8, 12].

Аналiз публiкацыяў "Нашай Нівы" і "Вячэрняй газеты" ўказвае на тэматычны паралелiзм з матэрыяламi "Кур'ера краёвага". Усе гэтыя выданнi вялi сумесную барацьбу супраць этнічнага шавiнiзма. "Вячэрняя газета", у прыватнасці, заяўляла, што галоўнай задачай дэмакратычных элементаў з'яўляецца "барацьба супраць праяваў нацыяналізма ва ўласным нацыянальным асяроддзі і аб'яднанне ўсёй краёвай дэмакратыі" [204]. Шматлікія публікацыі "Кур'ера краёвага" закраналі "беларускае пытанне". Яны абаранялi "Нашу Нiву" i беларускае Адраджэнне ад абвiнавачванняў вялiкарускiх i вялiкапольскiх шавiнiстаў, якiя iмкнулiся давесцi, што няма нiякага беларускага руху, а ёсць толькi "польская" або, адпаведна "руская" iнтрыга, знаёмілі чытача з сiтуацыяй у беларускiм руху, адстойвалi права беларускай мовы быць мовай навучання [244].

Беларускія і польскія аўтары iмкнулiся выклiкаць сiмпатыi да беларускага руху. Падкрэслiвалася яго прыхільнасць дэмакратыі: "Шчыры дэмакратызм беларускага руху <...> ягоная лаяльнасць у адносiнах да суграмадзянаў iншых нацыянальнасцяў - вось гарантыя таго, што нашыя iмкненнi знойдуць жывы водгук сярод беларусаў" [242. Nr 12]. Згода з беларусамi тлумачылася iнтарэсамi барацьбы з велiкарускiм шавiнiзмам [184. Nr 9] i адсутнасцю выразных перспектываў далейшага развiцця польскага руху ў беларуска-лiтоўскiм краi [243. Nr 98].

На апошняе трэба звярнуць асаблівую ўвагу. Справа ў тым, што ў разуменні краёвасці А.Луцкевічам і М.Ромэрам існавалі разбежнасці. А.Луцкевіч, як і большасць беларускіх, польскіх і літоўскіх краёўцаў, разумеў краёвасць як узаемакарыснае сужыццё розных народаў краю, якое будзе забяспечанае развіццём дэмакратыі пасля вызвалення ад расійскага панавання. Ён імкнуўся забяспечыць за беларусамі лепшыя ўмовы ў гэтым сужыцці. А.Луцкевіч не верыў у магчымасць захавання польскасці ў новым дэмакратычным Беларуска-Літоўскім краю. Зыходзячы з пераканання, што большасць беларускіх і літоўскіх палякаў з'яўляюцца нашчадкамі паланізаваных або паланізаваўшыхся беларусаў і літоўцаў, ён звязваў іх будучыню з працай на карысць беларускага і літоўскага Адраджэння, з вяртаннем да сваіх этнакультурных каранёў.

Такія погляды выклікалі незадавальненне "Пшэглёнда", які адвергаў тыя перспектывы развіцця польскай грамадскасці, якія бачыліся беларускім аўтарам "Кур'ера краёвага". Для рэдакцыі "Пшэглёнда" ўдзел беларусаў у выданні не быў таямніцай. Л.Абрамовіч неаднаразова ўказваў на "пабочныя ўплывы" [272. Nr 22-23] ў рэдакцыі "Кур'ера", але раскрываць таямніцу беларуска-польскага выдання ні ён, ні яго прыхільнікі не збіраліся. Тым не менш танальнасць палемікі з боку "Пшэглёнда" часцяком парушала прынятыя нормы паводзінаў. Напрыканцы траўня 1913 г. А.Луцкевіч нават выклікаў Л.Абрамовіча на суд гонару за нанесеную яму асабістую знявагу [32. T. 3, s. 154].

Не менш рэзка "Пшэглёнд віленьскі" крытыкаваў "Вячэрнюю газету", якая ў поглядах на будучыню мясцовай польскай грамадскасці займала тую ж самую пазіцыю, што і "Кур'ер". Рускамоўнае дэмакратычнае выданне выклікала выразнае раздражненне Польскага дэмакратычнага саюза. "Нехта некалі заўважыў, - пісаў Л.Абрамовіч, - што лічыць за лепшае помнік Мураўёву ў Вільні, чым помнік Мурамцаву. Гэты парадокс утрымлівае глыбокую праўду <...> Лепш урадавы "Віленскі веснік" з яго грубай антыпольскай прапагандай, чым дэмакратычная "Вячэрняя газета", якая ў імя ідэалаў свабоды пракладвае шлях да русіфікацыі мясцовага насельніцтва" [272. Nr 41-42]. Трэба адзначыць, што Л.Абрамовіч лічыў рускіх і яўрэяў чужынцамі ў крае і быў праціўнікам талерантнага трактавання нават дэмакратычных элементаў гэтых народаў.

М.Ромэр і А.Заштаўт, нягледзячы на нязгоду з поглядамі А.Луцкевіча, працягвалі супрацоўніцтва з беларусамі. Сваю пазіцыю яны адстойвалі на старонках "Кур'ера". М.Ромэр характарызаваў беларускiя i лiтоўскiя прэтэнзii як праяву этнiчнага шавiнiзма [32. T. 3, s. 324]. Але пры гэтым галоўны iдэолаг краёвасцi быў упэўнены, што А.Луцкевiч i яго сябры ўрэшце рэшт зразумеюць польскую пазiцыю i пагадзяцца з тым, што беларускія і літоўскія палякi маюць поўнае права на развiццё ўласнай культуры і павiнны ўдзельнiчаць у вызначэннi будучынi края ў аднолькавай ступенi з лiтоўцамi i беларусамi.

Увесну 1913 г. у артыкуле "Пазіцыя грамадзяніна" М.Ромэр адзначаў, што палякі з'яўляюцца часткай карэннага насельніцтва краю, адным з найважнейшых элементаў мясцовай грамадскасці. Спробы пераканаць літоўскіх і беларускіх палякаў у тым, што яны павінны падпарадкавацца беларускай і літоўскай нацыянальным супольнасцям, супярэчаць краёвасці. Кожная нацыянальная меншасць, на думку аўтара, мае права на ўласныя грамадзянскія дзеянні. Задачай мясцовых польскіх дэмакратаў М.Ромэр лічыў не працу на карысць культурнага і палітычнага Адраджэння беларусаў і літоўцаў, а вызваленне польскага народа ад дамінавання шляхты і ператварэнне яго ў сілу, якая разам з беларусамі і літоўцамі будзе вызначаць будучыню сваёй Радзімы - гістарычнай Літвы [243. Nr 77]. Толькі арганізацыя масавага польскага народнага руху, паводле яго меркавання, гарантавала палякам моцныя пазіцыі ў будучым дэмакратызаваным грамадстве [243. Nr 134].

На старонках дзённіка, разважаючы аб працэсе ператварэння "тутэйшых" у беларусаў, літоўцаў і палякаў, М.Ромэр тлумачыў дэмакратычную пазіцыю наступным чынам: польская дэмакратыя не павінна перашкаджаць "тутэйшым" станавіцца беларусамі і літоўцамі, але літоўскія і беларускія дзеячы таксама не маюць права перашкаджаць іх самапаланізацыі. Аўтар выказваў надзею, што літоўскія і беларускія дэмакраты Ю.Шаўлюс, М.Біржышка, С.Кайрыс, браты Луцкевічы і А.Уласаў пагадзяцца з гэтым тэзісам [32. T. 3, s. 324].

Надзея М.Ромэра на перамену поглядаў беларускіх і літоўскіх краёўцаў была дастаткова абгрунтаванай. Пра гэта сведчыла пазіцыя беларусаў на польска-літоўска-беларускіх сходах лістапада 1913 г., дзе абмяркоўваўся лёс "Кур'ера". Улетку i ўвосень 1913 г. выдавецкiя справы "Кур'ера краёвага" складвалiся не лепшым чынам. У сувязi з занятасцю А.Луцкевiча i ад'ездам з Вiльнi М.Ромэра ўзровень публiкацыяў панiзiўся. Абвастрылiся фiнансавыя праблемы. Я.Манькоўскi не здолеў захаваць на былым узроўнi краёвы і дэмакратычны кiрунак газеты. У кастрычнiку 1913 г. М.Ромэр адмовiўся супрацоўнiчаць з газетай, якая, па яго словах, ператварылася ў "бульварны свiсток" [32. T. 3, s. 299]. Лёс газеты хваляваў i А.Луцкевiча, які iнiцыяваў правядзенне ўжо згаданых сходаў.

У сходзе, якi адбыўся 16 лiстапада 1913 г., з беларускага боку ўдзельнiчалi браты Луцкевiчы, В.Iваноўскi i А.Уласаў, з лiтоўскага - Ё.Вiлейшыс, М.Cляжэвiчус, М.Бiржышка i С.Кайрыс, з польскага - М.Ромэр, А.Заштаўт, У.Асмалоўскi, Ю.Сумарок. Удзельнiкi схода пасля працяглай дыскусii прызналi неабходным падтрымаць "Кур'ер" як "орган польскай дэмакратыi". Не апошнюю ролю ў выпрацоўцы менавiта такой фармулёўкi адыгралi браты Луцкевiчы. У спрэчцы М.Ромэра з лiтоўцамi i В.Iваноўскiм, якiя даказвалi, што "Кур'ер" павiнен з'яўляцца органам агульнакраёвай дэмакратыi, Луцкевiчы падтрымалi польскi бок. Яны прызналi неабходнасць развiцця польскай дэмакратыi як часткi краёвага дэмакратычнага руху [32. T. 3, s. 323]. Яшчэ адным вынiкам сходу было ўтварэнне сумеснага арганiзацыйнага i рэдакцыйнага камiтэтаў. У апошні ўвайшлi А.Луцкевiч, М.Ромэр i Ю.Шаўлюс [32. T. 3, s. 329]. Аднак пераадолець творчы i фiнансавы крызiс газета ўжо не здолела. 18 красавіка 1914 г. выйшаў яе апошні нумар.

Падсумоўваючы гэтую старонку дзейнасці краёўцаў-прагрэсістаў у апошнія перадваенныя гады, хочацца яшчэ раз спыніцца на матывах незвычайнага беларускага выдавецкага праекта. У гэты перыяд А.Луцкевiч падзяляў асноўныя прынцыпы краёвай iдэалогii ў яе дэмакратычным варыянце. Пашырэнне краёвасцi сярод рускай i польскай грамадскасцi, якая ў большасцi складалася з нашчадкаў некалi паланiзаваных або русiфiкаваных беларусаў i літоўцаў, ён лiчыў карысным як для ўсяго краю, так i для беларускага Адраджэння. Аднак узнікала пытанне, як прапагандаваць краёвую iдэалогiю? Выкарыстаць "Нашу Нiву" i пашыраць краёвасць ад iмя беларусаў? Але перад "Нашай Нiвай" стаялi зусiм iншыя задачы. Да таго ж беларускамоўная прапаганда была абмежаваная этнiчнымi рамкамi i наўрад цi магла аказаць сур'ёзны ўплыў на рускую i польскую грамадскасць. I зусiм iнакш яна ўспрымалася рускiмi i палякамi, калi гучала на iх родных мовах.

"Вячэрняя газета" i "Кур'ер краёвы" змяшчалi вялiкую колькасць матэрыялаў пра беларускае Адраджэнне. Тое, што яны друкавалiся на польскай i рускай мовах, стварала мажлівасць данесцi праўду пра беларускi рух непасрэдна да польскага i рускага чытача. Гэта ўмацоўвала пазiцыi беларускага руху, пашырала кола ягоных прыхiльнiкаў або па меншай меры прывучала польскую i рускую грамадскасць да думкi пра непазбежнасць беларускага Адраджэння. А.Луцкевiч, вiдавочна, разлiчваў i на тое, каб з дапамогай польскамоўнага i рускамоўнага выданняў вярнуць у рэчышча беларускага руху хоць бы частку страчанага раней беларускага насельнiцтва.

Істотнае месца ў прапагандзе краёвасцi займала барацьба супраць этнiчнага шавiнiзма. У адным з артыкулаў на старонках "Нашай Нiвы" А.Луцкевiч заклiкаў усе народы гістарычнай Лiтвы супольнымi сiламi баранiцца ад гэтай хваробы, каб "знiштожыць сяўбу ненавiсьцi i злосьцi". А далей адзначаў: "Вось бачым добрую жменю расiйскiх, польскiх i лiтоўскiх газет, каторыя - каждая ў сваiм народзi - змагаюцца з чарнасоценствам. У Вiльнi выходзiць "Вечерняя газета", "Кур'ер краёвы", "Lietuvos Ukininkas", "Vilniaus Żinios", i ўсе яны поруч з "Нашай Нiвай" iдуць да аднэй мэты: стараюцца развiваць "просты" народ, каб урэшцi сам ён узяў свае справы ў свае рукi i з пагардай адвярнуўся ад тых, хто хоча выкарыстаць яго цемнату дзеля пашырэння нацiоналiзма" [212. Nr 9].

Ілюстрацыя 8

Выдавецкi праект братоў Луцкевічаў спрыяў дэмакратызацыi рускай i польскай грамадскасцi краю. Дарэчы, калi ўлiчваць актыўную ролю "нашанiўскага кола" ў арганiзацыi i дзейнасцi вiленскага асветнiцкага таварыства "Веснік ведаў" ("Вестник знания"), то можна прыйсцi да высновы, што з беларусаў складалася амаль уся "руская" краёвая дэмакратыя. Пра польскую дэмакратыю гэтага не скажаш, але i тут дзейнасць беларусаў адыгрывала значную ролю.

Усё вышэйсказанае падаецца справядлiвым з прагматычнага пункту погляду. Але можна выказаць яшчэ адну думку. Справа ў тым, што краёвасць з'яўлялася ломкай традыцыяў i стэрэатыпаў вузкай нацыянальнай прапаганды, якiя ў гэты час ўжо сфармавалiся ў народаў Цэнтральна-Усходняй Еўропы. У пэўным сэнсе краёвасць трымалася на ўнiкальнай атмасферы шматнацыянальнага краю i асаблiва Вiльнi. Гэтая атмасфера нараджала людзей, якiя адчувалi сябе адначасова рускiм i беларусам (Iван Краскоўскi *), палякам i літоўцам (Данатас Малiноўскас, Мiхал Ромэр), палякам i беларусам (Язэп Манькоўскі, Вiтаўт Чыж **). Гэта была атмасфера сапраўднага этнiчнага карнавала, дзе адсутнiчалi выразныя этнiчныя межы, дзе ў залежнасцi ад жыццёвых абставiнаў маска станавiлася тварам i наадварот.

Той жа беларус Антон Луцкевiч на старонках "Вячэрняй газеты" станавiўся рускiм, а на старонках "Кур'ера краёвага" - палякам. Мажліва, мы сустракаемся з пэўнай заканамернасцю беларускай гiсторыi. Яна вельмi багатая персанажамi, якiя выступалi ў двух або нават трох iпастасях i адначасова належалi беларускай, польскай, літоўскай i рускай гiсторыi. Можа, гэта была праява "вольнага беларускага духа", які шукаў уласныя шляхi? Пра яго пiсаў яшчэ Iгнат Канчэўскi ў сваiх "Дасьледзiнах беларускага сьветапогляду". Беларусь нараджала такiх людей таму, што была зямлёй, дзе злiвалiся розныя этнiчныя, культурныя i рэлiгiйныя патокi. Кожны з іх знаходзіў прытулак і прыжываўся ў "беларускiм доме".

Калi мы пагадзiмся з тым, што гэты этнакультурны карнавал мае свае глыбiнныя гiстарычныя падставы, нам будзе лягчэй зразумець асобы Вiнцэнта Дунiна-Марцiнкевiча, Вiкенцiя Канстанцiна Калiноўскага, Аляксандра Ельскага, Рамана Скiрмунта, Эдварда Вайнiловiча i некаторых iншых. Дык можа, краёвасць, якую адстойвалi М.Ромэр, Р.Скiрмунт, А.Луцкевіч ды iх паплечнiкi, не з'яўлялася толькi праявай пострамантычных i трохi наiўных спадзяванняў, а ўяўляла адну з падставаў беларускай гiсторыi?

На момант закрыцця "Кур'ера краёвага" складаны перыяд перажываў таксама "Пшэглёнд віленьскі". Адыход з рэдакцыі М.Ромэра, частыя хваробы Л.Абрамовіча, а таксама абранне ў гарадскую раду Б.Крыжаноўскага, В.Абрамовіча, С.Буднага, А.Турскага і З.Нагродскага значна аслабіла творчы патэнцыял газеты. Штотыднёвік ператварыўся ў двутыднёвік. У лютым 1914 г. газету пакінуў Л.Абрамовіч, які перабраўся ў Варшаву. Новым рэдактарам стаў Бенедыкт Хэртц, які супрацоўніцаў з "Пшэглёндам" з 1911 г. Пасля закрыцця "Кур'ера краёвага" ў асяродку Польскага дэмакратычнага саюза нават з'явілася ідэя выдання ўласнай штодзённай газеты [649, s. 50-51], але рэальныя магчымасці для гэтага адсутнічалі. У сярэдзіне ліпеня 1914 г. выйшаў апошні нумар газеты. Але гісторыя "Пшэглёнда віленьскага" яшчэ не скончылася.

Увосень 1913 г. віленскія краёўцы-прагрэсісты, якія дзякуючы масонскім ложам утваралі свайго роду міжнацыянальную суполку, прынялі актыўны ўдзел у спробе адраджэння Саюза аўтанамістаў-федэралістаў ужо не як думскай фракцыі, а як агульнарасійскай арганізацыі. Ініцыятарамі гэтай акцыі былі расійскія ліберальныя дэмакраты, у прыватнасці, дзеячы партыі канстытуцыйных дэмакратаў і прагрэсісты. Адным з найбольш актыўных прыхільнікаў адраджэння Саюза з'яўляўся Аляксандр Лядніцкі.

У лістападзе 1913 г. у Маскве адбыўся з'езд аўтанамістаў, арганізаваны па нацыянальна-тэрытарыяльным прынцыпе. У нарадах удзельнічала беларуская (Іван Луцкевіч і Іван Краскоўскі), руская, украінская, грузінская і эстонская дэлегацыі, а таксама прадстаўнікі літоўскіх палякаў. Апошніх прадстаўляла рэдакцыя "Пшэглёнда віленьскага", што, дарэчы, выклікала пэўнае незадавальненне беларусаў, якія заявілі пра існаванне ў Вільні іншай групоўкі польскіх дэмакратаў (меліся на ўвазе прыхільнікі пазіцыі М.Ромэра). Літоўцы не прыехалі, але ўпаўнаважылі беларусаў заявіць пра іх гатоўнасць да супрацоўніцтва.

15 снежня 1913 г. на кватэры А.Заштаўта адбылася сустрэча беларускай дэлегацыі з прадстаўнікамі польскай, беларускай, літоўскай, рускай і яўрэйскай дэмакратычнай грамадскасці Віленшчыны. Палякаў, у прыватнасці, прадстаўлялі К.Астахевіч, Ю.Сумарок, А.Заштаўт і М.Ромэр, беларусаў - браты Луцкевічы, В.Ластоўскі і Я.Купала. Пасля справаздачы І.Краскоўскага пачаўся абмен меркаваннямі. Усе выступоўцы прызналі неабходным прыняць удзел у арганізацыі Саюза аўтанамістаў-федэралістаў. Было прынятае рашэнне стварыць Віленскі аддзел Саюза з усіх прысутных на нарадзе народаў. У арганізацыйны камітэт былі дэлегаваныя ад беларусаў І.Луцкевіч, ад палякаў А.Заштаўт, ад яўрэяў Чэрнікаў, ад рускіх І.Краскоўскі, ад літоўцаў Шылінг [32. T. 3, s. 352].

У сярэдзіне лютага 1914 г. на кватэры Ёнаса Вілейшыса адбыўся сход па пытанні арганізацыі Віленскага аддзела Саюза аўтанамістаў. Пасля працяглай дыскусіі вырашылі стварыць адзіную краёвую арганізацыю прыхільнікаў аўтаноміі без унутранага падзелу на нацыянальныя групоўкі. Галоўнай мэтай абвяшчалася прапаганда ідэі аўтаноміі. Дзейнасць Віленскага аддзела павінна была спрыяць нармалізацыі міжнацыянальных адносінаў у краі і падрыхтоўцы грамадскага меркавання ў Расіі да прыняцця ідэі аўтаноміі беларускіх і літоўскіх земляў. У Выканаўчы камітэт былі абраныя І.Краскоўскі, К.Астахевіч, І.Луцкевіч, Шылінг і Чэрнікаў [32. T. 4, s. 21].

Краёвая ідэя выдатна спрыяла кантактам дэмакратычных элементаў розных этнакультурных рухаў. Сцвярджэнне Казіміра Акуліча, нібыта, краёвая канцэпцыя не знайшла водгука сярод кіраўнікоў беларускага і літоўскага рухаў [637, s. 29], выразна супярэчыць рэчаіснасці апошніх перадваеных і першых ваенных гадоў.

Цікавасць выклікае таксама імкненне М.Ромэра навязаць кантакты з Віленскім сельскагаспадарчым таварыствам. У снежні 1912 г. вядомы краёвец адзначыў у дзённіку няўдачу спробы стаць сябрам гэтага Таварыства [32. T. 2, s. 492]. На гэтай жа старонцы ён з прыемнасцю адзначыў факт абрання ў кіраўніцтва Таварыства падтрымкі дробнага прадпрымальніцтва і народнага мастацтва ў Віленскай губ. Гэтае Таварыства, створанае па ініцыятыве А.Уласава, узначальваў гарадскі галава Вільні М.Венслаўскі, дзеяч Віленскага сельскагаспадарчага таварыства. Мажліва, М.Ромэр спрабаваў наладзіць сувязі з краёўцамі кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі. Трэба адзначыць, што тое ж спрабавалі зрабіць беларускія дзеячы.

Ролю пасярэдніка адыграла вядомая фундатарка беларускіх культурных праектаў княгіня Марыя Магдалена Радзівіл. Яе дом у Менску і палац у Кухцічах Ігуменскага пав. сталі месцамі сустрэчаў Р.Скірмунта з братамі Луцкевічамі, В.Іваноўскім і А.Уласавым [642]. Мажліва, якраз краёвая ідэалогія ў дадзеным выпадку з'яўлялася ідэйным падмуркам гэтых кантактаў. Іх мэтаю была спроба кансалідацыі краёвых і беларускіх сілаў. Сваю ролю адыгрывала і паступовая беларусізацыя свядомасці Р.Скірмунта. Паводле інфармацыі Севярына Выслоўха, ён аказваў фінансавую падтрымку "Нашай Ніве" [700, s. 3]. А ў 1906 г. падчас адной з кулуарных размоваў у Думе назваў сябе "беларусам" [263. Nr 104]. Фінансавую падтрымку развіццю беларускай культуры аказвалі Э.Вайніловіч і княгіня М.М.Радзівіл. Як паведаміў Г.Царык, менавіта праз яго М.М.Радзівіл перадала братам Луцкевічам і А.Уласаву 20 тыс. руб. для выдання беларускай літаратуры [342, c. 230].

У адрозненні ад беларусаў спроба М.Ромэра была няўдалай. Краёвасць у гэтым выпадку не адыграла істотнай ролі. М.Ромэр, дарэчы, быў упэўнены, што менавіта ягоная прысутнасць у "Ініцыятыўным камітэце" па падрыхтоўцы выставы, прысвечанай вясковай пабытовай культуры, справакала адмову ВТСГ далучыцца да яе арганізацыі [32. T. 2, s. 462]. Падобна на тое, што ў гэтай сітуацыі разыходжанні ў сацыяльнай пазіцыі адыгрывалі значна большую ролю. Па меншай меры так было да пачатку сусветнай вайны.

Абвяшчэнне Германіяй вайны Расіі 19 ліпеня 1914 г. выклікала сапраўдны выбух патрыятычных настрояў сярод значнай часткі расійскай грамадскасці. Амаль усе палітычныя партыі заявілі пра падтрымку дзеянняў урада. Разумеючы вагу аб'яднанага выступлення г.зв. "народных прадстаўнікоў", Мікалай ІІ загадаў правесці 26 ліпеня 1914 г. аднадзённыя надзвычайныя сесіі Дзяржаўнай думы і Дзяржаўнай рады. У Думе пасля выступлення старшыні Рады міністраў І.Гарамыкіна выступілі прадстаўнікі нацыянальнасцяў, якія казалі пра неабходнасць абароны Радзімы, адданасці дзяржаве і народу. Потым былі аналагічныя заявы прагрэсістаў і канстытуцыйных дэмакратаў. Толькі сацыял-дэмакратычная фракцыя ў спецыяльнай Дэкларацыі асудзіла вайну і адмовілася галасаваць за ваенныя крэдыты.

Падобным чынам прайшло паседжанне Рады. І.Гарамыкін у сваёй прамове заклікаў ад імя ўрада прасякнуцца ідэяй Маніфеста Мікалая ІІ ад 20 ліпеня "Няхай будзе забыты ўнутраны разлад" і з'яднацца "вакол адзінага сцягу, на якім напісаныя найвялікшыя для ўсіх нас словы: "Гасудар і Расія" [305. Cессия IX, стлб. 4]. Ад імя польскіх дэпутатаў выступаў А.Мэйштовіч, які заявіў, што "палякі пойдуць на поле боя, кіруючыся не толькі пачуццём выканання свайго абавязку. Яны пойдуць даць адпор прускаму "Drang nach Osten", згадваючы той вялікі бой, у якім побач з палякамі і літоўцамі змагаліся славутыя смаленскія палкі". Прамоўца выказаў надзею, што сумесна пралітая кроў паспрыяе нараджэнню "несакрушальнага польска-рускага саюза" [305. Cессия IX, стлб. 8-9]. Цяжка казаць, наколькі шчырым было выступленне дэпутата ад Ковенскай губ. А.Мэйштовіч быў цвярозым палітыкам і разумеў сутнасць урадавай палітыкі ў вырашэнні "польскага пытання", асабліва на беларускіх і літоўскіх землях. Хутчэй за ўсё ягоная прамова была выклікана патрабаваннямі канкрэтнай палітычнай сітуацыі.

3 жніўня 1914 г. М.Ромэр у лісце да Л.Абрамовіча звярнуў увагу на тое, як расійскі друк пракаментаваў "патрыятычныя" прамовы "інародцаў" у Думе і Радзе. Ён заўважыў, што за адабрэннем гэтага патрыятызму стаяла перакананне расійскіх публіцыстаў у канчатковай перамозе русіфікацыі. А калі гэта сапраўды так, то навошта весці размовы пра аўтаномію, пра перабудову дзяржавы ў федэратыўным кірунку, пра нейкія правы нейкіх народаў ды інш. У гэтых каментарах М.Ромэр адчуў дух "маскоўскага імперыялізму - жахлівай моцы рэакцыі". Ён прадказаў, што досыць хутка спадар Мілюкоў стане міністрам Мікалая ІІ [407, s. 335].

Аднак яднанне ўрада і легальнай апазіцыі не было працяглым. Ужо падчас надзвычайнай сесіі дэпутаты Думы даведаліся, што па праекту міністра ўнутраных справаў М.Маклакова яны збяруцца на наступную сесію не раней восені 1915 г. Гэта была не толькі знявага Думы, але і адкрытае парушэнне заканадаўства, якое прадугледжвала зацвярджэнне думскімі дэпутатамі дзяржаўнага бюджэту. У выніку няпростых перамоваў І.Гарамыкін пайшоў на ўступку, заявіўшы, што Дума будзе скліканая не пазней лютага 1915 г. Пазней гэтае абяцанне аформілася ва ўказ аб скліканні Думы 27 студзеня 1915 г.

Да гэтага часу адбыліся падзеі, якія ўскладнілі ўзаемаадносіны Думы і ўрада. Па-першае, рускія войскі пацярпелі цяжкае паражэнне ва Усходняй Прусіі. Праўда, часткова яно было кампенсаванае перамогамі ў Галіцыі і заняццем у верасні 1914 г. Львова. Аднак у апазіцыі ўжо з'явіліся падставы для сумневаў у кампетэнтнасці ваеннага кіраўніцтва. Па-другое, ва ўнутранай палітыцы ўзмоцніўся пераслед усіх праяваў грамадскага жыцця, у т.л. у этнакультурнай галіне. Не выконваліся абяцанні палякам, дадзеныя вялікім князям Мікалаем Мікалаевічам у Маніфесце ад 14 жніўня 1914 г. А калі М.Радзянка перадаў цару скаргі польскай грамадскасці, Мікалай ІІ толькі паціснуў плячыма: "Мы, здаецца, паспяшаліся" [321, c. 397].

Сесія 27 - 29 студзеня 1915 г. прайшла без асаблівых праблемаў для ўрада. Сказалася папярэдняя праца думскай бюджэтнай камісіі, якая яшчэ да адкрыцця сесіі ў перамовах з міністрамі вырашыла многія праблемы. Апроч таго, большасць думскіх дэпутатаў імкнулася пазбегнуць публічнага абвастрэння адносінаў з урадам. Таксама без праблемаў бюджэт быў падтрыманы Дзяржаўнай радай. Пасля зацвярджэння бюджэта ў працы заканадаўчых органаў быў абвешчаны перапынак да лістапада 1915 г. Улады збіраліся кіраваць краінай на падставе пазадумскага заканадаўства паводле артыкула 87 Асноўных законаў. Аднак падзеі на фронце і абвастрэнне ўнутрыпалітычнай сітуацыі парушылі гэты намер.

Летам 1915 г. ваенная сітуацыі Расіі значна пагоршылася. Расійскія войскі пакінулі Галіцыю, адступалі ў Польшчы і Прыбалтыцы. Нямецкія дывізіі наблізіліся да Вільні. Паўночна-Заходні фронт перамясціўся на беларускія і літоўскія землі. У Стаўцы Галоўнага камандавання панавала разгубленасць. Грамадскае меркаванне было настроена вельмі варожа да ўраду. Распаўсюджваліся чуткі пра здраду міністраў і генералаў. Расло таксама незадавальненне ўнутранай палітыкай. Партыі легальнай апазіцыі канчаткова адмовіліся ад курса на падтрымку ўрада.

У чэрвені 1915 г. адбылася канферэнцыя думскай фракцыі Партыі Народнай свабоды з прадстаўнікамі мясцовых партыйных групаў. Пасля працяглага абмеркавання былі прынятыя рэзалюцыі з асуджэннем урадавага курса, які па-ранейшым абмяжоўваў правы нярускіх народаў, у прыватнасці, як было заяўлена, яўрэяў, украінцаў і палякаў. Удзельнікі канферэнцыі абмеркавалі праект аўтаноміі Каралеўства Польскага. Рэзалюцыя "Аб палітычным становішчы краіны" патрабавала неадкладнага абнаўлення складу Рады міністраў "дзеля забеспячэння правільнай арганізацыі тыла вайны, захавання ўнутранага міра ў краіне і цеснага супрацоўніцтва паміж урадам і грамадствам". Апроч таго, КДП настойвала на тэрміновым скліканні Думы [55, a. 135]. На канферэнцыі чуліся галасы пра неабходнасць фармавання "міністэрству даверу", г.зн. урада, адказнага перад парламентам [55, a. 145-146].

Значна ўзмоцніліся рэвалюцыйныя настроі сярод сацыялістаў. Усе яны лічылі вайну імперыялістычнай. Разыходжанні датычылі галоўным чынам пытання, як суаднесці вайну і рэвалюцыю. У.Ленін ўжо ў жніўні 1914 г. адстойваў лозунг ператварэння імперыялістычнай вайны ў грамадзянскую, накіраваную супраць буржуазных урадаў. А вось значная частка меньшавікоў і эсэраў была прыхільніцай формулы: "Спачатку перамога, а потым рэвалюцыя". Праўда, летам 1915 г. сярод сацыялістаў-патрыётаў адбыўся відавочны рост антыўрадавых настрояў і нарадзілася формула: "Спачатку рэвалюцыя, а потым перамога".

Між тым у выніку працяглых кансультацыяў паміж урадам і думскімі дзеячамі адкрыццё сесіі Думы было прызначанае на 19 ліпеня 1915 г. Незадоўга да яе пачатку Мікалай ІІ адправіў у адстаўку найбольш адыёзных міністраў. Сярод іх былі міністр унутраных справаў і ваенны міністр. Гэтыя кадравыя перамены можна было разглядаць як пэўную ўступку грамадскаму меркаванню.

У дзень адкрыцця чацвёртай сесіі ў Думе выступіў кіраўнік урада. Прамова была вытрыманая ў духу прымірэння. І.Гарамыкін заявіў, што ўрад мае патрэбу дзейнічаць у поўнай згодзе з заканадаўчымі ўстановамі. Спыніўшыся на "польскім пытанні", ён паведаміў пра распараджэнне імператара аб падрыхтоўцы законапраекта "прадастаўлення Польшчы пасля завяршэння вайны права свабоднай арганізацыі свайго нацыянальнага, культурнага і гаспадарчага жыцця на прынцыпах аўтаноміі <...> і пры захаванні адзінай дзяржаўнасці". Старшыня Рады міністраў абяцаў, што ўнутраная палітыка будзе прасякнутая прынцыпам добразычлівасці "да ўсіх верных Расіі грамадзянаў без розніцы племені, мовы і веры" [302. Сессия IV. Заседание 19.07.1915 г. Стлб. 9].

Аднак у большасці дэпутатаў Думы І.Гарамыкін выклікаў пачуццё пагарды або нянавісці. Практычна ўсе выступоўцы (за выключэннем крайне правых) рэзка крытыкавалі ўрад. Сярод крытыкаў быў таксама сябра Беларуска-літоўска-польскай групы Г.Свянціцкі. 14 жніўня 1915 г. пры абмеркаванні законапраекта пра бежанцаў ён назваў абяцанні І.Гарамыкіна "гарчыцай пасля абеду" [302. Сессия IV. Заседание 19.07.1915 г. Стлб. 9]. Дэпутат Віленскай губ. узняў праблему людзей, якіх гвалтам вымушалі пакідаць родныя мясціны. Ён прыводзіў прыклады, што сведчылі пра злачынную дзейнасць ваенных уладаў, па загадзе якіх "спецыяльныя атрады казакоў і драгунаў" палілі вёскі, а людзей гналі на ўсход. Г.Свянціцкі таксама патрабаваў забараніць практыку гвалтоўнага раздзялення сем'яў і адпраўкі бежанцаў у аддаленыя губерні.

Рэзкія антыўрадавыя выступленні дэпутатаў тлумачыліся яшчэ і тым, што ў ліпені-жніўні 1915 г. завяршалася фармаванне новай думскай большасці, г.зв. "Прагрэсіўнага блоку". Блок аб'яднаў большасць памяркоўна правых і ліберальных фракцыяў Думы (300 дэпутатаў з 420) і тры групы Дзяржаўнай рады ("Цэнтр", "Акадэміцкая" і "Пазапартыйны гурток"). Старшынёю Блока стаў левы акцябрыст С.Шыдлоўскі, але фактычным кіраўніком з'яўляўся Павел Мілюкоў. Праграма Прагрэсіўнага блоку, абвешчаная 25 жніўня 1915 г., зыходзіла з двух асноўных палажэнняў: 1) стварэнне ўрада з асобаў, якія карыстаюцца даверам краіны і абавязуюцца ў самы кароткі тэрмін рэалізаваць праграму, узгодненую паміж Думай і Радай; 2) адмова ад сродкаў кіравання краінай, заснаваных на недаверы да ўсялякай незалежнай палітычнай дзейнасці, у прыватнасці, жорсткае выкананне адміністрацыяй дзяржаўнага заканадаўства, правядзенне разумнай і паслядоўнай палітыкі, здольнай захаваць унутраны мір і пазбегнуць сутыкненняў паміж сацыяльнымі класамі і нацыянальнасцямі краіны і г.д. [321, c. 411]. Прадугледжвалася таксама адмова ад рэлігійных пераследаў, аўтаномія Каралеўства Польскага і пэўныя палітычныя ўступкі фінам і ўкраінцам.

Праграма Блока выклікала шырокі грамадскі рэзананс. Рада міністраў была гатовая распачаць перамовы з думцамі. Аднак ні Мікалай ІІ, ні кіраўнік урада не жадалі саступаць. У жніўні 1915 г. імператар прыняў рашэнні, якія, на думку многіх сучаснікаў, прагучалі як прысуд дынастыі Раманавых. Першым з іх было заняцце Мікалаем ІІ пасады Вярхоўнага галоўнакамандуючага, другім - абвяшчэнне чарговага перапынку ў працы Думы (з 4 верасня 1915 г.). Апошняе, прынятае пасля нарады з І.Гарамыкіным, без узгаднення з Думай і насуперак жаданням амаль усіх міністраў, было ўспрынятае як знявага расійскага грамадства. Прэстыж дынастыі, і без таго падарваны скандальнай фігурай Р.Распуціна і інфармацыяй пра пастаяннае ўмяшальніцтва імператрыцы ў дзяржаўныя справы, яшчэ болей упаў. Амаль усе палітычныя і сацыяльныя колы (за выключэннем крайне правых) адвярнуліся ад манарха. Імператар перакрэсліў перспектывы альянса бюракратыі з ліберальнай і ліберальна-кансерватыўнай інтэлігенцыяй. Усё гэта адкрывала шлях будучай рэвалюцыі.

У верасні 1915 г. нямецкія войскі прарвалі фронт і наступалі ў кірунку Свенцяны-Баранавічы. Былі занятыя Вільня, Вілейка, Баранавічы, Наваградак. У сярэдзіне месяца нямецкая конніца выйшла на чыгунку Менск - Ворша ў раёне станцыі Смалявічы. Коштам велізарных стратаў расійскаму камандаванню ўдалося зліквідаваць Свенцянскі прарыў і стабілізіраваць фронт па лініі Дзвінск - Паставы - Баранавічы - Пінск. Вільня, гэты буйнейшы цэнтр польскага руху, засталася ў тыле нямецкіх войскаў.

Ва ўмовах вострай палітычнай барацьбы, што вырашала лёс Расійскай імперыі, у прадстаўнікоў літоўскіх палякаў у заканадаўчых органах улады было не шмат магчымасцяў выступаць у абарону інтарэсаў сваіх выбаршчыкаў. Як заўважыў І.Корвін-Мілеўскі, "наш час прайшоў <...> Бываюць перыяды, калі палітычны дзеяч павінен як мыш сядзець пад шафай" [369, s. 349]. Аднак дэпутаты не адмовіліся ад сваіх перадвыбарчых абяцанняў.

У верасні 1915 г. дэпутаты Дзяржаўнай рады А.Мэйштовіч, С.Лапацінскі і К.Скірмунт распаўсюдзілі ў Думе і Радзе мемарандум "Аб становішчы палякаў у Заходнім крае". Аўтары адзначалі, што ўжо 50 гадоў не толькі палякі, але і весь "Заходні край" жыве ва ўмовах абмежаванняў і выключных законаў. Між тым нельга грунтаваць палітыку выключна на ўспамінах пра 1863 г. і пастаянным апасенні паланізацыі. Развіццё свядомасці народных масаў выдатна паказала, што беларусы і літоўцы і без урадавай дапамогі пазбеглі польскіх уплываў. Падкрэсліўшы, што "Заходні край" з'яўляецца Радзімай мясцовых палякаў, што яны звязаныя з краем вузамі крыві і спрадвечнага краёвага грамадзянства, аўтары заяўлялі, што імкнуцца служыць імператару як поўнапраўныя падданыя.

Пасля прадмовы, вытрыманай у духу згодніцтва, дэпутаты падрабязна пералічылі прэтэнзіі да ўрада. Дакумент яскрава сведчыў, што дзеянні мясцовай адміністрацыі і Сената перакрэслілі тыя правы, якія польская грамадскасць атрымала ў 1905 г. У прыватнасці, згадвалася распараджэнне Сената (1911), якім забаранялася палякам набываць зямлю ад юрыдычных асобаў, адзначалася стварэнне штучных перашкодаў пры выдачы дазволу на набыццё зямлі дзеля ліквідацыі церазпалосіцы, захаванне абмежаванняў пры прыёме на дзяржаўную службу. Адносна апошняга аўтары лічылі недапушчальным становішча, "пры якім свядома падтрымліваецца прышлы, нічым не звязаны з краем, элемент, які, безумоўна, менш пажаданы, чым мясцовыя людзі" [38, s. 583].

Звярталася ўвага на адсутнасць органаў грамадскага і саслоўнага самакіравання ў г.зв. "літоўскіх губернях" і на тыя прывілеі, якія атрымала "руская курыя" ў земствах 1911 г. Дэпутаты Рады адзначалі факты непрызначэнняў палякаў старшынямі земскіх управаў нават калі адсутнічалі рускія кандыдаты. У мемарандуме сцвярджалася, што ў верасні 1912 г. пастановай губернатара было адноўленае пакаранне за "тайнае навучанне" ў Віленскай губ. Падрабязна пералічваліся абмежаванні каталіцкага насельніцтва, у прыватнасці, фактычнае аднаўленне забароны будаўніцтва касцёлаў ды інш. У заключэнне аўтары дакумента патрабавалі распаўсюдзіць на палякаў усе тыя правы, якімі карыстаюцца ў імперыі "асобы рускага паходжання" [38, s. 595].

Гэты мемарандум падтрымалі сябры Беларуска-літоўска-польскай групы ў Думе. Ф.Рачкоўскі і Г.Свянціцкі таксама падрабязна спыніліся на антыпольскіх цыркулярах адміністрацыі беларускіх і літоўскіх земляў, якія перакрэслівалі законы і імператарскія ўказы [302. Сессия IV, стлб. 3384-3385, 3386]. Яны ж выступілі з заканадаўчай ініцыятывай аб адмене на тэрыторыі імперыі ўсіх антыпольскіх абмежаванняў. Ініцыятыву падтрымалі 37 дэпутатаў [261. Nr 37]. Польская менская газета "Новы кур'ер літэўскі" ("Nowy Kurier Litewski") паведаміла таксама пра падрыхтоўку Беларуска-літоўска-польскім колам аналагічнай ініцыятывы аб адмене ўсіх абмежаванняў супраць каталіцкага насельніцтва, а ў перспектыве - аб гарантыях развіцця польскай культуры [261. Nr 28]. Прадстаўнікі літоўскіх палякаў у Думе не збіраліся падтрымліваць урадавы заклік: "Спачатку вайна, а потым рэформы!"

Дзяржаўная дума аднавіла сваю працу 9 лютага 1916 г. У гэты ж дзень першы і апошні раз Думу наведаў Мікалай ІІ. Яго з'яўленне павінна было прадэманстраваць грамадству перамену ў адносінах манарха да парламента. Пра гэта сведчыла таксама адстаўка І.Гарамыкіна, якая адбылася ў студзені 1916 г. Старшынёю Рады міністраў стаў Б.Шцюрмер. Мікалай ІІ спадзяваўся, што новы кіраўнік урада здолее "прыручыць" Думу. Аднак надзея не спраўдзілася. Падчас выступлення Б.Шцюрмера, які сцвярджаў недатыкальнасць гістарычных падставаў расійскай дзяржаўнасці, дэпутаты зразумелі, што атрымалі новы варыянт Гарамыкіна. Лідар Прагрэсіўнага блока Павел Мілюкоў заявіў у адказ, што захаванне старой сістэмы робіць недасягальнай перамогу Расіі ў вайне. Сваё выступленне ён скончыў даволі песімістычна: "Ад гэтага ўраду я не чакаю адказу і пакідаю кафедру без адказу" [321, c. 417].

Дзеячы думскай апазіцыі разумелі, што стратэгічны курс урада застаўся нязменным. Парламент успрымаўся як "унутраны вораг", які, па словах былога міністра ўнутраных справаў М.Маклакова, быў "больш небяспечным і больш нахабным, чым вораг знешні" [321, c. 402]. У сакавіку 1916 г. быў адпраўлены ў адстаўку ваенны міністр А.Паліванаў, за ім прыйшла чарга на міністра замежных справаў С.Сазонава. Адной з галоўных прычынаў адстаўкі гэтых даволі кампетэнтных і папулярных у расійскім грамадстве чыноўнікаў стала іх сувязь з думскай апазіцыяй.

У лёсе С.Сазонава значную ролю адыграла таксама яго пазіцыя па "польскім пытанні". Справа ў тым, што заняцце германскімі войскамі тэрыторыі Каралеўства Польскага і спробы Германіі разыграць "польскую карту" патрабавалі ад расійскага кіраўніцтва заняць больш актыўную і выніковую пазіцыю адносна будучыні Польшчы. Прарасійскі настроеныя дзеячы польскага руху (напрыклад, граф Зыгмунт Велепольскі) настойвалі на неабходнасці новага дзяржаўнага дакумента па гэтай праблеме. Такую самую пазіцыю займаў і міністр замежных справаў. Мікалай ІІ абяцаў, аднак з'яўленне такога дакумента ўвесь час адкладалася. Адстаўка С.Сазонава, на думку польскага гісторыка П.Вандыча, толькі пацвердзіла, што Петраград працягвае сваю ранейшую палітыку, заснаваную не на пошуках вырашэння "польскага пытання", а на яго ігнараванні [683, s. 476].

У жніўні 1916 г., калі стала вядома пра падрыхтоўку Германіяй дакументаў аб адраджэнні Польскай дзяржавы, граф Велепольскі ў чарговы раз звярнуўся да Б.Шцюрмера з настойлівай просьбай прыcпешыць прыняцце рашэння адносна Польшчы. На гэты раз гаворка ішла ўжо пра яе незалежнасць. Аднак толькі пасля з'яўлення Маніфеста генерал-губернатараў Варшавы і Любліна (5 лістапада 1916 г.), якім абвяшчалася ўтварэнне Польскай "самастойнай дзяржавы", З.Велепольскі атрымаў аўдыенцыю ў імператара. Аднак усё абмежавалася стварэннем новай камісіі, у якую, дарэчы, прадстаўнікі польскай грамадскасці не трапілі.

Увосень 1916 г. унутрыпалітычная сітуацыя зноў абвастрылася. У верасні-кастрычніку буйнейшыя легальныя апазіцыйныя партыі праводзілі сходы, на якіх выпрацоўвалі стратэгію паводзінаў на будучай думскай сесіі. Дамінаваў рашучы настрой: урад павінен аддаць уладу. 25 кастрычніка 1916 г. Прагрэсіўны блок прыняў агульную ідэйную платформу: патрабаваць адстаўкі Б.Шцюрмера, дабівацца адмены законаў, прынятых на падставе артыкула 87 Асноўных законаў і акцэнтаваць увагу на чутках пра намер правых заключыць сепаратны мір з Германіяй [485, c. 283]. Затое сярод сацыялістаў узмоцніліся антываенныя настроі. Напрыклад, у дэкларацыі Петраградскага камітэта эсэраў абвяшчалася: "Прэч вайну! Няхай жыве другая расійская рэвалюцыя!" [483, c. 329]. Раслі ўплывы бальшавікоў.

Пятая сесія Думы распачалася 1 лістапада 1916 г. Старшыня Думы М.Радзянка выступіў з кароткім патрыятычным зваротам, які закончыў словамі: "Вайна павінна скончыцца перамогай, чаго б яна ні каштавала краіне" [302. Сессия V. Заседание 1, стлб. 3]. Пасля выступлення М.Радзянкі ўрад на чале з Б.Шцюрмерам дэманстратыўна пакінуў пасяджэнне. С.Шыдлоўскі зачытаў зварот Прагрэсіўнага блока. Ён настойваў на стварэнні ўрада, які будзе абапірацца на Дзяржаўную думу [302. Сессия V. Заседание 1, стлб. 9]. З рэзкай крытыкай урада выступіў А.Керанскі [302. Сессия V. Заседание 1, стлб. 28-30]. Але галоўны ўдар нанёс П.Мілюкоў. Ягонае выступленне было забаронена друкаваць. Аднак мільёнамі паасобнікаў яно разляцелася па Расіі ў машынапісных копіях. Лідар канстытуцыйных дэмакратаў фактычна абвінаваціў урад у дзяржаўнай здрадзе. Пакідаючы трыбуну, ён патрабаваў адстаўкі Рады міністраў. Патрабаванні Блока падтрымліваліся большай часткай расійскага грамадства. Нават Партыя аб'яднанага дваранства, здавалася б, самая надзейная апора манархіі, падтрымала апазіцыю. Цар саступіў. 8 лістапада 1916 г. Б.Шцюрмер быў адпраўлены ў адстаўку. Новым кіраўніком быў прызначаны міністр шляхоў зносінаў А.Трэпаў. 19 лістапада 1916 г. ён выступіў у Думе з прамовай у духу прымірэння. Аднак большасць думскіх дэпутатаў імкнулася не да прымірэння, а да ўлады. Новы палітычны крызіс закончыўся крахам імперыі. 2 сакавіка 1917 г. Мікалай ІІ адрокся ад прастолу.

Крызіс і крах Расійскай імперыі быў тым палітычным фонам, на якім разгортваўся польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. Не менш важную ролю адыгрывала таксама ваенная сітуацыя і ператварэнне "польскага пытання" ў істотную праблему еўрапейскай палітыкі. Апошняму ў вялікай ступені паспрыяла актывізацыя дзейнасці польскай палітычнай эліты. Наспяваючы ваенны канфлікт паміж дзяржавамі, якія некалі падзялілі паміж сабой Рэч Паспалітую, даваў пэўны шанц адраджэнню Польшчы. У 1908 г. Раман Дмоўскі апублікаваў кнігу "Германія, Расія і польскае пытанне", якая ўтрымлівала канцэпцыю польска-расійскага паяднання супраць германскай небяспекі. Лідэр нацыянальных дэмакратаў лічыў, што ў выпадку перамогі Германіі і яе саюзнікаў адбудзецца новы падзел польскіх земляў. Затое перамога Расіі стварала магчымасць іх аб'яднання. Р.Дмоўскі не спадзяваўся на дасягненне незалежнасці, бо не мог прадбачыць адначаснага паражэння трох манархіяў.

Іншую канцэпцыю прапанаваў Юзаф Пілсудскі, паслядоўны прыхільнік незалежнай Польшчы. Галоўнай перашкодаю польскай незалежнасці ён лічыў Расію і звязваў свае надзеі з узброеным паўстаннем у Каралеўстве Польскім падчас еўрапейскай вайны. Дзеля гэтага ў Галіцыі быў створаны "Саюз барацьбы" ("Związek Walki Czynnej"), мэтаю якога стала арганізацыя польскага войска. Пры падтрымцы Вены ўзнік "Саюз стральцоў" ("Związek Strzelecki") і адкрыліся афіцэрскія курсы. Ю.Пілсудскі выкарыстоўваў палітычны аўтарытэт ППС, хоць захопленасць ваеннай справай паступова пагаршала яго адносіны з кіраўніцтвам партыі. Разыходжанні ўрэшце рэшт прывялі да фактычнага разрыва Ю.Пілсудскага з ППС у жніўні 1914 г. [691, s. 243].

Пазіцыі польскіх кансерватыўных партыяў, а таксама СДКПіЛ і ППС-левіцы на палітычную арыентацыю польскай грамадскасці амаль не ўплывалі.

Пачатак вайны спрыяў актывізацыі польскага руху. Раніцай 24 ліпеня 1914 г. атрад "стральцоў" па загаду Ю.Пілсудскага перайшоў мяжу Каралеўства Польскага. Ю.Пілсудскі выдаў ад імя міфічнага варшаўскага "Нацыянальнага ўраду" заклік да паўстання і абвясціў сябе ягоным кіраўніком. Гэтая авантура адразу прыцягнула ўвагу да "польскага пытання" і паспрыяла кансалідацыі польскіх арганізацыяў. У жніўні быў утвораны Галоўны нацыянальны камітэт ("Naczelny Komitet Narodowy"), які аб'яднаў практычна ўсе польскія партыі Галіцыі. Яго стварэнне прадухіліла пагрозу расфармавання стралецкіх атрадаў, якая ўзнікла, калі стала відавочным, што ніякага паўстання не будзе. Дзейнасць ГНК абмяжоўвалася Галіцыяй. Аднак Ю.Пілсудскі не збіраўся саступаць. Ён загадаў сваім прыхільнікам на тэрыторыі Каралеўства стварыць Польскую вайсковую арганізацыю ("Polska Organizacja Wojskowa"), якая павінна была працягваць падрыхтоўку паўстання.

Ілюстрацыя 13.

Між тым пасля паразумення ГНК з аўстра-венгерскім камандаваннем былі створаныя два польскія легіёны, на чале якіх сталі аўстрыйскія генералы польскага паходжання. Адначасова ваеннае кіраўніцтва Аўстра-Венгрыі і Германіі распаўсюдзіла звароты да польскага народу, у якіх абяцала вызваленне ад "маскоўскага ярма". Ніякіх абяцанняў наконт будучыні палякаў звароты не ўтрымлівалі.

14 жніўня 1914 г. з Маніфестам да палякаў звярнуўся вялікі князь Мікалай Мікалаевіч. Маніфест абяцаў аб'яднанне ўсіх польскіх земляў пад уладай расійскага імператара і іх аўтаномію з свабодай культурнага і рэлігійнага жыцця [374, s. 27]. Гэты дакумент зрабіў моцнае ўражанне на грамадскасць Каралеўства Польскага. Адзін з прадстаўнікоў польскай інтэлігенцыі Ц.Ялента ўспамінаў: "Славуты зварот да палякаў, гістарычны акт, аналагі якога трэба шукаць у дэкларацыях правоў і вялікіх дакументах французскай рэвалюцыі, наэлектрызаваў усіх надзеяй на росквіт" [цыт.па: 685, s. 238]. Гэтым дакументам Расія захапіла ініцыятыву ў "розыгрышы польскай карты". Адпаведна ўзмоцнілася пазіцыя Рамана Дмоўскага. Напачатку верасня нацыянальныя дэмакраты, кансерватары (Партыя рэальнай палітыкі) і частка прагрэсістаў з Каралеўства Польскага публічна асудзілі ГНК і легіёны. Іх намаганнямі ў Варшаве быў арганізаваны Нацыянальны польскі камітэт ("Komitet Narodowy Polski") [683, s. 465].

Аднак надзеі Р.Дмоўскага на Расію аказаліся марнымі. Расійскія ўлады захавалі ўсе антыпольскія і антыкаталіцкія абмежаванні. Цяжка ішоў працэс стварэння польскіх вайсковых частак, г.зв. "Пулаўскага легіёну" ды інш. Адмоўнае ўражэнне на польскую грамадскасць аказалі спробы русіфікацыі "вызваленай" Галіцыі.

У верасні 1915 г. тэрыторыя Каралеўства Польскага была занятая нямецкімі і аўстра-венгерскімі войскамі. Большая частка этнічных польскіх земляў апынулася пад нямецкай уладай. Варшаўскі генерал-губернатар Ганс фон Беселер дазволіў дзейнасць Галоўнай рады апекі ("Rada Główna Opiekuńcza"), як пасярэдніка паміж акупацыйнымі ўладамі і насельніцтвам. Трэба адзначыць, што нягледзячы на жорсткую цэнзуру і палітычны кантроль польская грамадскасць атрымала значна большую свабоду, чым падчас расійскага панавання. У прыватнасці, стваралася сістэма польскамоўнай адукацыі. Было дазволена адкрыццё універсітэту. У 1916 г. адбыліся выбары ў органы мясцовага самакіравання. Адкрыта дзейнічалі палітычныя партыі. Напрыклад, ППС аднавіла свае мясцовыя арганізацыі і пачала выкарыстоўваць уласны друк.

Ваенна-палітычныя падзеі першых двух гадоў вайны спрыялі паступоваму пераходу нацыянальных дэмакратаў на незалежніцкія пазіцыі пры захаванні прарасійскай арыентацыі. У сакавіку 1916 г. Р.Дмоўскі ўручыў расійскаму паслу ў Парыжы мемарандум аб незалежнасці. Паведамляючы пра спробы нямецкай дыпламатыі прыцягнуць палякаў "для сваёй справы", ён адзначаў, што палякі маюць поўнае права на ўтварэнне "незалежнай нацыянальнай дзяржавы". Прызнанне Расіяй гэтага права, паводле яго меркавання, перакрэсліць нямецкія інтрыгі і пакажа ўсяму свету, што "мэтаю саюзнікаў у гэтай вайне з'яўляецца свабода і незалежнасць народаў, у той час як Германія імкнецца толькі да панавання над імі" [355, s. 203-212].

Палітычных наступстваў мемарандум Р.Дмоўскага не меў. Расійская палітыка не змянілася. Праўда, намаганнямі С.Сазонава быў распрацаваны праект, які прадугледжваў аўтаномію Каралеўства Польскага, на чале якога станавіўся віцэ-кароль і двухпалатны сейм. Больш таго, як сцвярджаў Г.Верашыцкі, Мікалай ІІ нават згадзіўся яго падпісаць [691, s. 260]. Аднак усё скончылася адстаўкай міністра замежных справаў.

У 1916 г. расклад палітычных сілаў польскага руху быў наступным. Нацыянальныя дэмакраты, якія паступова пераходзілі на незалежніцкія пазіцыі, па-ранейшым знаходзіліся ў арбіце расійскай палітыкі. Левыя партыі незалежніцкага кірунка аб'ядналіся ў Цэнтральны нацыянальны камітэт ("Centralny Komitet Narodowy"), які падтрымліваў Ю.Пілсудскага. Тыя, хто арыентаваўся на Аўстра-Венгрыю і кіраваўся інструкцыямі галіцыйскага ГНК, стварылі Лігу польскай дзяржаўнасці. Прыхільнікі нямецкай арыентацыі заснавалі Клуб польскіх дзяржаўнікаў. Арганізацыяў было шмат, але цяжка сцвярджаць, якія рэальныя сілы стаялі за кожнай з іх. Што датычыць расійскай "Палоніі", то досыць красамоўнай была прагматычная пазіцыя аднаго з кіраўнікоў польскага руху ў Расіі А.Лядніцкага. Ён падтрымліваў сувязі з "Незалежніцкім аб'яднаннем" і адначасова ўваходзіў у прарасійскі "Гурток прыхільнікаў незалежнасці Польшчы", у паседжаннях якога ўдзельнічаў П.Мілюкоў [577, s. 151].

Між тым ініцыятыва ў розыгрышы "польскай карты" канчаткова перайшла да кіраўнікоў Германіі і Аўстра-Венгрыі. 5 лістапада 1916 г. генерал-губернатары Варшавы і Любліна выдалі Маніфест, які дэклараваў існаванне "самастойнай польскай дзяржавы". Пры гэтым яе межы не вызначаліся, а свабода развіцця гарантавалася толькі пры захаванні саюза з Германіяй і Аўстра-Венгрыяй. Праз некалькі дзён фон Беселер заклікаў палякаў добраахвотна ўступаць у войска. Польская вайсковая арганізацыя адказала лозунгам: "Няма войска без урада". Цэнтральныя дзяржавы зрабілі яшчэ адзін крок. У студзені 1917 г. сваю першую сесію ў Варшаве распачала Часовая дзяржаўная рада ("Tymczasowa Rada Stanu") [683, s. 488]. Гэта быў дарадчы орган, які складаўся з дэпартамента фінансаў, палітычных справаў, рэлігіі, унутраных справаў, асветніцтва і вайсковай камісіі, якую ўзначаліў Ю.Пілсудскі.

А.Лядніцкі, як і ўся незалежніцкая плынь польскага руху, падтрымаў Маніфест ад 5 лістапада 1916 г. Іншую пазіцыю занялі нацыянальныя дэмакраты. У асяроддзі Расійскай "Палоніі" выбухнуў даволі востры канфлікт, які адлюстраваўся ў палеміцы паміж "Газетай польскай" (рэд.Ю.Хласка) і выданнем незалежніцкай арыентацыі "Эхам польскім".

Вяртаючыся да польскага руху на беларускіх і літоўскіх землях, варта адзначыць адсутнасць адзінай пазіцыі сярод беларускіх і літоўскіх палякаў па важнейшых пытаннях палітычнага жыцця. Разбежнасці праявіліся ўжо ў рэакцыі на Маніфест ад 1 жніўня 1914 г. Як заўважыў ананімавы аўтар артыкула "Грамадская думка ў Літве", змешчанага на старонках газеты "Вядамосці польскія" ("Wiadomości Polskie"), Маніфест выклікаў скептыцызм і пратэсты адных і выбух вернападанніцкіх пачуццяў у іншых [280]. Зрэшты апошняе не трэба перабольшваць. І.Корвін-Мілеўскі меў усе падставы адзначыць, што эліта літоўскіх палякаў з недаверам паставілася да заявы вялікага князя, хоць пры гэтым старанна дэманстравала ўдзячнасць [369, s. 373].

Даследчык Генрык Візнэр тлумачыў скептыцызм польскай грамадскасці Віленшчыны апасеннем, што аўтаномія Каралеўства Польскага аслабіць сувязі літоўскіх палякаў з Каралеўствам Польскім. Ва ўмовах узмацнення літоўскага і беларускага рухаў гэта магло прывесці да аслаблення пазіцыяў мясцовых палякаў [699, s. 79]. Аднак гэтаму сцвярджэнню пярэчаць, напрыклад, публікацыі вядомага публіцыста-краёўца Ч.Янкоўскага. Рэакцыю літоўскіх і беларускіх палякаў на Маніфест вялікага князя ён характарызаваў як выбух агульнага энтузіязму [363, s. 8-10]. Ч.Янкоўскі прагназаваў утварэнне ў выніку перамогі Антанты адзінай Польшчы, якая будзе мець выхад да Балтыйскага мора і будзе звязаная персанальнай уніяй з Расіяй. Межы будучай Польшчы ён акрэсліў паводле расійскай канцэпцыі - ад Беластока да Познані і Гданьска. Літву і Беларусь публіцыст не лічыў этнічнымі польскімі землямі. Набыццё і ўтрыманне ў польскіх руках будынку ў Варшаве краёвец называў у шмат разоў больш патрыятычнай справай, чым "сядзенне з поўнай кішэнню <...> дзе-небудзь у менскіх багнах, пад курляндскай мяжой, на чарнігаўскіх чарназёмах або дзе-небудзь пад Каламыяй" [362, s. 60]. У ягоных публікацыях цалкам адсутнічала боязь за лёс літоўскіх палякаў, аддзеленых ад Каралеўства Польскага. Краёўцы звязвалі іх будучыню толькі з Беларуска-Літоўскім краем. Скептыцызм у адносінах да расійскіх абяцанняў хутчэй тлумачыўся асэнсаваннем вынікаў ранейшых спробаў дасягнуць пэўнага паразумення з кіраўнічымі коламі імперыі. Адназначна крытычна паставіліся да Маніфеста краёўцы ліберальна-дэмакратычнага кірунку [32. T. 4, s. 192].

А вось краёўцы кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі Меншчыны яшчэ захоўвалі надзею на падобнае паразуменне. Ва ўсякім выпадку, у іх асяроддзі Маніфест вялікага князя сустрэлі з вялікшым задавальненнем. Э.Вайніловіч адзначыў ва ўспамінах: "Уражанне, якое выклікаў Маніфест, было проста ашаламляльным. Даўно ніхто не так выказываўся. Нават думаць пра гэта было забаронена. Усе разумелі, што за выступленнем стаяла высачайшая санкцыя" [416, s. 178]. Ян Юркевіч лічыў, што гэтыя краёўцы ўспрынялі Маніфест як поўную перамену ўрадавага курса [607, s. 106].

Трэба адзначыць, што ў апошнія перадваенныя і першыя ваенныя гады роля Менска як другога пасля Вільні цэнтра польскага руху на беларускіх і літоўскіх землях значна вырасла. Па меншай меры гэта тычылася польскага культурнага жыцця. Перыядычныя канфлікты паміж мясцовай польскай грамадскасцю і губернатарам Гірсам адлюстроўвалі не толькі ўзмацненне шавіністычных тэндэнцыяў у дзейнасці расійскай адміністрацыі "Заходняга краю". Яны сведчылі таксама пра актывізацыю польскага руху. У прыватнасці, развіваўся мясцовы польскі друк. В.Двожачак выдаваў аднадзёнку "Над Свіслаччу" ("Nad Swisloczą"), якая шмат увагі надавала праблемам жыцця польскай грамадскасці Менска. Да траўня 1914 г. выйшла 8 нумароў газеты [673, s. 60].

А вось травеньскі нумар за 1914 г. выйшаў з паведамленнем, што з 1 кастрычніка газета будзе выдавацца як штотыднёвік [258]. Кірунак выдання акрэсліваўся як "каталіцкі, польскі і беспартыйны". Што датычыць "беспартыйнасці", то напрошваюцца пэўныя сумневы. Справа ў тым, што сам рэдактар у перыяд рэвалюцыі 1905 - 1907 гг., ацэньваючы дзейнасць дэпутатаў-палякаў ад Беларусі і Літвы ў Дзяржаўных думах, яўна падзяляў пазіцыі нацыянальных дэмакратаў. Дарэчы, у згаданым травеньскім нумары аднадзёнкі звяртае на сябе ўвагу артыкул-пратэст супраць продажу палякамі ўласных зямельных уладанняў у Беларусі і Літве. Трэба адзначыць, што ў 1914 г. на беларускіх і літоўскіх землях пачалі шырока распаўсюджвацца звароты, якія асуджалі прадаўцоў зямлі як здраднікаў польскай справы. Аналізуючы іх змест, можна сцвярджаць, што выйшлі яны з асяроддзя нацыянальных дэмакратаў. Адзін з такіх зваротаў канчаўся, напрыклад, заклікам да "кожнага паляка" ганьбіць "здраднікаў і адступнікаў", каб іх імёны (спіс дадаваўся) сталі вядомымі ўсёй нацыі, і г.д. [86, a. 44]

Таксама ў нумары быў змешчаны артыкул, які крытыкаваў Марыю Магдалену Радзівіл. Княгіня, якая мела выразныя сімпатыі да беларускага руху, у адным з французскіх часопісаў ("Les Annales des Nationalites", 1914. Nr 1-2) асудзіла праявы паланізацыі ў дзейнасці кіраўніцтва каталіцкага касцёла на беларускіх і літоўскіх землях. В.Двожачак вельмі рэзка адгукнуўся на гэтую публікацыю. Ён нават назваў княгіню "псеўдабеларускай". Ёсць падставы лічыць з'яўленне штотыднёвіка праектам, звязаным менавіта з нацыянальнымі дэмакратамі.

Пэўную падтрымку намаганням дзячоў польскага руху ў Менску аказвала гарадская рада, якая ў вялікай ступені складалася менавіта з мясцовых палякаў. Напрыклад, на выбарах у Раду ўвесну 1913 г. было абрана, як паведаміў "Дзеннік Пецербургскі", "6 рускіх і 33 паляка". Гарадскім галавою стаў Станіслаў Хжанстоўскі [232. Nr 917]. Тым не менш ні перад вайной, ні на яе пачатку Менск не адыгрываў прыметнай ролі ў палітычным жыцці беларускіх і літоўскіх палякаў. Цэнтрам гэтага жыцця заставалася Вільня.

Адносіны польскай грамадскасці Віленшчыны да вайны грунтоўна прааналізаваў Міхал Ромэр ў сакрэтным мемарандуме "Літва ў вайне", накіраваным у жніўні 1915 г. кіраўніцтву ГНК. Краёвец спрабаваў прыцягнуць увагу кіраўнікоў незалежніцкай плыні польскага руху да сітуацыі ў гістарычнай Літве. Пры гэтым ён "праігнараваў" тую дзейнасць, якую вялі краёўцы ліберальна-дэмакратычнай арыентацыі дзеля будучыні Беларуска-Літоўскага краю. Больш поўную карціну таго, што адбывалася ў мясцовай польскай грамадскасці, дае спалучэнне тэксту мемарандума з дзённікавымі запісамі М.Ромэра.

Дакументы сведчаць пра адсутнасць адзінства сярод літоўскіх палякаў у адносінах да вайны і перспектываў вырашэння "польскага пытання". Спробы дасягнуць пэўнага паразумення і выпрацаваць адзіную ўзгодненую пазіцыю рабіліся ад пачатку вайны. Ужо ў сярэдзіне жніўня 1914 г. Конрад Недзялкоўскі арганізаваў прыватны сход прадстаўнікоў усіх кірункаў польскага руху, якія былі прадстаўленыя ў Вільні [398, s. 66-67]. Цэнтральным пытаннем стала праблема арыентацыі мясцовай польскай грамадскасці. Распачалася спрэчка паміж прыхільнікамі прарасійскай арыентацыі і дзеячамі антырасійскіх плыняў. Як сведчыць М.Ромэр, выразна пераважалі апошнія. Арыентацыю на Расію абаранялі толькі прадстаўнікі краёўцаў кансерватыўна-ліберальнага кірунку (П.Коньча, Т.Дэмбоўскі, М.Ялавецкі, А.Змачыньскі), для якіх краёвасць сапраўды стала прыкрыццём уласнай згодніцкай палітыкі. Усе іншыя ўдзельнікі сходу (М.Ромэр, Б.Крыжаноўскі, К.Недзялкоўскі, Б.Умястоўскі ды інш.) прытрымліваліся, як адзначыў віленскі гісторык Я.Савіцкі, "польскай дзяржаўніцкай арыентацыі" [647, s. 28]. Сярод крытыкаў былі нават прадстаўнікі нацыянальных дэмакратаў, напрыклад, старшыня Віленскай секцыі ПДНП В.Венслаўскі, дэпутат Думы С.Мацэевіч. Аднак арганізацыйнае аб'яднанне гэтай большасці было немагчымым з прычыны розніцы палітычных поглядаў. Да таго ж пазіцыя нацыянальных дэмакратаў на беларускіх і літоўскіх землях змянялася ў тым кірунку, які адстойвала кіраўніцтва партыі.

М.Ромэр сцвярджаў, што галоўную ролю ў пашырэнні прарасійскай арыентацыі сярод нацыянальных дэмакратаў адыграў Ю.Хласка [398, s. 68]. Ягоная асабістая пазіцыя была антырасійскай, але як дысцыплінаваны сябра партыі ён падпарадкаваўся рашэнням яе кіраўнікоў. "Кур'ер літэўскі" вітаў стварэнне ПНК, заяўляў пра неабходнасць прызнання Польскага кола ў Думе прадстаўніком усіх палякаў, падтрымаў ідэю фармавання польскіх частак у расійскім войску [607, s. 111-112].

Упершыню гэтая ініцыятыва была выказаная яшчэ ў жніўні 1914 г. Б.Снарскім, які прапанаваў утварэнне "Грунвальдскага легіёна". Пазней Б.Матушэўскі выказаў ідэю арганізацыі польска-расійскай вайсковай часці ў Дэмбліне. Нарэшце, пад кіраўніцтвам В.Гарчыньскага пачалося фармаваненне "Пулаўскага легіёну". На старонках "Кур'ера літэўскага" напачатку 1915 г. з'явіўся артыкул дэпутата Ф.Рачкоўскага, які прапанаваў збіраць складкі на "Пулаўскі легіён" [254]. Аднак сярод літоўскіх і беларускіх палякаў гэтая ініцыятыва не знайшла падтрымкі. Напрыклад, у Вільні нацыянальныя дэмакраты не здолелі арганізаваць ані рэкрутацыю, ані збор сродкаў на легіён. Больш таго, арыентацыя на Расію выклікала пэўны крызіс у шэрагах мясцовых прыхільнікаў ПДНП.

Партыю пакінулі многія яе прыхільнікі з ліку г.зв. "гарачых нацыяналістаў" (тэрмін М.Ромэра), якія верылі ў Польшчу "ад мора да мора", не прымалі краёвасць як спробу аддзяліць Літву ад Польшчы і адмоўна ставіліся да беларускага і літоўскага рухаў. Гэтая даволі шматлікая групоўка сярод інтэлігенцыі з абурэннем успрыняла новую пазіцыю кіраўніцтва нацыянальных дэмакратаў [398, s. 70]. Апроч таго, партыю пакінуў былы дэпутат Думы М.Хелхоўскі, збіраўся выйсці з ПДНП С.Мацэевіч. Дзеля ўмацавання пазіцыяў партыі ў гістарычнай Літве на пачатку 1915 г. Вільню наведалі такія вядомыя яе дзеячы, як Зыгмунт Баліцкі, Станіслаў Грабскі і Зыгмунт Васілеўскі. Але візіт скончыўся фіяскам. Нягледзячы на тое, што арганізатары не дапусцілі дыскусіі, шэраг прысутных вельмі трапнымі пытаннямі, як адзначаў М.Ромэр, падкрэслілі слабыя месцы ў пазіцыі нацыянальных дэмакратаў [398, s. 73-74]. Дзеянні ПДНП былі ацэненыя як "праява русафільства, якая зневажае польскую нацыю" [607, s. 112].

Прычыны моцных антырасійскіх настрояў на Віленшчыне растлумачыў М.Ромэр: "Вільня наогул лепш за Варшаву разумела сутнасць маскоўскай палітыкі і вагу маскоўскага слова. Грамадскае меркаванне не мела даверу да абяцанняў адносна этнічнай Польшчы і тым больш не спадзявалася на іх практычную рэалізацыю ў дачыненні да Літвы. Было зразумелым, што Расія ніколі не адмовіцца ад Літвы, як уласнай "спадчыны" і ніколі не пойдзе насустрач інтарэсам мясцовай польскай грамадскасці. Больш таго, за ўсе ўступкі на карысць этнічнай Польшчы, аб'яднанай альбо не аб'яднанай, яна прымусіць заплаціць адмовай палякаў ад Літвы і яе зацятай русіфікацыяй" [398 s. 71].

Прарасійская "партыя" ў Вільні была прадстаўленая фактычна толькі нацыянальнымі дэмакратамі і невялікай групай згоднікаў, якія прыкрываліся краёвасцю. Некаторы час прарасійскую пазіцыю падзяляла таксама "Газета цодзенна", орган друку каталіцкага кліру. Аднак можна цалкам пагадзіцца з Я.Юркевічам, які бачыў у гэтым толькі часовую тактыку [607, s. 113-114].

Германафільства і аўстрафільства прысутнічалі ў настроях польскай грамадскасці Віленшчыны як маргінальныя з'явы. У прыватнасці, аўстрафільская арыентацыя адчувалася ў публікацыях штодзённай газеты "Наш край" ("Nasz Kraj"), якая выдавалася з канца ліпеня па пачатак верасня 1914 г. (рэд. Бенэдыкт Хэрц). Напрыклад, падчас расійскага наступлення ў Галіцыі аўтары артыкулаў выказвалі занепакоенасць лёсам мясцовай польскай дыяспары, якая, як вядома, мела добрыя магчымасці для развіцця польскай культуры [649, s. 52-53; 607, s. 114].

Паводле ацэнкі М.Ромэра, з якой пагаджаецца большасць польскіх даследчыкаў, у грамадскіх настроях палякаў выразна пераважалі незалежніцкія сімпатыі. Пры гэтым будучыня Літвы звычайна звязвалася з будучыняй Польшчы. Аднак М.Ромэр адзначыў таксама адсутнасць адзінства ў лагеры прыхільнікаў незалежнасці. Ён вылучыў некалькі дамінаваўчых кірункаў: англа-французскі; германскі і ўласна польскі, праявай якога лічыліся ваенныя дзеянні легіёнаў Ю.Пілсудскага. Аднак большасць, паводле Міхала Ромэра, напачатку вайны пазбягала акрэсленай арыентацыі. Яна лічыла патрэбным рыхтавацца да рэалізацыі кожнай магчымасці дасягнення незалежнасці [398, s. 80-82].

Найбольш паслядоўна ідэю незалежнасці адстойвалі дэмакратычныя колы польскай грамадскасці Вільні. Яны рэзка асуджалі падтрымку нацыянальнымі дэмакратамі фармавання польскіх вайсковых частак на баку Расіі. У студзені 1915 г. у Вільні быў распаўсюджаны зварот "Саюза польскіх дэмакратаў у Літве", у якім сцвярджалася, што перамога Расіі будзе азначаць далейшую русіфікацыю Каралеўства Польскага, знішчэнне дасягненняў польскай культуры ў Галіцыі і г.д. Польскі нацыянальны камітэт абвінавачваўся ў распальванні братазабойчай вайны [349, s. 30; 41, s. 71].

Прыкметную ролю ў пашырэнні незалежніцкіх настрояў адыграў Банкаўскі клуб у Вільні. Двойчы на тыдзень там адбываліся дыскусіі, "эха ад якіх разыходзілася па ўсяму гораду" (М.Ромэр). Прыхільнікі незалежнасці здолелі ператварыць Клуб у цэнтр уласнай прапаганды. 24 красавіка 1915 г. з рэфератам у Клубе выступіў Міхал Ромэр. Галоўнай ідэяй выступлення было сцвярджэнне, што ў сучасны момант незалежнасць стала справай не шляхты, а народных масаў. Русафільства нацыянальных дэмакратаў прамоўца трактаваў не толькі як адсутнасць веры ў ідэю незалежнасці. У пазіцыі партыі Р.Дмоўскага М.Ромэр убачыў імкненне кансерватыўных колаў польскай грамадскасці супрацьстаяць актывізацыі народа і яго ператварэнню ў важнейшы фактар грамадска-палітычнага жыцця. Будучыню адносінаў Літвы і Польшчы М.Ромэр бачыў у форме федэрацыі. Большасць слухачоў вельмі прыхільна сустрэлі гэты рэферат. Затое нацыянальныя дэмакраты "маўчалі, як труна" [32. T. 6, s. 4].

Ідэя незалежнасці ў форме падтрымкі легіёнаў была вельмі папулярнай сярод мясцовай польскай моладзі. Ян Юркевіч паведаміў пра ўтварэнне на аснове Саюза прагрэсіўна-незалежніцкай моладзі Саюза барацьбы ("Związek Walki Czynnej"), які меў свае філіі ў Гародні, Беластоку, Коўне, Менску і Паневежы [607, s. 115]. Моладзь прываблівала ідэя дамагчыся незалежнасці шляхам уласнай узброенай барацьбы. У звароце ад імя "прагрэсіўна-незалежніцкай моладзі" ў студзені 1915 г. асуджалася дзейнасць ПНК, які агітаваў за ўступленне ў "Пулаўскі легіён". Дзейнасць нацыянальных дэмакратаў ацэньвалася як імкненне коштам жыцця тысячаў палякаў забяспечыць перамогу Расіі і "ўласнымі рукамі знішчаць намаганні іншых сапраўдных легіёнаў, які змагаюцца супраць Расіі пад сцягам незалежнасці Айчыны" [349, s. 31]. Менавіта "прагрэсіўна-незалежніцкая моладзь" напачатку 1915 г. арганізавала ў Вільні аддзел ПВА, які шукаў папаўненне для "сапраўдных легіёнаў". Дарэчы, актыўнасць моладзевых арганізацыяў, якія ў свой час ствараліся пры падтрымцы ППС, дае падставы казаць пра паступовае аднаўленне ўплываў польскіх сацыялістаў на Віленшчыне.

Ад пачатку вайны многіх літоўскіх і беларускіх палякаў хвалявала пытанне пра лёс краю. У верасні 1914 г. М.Ромэр адзначыў у сваім Дзённіку, што ўсё больш людзей задумваецца, ці не варта было б узняць лозунг незалежнасці або аўтаноміі Літвы? І ў якой форме яго ўздымаць? У форме гістарычнай ці этнаграфічнай Літвы, або Літвы і Беларусі, аўтаноміі ці самастойнай дзяржаўнасці і г.д.? Актыўна абмяркоўвалі гэтую праблему літоўцы і беларусы з "Нашай Нівы" [32. T. 4, s. 247].

28 верасня 1914 г. на кватэры М.Ромэра адбыўся сход віленскіх дзеячоў, якія прытрымліваліся антырасійскай пазіцыі. Апроч гаспадара, прысутнічалі В.Студніцкі, С.Касцялкоўскі, А.Янулайціс, З.Кручэўскі, Г.Сакалоўскі, Ю.Шаўлюс, Зыгмунт Нагродскі і Я.Пілсудскі. Усе прысутныя палічылі неабходным узняць праблему самастойнасці Літвы і распачаць польска-літоўска-беларускія кансультацыі адносна зместу гэтага лозунга [32. T. 4, s. 247]. Нарадзілася ідэю ўтварэння міжнацыянальнай групы. Аднак ужо наступны сход высветліў тыя праблемы, што стаялі на шляху такога паразумення. М.Ромэр ацаніў вынікі размовы, што адбылася 4 кастрычніка 1914 г., як поўнае фіяска. На гэтым сходзе прысутнічалі таксама В.Ластоўскі, Я.Студніцка, В.Абрамовіч і А.Булёта. Як адзначаў М.Ромэр, усе чакалі на выступленне А.Булёты і ... не дачакаліся.

Цяжкасці з фармаваннем міжнацыянальнай групы і з выпрацоўкай такога зместу лозунга аўтаноміі Літвы, які мог бы задаволіць карэнныя народы краю, аўтар Дзённіка звязваў галоўным чынам з пазіцыяй літоўцаў. Літоўскі рух, на думку М.Ромэра, меў тую перавагу над іншымі, што абапіраўся на шырокую сацыяльную базу. Палякі і беларусы маглі толькі ўносіць удакладненні ў літоўскую пазіцыю. Аднак літоўскія дзеячы не мелі поўнага даверу да беларусаў і тым больш да палякаў і не збіраліся абмяркоўваць з імі ўласную канцэпцыю Літвы. Так бачыў праблему М.Ромэр. "Літоўцы не жадаюць, - пісаў ён, - рабіць залежнай сваю справу ад чужых заўвагаў і ўдакладненняў. Яны маўчаць, не раскрываючы ўласных картаў" [32. T. 4, s. 253].

Нежаданне літоўцаў ісці на рэальнае супрацоўніцтва з літоўскімі палякамі М.Ромэр тлумачыў таксама тым, што палякаў - прыхільнікаў самастойнай Літвы былі адзінкі. Гэтая ідэя не мела папулярнасці ў польскім асяродку, а многія з тых, хто падтрымліваў яе, думалі не пра Літву, а пра будучыню палякаў у Літве. Кантактам з беларусамі перашкаджала апасенне літоўцаў выклікаць незадавальненне Расіі і разуменне, што рэалізацыя намаганняў беларускага руху можа затрымаць дасягненне іх уласных мэтаў. М.Ромэр ведаў, што ва ўласна літоўскім асяроддзі праблема будучыні Літвы абмяркоўвалася вельмі актыўна. Ён адзначыў існаванне двух кірункаў. Першы - "група аўтанамістаў", другі - г.зв "бурштынавая група" (Шылінг, Д.Малінаўскас, Ё.Басанавічус ды інш.), якая выступала за аб'яднанне г.зв. "Малой Літвы" з этнаграфічнай Літвой пад панаваннем Расіі.

Аўтанамісцкая канцэпцыя дзеячоў літоўскага руху грунтавалася на пастанове Вялікага сейма (Вільня, 1905 г.). Яны дамагаліся аўтаноміі для этнаграфічнай Літвы з сталіцай у Вільні і з далучэннем да яе г.зв. "прылеглых тэрыторыяў". Пад апошнімі звычайна разумеліся беларускія землі, населеныя каталікамі (часткі Віленскай і Гарадзенскай губ.). Зразумела, што дзеячы беларускага руху не маглі пагадзіцца з гэтай канцэпцыяй. Яны лічылі Вільню сталіцай усяго Беларуска-Літоўскага краю. Далучэнне "прылеглых тэрыторыяў" да аўтаномнай этнаграфічнай Літвы разглядалася імі як праява літоўскага імперыялізма. Страта гэтых земляў магла прывесці да поўнага заняпаду беларускага руху, бо Усходняя Беларусь адна не мела шансаў супрацьстаяць працэсу русіфікацыі. Зрэшты, прэтэнзіі на каталіцкія беларускія тэрыторыі прад'яўлялі і некаторыя польскія палітыкі, якія, як заўважыў М.Ромэр, "карыстаючыся з адсутнасці ў беларусаў нацыянальнай свядомасці і атаясамлівання ў народзе паняцця каталіцызма і польскасці альбо лічаць беларусаў-каталікоў палякамі, альбо вераць у іх хуткую паланізацыю і дзейнічаюць у гэтым накірунку" [32. T. 4, s. 299]. М.Ромэр надаваў велізарнае значэнне беларускаму фактару: "Беларусы з'яўляюцца абавязковым элементам федэратыўнай Рэчы Паспалітай. Іх упадак разам з перамогай польскай і літоўскай этнаграфічных канцэпцый - гэта смерць ідэі Рэчы Паспалітай, якая павінна абапірацца на прынцыпы свабоды і федэрацыі" [32. T. 4, s. 300].

Нават супольная праца ў масонскіх ложах не паспрыяла дасягненню міжнацыянальнага паразумення адносна будучыні края. Хоць у 1914 г. віленскія масоны пераадолелі крызіс мінулага года. У склад ложаў былі прынятыя Ёнас Вілейшыс, Уладыслаў Асмалоўскі (у 1908 г. ён быў адным з заснавальнікаў беларускага выдавецтва "Наша Хата" [119, a. 32]), Феліцыя Барткевічава, Андрус Булёта, Казімір Астахевіч [32. T. 4, s. 404]. Малюнкі і шыфраваныя запісы ў Дзённіку М.Ромэра сведчаць, што ў кастрычніку 1914 г. у Вільні з'явілася яшчэ адна ложа - "Беларусь" [32. T. 4, s. 257, 259]. Да яе належалі А.Луцкевіч, А.Булёта, П.Бугайлішкіс, М.Біржышка, А.Заштаўт і К.Астахевіч. Пасяджэнні "Беларусі" адбываліся разам з "Літвой".

На дзейнасць віленскіх масонаў моцны ўплыў аказала першая сусветная вайна. Рост велікадзяржаўных шавіністычных настрояў адбіўся на пазіцыі кіраўніцтва "Вялікага Усхода народаў Расіі". "Вольныя муляры" з Вільні адчулі гэта ўжо падчас кастрычніцкага (1914 г.) канвента ў Петраградзе. У яго працы ўдзельнічала больш за 30 дэлегатаў з усёй Расіі. Па сваіх палітычных сімпатыях яны належалі да партыяў і арганізацыяў, якія прадстаўлялі расійскі палітычны спектр у дыяпазоне ад канстытуцыйных дэмакратаў да "трудовиков". На з'ездзе прысутнічалі А.Луцкевіч і М.Ромэр. Разам з украінцамі і латышом яны ўтварылі пяціасобавую групу, якая пры абмеркаванні адносінаў да вайны адна выказалася за нейтральнае стаўленне да яе і за актывізацыю рэвалюцыйных дзеянняў, нават калі яны прывядуць да ваеннага паражэння і распаду дзяржавы. Большасць прысутных рэзка крытыкавала пазіцыю групы. Большасцю галасоў была прынятая рэзалюцыя за перамогу дзяржаваў Антанты. Дэлегаты з'езда таксама не прынялі прапановы А.Луцкевіча і М.Ромэра аб прызнанні прынцыпа аўтаноміі Літвы і Беларусі і ўвядзенні яго ў праграму расійскага вызваленчага руху. Яны пагадзіліся толькі на правядзенне расійска-літоўскіх і расійска-беларускіх нарадаў [32. T. 4, s. 300, 301].

Дыскусіі падчас канвента, іншыя кантакты з расійскіми масонамі выразна паказалі ўсю падманлівасць ранейшых запэўненняў кіраўнікоў "Вялікага Усхода народаў Расіі" ў магчымасць свабоднага (аўтаномнага) развіцця Беларуска-Літоўскага краю ў выпадку іх прыхода да ўлады. Віленскія масоны пачалі задумвацца пра неабходнасць утварэння ўласнай масонскай арганізацыі, якая б ахоплівала ўсе землі былога Вялікага княства Літоўскага. Але для стварэння такой арганізацыі трэба было мець 7 ложаў.

Напачатку вайны яшчэ адна ложа была заснаваная ў Віцебску. Аднак наўрадці віленскія масоны мелі непасрэднае дачыненне да гэтай падзеі. Паводле інфармацыі расійскага пісьменіка Дзмітрыя Галкоўскага, змешчанай на яго сайце ў Іnternet, заснавальнікам ложы быў вядомы дзеяч Партыі Народнай свабоды дэпутат ІІІ Думы Аляксандр Калюбакін. Паводле той самай крыніцы, пры заснаванні ложы ў "брацтва" былі прынятыя Рыгор Брук, Аляксей Валковіч, С.Пісарэўскі, В.Бамас і В.Федаровіч. Падчас прыезду ў Віцебск Аляксандра Керанскага (1915 або 1916 г.) у ложу ўступіў Беніамін Гурэвіч. Восьмым сябром быў Міхал Цэйтлін. Большасць віцебскіх масонаў прадстаўляла мясцовую інтэлігенцыю і прытрымлівалася ліберальна-дэмакратычных поглядаў.

Такім чынам, напрыканцы 1914 г. на беларускіх і літоўскіх землях існавала шэсць ложаў. Праўда, няма падставаў сцвярджаць, што віцебскія "браты" імкнуліся адарвацца ад цэнтраў расійскага масонства. Гісторыя стварэння ложы ў Віцебску і сувязі мясцовых масонаў (у прыватнасці, візіт А.Керанскага) дазваляюць выказаць меркаванне пра адсутнасць імкнення да самастойнасці. Невядомай застаецца пазіцыя ложы ў Менску. Што датычыць ложы "Верны літвін", то яна была непарыўна звязаная з варшаўскім масонствам і практычна не мела ніякіх адносінаў з іншымі ложамі ў Вільні. Такім чынам, з фармальнага пункту погляду не існавала падставы для арганізацыйнага разрыва віленскіх ложаў з "Вялікім Усходам народаў Расіі". Тым не менш розніца ў поглядах на будучыню Беларусі і Літвы непазбежна вяла да гэтага. Апошнім актам супрацоўніцтва быў удзел дэлегатаў Вільні (А.Булёта і А.Заштаўта) у масонскім канвенце ў Петраградзе ў траўні 1915 г. [660, s. 42]. 17 траўня 1915 г. М.Ромэр запісаў у Дзённіку: "На 24 і 25 траўня па старым стылі прызначаны масонскі канвент у Пецярбургу. У парадку дня канвента і ў прапанаваных праектах рэзалюцый цэнтральныя ўлады Саюза ўяўнілі ўльтракадэцкія тэндэнцыі, падпарадкоўваючы масонскі рух імперыялістычным імкненням расійскага лібералізма. Будзе вострая барацьба <...> Воду на кадэцкі млын ліць не можам і не хочам. Ад нашых двух віленскіх ложаў - ад "Літвы" і "Белай Русі" - накіроўваем Булёта і Заштаўта. Гэта два тараны радыкалізму для штурма кадэцкіх акопаў" [32. T. 6, s. 26].

У траўні 1915 г. М.Ромер пакінуў Вільню. Ён перайшоў лінію фронта, каб далучыцца да легіёнаў Ю.Пілсудскага. Ягоны ад'езд, а таксама эвакуацыя з горада многіх "братоў", нанесла моцны ўдар па дзейнасці віленскіх масонаў.

Прыхільнасць да ідэяў незалежнасці, падтрымка легіёнаў Ю.Пілсудскага і спадзяванні на польска-літоўскую федэрацыю сталі глебай для кансалідацыі краёўцаў-дэмакратаў і г.зв. "нацыяналістаў". Іх саюз стаў рэальнасцю напрыканцы 1914 г. Першым вынікам гэтага саюза было аднаўленне напачатку 1915 г. выдання "Пшэглёнда віленьскага" як штодзённай газеты. Рэдактарам стаў Б.Хэрц. Сярод найбольш актыўных супрацоўнікаў "Пшэглёнда" трэба адзначыць краёўцаў В.Абрамовіча, М.Ромэра, З.Нагродскага, А.Заштаўта, "нацыяналістаў" В.Студніцкага, К.Акуліча, С.Цывіньскага. Моладзевыя арганізацыі прадстаўляў М.Недзялкоўскі [398, s. 89].

М.Ромэр на старонках Дзённіка адзначаў, што галоўнай ідэяй выдання з'яўляецца дасягненне незалежнасці і асуджэнне русафільства [650, s. 42]. Рэдакцыя стаяла на пазіцыях польска-літоўскай федэрацыі, аднак адзінства ў разуменні шляхоў, якія могуць прывесці да яе, не было. М.Ромэр лічыў найлепшым варыянтам утварэнне федэратыўнай "Рэчы Паспалітай народаў ад мора да мора", у якой усе нацыі атрымаюць магчымасці свабоднага развіцця. Іншыя выказваліся за федэрацыю "вольных з вольнымі, роўных з роўнымі" [650, s. 43-44]. Апроч таго, у публікацыях "Пшэглёнда" выразна прысутнічала імкненне пераканаць чытача, што "польская праблема" - гэта міжнародная праблема, а не ўнутраная справа трох дзяржаваў-акупантаў.

Газета пратрымалася менш трох месяцаў. Апошні яе нумар выйшаў у сярэдзіне сакавіка 1915 г. Нягледзячы на кароткі тэрмін існавання, на цэнзурныя цяжкасці (з пачаткам вайны была адноўленая папярэдняя цэнзура), газета адыграла прыметную ролю ў пашырэнні ідэі незалежнасці, якая спалучалася з ідэяй польска-літоўскай федэрацыі.

Групоўка краёўцаў-дэмакратаў і "нацыяналістаў" шукала магчымасці паразумення з літоўцамі, а таксама з беларусамі і яўрэямі. На адным з сходаў у снежні 1914 г. у якасці вызначальнага прынцыпа перамоваў з польскага боку была прынятая ідэя федэратыўнай Рэчы Паспалітай як незалежнай дзяржаўнай федэрацыі Польшчы з Украінай, Беларуссю і Літвой. Падчас падрыхтоўкі да перамоваў з літоўскім бокам К.Акуліч у cтудзені 1915 г. выказаў ідэю стварэння польскай дэмакратычнай арганізацыі незалежніцкай арыентацыі [32. T. 4, s. 367]. Ініцыятыву падтрымалі. У арганізацыйнае ядро ўвайшлі В.Абрамовіч, М.Ромэр, А.Заштаўт, З.Нагродскі, К.Акуліч і Л.Лукаўскі [398, s. 90; 647, s. 28-29]. Дзейнасць незалежніцкай арганізацыі павінна была грунтавацца на наступных прынцыпах: падтрымка легіёнаў; прызнанне ГНК вядучай арганізацыяй незалежніцкага кірунку; федэрацыя Літвы і Польшчы; Народная Рэч Паспалітая як найбольш адпаведная форма дзяржаўнага ладу. На чале добра заканспіраванай арганізацыі павінен быў стаць Камітэт у складзе В.Абрамовіча, які адначасова ўзначальваў палітычны аддзел, З.Нагродскага (фінансавы аддзел) і К.Акуліча (вайсковы аддзел). На жаль, крыніцы не дазваляюць сцвярджаць, ці было закончана стварэнне гэтай арганізацыі. Але можна меркаваць, што, калі яна і была створаная, то праіснавала нядоўга. Ужо ўвесну 1915 г. саюз краёўцаў-дэмакратаў і "нацыяналістаў" фактычна распаўся.

Яшчэ адной няўдалай спробай дасягнуць польска-літоўскага паразумення трэба лічыць ініцыятыву варшаўскага Незалежніцкага блока па арганізацыі Інфармацыйнага польска-літоўскага бюро. Бюро павінна было спрыяць абмену інфармацыяй аб дзейнасці дэмакратычных колаў польскага і літоўскага рухаў. Арганізацыйная праца засведчыла, што ўвесну 1915 г. польскія віленскія дэмакраты былі падзеленыя па меншай меры на тры групоўкі. Польскі бок у перамовах прадстаўлялі В.Абрамовіч і Я.Пілсудскі ад Польскага дэмакратычнага саюза, А.Заштаўт і Ю.Букавецкі ад Польскай дэмакратычнай групы і, нарэшце, М.Ромэр ад Незалежніцкага кола. Аднак ніводная літоўская партыя дэмакратычнага кірунку не пажадала прыняць удзел у працы Інфармацыйнага бюро. М.Ромэр з шкадаваннем адзначыў непрыяцце літоўцамі ідэі супрацоўніцтва з палякамі. Ён сцвярджаў, што з польскага боку падставай для супрацоўніцтва з'яўлялася ідэя федэрацыі Літвы і Польшчы, ідэя адраджэння Рэчы Паспалітай, якая ў сучасных умовах набыла характар сяброўскага саюза роўных партнёраў, аднолькава зацікаўленых у вызваленні ад расійскага прыгнёту [32. T. 5, s. 46]. Аднак ідэя федэрацыі амаль не мела прыхільнікаў у літоўскім руху.

Адступленне расійскага войска паспрыяла палітычнай актывізацыі грамадскасці Вільні. Распачаліся перамовы наконт утварэння агульнакраёвага прадстаўніцтва, якое потым атрымала назву "Віленска-Ковенскага грамадзянскага камітэта". Паводле Генрыка Візнэра, яго асновай стала Польскае таварыства дапамогі ахвярам вайны, створанае па ініцыятыве В.Венслаўскага [699, s. 80]. Аднак наўрадці нацыянальныя дэмакраты маглі адыграць ролю галоўных арганізатараў гэтага протатыпу краёвага ўраду. Безумоўна, стварэнне Камітэту было ініцыятывай краёўцаў. Зыгмунт Юндзіл сцвярджаў, што яго ідэя належала краёўцам кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі, а менавіта землеўласнікам і прадпрымальнікам, звязаным з Віленскім зямельным банкам. Галоўнымі арганізатарам ён лічыў С.Кагнавіцкага і Б.Крыжаноўскага [604, s. 65]. Асоба апошняга сведчыць таксама пра актыўную арганізацыйную ролю краёўцаў ліберальна-дэмакратычнага кірунку. Я.Юркевіч, у прыватнасці, адзначаў пазіцыю "Пшэглёнда віленьскага", які ў жніўні 1915 г. адстойваў прынцып прадстаўніцтва ў Камітэце ўсіх нацыяў краю. Урэшце рэшт з гэтым прынцыпам пагадзіліся нават нацыянальныя дэмакраты. Мажліва, пэўную ролю адыграла апасенне, што немцы не прызнаюць паўнамоцтвы выключна польскага прадстаўнічага органа [607, s. 120]. Гісторык З.Краеўскі таксама звязваў стварэнне Камітэту з краёўцамі [615, s. 14].

Перамовы яшчэ не былі закончаныя, калі расійскія ўлады пачалі эвакуацыю. Імкнучыся надаць сваім дзеянням характар пераемнасці ўлады, арганізатары звярнуліся да губернатара Вяроўкіна з просьбай зацвердзіць папярэдні дванаццаціасобавы польскі склад Камітэта і надаць яму права кааптацыі прадстаўнікоў літоўскіх, беларускіх і яўрэйскіх арганізацыяў. Губернатар гэта зрабіў, хоць у Камітэце не было ніводнага дзеяча ад рускай грамадскасці.

Фармаванне Камітэта завяршылася 5 верасня 1915 г., калі ў Вільню ўступалі нямецкія войскі. Ч.Янкоўскі пазней згадваў пра ўласнае пачуццё радасці ад усведамлення, што ў горадзе больш няма расійскіх уладаў. Ён жа адзначыў тое моцнае ўражанне, якое зрабіла на вільнян з'яўленне немцаў. Публіцыст параўнаў нямецкія атрады з легіёнамі Юлія Цэзара і войскамі Напалеона [361, s. 19-21].

Аднак не ўсе вядомыя польскія дзеячы назіралі прыход новых уладаў. Напрыклад, Ю.Хласка пакінуў Вільню і перабраўся ў Менск, дзе заснаваў выданне "Новага кур'ера літэўскага" ("Nowy Kurier Litewski"). Нацыянальныя дэмакраты не збіраліся адмаўляцца ад сваёй прарасійскай арыентацыі. Хоць адначасова яны, як, дарэчы, і польскія краёўцы, паклапаціліся пра тое, каб надаць гораду больш польскі выгляд.

Ужо 5 верасня Гарадскую раду наведаў генерал Пфайль. У размове з кіраўніцтвам горада і запрошанымі на сустрэчу вядомымі вільнянамі з польскага асяроддзя ён папрасіў ахарактарызаваць Віленскі край. "Уласна кажучы, мы і самі не ведаем, - дыпламатычна адказаў М.Венслаўскі. Усё залежыць ад пункту погляду. Хрысціянства і культуру прынеслі сюды палякі. Яны ж заснавалі школы і універсітэт. Але астатнім часам край звонку быў чыста расійскім. Польскасць наймоцней падаўлялася" [84, a. 56].

Як засведчыў Аляксандр Шкленік, падчас размовы адбылося абмеркаванне тэксту звароту генерала да насельніцтва горада. На наступны дзень на вуліцах Вільні з'явіўся зварот, які цалкам задаволіў палякаў і выклікаў абурэнне беларускіх, літоўскіх і яўрэйскіх дзеячоў. Генерал Пфайль назваў Вільню "польскім горадам", "жамчужынай у славутым Каралеўстве Польскім" і прасіў Госпада блаславіць Польшчу [349, s. 7].

У гэты ж дзень у горадзе быў распаўсюджаны зварот "Саюза дзеяння" ("Związku czynu"), які заклікаў да яднання пад сцягам незалежнасці дзеля стварэння Рэчы Паспалітай Польскай, заснаванай на уніі незалежнай Літвы і незалежнай Польшчы [349, s. 31-32]. Г.Візнэр сцвярджаў, што аўтарства і ініцыятыва гэтага звароту належала В.Студніцкаму і В.Дуніну [699, s. 86]. Аднак заклікі тых, каго М.Ромэр называў "гарачымі нацыяналістамі" не знайшлі падтрымкі. А.Шкленік успамінаў, што грамадства прыняло яго досыць абыякава [84, s. 57]. А Ч.Янкоўскі, згадаўшы пра "ўльтранезалежніцкі зварот", паведаміў пра намаганні міліцыі, прыватных асобаў і ксяндзоў, якія старанна знішчалі гэты "дакумент нашай непапраўнай няспеласці" [365, s. 246]. Раздражненне Ч.Янкоўскага хутчэй за ўсё тлумачылася апасеннем аўтара, а разам з ім часткі кансерватыўных колаў польскай грамадскасці Віленшчыны выклікаць незадавальненне Германіі і Расіі. Нягледзячы на адступленне расійскага войска, увосень 1915 г. многія былі ўпэўненыя ў вяртанні Расіі. Што датычыць Германіі, то яна ў гэты перыяд захоўвала маўчанне наконт вырашэння "польскага пытання".

Аднак ужо праз пяць дзён падобную "няспеласць" прадэманстраваў Польскі Дэмакратычны Незалежніцкі Блок у Літве і Белай Русі. Ён аб'ядноўваў ППС, Дэмакратычны Саюз, Групу дэмакратычнай інтэлігенцыі і Унію прагрэсіўна-незалежніцкай моладзі. Зварот, аўтарамі якога, паводле Г.Візнэра, былі А.Заштаўт і Е.Чашэйка-Сахацкі [699, s. 86], прапагандаваў ідэю добраахвотнай уніі незалежнай Польшчы з Літоўска-Беларускай федэрацыяй. Пры гэтым падкрэслівалася, што канчатковае рашэнне павінен прыняць заканадаўчы сейм у Вільні, абраны на падставе ўсеагульнага, роўнага, прамога і тайнага галасавання [349, s. 32-33]. Магчыма гэты зварот быў інспіраваны варшаўскай Уніяй незалежніцкіх партыяў, якая аб'яднала ППС, Сялянскі саюз і Саюз патрыётаў. Якраз у верасні 1915 г. Унія звярнулася да палякаў гістарычнай Літвы з заклікам адбудовы "федэрацыі Літвы і Кароны на прынцыпе роўных з роўнымі" [349, s. 70-71].

Між тым завяршылася фармаванне Віленска-Ковенскага грамадзянскага камітэта як краёвага прадстаўніцтва. У адрозненні ад склада, зацверджанага губернатарам Вяроўкіным, у Камітэт, апроч палякаў, увайшлі літоўцы, беларусы і яўрэі. Аднак літоўскія палякі захавалі за сабой большасць месцаў. К.Акуліч у заўвагах да артыкула З.Юндзіла, спасылаючыся на інфармацыю, якую атрымаў ад сябра Камітэта С.Монтвіла, вызначыў асобавы склад "краёвага ўраду". Ён складаўся з 24 сяброў. Палякі мелі 12 месцаў, літоўцы - 5, беларусы - 4, яўрэі - 3. Старшынёю Камітэта быў абраны С.Кагнавіцкі, а яго намеснікам - Ё.Вілейшыс. Апроч іх, у Камітэт увайшлі ад польскай грамадскасці дзеячы Польскага дэмакратычнага саюза В.Абрамовіч, Я.Багушэўскі, Я.Пілсудскі і Б.Крыжаноўскі, нацыянальныя дэмакраты В.Венслаўскі і А.Звяжыньскі, сацыяліст Эйдукевіч, прадстаўнік кансерватыўна-ліберальных краёўцаў С.Монтвіл ды інш. Літоўцаў прадстаўлялі С.Кайрыс, Ё.Кімонтас, В.Сташынскіс, Ю.Шаўліс і ўжо згаданы Ё.Вілейшыс. Яўрэяў - доктар Выгоцкі і Ц.Шабад. Імя іх трэцяга прадстаўніка пакуль невядомае *. Беларусаў - браты Луцкевічы, В.Ластоўскі і А.Заштаўт [604, s. 71]. Апошні даволі часта абараняў беларускія інтарэсы ў палітычных падзеях пачатку ХХ ст. Ч.Янкоўскі паведаміў, што А.Луцкевіч з'яўляўся адным з сакратароў Камітэта [365, s. 369].

Кіраўніцтва Віленскай акругі нямецкай акупацыйнай адміністрацыі (ротмістр фон Бэкерат) прызнала Камітэт, але абмежавала яго дзейнасць выключна праблемамі гуманітарнай дапамогі насельніцтву. "Краёвы ўрад" так і не здолеў адыграць палітычнай ролі. Новыя ўлады наогул забаранілі ўсялякую палітычную дзейнасць. Адзіным органам друку быў літоўскі "Dabartis", рэдагаваны дэпутатам прускага Ландтагу Сцепутата-Сцепутайцісам. Пазней былі дазволеныя іншыя выданні, але існавала вельмі жорсткая цэнзура. А вось у галіне асветы з'явіліся магчымасці для стварэння нацыянальных сістэмаў адукацыі. Літоўскія палякі, дарэчы, даволі эфектыўна выкарысталі іх.

22 снежня 1915 г. Галоўнакамандуючы Усходнім фронтам Пауль фон Гіндэнбург падпісаў загад аб асноўных кірунках развіцця школьнай справы. У ім адназначна сцвярджалася, што мовай навучання павінна быць родная мова [351, s. 106]. Пазней улады патлумачылі, што роднай мовай лічыцца тая, на якой дзеці размаўляюць у сваёй хаце. Прычым асобна падкрэслівалася, што "беларуская мова, якая не ідэнтычная з рускай, дазваляецца для выкладання без абмежаванняў" [354, s. 111-119].

Магчымасці легальнай нацыянальна-культурнай працы прывялі да абвастрэння міжнацыянальных адносінаў. У выніку Віленска-Ковенскі грамадзянскі камітэт апынуўся ў глыбокім крызісе. Унутраныя спрэчкі, звязаныя з размеркаваннем гуманітарнай дапамогі, якая ішла з г.зв. "Сянкевічскага Камітэта дапамогі ахвярам вайны", досыць хутка парушылі дасягнутае паразуменне [699, s. 81]. З.Юндзіл лічыў галоўным віноўнікам разладу польскіх сяброў Камітэту, якія паспрабавалі выкарыстаць атрыманыя сродкі толькі на патрэбы польскай грамадскасці [604, s. 68-69]. Падман стаў вядомым, і Камітэт распаўся.

Відавочна, што за гэтай спробай падману партнёраў стаяла не столькі жаданне палепшыць у першую чаргу становішча палякаў, колькі палітычны разлік на ўмацаванне ўласных пазіцыяў у краі і легкадумнае стаўленне да лёсу Камітэта. Дарэчы, яго ліквідацыя выклікала непрыхаванае задавальненне значнай часткі польскай грамадскасці. Пра імкненне віленскіх палякаў мець уласна польскае прадстаўніцтва пісаў З.Краеўскі [615, s. 14-15]. Згадваў пра гэта таксама З.Юндзіл [604, s. 71-72]. А Ч.Янкоўскі, напрыклад, лічыў неабходным стварэнне асобнай польскай арганізацыі - "Нацыянальнага польскага сената для Літвы і Беларусі" [365, s. 402].

Праз год Антон Луцкевіч на старонках "Гомана" яшчэ раз звярнуўся да тых падзеяў. У распадзе Камітэта ён вінаваціў толькі польскіх дзеячоў. "Ужо тады, - пісаў беларускі палітык, - пачала ў іх (палякаў - А.С.) развівацца думка, што палякі ў Беларусі і Літве павінны працаваць толькі для сваёй нацыянальнай справы і за сваю Бацькаўшчыну павінны ўважаць Польшчу". Крах Грамадзянскага камітэту, на думку А.Луцкевіча, паказаў, якой "апекі можа наш Край спадзявацца ад Польшчы, калі б палякам удалося паняволіць Беларусь і Літву" [236. Nr 18].

Цалкам верагодна, што крызіс краёвай ідэі сярод польскай грамадскасці і ўзмацненне настрояў "нацыянальнага эгаізма" былі звязаныя з пэўнымі пераменамі ў нямецкай палітыцы. Апошняе часта звязваюць з асобай начальніка штаба Галоўнага камандавання на Усходзе генерала Эрыка Людэндорфа. Польскі даследчык Віктар Сукеніцкі нават cцвярджаў, што генерал імкнуўся працягваць палітыку тых крыжакоў, што былі разбітыя пад Грунвальдам [661, s. 70]. Наўрад ці перамена палітычнага курса была асабістай справай генерала. Германскае кіраўніцтва звярнула ўвагу на тэрытарыяльныя прэтэнзіі польскіх нацыянальных дэмакратаў на Познань і Заходнюю Прусію. Берлін зразумеў, што моцная і незалежная Польшча будзе пагражаць бяспецы рэйха. Мажліва, палітычныя перамены ў Берліне супалі таксама з асабістымі амбіцыямі генерала.

Пасля таго, як штаб Галоўнага камандавання быў перанесены ў Коўна, Людэндорф стварыў свайго роду ўласнае каралеўства, г.зв. "Обер-Ост". Напачатку лістапада 1915 г. пры штабе ўзніклі адміністрацыйныя дэпартаменты як цэнтральная ўлада на акупаваных землях Беларусі і Літвы. Унутранае жыццё вызначалася звычайнай формулай каланізатараў і акупантаў: divide et impera. Палякі з фаварытаў ператварыліся ў "непажаданы элемент". Затое атрымалі падтрымку культурныя намаганні літоўцаў і беларусаў. Між іншым гэта адлюстравалася ў сістэме школьнай асветы. У студзені 1916 г. у канфідэнцыйным распараджэнні Галоўнакамандуючага ўзброенымі сіламі на Усходзе генерал-фельдмаршала Гіндэнбурга адзначалася, што навучанне на польскай мове будзе ўшчамляць інтарэсы літоўцаў і беларусаў [354, s. 111-119].

Фон Бэкерат, які рабіў стаўку на літоўскіх палякаў, быў пераведзены начальнікам паліцыі ў Гановер. Ужо адтуль ён прыслаў на імя Гіндэнбурга мемарандум, у якім ставіў пад сумненне мэтазгоднасць падобных пераменаў. Фон Бэкерат сцвярджаў, што палякі ў Віленскай акрузе, нягледзячы на расійскі ціск, захавалі эканамічную і культурную моц і з'яўляюцца адзіным народам краю, які мае магчымасці "дзяржаўна-стваральнай працы". "Кіраваць без палякаў ва ўмовах ваеннага палажэння магчыма, - пісаў ён. - Кіраваць супраць іх падчас міру будзе цяжка і нават небяспечна, бо ўсе іншыя народнасці не ў стане забяспечыць падтрымку эфектыўнаму кіраванню" [349, s. 11].

Мемарандум нічога не змяніў. Перасылаючы яго далей па інстанцыі генерал Людэндорф, заўважыў, што не бачыць прычынаў для карэкціроўкі палітычнага курса [349, s. 13]. Нічога не змянілася і пасля абвяшчэння Маніфеста ад 5 лістапада 1916 г. "Віленская газета" ("Wilnaer Zeitung") апублікавала каментар міністра замежных справаў Германіі, які сцвярджаў, што Маніфест не датычыць "Обер-Оста" [661, s. 71].

Адной з апошніх спробаў вызначыць будучыню краю на падмурку краёвай ідэалогіі стала з'яўленне Часовай Рады Канфедэрацыі ВКЛ. Яе нараджэнне адбылося ў перыяд крызісу азначанага Віленска-Ковенскага камітэта. 19 снежня 1915 г. на беларускай, польскай, літоўскай і яўрэйскай мовах быў апублікаваны Універсал Часовай Рады Канфедэрацыі ВКЛ. Дакумент паведамляў пра стварэнне літоўска-беларуска-польска-яўрэйскай Часовай Рады, якая будзе імкнуцца, каб "Літоўскія і Беларускія землі, якія здаўна прыналежалі да Вялікага Князьства Літоўскага, а цяпер апанаваны Нямецкімі войскамі, станавілі пры новых варунках гісторычных нераздзельнае цела на фундаменці незалежнасьці Літвы і Беларусі, як суцэльнай дзяржавы, засьцерагаючы усім нацыям у яе межах усе правы". Універсал канчаўся заклікам да "усіх нацый, да усіх станаў, да усіх істнуючых організацый і да усіх грамадзян Краю" далучыцца да Канфедэрацыі [93, a. 153].

У лютым 1916 г. Універсал быў дапоўнены зваротам, у якім канкрэтызавалася мэта Канфедэрацыі. Новая міжнацыянальная арганізацыя заяўляла пра шкоднасць надзеяў на Расію: "Больш чым сталетняе супольнае жыццё нашае з Расеяй найлепей паказала, што гэтае гасударства хоча з намі зрабіць. Праз увесь час супольнага з намі жыцця яно плянава і сістэматычна кіравалася да таго, каб сцерці ўсе адзнакі нашай самачыннасьці". Канфедэрацыя ВКЛ звязвала свой лёс з Германіяй і Аўстра-Венгрыяй: "Мы верым, што пасля пабеды срэдне-еўрапэйскіх гасударств быўшыя заходнія правінцыі Расеі, а перш за ўсё землі польскія, літоўска-беларускія і надбальтыцкія павінны будуць адпасьць ад Расеі і стварыць гасударственыя адзінкі ў такой або сякой камбінацыі з срэдне-еўрапэйскімі гасударствамі, а пры гэтым былі бы <...> запэўнены варункі самачыннага развіцьця іх сацыяльна-культурнага і палітычнага жыцьця". Варта адзначыць, што праблема ўзаемаадносінаў Літвы і Польшчы ў дакументах Канфедэрацыі абміналася. Мажліва, ініцыятары адраджэння ВКЛ у новай дзяржаўнай форме не лічылі гэтую праблему першачарговай.

Рада Канфедэрацыі сваімі галоўнымі задачамі абвяшчала ўтварэнне на літоўска-беларускіх землях незалежнай дзяржавы з сеймам у Вільні, абраным на падставе усеагульных, роўных, прамых і тайных выбараў, і з гарантыяй поўных правоў усім народам краю. Тэрыторыя незалежнай дзяржавы павінна была ўключаць Ковенскую і Віленскую губ., беларускую і літоўскую часткі Гарадзенскай і Сувалкскай, літоўскія часткі Курляндскай і частку Менскай губ, "каторая звязана з Віленскім цэнтрам". Форму дзяржаўнага ладу і Канстытуцыю "будучай вольнай літоўска-беларускай гасударственнай адзінкі" павінен быў вызначыць і зацвердзіць сейм у Вільні. У заключэнне зварот заклікаў да сумеснай працы дзеля будучыні Краю: "Кіньма сваркі і звадкі, ад каторых церпіць увесь Край. Падумайма разам ды шчыра аб долі гэтага Краю, бо ж усе мы, апрача жмені прыблуд, сыны нашай зямлі - нашай Літвы і Беларусі" [205].

Адным з першых аналітыкаў гэтага надзвычай цікавага дакумента і адначасна адным з першых яго палітычных апанентаў стаў В.Студніцкі. На старонках "Вядамосці польскіх" ён ахарактарызаваў Універсал і зварот Рады як "палітычную інтрыгу", якая нібыта выклікала непаразуменне сярод палякаў. В.Студніцкі сцвярджаў, што праведзеная ім апытанне сярод польскай грамадскасці не выявіла сяброў гэтай таямнічай Рады. З тэксту артыкула чытачы маглі зрабіць выснову, што за Канфедэрацыяй ВКЛ стаяць берлінскія і венскія палітыкі. Як катэгарычна заяўляў аўтар, сапраўдная мэта палякаў Літвы і Беларусі - аб'яднанне з Польшчай [281. Nr 125]. Падобным чынам трактаваў дакументы Канфедэрацыі Г.Візнэр. Паводле яго меркавання, у палякаў гістарычнай Літвы цалкам адсутнічала імкненне да ўтварэння самастойнай незалежнай дзяржавы. Лозунг адраджэння Вялікага княства даследчык лічыў выключэннем, "узнятым невядома кім" [699, s. 88].

Больш грунтоўна разглядаў праблему Канфедэрацыі ВКЛ і яе дакументаў Віктар Сукеніцкі. Ён адверг гіпотэзу нямецка-аўстра-венгерскай "інтрыгі", адзначыўшы, што "акупацыйныя ўлады, якія мелі адносна занятых тэрыторый іншыя планы, не толькі не падтрымалі Канфедэрацыю, але знішчылі яе на самым пачатку" [662, s. 100]. Польскі даследчык выказаў думку пра дачыненне краёўцаў да праекта адраджэння ВКЛ: "Асабіста лічу, што ініцыятыва Канфедэрацыі нарадзілася ў асяроддзі віленскіх краёўцаў і з'яўлялася спробай стварэння адзінага фронта ўсіх мясцовых этнасаў у момант, калі стала відавочная палітыка Людэндорфа divide et impere" [662, s. 104].

Асцярожна падтрымаў інтуітыўную выснову В.Сукеніцкага Я.Юркевіч. Гісторык з Познані дапусціў удзел ў Канфедэрацыі ВКЛ краёўцаў ліберальна-дэмакратычнай арыентацыі і тых "польскіх прагрэсістаў, погляды якіх выказваў "Кур'ер краёвы" [607, s. 137]. Зразумела, што ў апошнім выпадку мы маем справу ўжо з дзеячамі беларускага руху. Удзел І.Луцкевіча ў выданні Універсалу пацвердзіла ў сваіх успамінах Юліяна Вітан-Дубейкаўская, якая была ў вельмі блізкіх адносінах з беларускім дзеячом. Больш таго, якраз І.Луцкевіча яна лічыла ініцыятарам выдання [292, c. 45]. А.Луцкевіч напрыканцы 20-х г. прызнаваў, што менавіта беларускія дзеячы "стварылі "Канфедэрацыю Вялікага Князьства Літоўскага", аб'яднаўшы на грунце ідэі незалежнасці краю лепшых прадстаўнікоў дэмакратыі ўсіх чатырох нацыянальнасцяў: беларусаў, літвінаў, жыдоў і палякаў" [317, c. 46].

Найбольш грунтоўнае даследаванне праблемы ўтварэння Рады Канфедэрацыі ВКЛ належыць гісторыку з Таронта Зеновіўшу Панарскаму [639, s. 56-57]. Ён здолеў прааналізваць практычна ўсю гістарыяграфію пытання і знайшоў новыя крыніцы, звязаныя з дзейнасцю літоўскіх і яўрэйскіх арганізацыяў. У прыватнасці, гэта дзённік вядомага дзеяча літоўскага руху Петраса Клімаса і інфармацыя яўрэйскага палітыка Цэмаха Шабада. Выкарыстаныя матэрыялы дазваляюць сцвярджаць, што ідэя Канфедэрацыі ВКЛ і сапраўды была спробай віленскіх краёўцаў ліберальна-дэмакратычнага кірунку, якія дзейнічалі таксама ў польскім, беларускім, літоўскім і яўрэйскім рухах, адстаяць тэрытарыяльнае і палітычнае адзінства Беларуска-Літоўскага краю ва ўмовах абвастрэння нацыянальных адносінаў і ваенна-палітычнага змагання.

Таямніца, якая атачала гэты праект, хутчэй за ўсё была звязаная з тым, што непасрэднае дачыненне да яго мелі віленскія масоны. Як ужо адзначалася, летам і восенню 1915 г. віленскія масоны перажывалі даволі цяжкі перыяд сваёй гісторыі. Эвакуацыя многіх "братоў" на ўсход, далучэнне М.Ромэра да легіёнаў Ю.Пілсудскага, рост нацыянальнай напружанасці на пэўны час паралізавалі дзейнасць ложаў. Паспрабаваў выратаваць сітуацыю Ю.Шаўлюс. Па яго ініцыятыве рэшткі трох віленскіх ложаў аб'ядналіся ў новую самастойную арганізацыю "Вялікі Усход Літвы" * [651, s. 444].

Аналіз вядомай гістарычнай літаратуры і матэрыялаў Дзённіка М.Ромэра дазваляе сцвярджаць, што "братамі" гэтай ложы па ўсёй верагоднасці з'яўляліся Ю.Шаўлюс (кіраўнік), Ё.Вілейшыс, К.Астахевіч, У.Асмалоўскі, браты Луцкевічы, Е.Ром, М.Брамсан ды інш. Магчыма якраз яны адыгралі галоўную ролю ў стварэнні Часовай Рады Канфедэрацыі ВКЛ і выданні яе асноўных дакументаў. Аднак хутка пасля гэтага ложа "заснула". Галоўнай прычынай сталі міжнацыянальныя супярэчнасці.

У завяршэнні масонскага сюжэта трэба адзначыць, што знаёмства з запісамі дзённіка М.Ромэра, з матэрыяламі польскай, літоўскай і расійскай гістарыяграфій, нарэшце, усё тое, што вядома пра самое жыццё і дзейнасць як аўтара дзённіка, так і згаданых у ім асобаў, дазваляе сцвярджаць, што віленскія масонскія ложы былі формай дзеяння мясцовых дэмакратычных элементаў краёвай арыентацыі. Сябры масонскіх арганізацыяў пашыралі сярод грамадства ўсведамленне каштоўнасці ідэалаў дэмакратыі. Яны ж прапагандавалі ідэі нацыянальнай талеранцыі і супрацьстаялі ідэалогіі шавінізма. Галоўныя мэты іх дзейнасці былі непарыўна звязаныя з нацыянальна-вызваленчым рухам у Беларусі і Літве, з дасягненнем пэўнай палітычнай самастойнасці краю. Толькі палітычная ўмовы тагачаснай Расіі прымушалі гэтых людзей хавацца пад покрывам масонскай таямніцы.

Што датычыць Рады Канфедэрацыі ВКЛ, то на думку З.Панарскага, прычынай яе распаду сталі спрэчкі паміж прадстаўнікамі розных нацыянальных рухаў. У прыватнасці, гісторык звярнуў увагу на інфармацыю Ц.Шабада пра адмову яўрэйскіх дзеячоў падпісаць лютаўскі (1916 г.) Зварот Рады з прычыны ягоных "сепаратысцкіх тэндэнцыяў" [639, s. 65]. Г.Візнэр паведаміў пра праект Найвышэйшага Літоўскага Камітэта, які быў прыняты 6 студзеня 1916 г. і прадугледжваў адраджэнне ВКЛ як літоўска-латышскай дзяржавы з магчымым далучэннем Беларусі [699, s. 89]. Гэты праект, безумоўна, складаў канкурэнцыю Канфедэрацыі ВКЛ. Таксама трэба адзначыць утварэнне напрыканцы 1915 г. у Вільні Польскага Камітэту, у якім былі прадстаўленыя амаль усе кірункі польскага руху ў гістарычнай Літве. Палітычная праграма гэтага Камітэту пачаткова грунтавалася на ідэі федэрацыі Літвы і Польшчы.

З.Панарскі лічыць, што шматнацыянальная грамадскасць Віленшчыны была проста не падрыхтаваная да ідэі адраджэння ВКЛ у форме Канфедэрацыі. "Палякі, - сцвярджаў даследчык, - глядзелі ў кірунку Варшавы, з якой імкнуліся звязаць свой лёс у форме аўтаноміі або федэрацыі <...> Літоўцы толькі на пачатку былі прыхільныя гэтай ідэі. Пазней, апасаючыся польскага дамінавання, зрабілі стаўку на Берлін, з якім спадзяваліся звязаць лёс этнаграфічнай Літвы са сталіцай у Вільні. Яўрэі не былі падрыхтаваныя да суіснавання з народамі гістарычнай Літвы. Яны паглядвалі на Маскву. Расійскі рынак вабіў іх. Толькі беларусы спадзяваліся на ўтварэнне адзінай дзяржавы з літоўцамі, якія паступова аддаляліся ад іх" [639, s. 65].

Беларусы сапраўды вельмі доўга захоўвалі прыхільнасць да канцэпцыі дзяржаўнасці на землях гістарычнай Літвы. Ю.Вітан-Дубейкаўская згадвала, што яшчэ летам 1916 г. І.Луцкевіч менавіта на гэтую тэму спрабаваў весці перамовы з дзеячамі розных рухаў [292, c. 66].

Большасць літоўскіх палякаў напрыканцы 1915 - напачатку 1916 г. не падтрымала Універсалу Рады Канфедэрацыі ВКЛ. Значна больш папулярнай у гэты час была ідэя уніі Літвы і Польшчы, якая звычайна не канкрэтызавалася. "Польскае насельніцтва Літвы, - слушна сцвярджаў Ян Юркевіч, - галоўным чынам кіравалася пачуццём нацыянальнага адзінства з грамадствам Каралеўства" [607, s. 136]. Гэта праявілася ўжо ў дзейнасці Польскага камітэта як прадстаўніка літоўскіх палякаў.

Камітэт, які быў утвораны ў момант крызісу "краёвага ўраду", складаўся амаль з 30 чалавек. Тут былі прадстаўленыя ўсе кірункі польскага руху ад кансерватараў да сацыял-дэмакратаў, ад краёўцаў да нацыянальных дэмакратаў. У яго ўвайшлі былыя сябры Віленска-Ковенскага камітэта, да якіх далучыліся такія вядомыя на Віленшчыне асобы, як З.Нагродскі, А.Заштаўт, Б.Умястоўскі, Л.Хамінські ды інш. З.Юндзіл, гісторык і былы сябра Польскага камітэта, адзначыў выключную ролю С.Кагнавіцкага, які, на яго думку, быў сапраўдным лідарам польскай палітыкі ў Літве ў часы нямецкай акупацыі [607, s. 72-73]. Гэты Камітэт здолеў стаць цэнтрам польскага руху ў Літве і свайго роду прадстаўніком польскай грамадскасці ў адносінах з акупацыйнымі ўладамі.

Нягледзячы на тое, што з канца 1915 г. палітыка нямецкіх уладаў набыла выразную антыпольскую афарбоўку, літоўскія палякі здолелі дасягнуць відавочных поспехаў у галіне адукацыі. Гэтую працу ўзначаліў Адукацыйны камітэт на чале з В.Венслаўскім. Ужо ў жніўні 1915 г. у Вільне быў распаўсюджаны зварот гэтага камітэта, які заклікаў аказаць фінансавую падтрымку стварэнню польскіх школаў [90, a. 14]. У наступным звароце "Да інтэлігенцыі!" ішла размова пра патрыятычны абавязак адукаваных колаў польскай грамадскасці: "Мы і толькі мы павінны пайсці да польскага насельніцтва <...> якое лічыць польскую мову самай дарагой і святой для сябе і на гэтай мове жадае вучыць сваіх дзяцей. Гэта наш абавязак і нашае права. Польскія школы павінны ўзнікнуць там, дзе некалі расійскія школы шырылі свой русіфікацыйны ўплыў" [90, a. 60-61].

Адукацыйны камітэт стаўся галоўным каардынатарам развіцця польскай адукацыі. Яго Управа складалася з 12 чалавек, якія прадстаўлялі Таварыства "Асвята", ПКДАВ, Камісію па адукацыі гарадской рады, Таварыства падтрымкі грамадскай працы, Народны універсітэт імя А.Міцкевіча і Таварыства настаўніцаў. Камітэт дзейнічаў таксама па-за межамі Вільні [85, a. 5].

На пачатку 1916 г. з заклікам да аб'яднання намаганняў па стварэнні польскіх школаў выступіла Каталіцкае таварыства польскай народнай школы. "Мы імкнемся, - сцвярджалася ў звароце, - каб польская школа сталася справай усяго народу, каб кожны з нас, нават самы бедны і неадукаваны, не стаяў збоку ад гэтай працы і не хаваўся ад нашага агульнага абавязку" [84, a. 31 адв.]. Асветніцкія намаганні прынеслі пажаданы вынік. Ужо напачатку 1916 г. у Вільні існавалі 4 гімназіі (815 вучняў), 8 чатырохгадовых школ (1060), 30 элементарных гарадскіх школ (4500), курсы для рамеснікаў, для настаўнікаў, Народны універсітэт імя А.Міцкевіча. У Віленскім, Трокскім, Свенцянскім і Лідскім пав. дзейнічалі 102 школы (6000 вучняў) [607, s. 132].

Варта звярнуць увагу на Народны універсітэт. Гэта быў праект краёўцаў ліберальна-дэмакратычнай арыентацыі. Яго сутнасцю было стварэнне буйнога асветніцкага цэнтра. У лістападзе 1915 г. да палякаў-заснавальнікаў далучыліся беларусы, літоўцы і яўрэі. Ствараліся адпаведныя нацыянальныя секцыі. На пасяджэнні кіраўніцтва універсітэта (А.Заштаўт, Э.Сакалоўскі, П.Кайрыс ды інш.) А.Луцкевіч заявіў пра неабходнасць выпрацоўкі адзінай супольнай ідэалогіі "гуманітарнай і краёвай з пашанаю да ўсіх нацый". Адпаведна ён прапанаваў сумесныя заняткі, каб "адбывалася знаёмства і збліжэнне краёвых нацыяў" [118, a. 12]. Ідэя выпрацоўкі адзінай ідэалогіі была прынятая, а вось супраць сумесных заняткаў выступіла кіраўніцтва польскай секцыі. Спрэчкі завяршыліся дамовай выпрацаваць арганізацыйныя прынцыпы супрацоўніцтва розных нацыянальных секцыяў [118, a. 15]. Пры універсітэце адкрыліся навуковыя курсы. Сярод выкладчыкаў былі М.Біржышка (гісторыя Літвы), С.Касцялкоўскі (гісторыя Польшчы), В.Студніцкі (гісторыя Вільні), Ю.Шаўлюс (гісторыя літоўскага руху), Б.Крыжаноўскі, Я.Пілсудскі ды інш. [91, a. 20-20 адв. ].

Аднак нямецкія ўлады прынялі меры, каб спыніць развіццё польскай сістэмы адукацыі. У лютым 1916 г. быў зліквідаваны Адукацыйны камітэт. Улады адмовіліся зацвердзіць статут Каталіцкага таварыства польскай народнай школы. Народны універсітэт ператварылі ў шэраговую адукацыйную ўстанову, а навуковыя курсы забаранілі [85, a. 54]. Адначасова немцы не перашкаджалі беларусам і літоўцам ствараць уласныя адукацыйныя ўстановы. У лютым 1916 г. генерал Людэндорф дазволіў ужыванне ў школьнай адукацыі беларускай мовы. Фон Бекерат у цытываным ужо мемарандуме згадаў распараджэнне фельдмаршала Гіндэнбурга аб абмежаванні польскіх уплываў і падтрымцы літоўцаў, беларусаў і яўрэяў на падначаленай Галоўнаму камандаванню на Усходзе тэрыторыі [349, s. 8]. Зрэшты перабольшваць патрымку апошніх не варта. Напрыклад, напрыканцы 1915 г. немцы дазволілі кожнаму з згаданых народаў мець адно перыядычные выданне. Такім чынам, да літоўскага "Dabartisa" далучыўся беларускі "Гоман" ("Homan"), яўрэйскі "Letzte Nai's" і польскі "Dziennik Wileński".

У той жа час сярод польскай грамадскасці распаўсюджваліся чуткі, што немцы заснавалі і фінансуюць беларускую газету, што цяпер яны будуць рабіць стаўку не толькі на літоўцаў, але і на беларусаў, і ўсё дзеля таго, каб аслабіць польскія пазіцыі. Менавіта так рэагаваў у сваім дзённіку на праявы беларускага руху А.Шкленік [85, s. 40-43]. Здаецца, мы маем справу не столькі з рэальнай падтрымкай беларусаў або літоўцаў, колькі з вядомай палітыкай divide et impera. Можна нагадаць, што А.Луцкевіч у сваім дзённіку 1918 г. назваў нямецкую палітыку ў дачыненні да беларусаў крывадушнай. Безумоўна, у германскай палітыцы прысутнічаў намер пасварыць усе карэнныя народы краю.

Аднак у 1915 - 1917 гг. беларусы і сапраўды спадзяваліся на рэальную падтрымку з боку Германіі. Менавіта таму пад нямецкім зваротам да прэзідэнта Злучаных Штатаў В.Вільсана (травень 1916 г.), які павінен быў засведчыць падтрымку народамі акупаваных земляў нямецкай палітыкі, стаялі подпісы В.Ластоўскага і Ю.Салаўя [662, s. 103]. (Ад імя літоўскага руху яго падпісалі А.Смятона, Ю.Шаўлюс і С.Кайрыс, ад імя палякаў - М.Лэмпіцкі і В.Серашэўскі.) Нямецкія акупацыйныя ўлады таксама забяспечылі ўдзел вышэйназваных беларускіх прадстаўнікоў у працы ІІІ з'езда нацыянальнасцяў у Лазане ў чэрвені 1916 г. Гэты ўдзел дазволіў упершыню вынесці "беларускую праблему" на міжнароднае абмеркаванне. У беларускім мемарандуме выказвалася надзея, што незалежна ад вынікаў вайны "еўрапейскія народы выступяць гарантамі прадастаўлення Беларусі ўсіх палітычных і культурных правоў, якія забяспечаць свабоднае развіццё інтэлектуальных, духоўных і эканамічных сілаў нашага народу і дазволяць яму быць гаспадаром на ўласнай зямлі" [349, s. 124].

Антыпольскія тэндэнцыі нямецкай акупацыйнай палітыкі, актывізацыя літоўскага і беларускага рухаў спрыялі таму, што ідэя дзяржаўнай незалежнасці гістарычнай Літвы не знайшла шырокай падтрымкі сярод польскай грамадскасці. Пасля няўдачы Рады Канфедэрацыі ВКЛ стала відавочнай перавага ідэі аб'яднання Літвы і Польшчы. Прычым аб'яднанне разумелася або як польска-літоўская федэрацыя, прататыпам якой была колішняя Рэч Паспалітая абодвух народаў, або як далучэнне гістарычнай Літвы да Польшчы. Фактычна гэта адпавядала федэралісцкай і інкарпарацыйнай канцэпцыям, якія падчас вайны сфармаваліся ў польскай палітычнай думцы. Найбольш паслядоўнымі прыхільнікамі федэралізма былі партыі дэмакратычнай арыентацыі, у тым ліку найбуйнейшыя з іх - ППС і Польская народная партыя (ПНП). Ідэя інкарпарацыі прысутнічала ў дзейнасці Цэнтральнага Нацыянальнага Камітэта (ЦКН), які ўзначальваў А.Слівіньскі. Яе падтрымлівалі таксама Ліга польская дзяржаўнасці і Клуб польскіх дзяржаўнікаў.

На тэрыторыі гістарычнай Літвы найбольш паслядоўнымі прыхільнікамі федэралісцкай канцэпцыі была частка краёўцаў ліберальна-дэмакратычнай арыентацыі і польскія сацыялісты. М.Ромэр двойчы звяртаўся да кіраўнікоў незалежніцкага руху з запіскамі, у якіх імкнуўся прыцягнуць увагу да праблемы Беларусі і Літвы. Будучыню краю ён па-ранейшым звязваў з федэратыўнай Рэччу Паспалітай, у межах якой гістарычная Літва захавае дзяржаўную самастойнасць [647, s. 98]. На старонках "Myśli Polskiej" М.Ромэр прапагандаваў ідэю Рэчы Паспалітай Народаў (польскага, літоўскага, беларускага, латышскага і, мажліва, эстонскага) як саюза, заснаванага на прынцыпах супрацоўніцтва, свабоды і сумеснай абароны. "Без свабоды краёў і народаў Літвы і Русі, - пісаў ён, - <...> не можа быць гарантаванай свабоды Польшчы, таксама як без свабоды Польшчы не можа быць бяспекі Еўропы" [цыт. па: 607, s. 135].

Гэтую ж пазіцыю абараняў Л.Абрамовіч. У артыкуле "Польшча - Літва - Русь" ён адвяргаў ідэю этнічнай Польшчы, з якой яшчэ ў 1914 г. выступіў Ч.Янкоўскі, крытыкаваў канцэпцыю інкарпарацыі і даказваў, што найлепшым варыянтам для польскай грамадскасці гістарычнай Літвы з'яўляецца федэратыўнае вырашэнне праблемы [281. Nr 62].

Прыхільнікамі далучэння краю да Польшчы з'яўляліся мясцовыя нацыянальныя дэмакраты і частка былых краёўцаў кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі. У сакавіку 1916 г. у парыжскай "Le Correspondant" быў надрукаваны артыкул І.Корвін-Мілеўскага. Між іншым ён казаў пра непарыўнасць г.зв. "крэсаў" з этнічнай Польшчай [369, s. 424]. Абурэнне вядомага палітыка выклікала пазіцыя Р.Дмоўскага, які лічыў, што нацыянальная польская дзяржава можа адмовіцца ад "крэсаў".

За аб'яднанне беларускіх і літоўскіх земляў з Польшчай выступаў адзін з кіраўнікоў пранямецкага Клуба польскіх дзяржаўнікаў В.Студніцкі [281. Nr 125]. Гэтую самую пазіцыю падзяляла Ліга польскай дзяржаўнасці, якая арыентавалася на Аўстра-Венгрыю. 20 жніўня Ліга звярнулася да літоўскіх палякаў з заявай, што "польская дзяржава не можа абапірацца выключна на этнаграфічную тэрытарыяльную аснову. Яна павінна ўключаць літоўска-рускія землі і балтыйскае ўзбярэжжа <...> Літоўскі, беларускі, латышскі і ўкраінскі народы не здолеюць стварыць уласную дзяржаву <...> Сапраўдную свабоду нацыянальнага развіцця ім можа гарантаваць польская дзяржава" [349, s. 71-72].

За фактычнае далучэнне Беларусі і Літвы да Польшчы выступала таксама палітычная партыя "Нацыянальны клуб", якая аб'яднала нацыянальных дэмакратаў (кіраўнік Б.Умястоўскі) [607, s. 142]. У праграмнай дэкларацыі "Клуба" ідэолагі новай партыі зыходзілі з пераканання, што максімальнае развіццё патэнцыялу польскай дзяржавы магчыма толькі ў межах, набліжаных да тэрыторыі Рэчы Паспалітай, а дзяржаўную прыналежнасць вызначаюць не толькі "этнаграфічныя" фактары, але таксама гістарычныя традыцыі і воля насельніцтва. Мэтай партыйнай дзейнасці абвяшчалася "адбудова адзінай супольнай польскай дзяржавы з большасці земляў, што некалі ўваходзілі ў Рэч Паспалітую, і з выхадам да мора". Для асобных частак краю (у прыватнасці, для Літвы ў яе этнаграфічных межах) прадугледжвалася аўтаномія [93, a. 141].

Паводле Г.Візнэра, ідэю аб'яднання гістарычнай Літвы з Польшчай таксама падтрымлівалі ПВА, Польскі незалежніцкі саюз Літвы, Ліга жанчын і Саюз патрыётак, якія ў кастрычніку 1916 г. выдалі сумесны зварот "Жадаем назаўсёды быць разам з Польшчай" [699, s. 97-98].

Урэшце рэшт за далучэнне краю да Польшчы пачаў выступаць таксама Польскі камітэт. У рэзалюцыі ад 2 лістапада 1916 г. сцвярджалася, што імкненне да супольнай дзяржаўнасці з Польшчай з'яўляецца тым палітычным пастулатам, які падзяляюць усе палякі Беларусі і Літвы. Толькі ў межах адзінай дзяржавы, сцвярджалі аўтары дэкларацыі, магчыма захаваць незалежнасць краю і задаволіць нацыянальныя і культурныя патрабаванні ўсіх яго народаў. Сябры Камітэту падкрэслівалі, што толькі аб'яднанне з Польшчай задаволіць літоўскіх палякаў. Усе іншыя варыянты, па іх меркаванні, пакінуць у сэрцах палякаў "вечную незагоеную рану" [93, a. 157; 349, s. 34-35]. Варта дадаць, што рэзалюцыя сходу была накіраваная канцлеру Германіі Т. фон Бэтман-Гольвегу.

Зразумела, што падобныя рэзалюцыі і дэкларацыі выклікалі моцнае незадавальненне дзеячоў беларускага і літоўскага рухаў. Большасць палітычна актыўнай часткі літоўскіх палякаў не жадала ўлічваць патрабаванні няпольскага насельніцтва краю. Такая пазіцыя абвастрала нацыянальныя адносіны.

Між тым пасля абвяшчэння Маніфеста ад 5 лістапада 1916 г. "прапольскія" настроі сярод літоўскіх палякаў яшчэ больш узмоцніліся. На актывізацыю польскага руху моцна ўплывала нявызначанасць межаў польскай дзяржавы. Дзеячы польскага руху імкнуліся аказаць ціск на пазіцыю кіраўніцтва Германіі і Аўстра-Венгрыі па гэтым пытанні. Так, напрыканцы 1916 г. В.Студніцкі, А.Слюсарскі, Е.Ясіньскі рыхтавалі нелегальны сход, які павінен быў выказацца за далучэнне гістарычнай Літвы да Польшчы. У праекце рэзалюцыі, напісаным В.Студніцкім, адзначалася: "Польшча, створаная Цэнтральнымі дзяржавамі <...> здолее супрацьстаяць расійскай небяспецы, калі будзе ўключаць магчыма большыя тэрыторыі Літвы і Русі <...> Лічым неабходным распачаць палітычную акцыю за аб'яднанне Літвы і Кароны. Для нас, палякаў мінімальным патрабаваннем з'яўляецца далучэнне часткі гістарычнай Літвы (Віленская, Гарадзенская і каталіцкая частка Менскай губ.). А для нашых суайчыннікаў з Ковенскай губ. і ўсходніх Менскіх земляў аб'яднанне з Каронай з'яўляецца адзіным паратункам як ад германізацыі, так і ад русіфікацыі" [497, c. 31-32]. 8 лістапада пра жаданне далучыць Беласточчыну да Польшчы заявіў Польскі камітэт, які дзейнічаў у Беластоцкай акрузе [699, s. 98], і г.д.

Утварэнне Часовай дзяржаўнай рады ў Варшаве выклікала сярод літоўскіх і беларускіх палякаў сапраўдную эйфарыю. Яе прадстаўнікі не паспявалі адказваць на шматлікія прывітальныя тэлеграмы, у якіх адначасова выказвалася пажаданне далучэння беларускіх і літоўскіх земляў да Польшчы. Гэтага патрабавалі, у прыватнасці, Ліга жанчынаў, "Грамадзяне Вільні і ўсходніх земляў былой Рэчы Паспалітай Польскай", жыхары Віленскага і Ашмянскага пав., сяляне вёскі Гечаны Віленскага пав., жыхары Беластоцкай акругі ды інш. [349, s. 37-42].

Характэрную пазіцыю заняў віленскі Польскі камітэт. У студзені 1917 г. у ягоным пасланні да Часовай дзяржаўнай рады выказвалася надзея, што "бліжэйшая будучыня адновіць сувязі, якія на працягу стагоддзяў злучалі Літву і Карону" [349, s. 37]. Гэтая фармулёўка найбольш адпавядала настроям, якія панавалі сярод літоўскіх палякаў: галоўнае быць разам з Польшчай, а форма аб'яднання - справа другасная. Але адначасова, як паведаміў Ян Юркевіч, была прынятая тайная рэзалюцыя Камітэта, якая патрабавала аб'яднання з Польшчай усёй гістарычнай Літвы, а калі не атрымаецца, то яе "польска-беларускай часткі" [607, s. 143].

Часовая дзяржаўная рада падтрымлівала жаданне далучэння да Польшчы. Каронны маршалак В.Немаеўскі, які ўзначальваў Раду, адказваючы на зварот беластаччан, адзначыў, што імкненнем новай Польшчы павінна быць аб'яднанне ў яе межах усіх суайчыннікаў, адарваных гвалтам і яшчэ нядаўна прыгнечаных "расійскімі акупантамі" [349, s. 72]. А.Луцкевіч вясной 1917 г. адзначаў з'яўленне ў Вільне шматлікай польскай літаратуры, якая агітавала за далучэнне краю да польскай дзяржавы [33, c. 5-6].

Аднак не ўсе палітычныя групы сярод літоўскіх палякаў былі захопленыя эйфарыяй "вялікай Польшчы". У снежні 1916 г. "група сацыялістаў у Вільні" выступіла з дэкларацыяй, у якой пратэставала супраць анексійных намераў у дачыненні да Беларуска-Літоўскага краю, якія выявіліся "з боку Расіі і Германіі, а таксама некаторых групаў польскага грамадства". Сацыялісты адстойвалі дзяржаўную самастойнасць Літвы і Беларусі. Аднак, на іх думку, патрэбы абароны і сацыяльна-эканамічнага развіцця рабілі непазбежным саюз з Польшчай "на прынцыпах роўнасці абодвух дзяржаваў" [349, s. 35-36].

М.Ромэр, які ў снежні 1916 г. наведаў Вільню, каб пазнаёміцца з пазіцыямі розных палітычных групаў, зрабіў выснову, што відавочнага прагрэса ў справе выпрацоўкі адзінай пазіцыі польскай грамадскасці ў параўнанні з траўнем 1915 г. няма. Што датычыць нацыянальных адносінаў, то яны выразна абвастрыліся. Ян Савіцкі паведаміў пра польска-літоўска-беларускія сходы, якія адбыліся ў Вільні 24 - 26 снежня 1916 г. з удзелам М.Ромэра і не прывялі да паразумення [647, s. 45]. Збігнеў Соляк на падставе выучэння Дзённіка М.Ромэра сцвердзіў факт сустрэчы яго аўтара з братамі Луцкевічамі, В.Ластоўскім і А.Уласавым 18 снежня 1916 г. Наступная сустрэча планавалася на 26 снежня і павінна была адбыцца з удзелам літоўскіх палітыкаў. Аднак апошнія адмовіліся ўдзельнічаць у перамовах з Іванам Луцкевічам. У выніку ў сустрэчы з беларускага боку прысутнічаў толькі В.Ластоўскі. Пазней М.Ромэр у лісце да А.Луцкевіча (12 сакавіка 1917 г.) выказаў шкадаванне адсутнасцю на размове беларускіх дзеячоў. У гэтым жа лісце М.Ромэр напісаў пра цяжкае пачуццё, з якім ён пакідаў Вільню. Ідэолаг краёвасці пераканаўся, што ідэя самастойнай дзяржаўнасці гістарычнай Літвы не мае масавай падтрымкі. На яго думку, ёй "выразна шкодзяць <...> вялікапольскія імкненні некаторых грамадзянаў Літвы, слабая актыўнасць польскіх краёўцаў, адсутнасць палітычнага рэалізма ў літоўцаў, слабасць беларусаў". У такіх умовах, на думку М.Ромэра, будучыню Літвы можа вызначыць выпадак і чужая воля [122, a. 34-35 адв.].

Стабілізацыя расійска-германскага фронта ўвосень 1915 г. надоўга падзяліла землі гістарычнай Літвы. На ўсход ад лініі фронта сапраўдным цэнтрам польскага руху стаўся Менск. Незалежніцкія настроі тут былі значна слабейшымі, чым у Вільні. Дамінаванне ў мясцовым польскім руху краёўцаў кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі, краёвасць якіх лёгка ператваралася ў згодніцтва, і нацыянальных дэмакратаў гарантавала моц прарасійскай арыентацыі. Мясцовыя дзеячы звычайна былі вельмі далёкімі ад патрабаванняў незалежнасці. Задачай-максімум для іх з'яўлялася аўтаномія, а найчасцей усе імкненні зводзіліся толькі да пажаданняў палітычнай роўнасці і свабоды ў гаспадарчай і культурнай дзейнасці.

На актывізацыю польскага руху таксама моцна паўплывалі тыя хвалі бежанцаў з Каралеўства Польскага, якія дакаціліся да Менску. Многія прадстаўнікі польскай інтэлігенцыі не пажадалі эвакуявацца далей на ўсход. Горад быў перанасычаны людзьмі, якія маглі і жадалі займацца грамадскай працай на карысць польскай дыяспары. У прыватнасці, з Варшавы ў Менск перабралася прадстаўніцтва Цэнтральнага грамадскага камітэта разам з яго кіраўніком Адольфам Сьвідам. Трэба таксама заўважыць, што пераважная большасць дзеячоў з ліку бежанцаў звязвала сваё вяртанне на Радзіму з перамогай Расіі.

Зрэшты, палякі ў Менску працяглы час практычна не мелі магчымасцяў выказаць сваю пазіцыю. Сітуацыя змянілася толькі ў жніўні 1915 г., калі Юзаф Хласка, які прыехаў з Вільні, арганізаваў выданне штодзённай польскай газеты "Новы кур'ер літэўскі" *. Ва ўступным рэдакцыйным артыкуле першага нумара газеты абвяшчалася, што яна з'яўляецца пераемніцай вядомага "Кур'ера літэўскага", выданне якога спынілася ў выніку ваенных падзеяў. У рэдакцыйным звароце выказвалася надзея, што агульнанацыянальныя інтарэсы аб'яднаюць усіх палякаў: "Будучыня нацыі, умовы яе далейшага існавання - гэта праблема, дзеля вырашэння якой кожны з нас гатовы забыцца пра асабістыя цяжкасці <...>". Пра інтарэсы Беларуска-Літоўскага краю гаворка не ішла. Будучыня Польшчы не звязвалася выключна з Расіяй. У артыкуле быў згаданы Маніфест вялікага князя Мікалая Мікалаевіча, але адначасова згадваліся заявы ваеннага кіраўніцтва Германіі і Аўстра-Венгрыі.

Змешчаны ў гэтым жа нумары Зварот з'езду польскіх таварыстваў дапамогі ахвярам вайны (Масква, жнівень 1915 г.) патрабаваў кардынальнага змянення характару польска-расійскіх адносінаў. Пазіцыя нацыянальных дэмакратаў на беларускіх і літоўскіх землях станавілася больш патрабавальнай у адносінах да расійскіх уладаў.

Апошняе праяўлялася таксама ў рэгулярных паведамленнях пра выступленні дэпутатаў-палякаў у Думе і Дзяржаўнай радзе, у якіх ўзнімалася пытанне пра адмену ўсіх антыпольскіх абмежаванняў [261. Nr 12, 19, 24, 25, 26, 28, 37, 114 ды інш.]. Газета звяртала ўвагу губернскіх уладаў на неабходнасць адкрыцця польскіх школаў для дзяцей бежанцаў з Каралеўства Польскага [261. Nr 38]. Яна змясціла на сваіх старонках мемарандум біскупа Магілёўскай і Менскай дыяцэзіі Яна Цэпляка, які пратэставаў супраць спробы ўладаў разам з праваслаўным духавенствам вярнуць у праваслаўную веру тых, хто прыняў каталіцтва пасля 1905 г. [262. Nr 112]. Ю.Хласка выступіў з крытыкай праграмы Прагрэсіўнага блоку. Ён адзначыў "адсутнасць яснасці" ў раздзелах, якія датычылі правоў нярускіх народаў імперыі. Адносна палякаў у праграме сцвярджалася неабходнасць ліквідацыі антыпольскіх абмежаванняў і перагляд заканадаўства, якое датычыла польскага землеўладання. Ю.Хласка лічыў гэта яўна недастатковым. Да таго ж ён звярнуў увагу на адсутнасць літоўцаў і латышоў у пераліку народаў краіны [261. Nr 8]. Адсутнасць там беларусаў сябра ПДНП не ўразіла. Дарэчы, менская польская газета некалькі разоў даволі рэзка выступала супраць беларускага руху, які актывізаваўся ва ўмовах нямецкай акупацыі. У шэрагу артыкулаў указвалася на тое, што за гэтай актывізацыяй стаіць "нямецкая інтрыга" [262. Nr 85, 199, 350].

У лістападзе 1915 г. амаль упершыню на старонках газеты з'явіўся артыкул, прысвечаны праблеме палякаў Беларуска-літоўскага краю. Аўтар, які схаваўся за крыптонімам "М.Т.", характарызаваў палітыку Расіі як імкненне "знішчыць бяз следу польскі элемент" на гэтых землях. Ён звяртаў увагу на тое, што палякі змагаюцца за Расію супраць Германіі, а абяцанні адмены абмежаванняў не выконваюцца. Між тым польская грамадскасць сустракаецца з масай праблемаў, якія "немагчыма вырашыць з завязанымі рукамі" [261. Nr 70]. Рэдакцыя вельмі рэзка адрэагавала на забарону інспектарам Віленскай навучальнай акругі адкрываць прыватныя польскія школы для бежанцаў у Ігуменскім пав. Менскай губ. Газета заклікала пратэставаць супраць самадурства чыноўніка: "Нельга дазволіць, каб права на адукацыю залежала ад палітычных поглядаў таго або іншага чыноўніка" [262. Nr 238].

"Новы кур'ер" разглядаў "польскае пытанне" як агульнапольскую з'яву, не звяртаючы ўвагі на яго асаблівасці ў Беларусі і Літве. Тыповай была рэакцыя выдання на заяву князя Друцкага-Любецкага, якая была прысвечана чуткам пра магчымасць заключэння расійска-германскай сепаратнай мірнай дамовы. Князь пратэставаў супраць непазбежнага ў гэтым выпадку падзелу беларускіх земляў. Рэдакцыя суправадзіла змест яго выступлення ўласнай заўвагай, у якой асудзіла праяву "тутэйшага патрыятызма". Яна патрабавала аб'яднання ўсіх польскіх земляў [262. Nr 308].

Паступова на старонках выдання пачала з'яўляцца інфармацыя пра пэўныя крокі нямецкіх уладаў насустрач патрабаванням польскай грамадскасці акупаваных земляў [262. Nr 112, 202]. Звычайна яна суправаджалася заўвагамі наконт "крыжацкай" небяспекі. Аднак на фоне шматлікіх матэрыялаў, якія сведчылі пра захаванне расійскімі ўладамі ўсіх антыпольскіх абмежаванняў, матэрыялы рубрыкі "З Літвы" выглядалі даволі красамоўнымі.

У ліпені 1916 г. газета надрукавала заяву МУС, якая ўтрымлівала вельмі рэзкія выпады супраць тых палякаў, якія "схіляюцца да аўстра-нямецкай пазіцыі" [262. Nr 186]. Ужо ў наступным нумары з'явіўся адказ, напісаны кіраўніком Польскага камітэта ў Маскве А.Лядніцкім. Аўтар звяртаў увагу на тое, што "польскае пытанне" ў расійскай палітыцы стаіць на "мёртвай кропцы". Між тым даўно наспела неабходнасць не толькі зліквідаваць усе абмежаванні, але таксама пацвердзіць "права палякаў на свабоднае нацыянальнае існаванне і эканамічнае адраджэнне, як гэта зрабіла антынямецкая кааліцыя адносна бельгійцаў і сербаў" [262. Nr 187].

Дарэчы, напрыканцы 1915 - напачатку 1916 г. у публікацыях газеты выразна пазначылася тэндэнцыя, якая звязвала вырашэнне "польскага пытання" не з Расіяй, а з іншымі еўрапейскімі дзяржавамі. Напрыклад, у ліпені 1916 г. у рэдакцыйным артыкуле аднаго з нумароў (№ 178) наогул ставілася пад сумніў выкананне Расіяй дадзеных абяцанняў. Падставай была адсутнасць рэальных крокаў па змяненні сітуацыі. На старонках выдання пачалі з'яўляцца публікацыі, якія прапанавалі разглядаць мерапрыемствы Германіі і Аўстра-Венгрыі як альтэрнатыўную палітыку па вырашэнні "польскага пытання" [262. Nr 275]. Аднак рэакцыя "Новага кур'ера" на Маніфест ад 5 лістапада 1916 г. была адназначна негатыўнай: "Гэтае новае Каралеўства Польскае, якое павінна ўзнікнуць пад патранатам Германіі, не адпавядае самым сціплым патрабаванням польскай нацыі" [203. Nr 290]. Пры гэтым легіёны асуджаліся як падман польскай моладзі. Газета змясціла таксама пратэсты многіх вядомых палітычных дзеячоў з ліку мясцовых палякаў. Пад адным з іх, напрыклад, стаяў подпіс Іпаліта Корвін-Мілеўскага [262. Nr 297]. Пасля публікацыі звароту Часовай дзяржаўнай рады ад 15 студзеня 1917 г. рэдакцыя папярэдзіла чытачоў, каб не паддаваліся на "нямецкія правакацыі" [263. Nr 17]. Тым не менш, як лічыць Я.Юркевіч, сярод моладзі дамінавалі моцныя незалежніцкія настроі [607, s. 134]. Публікацыі "Новага кур'ера" не маглі іх змяніць.

Галоўнымі кірункамі дзейнасці польскай грамадскасці Меншчыны сталі арганізацыя дапамогі бежанцам і гаспадарчая дзейнасць. Напрыканцы жніўня 1915 г. у Менску быў створаны Губернскі камітэт апекі над эвакуяваным насельніцтвам. Яго аснову склалі сябры Менскага аддзелу Таварыства дапамогі ахвярам вайны і аналагічнага Сувалкскага аддзелу, які перабраўся ў Менск. На чале Камітэту стаў граф Ежы Чапскі. Сярод кіраўнікоў былі таксама Э.Абранпальскі, Э.Івашкевіч, В.Лопат і С.Віткевіч [261. Nr 3].

Апроч таго, у Менску знаходзілася сядзіба Цэнтральнага грамадзянскага камітэта (А.Сьвіда), які разгарнуў сваю дзейнасць на тэрыторыі Менскай, Магілёўскай, Віцебскай, Чарнігаўскай, Смаленскай і Арлоўскай губ., неакупаванай частцы Віленскай губ. Камітэт імкнуўся забяспечыць бежанцаў харчаваннем, жыллём, крэдытамі, арганізаваць навучанне дзяцей і г.д. Разам з сябрамі ацэначных камісіяў МТСГ яго работнікі складалі акты стратаў, панесеных гаспадаркамі ў выніку ваенных дзеянняў.

Паступова разгортвалася дзейнасць менскага "Польскага камітэта", які таксама праводзіў дабрачынную дзейнасць. Яго шпітальная секцыя апекавалася 4 шпіталямі і 4 амбулаторыямі. Дзве кухні рыхтавалі штодзень каля 2000 абедаў. Камітэт арганізаваў у Менску дзевяць прытулкаў і адну начлежку, займаўся раздачай аддзення бежанцам і г.д. [262. Nr 1]. Польскі камітэт, як і іншыя польскія дабрачынныя арганізацыі, займаўся актыўнай культурна-асветніцкай дзейнасцю і, калі ў верасні 1916 г. узнікла пагроза, што дзяржава спыніць фінансаванне падобных праграмаў, "Новы кур'ер" звярнуўся з заклікам да грамадскасці збіраць сродкі на іх працяг [262. Nr 242].

Трэба адзначыць, што адносіны паміж дзеячамі з Каралеўства Польскага і элітай польскай грамадскасці Меншчыны складваліся даволі няпроста. У прыватнасці, М.Пароўскі абвінавачваў А.Сьвіду ў імкненні павучаць мясцовых дзеячоў, што прыводзіла да перыядычных канфліктаў [4, s. 102].

Існаванне легальнай штодзённай газеты і дзейнасць буйных грамадскіх арганізацыяў, у якіх дабрачынная дзейнасць спалучалася з культурна-асветніцкай працай, былі той глебай, на якой пры пэўных змяненнях магла нарадзіцца актыўная палітычная дзейнасць. Гэтаму таксама спрыяла існаванне ў Менску масонскай ложы. На жаль, дакументы, якія маглі б праліць святло на дзейнасць менскіх масонаў у ваенныя гады, пакуль не знойдзеныя. Паводле інфармацыі на сайце Д.Галкоўскага, ложа спыніла сваё існаванне каля 1914 г. Аднак Л.Хас сцвярджаў, што Т.Кодзіс і К.Петрусевіч былі братамі менскай ложы да 1917 г. [594, s. 222, 271].

Відавочна, што кірунак польскага руху на землях, якія кантраляваліся расійскімі ўладамі, быў вызначаны наплывам бежанцаў з Каралеўства Польскага. Гэтыя людзі не мелі мясцовых каранёў і былі цалкам чуждыя краёвай ідэалогіі. Яны дасягнулі паразумення з мясцовымі нацыянальнымі дэмакратамі. У выніку ў грамадска-палітычнай і культурнай дзейнасці польскай грамадскасці на ўсходзе Беларусі пераважалі польскія нацыянальныя інтарэсы.

У заключэнне адзначым, што ў першае паслярэвалюцыйнае пяцігоддзе асноўныя намаганні дзеячоў польскага руху на беларускіх і літоўскіх землях былі накіраваныя на абарону нацыянальна-культурных дасягненняў рэвалюцыі. Галоўную ролю ў гэтай абароне адыгрывалі прадстаўнікі літоўскіх і беларускіх палякаў у ІІІ Думе і Дзяржаўнай радзе. Іх "зорным часам" сталася абмеркаванне ў Думе (май 1910 г.) і ў Дзяржаўнай радзе (люты-сакавік 1911 г.) законапраекта пра земствы на тэрыторыі Валынскай, Віцебскай, Кіеўскай, Магілёўскай, Менскай і Падольскай губ. Актыўнасць прадстаўнікоў літоўскіх і беларускіх палякаў, аргументацыя іх супраць законапраекту выступленняў засведчылі высокі інтэлектуальны ўзровень дэпутатаў і пацвердзілі іх прыхільнасць краёвай ідэалогіі. Законапраект быў зацверджаны толькі дзякуючы артыкулу 87 Асноўных законаў.

Па-за гэтымі дзяржаўнымі ўстановамі ішла вялізарная праца па стварэнні палітычных арганізацый, якія павінны былі ўзмоцніць пазіцыі мясцовай польскай грамадскасці ва ўмовах наступу правых сіл. Гэтая праца яшчэ раз пацвердзіла дамінаванне ў польскім руху краёвага кірунку. Якраз краёўцы дасягнулі найбольшага арганізацыйнага поспеху. Праўда, гэты поспех не датычыў легальных палітычных арганізацый і партый. Поспех прыйшоў у галіне нелегальнай дзейнасці. Віленскія масонскія ложы "Лучнасць" (1910) і "Літва" (1911) сталі цэнтрамі прапаганды краёвай ідэалогіі ў яе дэмакратычна-ліберальным варыянце. У вялікай ступені дзякуючы ім гэтая ідэалогія знайшла прыхільнікаў сярод дзеячоў беларускага і літоўскага рухаў, сяброў рускіх і яўрэйскіх дэмакратычных таварыстваў.

Безумоўным поспехам краёўцаў-левалібералаў стала выданне з лістапада 1911 г. штотыднёвіка "Пшэглёнд віленьскі", які аднаўляў традыцыі колішняй "Газеты віленьскай" (1906). Артыкулы краёўцаў таксама з'яўляліся на старонках беларускай "Нашай Нівы". Наогул іх публіцыстычная дзейнасць была практычным ажыццяўленнем асноўных прынцыпаў краёвай ідэалогіі. Хоць трэба адзначыць глыбокае разыходжанне ў разуменні краёвай ідэі паміж групоўкай М.Ромэра і Л.Абрамовіча. Л.Абрамовіч надэтнічнаму разуменню краёвасці, характэрнаму для М.Ромэра, супрацьпаставіў ідэю сужыцця розных нацый Беларуска-Літоўскага краю, у якім імкнуўся забяспечыць за літоўскімі і беларускімі палякамі лепшыя пазіцыі. Такі падыход можна акрэсліць тэрмінам "польская краёвая ідэя".

Поспехі краёўцаў дэмакратычна-ліберальнага кірунку адлюстравалі тэндэнцыю лібералізацыі краёвай дактрыны, якая стала адчувальнай нават у лагеры кансерватыўна-ліберальных прыхільнікаў гэтай дактрыны. Апошнія перажывалі не лепшы час. Краёўцы-правалібералы не здолелі стварыць партыю. Краёвая партыя Літвы і Беларусі, якая ўзнікла ў чэрвені 1907 г., аказалася нежыццяздольнай. Была відавочнай спроба выкарыстання краёвасці як тактычнага сродка дзеля захавання гаспадарчых і культурных пазіцый эліты літоўскіх і беларускіх палякаў. Спроба рэфармавання партыі, якую прадпрыняў у 1908 г. Р.Скірмунт, скончылася безвынікова. "Кур'ер літэўскі" ўсё больш трапляў пад уплыў ПДНП. У 1911 г. гэты орган друку наогул аб'яднаўся з віленскім "Гонцам цодзенным". Падобна на тое, што гэтым аб'яднаннем частка краёўцаў кансерватыўна-ліберальнага кірунку спрабавала ўзмоцніць свае пазіцыі. Далёка не ўсе пагадзіліся з такім варыянтам пераадолення крызісу. Р.Скірмунт, Канстанцыя Скірмунт, А.Ельскі і некаторыя іншыя імкнуліся да цеснага супрацоўніцтва з беларускім і літоўскім рухамі.

Пазіцыі краёўцаў абодвух кірункаў аслабляліся адсутнасцю адзінства ў разуменні мэтаў і задач краёвай дзейнасці. Адлюстраваннем гэтага былі даволі жорсткія спрэчкі паміж І.Корвін-Мілеўскім і Э.Вайніловічам, М.Ромэрам і Л.Абрамовічам.

Што датычыць польскіх нацыянальных дэмакратаў, то трэба адзначыць паступовы рост іх аўтарытэта і папулярнасці. Фактычны пераход у іх рукі "Кур'ера літэўскага" паказаў, што тактыка згодніцтва паспрыяла пашырэнню пазіцый ПДНП сярод эліты беларускіх і літоўскіх палякаў. Аднак яна ж прычынілася да зніжэнню аўтарытэта партыі сярод радыкальнай моладзі. У праграме ППС-рэвалюцыйнай фракцыі (1906), а пасля ППС (1909) па-ранейшаму дамінавала ідэя незалежнай Польшчы, якая спалучалася з радыкальнай сацыяльнай праграмай. Аднак адсутнасць (пасля 1906 г.) арганізацый польскіх сацыялістаў на тэрыторыі гістарычнай Літвы істотна перашкаджала пашырэнню іх уплываў.

Польская нацыянальная ідэя ў гэты перыяд была найбольш адчувальнай ў культурна-асветніцкай дзейнасці. Нават дэпутаты Польска-літоўска-беларускага кола ў ІІІ Думе, якія ў палітычных пытаннях дэманстравалі выразную краёвасць, станавіліся "тыповымі" палякамі, калі ішло абмеркаванне школьнай праблемы. Варта адзначыць, што даволі значным цэнтрам польскай культуры становіцца ў гэты час Менск. Прычым, у гэтым выпадку польская нацыянальная ідэя зусім не саступала "краёвасці", а ў галіне тайнага польскамоўнага навучання выразна дамінавала. Умацаванню польскасці спрыяла таксама пазіцыя кіраўніцтва каталіцкага касцёла і большасці духавенства. Палітыка ўрада П.Сталыпіна ў канфесійным пытанні толькі ўмацоўвала польскасць каталіцкага касцёла і ператварала яго ў змагара за "польскую справу". Праўда, на этнічных літоўскіх землях прадстаўнікі каталіцкага духавенства адыгрывалі значную ролю ў нацыянальна-культурным Адраджэнні літоўскага народу.

Большасць моладзевых арганізацый ("Саюз прагрэсіўна-незалежніцкай моладзі", "Саюз нацыянальнай моладзі", "Вызваленне", "Зэт", мінскі "Сокал" ды інш.) актыўна падтрымлівалі ідэю незалежнасці Польшчы. Пры гэтым гістарычная Літва разглядалася як звычайныя "крэсы". А вось краёўцы не адчувалі падобнай моладзевай падтрымкі, хоць М.Ромэр і спрабаваў пашырыць "краёвыя" ўплывы на віленскую польскую моладзь. Гэтая сітуацыя засведчыла набліжэнне пералому ў суадносінах нацыянальнай і краёвай ідэі.

Пад "польскім пытаннем" цяпер трэба разумець ужо не толькі змаганне літоўскіх і беларускіх палякаў за захаванне традыцый уласнага палітычнага, сацыяльна-эканамічнага, культурнага і рэлігійнага жыцця. На працягу першага паслярэвалюцыйнага пяцігоддзя ў свядомасці эліты мясцовай польскай грамадскасці, а таксама сярод моладзі паступова ўмацоўвалася ўласна польская нацыянальная ідэя. Гэта знаходзіла сваё адлюстраванне ў больш рашучым змаганні за развіццё польскай культуры і асабліва адукацыі. Прычым у апошняй амаль не было месца для краёвасці.

Польскі грамадска-палітычны рух у Беларусі і Літве ў перадваенныя 1912 - 1914 гг. не выходзіў за межы тэндэнцый, якія пазначыліся ў ім напрыканцы працы ІІІ Дзяржаўнай думы. Па-ранейшым дамінавалі краёўцы. Аднак больш відавочнымі сталі крызісныя элементы ў развіцці гэтай плыні. У прыватнасці, яны праявіліся ў далейшым збліжэнні праваліберальных краёўцаў і нацыянальных дэмакратаў. Упершыню на думскіх выбарах 1912 г. яны выставілі адзінага кандыдата - ксяндза С.Мацэевіча. Цікава, што яго галоўным сапернікам быў прадстаўнік краёўцаў дэмакратычна-ліберальнага напрамку адвакат Б.Крыжаноўскі. Шляхі абодвух кірункаў краёвасці ўсё больш разыходзіліся.

Кантакты краёўцаў кансерватыўна-ліберальнага кірунку з нацыянальнымі дэмакратамі, імкненне многіх з іх выкарыстаць краёвасць як прыкрыццё сваёй згодніцкай пазіцыі, нарэшце, эвалюцыя свядомасці асобных прадстаўнікоў у накірунку беларускасці або літоўскасці засведчылі крызіс гэтай краёвай плыні. Аднак краёўцы дэмакратычна-ліберальнага кірунку таксама не маглі адчуваць сябе ўпэўнена. Перамога С.Мацэевіча на выбарах у Думу засведчыла адсутнасць масавай сацыяльнай базы краёвасці леваліберальнага кірунку. Да таго ж у 1913 г. сярод краёўцаў гэтага кірунку адбыўся раскол. Прыхільнікі поглядаў Л.Абрамовіча ("польскія краёўцы") аб'ядналіся ў асобную палітычную арганізацыю ("Польскі дэмакратычны сваюз") і заснавалі ўласную масонскую ложу ("Верны ліцвін"), звязаную з варшаўскай ложай "Вызваленне". Яны фактычна адмовіліся ад аўтанамісцкай канцэпцыі Літвы і выступалі за яе незалежнасць, што лічылася дасягальным толькі ў саюзе з Польшчай.

Затое пазбаўленне ад "польскіх краёўцаў" значна аблегчыла міжнацыянальныя кантакты. Найбольшым поспехам краёвасці ў гэты перыяд стала актыўнае далучэнне да яе дзеячоў беларускага і літоўскага рухаў. Асабліва трэба адзначыць дзейнасць беларускіх краёўцаў (браты Луцкевічы, В.Ластоўскі, І.Краскоўскі). Можна сцвярджаць, што ў 1912 - 1915 гг. краёвая ідэалогія стала часткай ідэйнага падмурку беларускага нацыянальна-культурнага Адраджэння. Ва ўсякім выпадку беларускія дзеячы актыўна эксплуатавалі яе з мэтай максімальна пашырыць сацыяльную базу ўласнага руху і ўзмоцніць яго пазіцыі з дапамогай уплывовых палітычных саюзнікаў. Відавочна, што М.Ромэр з уласнай канцэпцыяй краёвасці, для якой было характэрным адмаўленне фаварызацыі любога з нацыянальных рухаў заставаўся ў адзіноце.

Варта адзначыць вялізарны патэнцыял краёвай ідэалогіі ў справе нацыянальнага і сацыяльнага паразумення. Менавіта дзякуючы ёй на беларускіх і літоўскіх землях насуперак дамінуючым тэндэнцыям нацыянальнага жыцця ў Цэнтральна-Усходняй Еўропе пашыралася міжнацыянальнае супрацоўніцтва. Яно адлюстравалася ў дзейнасці віленскіх масонскіх ложаў з іх краёвай ідэалогіяй, у арганізацыі сумеснай польска-беларуска-літоўскай выдавецкай дзейнасці. Прыкладам такога супрацоўніцтва быў "Кур'ер краёвы". Ён распачынаўся як беларускі выдавецкі праект, потым стаў беларуска-польскім, а ўвосень 1913 г. ператварыўся ў беларуска-польска-літоўскі. Патэнцыял краёвасці як сродка сацыяльнага паразумення выдатна выкарысталі беларусы. Якраз краёвасць была ідэалагічным падмуркам кантактаў дзеячоў "нашаніўскага кола" з Р.Скірмунтам, М.М.Радзівіл, Э.Вайніловічам ды інш.

Пачатак сусветнай вайны прывёў да ператварэння "польскага пытання" з унутранай справы Расіі, Германіі і Аўстра-Венгрыі ў істотную праблему міжнародных адносін. Кожны з ваюючых бакоў спрабаваў разыграць "польскую карту" дзеля ўмацавання ўласных пазіцый. Усё гэта паспрыяла актывізацыі польскага нацыянальнага руху. ПДНП заняла прарасійскія пазіцыі, спадзяючыся, што перамога Расіі прывядзе да аб'яднання ўсіх польскіх земляў. Кіраўніцтва партыі часова адмовілася ад ідэі незалежнасці, бо не магло прадбачыць паражэння ўсіх трох імперый, якія некалі падзялілі Рэч Паспалітую. Прыхільнікам незалежнасці заставаўся Ю.Пілсудскі, які ў жніўні 1914 г. фактычна выйшаў з ППС і займаўся толькі арганізацыяй узброенай барацьбы супраць Расійскай імперыі. Дарэчы, большасць літоўскіх палякаў таксама займала выразныя антырасійскія пазіцыі. Сярод моладзі вельмі папулярнай была ідэя легіёнаў Ю.Пілсудскага. А вось аўтарытэт нацыянальных дэмакратаў моцна пахіснуўся.

Ваенна-палітычныя падзеі 1914 - 1915 гг. канчаткова адсунулі на другі план дзейнасць абранцаў беларускіх і літоўскіх палякаў у Дзяржаўнай думе і Дзяржаўнай радзе. Цікавасць да іх выступленняў была невялікай ужо напачатку працы IV Думы. Абвастрэнне ўнутрыпалітычнага крызісу ў Расійскай імперыі, выкліканае ваеннымі паражэннямі, стымулявала развіццё пазапарламенцкіх форм дзейнасці. Дарэчы, краёвасць Беларуска-літоўска-польскага кола ў Думе і групоўкі прадстаўнікоў беларускіх і літоўскіх палякаў у Радзе была ледзь адчувальнай. Найчасцей яны выступалі ў абарону інтарэсаў польскай грамадскасці, а не ўсяго краю.

У першы год вайны леваліберальныя краёўцы спрабавалі стварыць польска-беларуска-літоўскую групу прыхільнікаў аўтаноміі Літвы. На думку М.Ромэра, толькі палітычнае адзінства карэнных народаў краю магло забяспечыць інтарэсы гістарычнай Літвы падчас вайны. Аднак асобная пазіцыя дзеячоў літоўскага руху, якія ў адпаведнасці з рашэннямі Вялікага сейма (1905) выступалі за аўтаномію этнаграфічнай Літвы з сталіцай у Вільні, паралізавала намаганні краёўцаў.

У верасні 1915 г. значная частка беларускіх і літоўскіх земляў была акупаваная нямецкімі войскамі. Польскі рух аказаўся расколатым лініяй фронту. Вільня засталася найбуйнейшым цэнтрам грамадска-палітычнай і культурнай дзейнасці на захад ад фронту. Адзінства па праблеме выбару шляхоў вырашэння "польскага пытання" сярод віленскай польскай грамадскасці не было. Хоць, безумоўна, пераважала антырасійская пазіцыя. Гэта, дарэчы, праявілася ў імкненне віленскіх масонаў "адарвацца" ад "Вялікага Усходу народаў Расіі", які фактычна адмовіўся ад ідэі дэцэнтралізацыі і аўтанамізацыі Расіі. Паступова сярод польскай грамадскасці на тэрыторыі "Обер-Оста" пачалі шырыцца незалежніцкія настроі. Пры гэтым будучыня незалежнай Літвы звязвалася з будучынёй незалежнай Польшчы. У 1915 г. гэтую ідэю падтрымліваў нават М.Ромэр.

Нямецкія акупацыйныя ўлады забаранілі палітычную дзейнасць, але не чынілі перашкод для нацыянальнай культурна-асветніцкай працы. Узнікшыя магчымасці найлепей выкарысталі літоўскія палякі. Можна казаць пра сапраўдны польскі асветніцкі Рэнесанс на Віленшчыне напрыканцы 1915 г. Іншым бокам гэтых поспехаў было пагаршэнне нацыянальных адносін у краі. Першай ахвярай гэтага пагаршэння стаў Віленска-Ковенскі грамадзянскі камітэт, які прэтэндаваў на ролю "краёвага ўраду".

Краёўцы паспрабавалі не дапусціць канчатковага расколу народаў Беларуска-Літоўскага краю. Напрыканцы 1915 г. па іх ініцыятыве ўзнікла межнацыянальная (польска-беларуска-літоўска-яўрэйская) Часовая Рада Канфедэрацыі ВКЛ, якая заклікала да кансалідацыі намаганняў усіх народаў дзеля будучыні гістарычнай Літвы. Аднак рэальнай падтрымкі заклік Часовай Рады не атрымаў. Краёвасць усё больш ператваралася ў маргінальную з'яву палітычнага жыцця акупаваных земляў. Яна прайгравала канкурэнцыю з польскай нацыянальнай ідэяй. Да таго ж беларусы і літоўцы былі больш заклапочаныя адстойваннем уласных нацыянальных інтарэсаў. Апошняму спрыяла таксама палітыка нямецкіх акупацыйных уладаў, якую можна вызначыць вядомай формулай divide et impera.

На ўсход ад лініі фронту пасля верасня 1915 г. усё большую ролю пачаў адыгрываць Менск. Вялікае значэнне таксама мела тое, што гэты горад стаўся прытулкам для шматлікіх польскіх палітыкаў і дзеячоў культуры, якія пакінулі Варшаву пры набліжэнні нямецкіх войск. Бежанцы ўмацавалі ў Менску пазіцыі нацыянальных дэмакратаў. ПДНП, захоўваючы прарасійскую арыентацыю, з пачатку 1916 г. ізноў выступіла за незалежнасць Польшчы.

Адраджэнне Польскай дзяржавы, якое адбывалася пад патранатам Германіі і Аўстра-Венгрыі, істотна паўплывала на характар польскага руху ў Беларусі і Літве. Поспехі польскай дзяржаўнасці моцна прыспешылі працэс фармавання сучаснай польскай нацыі і абумовілі паступовае ўцягванне літоўскіх і беларускіх палякаў у гэты працэс. Прычым размова ідзе не толькі пра сацыяльна-палітычную і культурную эліту. Шматлікія віншавальныя тэлеграмы, якія ішлі на адрас Часовай дзяржаўнай рады з розных куткоў акупаванай часткі Беларусі і Літвы, засведчылі пэўны рост прыхільнасці да польскай нацыянальнай ідэі самых розных сацыяльных колаў мясцовых палякаў, у т.л. і сялянства.

* Па падліках "Нашай Нівы" колькасць сялянскіх упаўнаважаных ад воласцяў скарачалася з 43 да 22 на сотню выбаршчыкаў [206. Nr 22].

* "Прагрэсістамі" напачатку ХХ ст. называлі прыхільнікаў ідэі эвалюцыйнага грамадскага прагрэсу, якія выступалі за паэтапнае правядзенне рэформаў ва ўсіх галінах жыцця. Як ідэалагічны кірунак і палітычны рух "прагрэсізм" нарадзіўся ў перыяд рэвалюцыі 1905-1907 гг. Палітычным ідэалам прагрэсістаў з'яўлялася канстытуцыйная манархія, заснаваная на падзеле трох галінаў улады - заканадаўчай, выканаўчай і судовай. Планавалася рэформа сістэмы мясцовага самакіравання, якое павінна было распаўсюдзіцца на ўсю Расію. Грамадзяне незалежна ад нацыянальнасці і веравызнання атрымлівалі роўныя палітычныя правы, якія замацоўваліся ў канстытуцыі і ахоўваліся судовай уладай [331, c. 41] і г.д.

* У 1909 г. гэтая газета пачала выходзіць замест вядомага "Края".

* Ёсць сур'ёзныя падставы сумнявацца ў шчырасці гэтай заявы Рамана Скірмунта. Магчыма, ён палічыў немэтазгодным публічнае асвятленне пэўных момантаў уласнай біяграфіі, звязаных з атрыманнем адукацыі.

* Цікава, што амаль адначасова (27 жніўня 1907 г.) у Кіеве прайшоў сход прадстаўнікоў эліты мясцовай польскай грамадскасці, на якім была створана Польская краёвая партыя Кіеўскай, Валынскай і Падольскай губ. Ініцыятарам стварэння партыі быў князь Раман Сангушка (1832-1917), які імкнуўся стварыць на Украіне міжнацыянальную палітычную партыю і тым самым пераадолець тую палітычную ізалюцыю, у якой апынуліся польскія палітыкі. Ідэю стварэння Краёвай партыі падтрымалі як прадстаўнікі арыстакратычных родаў (Замойскія, Тышкевічы, Патоцкія), так і шматлікай сярэдняй шляхты. Аднак пераадолець ізаляцыю Краёвая партыя не здолела. Партыя знікла таксама хутка, як і ўтварылася. "Краёвасць" у польскім арыстакратычна-шляхецкім варыянце на Украіне грунтавалася амаль выключна на імкненні захаваць уласныя маёнткі і забяспечыць дамінуючыя гаспадарчыя пазіцыі эліты польскай грамадскасці. У дадзеным выпадку ідэя краёвасці ператварылася ў адкрыты фарс (http://myslenedrevo.com.ua/studies/slavuta/03cherkaska.html).

* Пачаткам гэтых кантактаў можна лічыць 1906 г., калі на старонках галоўнага органа краёўцаў ліберальна-дэмакратычнага кірунку"Газеты віленьскай" (№ 46) быў надрукаваны артыкул Антона Луцкевіча "Аграрная праграма". Публікацыя знаёміла чытачоў польскай газеты з аграрнай праграмай БСГ. А.Луцкевіч падпісаўся псеўданімам "Ян Мялешка".

* Масонскія ложы ў Расіі алрадзіліся ў перыяд рэвалюцыі 1905-1907 гг. па ініцыятыве "Вялікага Усходу Францыі". У 1909 г. у ложах было ўжо 300-350 "братоў". Наплыў выпадковых людзей і ўвага паліцыі прымусілі расійскіх масонаў абвясціць пра роспуск ложаў. Паводле масонскай тэрміналогіі, "ложы заснулі".На самой справе "ядро" расійскага масонства працягвала актыўную дзейнасць.

* Польскі даследчык Збігнеў Соляк лічыў І.Краскоўскага прадстаўніком рускай грамадскасці [660, s. 36]. Да рускіх адносіў І.Краскоўскага ў 1911 г. і М.Ромэр [32. Т. 2, s. 82]. Цалкам верагодна, што І.Краскоўскі ў гэты час належаў да той катэгорыі дзеячоў нацыянальна-культурнага памежжа, нацыянальная самаідэнтыфікацыя якіх яшчэ уканчаткова не акрэслілася.

* Першы нумар "Газеты цодзеннай" выйшаў 27 кастрычніка 1911 г. (Рэдактар - ксёндз А.Руткоўскі.).

* Публіцыст і перакладчык. З 1909 г. супрацоўнічаў з "Нашай Нівай". Друкаваўся пад крыптонімамі (Я.О., Я.М-скі, Я.М., і-м-і) або псеўданімамі (Кірмашова П-ч, Окліч Янка). Адзін з заснавальнікаў кнігавыдавецкага таварыства "Наша хата". М.Ромэр характарызаваў яго як паляка, які актыўна працаваў у беларускім руху і часам "дзейнічаў як беларускі нацыяналіст" [32. T. 2, s. 178].

* М.Ромэр характарызаваў яго як "беларуса па паходжанні i рускага па культуры" [32. T. 3, s. 352]. Ён жа паведамiў, што ў вiленскiм аддзяленнi Саюза аўтанамiстаў-федэралiстаў менавiта I.Краскоўскi прадстаўляў рускую грамадскасць [32. T. 4, s. 20].

** Напачатку 1915 г. В.Чыж (Я.Яленьскi) заявiў пра сваё жаданне ўступiць у вiленскую арганiзацыю прыхiльнiкаў незалежнасцi Польшчы [32, T. 4, s. 383].

* В.Сукеніцкі назваў імёны яшчэ двух прадстаўнікоў яўрэйскай грамадскасці - сацыялістаў І.Ізбіцкага і Літаўэра [662, s. 99]. Апошняе імя таксама згадваў Ч.Янкоўскі [365, s. 369].

* Ян Савіцкі адзначыў, што таксама сустракалася назва "Вялікі Усход Літвы і Беларусі" [651, s. 444].

* Афіцыйным рэдактарам і выдаўцом з'яўляўся Казімір Прухнік.

Раздзел IV
Польская грамадскасць і нацыянальна-культурнае Адраджэнне беларусаў і літоўцаў. 1907 - 1917 гг.

Адносіны польскай грамадскасці да беларускага і літоўскага нацыянальна-культурнага Адраджэння

Напачатку ХХ ст. адбываліся хуткія змены ў нацыянальна-культурным абліччы земляў гістарычнай Літвы. Рэвалюцыя 1905 - 1907 гг. ператварыла мясцовыя нацыянальныя рухі ў істотныя складовыя палітычнага жыцця краю. У эфектыўнасць паслярэвалюцыйных спробаў расійскіх уладаў рэанімаваць асновы "мураўёўскай" палітыкі русіфікацыі мог паверыць толькі вельмі павярхоўны назіральнік або чалавек, перакананы ва ўсемагутнасць расійскай бюракратыі. Грамадска-палітычная і культурная дзейнасць польскіх, літоўскіх, яўрэйскіх і беларускіх палітычных партыяў і арганізацыяў наогул ставіла пад сумненне далейшае існаванне самога "Паўночна-Заходняга краю" як рэгіёна Расійскай імперыі. Яго будучыня ўсё больш залежала ад развіцця нацыянальных адносінаў.

Ужо падзеі рэвалюцыі 1905 - 1907 гг. засведчылі немагчымасць вызначэння лёсу краю намаганнямі толькі якой-небудзь адной нацыі. Аб гэтым жа гавораць і статыстычныя паказчыкі. Зрэшты, аналізаваць дадзеныя афіцыйнай статыстыкі даволі цяжка як з прычыны пэўнай палітычнай зададзенасці, якая суправаджала практычна ўсе перапісы канца ХІХ - пачатку ХХ ст. на беларускіх і літоўскіх землях, так і ў сувязі з складанасцю тагачаснага працэсу нацыянальнай самаідэнтыфікацыі. Як ужо адзначалася, cпробы выкарыстаць "моўны" або "канфесійны" крытэрый вызначэння нацыянальнасці даюць карціну, якая толькі набліжаецца да тагачаснай рэчаіснасці. Але нават недасканалы даследчыцкі інструментарый сведчыць пра тое, што будучыня гістарычнай Літвы ў вялікай ступені залежала ад характара польска-літоўскіх і польска-беларускіх адносінаў.

Як ужо адзначалася, дадзеныя першага перапісу Расійскай імперыі, які праводзіўся ў 1897 г., засведчылі колькасную перавагу беларусаў. Паводле "моўнага" крытэрыя вызначэння нацыянальнасці беларусы складалі 54,1% насельніцтва шасці беларуска-літоўскіх губерняў. У абсалютных паказчыках - 5408,0 тыс. чал. Перапіс 1909 г., які праводзіла МУС у сувязі з праектам увядзення земстваў у "Паўночна-Заходнім краі", паказаў дамінаванне г.зв "асобаў рускай нацыянальнасці" - 7440,4 тыс. (65,0% усяго насельніцтва). Як вядома, польскія даследчыкі не пагадзіліся з прыведзенымі падлікамі. На іх думку, ва ўсіх афіцыйных перапісах колькасць палякаў заніжалася ў палітычных мэтах. Дзеля атрымання больш аб'ектыўных дадзеных яны выкарыстоўвалі катэгорыю "беларусаў-каталікоў" (1897) і "асобаў рускай нацыянальнасці" неправаслаўных веравызнанняў (1909).

Напачатку 1916 г. ужо нямецкія ўлады правялі перапіс насельніцтва на занятых тэрыторыях Гарадзенскай і Віленскай губ. Яго вынікі не друкаваліся. Аднак знойдзеныя фрагменты дазваляюць казаць пра значны рост колькасці польскага насельніцтва. У прыватнасці, палякі складалі 55,0% насельніцтва Віленска-Трокскай акругі, якая налічвала 263,2 тыс. чал. У Вільні палякаў аказалася 50,1%, у Віленскім раёне - 89,8%. У іншых раёнах вакол Вільні іх лічба вагалася ў межах 70-80%. У Гарадзенска-Лідскай акрузе палякі складалі 56,5% (усё насельніцтва 364,1 тыс.). У Гародні іх налічвалася 31,1%, у Гарадзенскім раёне - 78,1%, у Лідзе - 33,1%, у Радуні - 87,4%, у Васілішках - 57,8%) [цыт. па: 566, с. 69]. А.Шкленнік у сваім Дзённіку (запіс ад 21 сакавіка 1916 г.) прывёў дадзеныя перапісу насельніцтва Вільні: палякаў - 68 687, яўрэяў - 59 112, літоўцаў - 3 676, рускіх - 2 101, беларусаў - 2 046, немцаў - 1 047, іншых - 211. Усяго у горадзе пражывалі 136 870 чал. [85, a. 85-85 адв.] *.

Атрыманыя лічбы ў вялікай ступені былі вынікам ваенных дзеянняў і масавай эвакуацыі насельніцтва. За час вайны толькі насельніцтва Вільні зменшылася амаль на 40 тыс. чал. На вынікі перапісу таксама паўплывала высокая ступень арганізаванасці польскага руху. Справа ў тым, што нямецкія ўлады вызначылі некалькі перапісных пунктаў, куды павінна было з'яўляцца насельніцтва для рэгістрацыі. Многія беларусы і літоўцы праігнаравалі гэты нямецкі загад, таму што ўспрынялі перапіс як сродак акупацыйных уладаў для правядзення рэквізіцыяў маёмасці і палітычных рэпрэсіяў. А вось польская грамадскасць прыняла самы актыўны ўдзел, бо разлічвала, што вынікі перапісу ўмацуюць яе культурныя і грамадскія пазіцыі.

У снежні 1919 г. на тэрыторыі Віленскай (Браслаўскі, Дзісенскі, Гарадзенскі, Лідскі, Навагрудскі, Ашмянскі, Свянцянскі, Трокскі, Вілейскі, Віленскі пав.), Брэст-Літоўскай (Баранавічскі, Брэст-Літоўскі, Кобрынскі, Мазырскі, Пінскі, Пружанскі, Слонімскі, Ваўкавыскі пав.) і Менскай (Бабруйскі, Барысаўскі, Ігуменскі, Менскі, Слуцкі пав.) акругаў быў праведзены перапіс ужо польскімі ўладамі. У межах азначаных акругаў пражывалі 3846,6 тыс. чал. Ізноў перапіс паказаў колькаснае дамінаванне беларусаў - 1651,9 тыс. (42,9%). За імі ішлі палякі - 1218,8 тыс. (31,7%), літоўцы - 114,6 тыс. (3,0%), яўрэі - 392,6 тыс. (10,2%), рускія - 220,2 тыс. (5,7%) і "тутэйшыя" - 192,0 тыс. (5,0%) [396, s. 31]. На гэтыя вынікі таксама паўплывала бежанства і ваенныя дзеянні ўжо 1919 г. Перапіс праходзіў ва ўмовах наступлення польскіх войскаў і функцыянавання польскай вайсковай адміністрацыі. Ваенна-палітычная сітуацыя паспрыяла таму, што частка праваслаўных беларусаў, а таксама насельніцтва іўдзейскага веравызнання былі аднесеныя да палякаў [566, c. 71]. У выніку колькасць палякаў пераўзышла колькасць каталікоў. Таксама звяртае на сябе ўвагу катэгорыя "тутэйшых", якая адсутнічала ва ўсіх ранейшых перапісах. Аднак нават гэта не змяніла асноўных прапорцыяў нацыянальнай структуры.

Як ужо адзначалася, на рубяжы ХІХ - ХХ ст. колькасць беларускіх і літоўскіх палякаў у "Паўночна-Заходнім крае" не была меншай за 563,8 тыс. (5,6%) і не перавышала 1612,3 тыс. (16,3%). Больш дакладнае вызначэнне колькасці палякаў не мае вялікага значэння, бо развіццё польскага руху вызначалася не столькі агульнай колькасцю беларускіх і літоўскіх палякаў, колькі актыўнасцю іх палітычнай, гаспадарчай і культурнай эліты. Пасля рэвалюцыі 1905 - 1907 гг. усё большую ролю пачала адыгрываць масавая сацыяльная база нацыянальнага руху. Аднак і для гэтага перыяду вызначыць дакладную колькасць беларускіх і літоўскіх палякаў не ўяўляецца магчымым. У выніку кароткага статыстычнага агляду можна толькі адзначыць, што яна не была меншай за 5,5% [320] і не перавышала 15,9% [681, s. 55].

Статыстычныя паказчыкі таксама сведчаць пра адсутнасць выразнага лідэра сярод нацыяў Беларуска-Літоўскага краю. Колькасна пераважалі беларусы, але беларускі рух толькі пачынаў сваё палітычнае жыццё. Беларускія дзеячы далёка не заўсёды адчувалі масавую падтрымку, а па некаторых пытаннях (напрыклад, беларуская мова ў касцельным набажэнстве) ім нават прыходзілася ісці насуперак настроям большасці. Літоўскі рух меў значна большы вопыт палітычнай дзейнасці. За ім стаяла досыць шырокая сацыяльная база літоўскага сялянства, што было вынікам напружанай працы дзеячоў літоўскага нацыянальнага руху яшчэ ў ХІХ ст. Аднак тэрытарыяльна ён канцэнтраваўся толькі ў Ковенскай і паўночнай частцы Віленскай губ. Што датычыць яўрэйскіх арганізацыяў, то іх дзейнасць (за невялікім выключэннем) не мела краёвага характару і была часцей звязаная або з мэтамі агульнарасійскіх яўрэйскіх палітычных арганізацыяў (напрыклад, БУНДа), або з сіянісцкім рухам (напрыклад, партыі "Паалей Цыён"). М.Ромэр ва ўжо цытаваным мемарандуме "Літва падчас вайны" адзначаў амаль поўную адсутнасць сувязяў мясцовай яўрэйскай грамадскасці з краем ("безкраёвасць"), яе абыякавасць да праблемы дзяржаўнасці Літвы [398, s. 118].

Польскі рух у гэты час абапіраўся на моцныя культурныя і эканамічныя пазіцыі сацыяльных вярхоў польскай грамадскасці. Горш абстаялі справы з масавай сацыяльнай базай. Многія польскія дзеячы разумелі, што ва ўмовах мадэрнізацыі грамадства Беларусі і Літвы, калі ўсё больш шырокія слаі насельніцтва становяцца суб'ектамі палітычнага жыцця, лёс мясцовай польскай грамадскасці ў вялікай ступені будзе залежыць ад яе ўзаемаадносінаў з літоўскім і беларускім рухамі. Аднак з гэтага бясспрэчнага тэзісу прадстаўнікі розных кірункаў польскага руху рабілі розныя высновы.

Найбольшую прыхільнасць да беларускага руху, як і раней, дэманстравалі краёўцы. У міжрэвалюцыйны перыяд у краёвасці вылучаліся новыя плыні, хоць па-ранейшым уся ідэалагічная разнастайнасць краёвай ідэі месцілася паміж краёўцамі дэмакратычна-ліберальнай і кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі.

Сярод першых вылучалася асоба Міхала Ромэра як найбольш паслядоўнага прыхільніка польска-беларускага і польска-літоўскага супрацоўніцтва. Гэтая прыхільнасць была звязаная з ягоным разуменнем краёвасці. М.Ромэр трактаваў яе як ідэалагічны падмурак для стварэння адзінай палітычнай (грамадзянскай) нацыі, галоўным крытэрыем прыналежнасці да якой лічыў пачуццё краёвай грамадзянскасці.

У 1913 г. у артыкуле "Пра наш край", які быў змешчаны на старонках "Кур'ера краёвага", вядомы публіцыст сцвярджаў выразны падзел краю на тры "нацыянальна-культурныя паясы". Уласна літоўскі "пояс", на яго думку, ахопліваў Ковенскую і большую частку Сувалкскай губ. і меў найбольш выразны этнакультурны воблік. "Згуртаваная маса літоўцаў, - пісаў М.Ромэр, - дамінуе тут над іншымі культурамі і народамі <...> Псіхалогія і свядомасць літоўскага насельніцтва ўсё больш выразна абапіраецца на нацыянальны фактар, які пераважае над "тутэйшасцю", г.зн тэрытарыяльнай прыналежнасцю. Літоўцы ўсё больш актыўна адстойваць лозунг Літвы для літоўцаў, літоўскай Літвы. Канцэпцыя нацыянальнай Літвы <...> з'яўляецца адным са складовых літоўскага руху, адным з прынцыпаў яе Адраджэння. Гэтая канцэпцыя актыўна пранікае ў псіхалогію літоўцаў. Заходняя карэнная Літва ўсё больш вылучаецца з вобразу гістарычнай Літвы як фактычная аўтаномная нацыянальна-тэрытарыяльнай адзінка" [243. Nr 50].

Найбольш складаным для характарыстыкі з'яўляўся цэнтральны "пояс", які ўключаў, паводле М.Ромэра, усходнія "крэсы" этнаграфічнай Літвы з смешаным літоўска-польска-беларускім насельніцтвам і з цэнтрам у Вільне і г.зв "Літоўскую Русь" або каталіцкую Беларусь (большую частку Віленскай, заходнюю і паўночна-заходнюю часткі Гарадзенскай губ.). М.Ромэр характарызаваў гэты рэгіён як "класічны край тутэйшасці", у якім ніводная з нацыянальных культураў не мае перавагі: "Тут усё неакрэсленае і частковае. Гэта ні Польшча, ні Літва, ні Беларусь. Тут усяго патрохі, што ў лакальнай мове атрымала выдатнае акрэсленне тутэйшасці" [243. Nr 51]. Літоўскасць гэтага рэгіёну, паводле яго меркавання, захавалася ў фрагментарным выглядзе. Прычым гэтыя фрагменты апынуліся пад моцным польскім і беларускім ўплывамі. Напрыклад, мясцовая літоўская мова моцна славянізавалася. Характарызуючы беларускасць гэтага пояса, М.Ромэр адзначыў, што яна слабая і невыразная. Прычынамі гэтага ён лічыў уплывы заходняй культуры, беларусізацыю літоўцаў, польскія ўплывы з боку касцёла, маёнтку і Вільні. Польская культура сярод ніжэйшых колаў грамадскасці таксама не набыла выразных рысаў, не разгарнулася ва ўсёй сваёй прыгажосці.

Нацыянальныя працэсы апошняга часу, на думку краёўца, пачынаюць змяняць воблік "краіны тутэйшых". Але ў адрозненне ад заходняй часткі, дзе ўмацоўваецца аднастайнасць, тут шырыцца падзел насельніцтва на літоўцаў, беларусаў і палякаў, паглыбляюцца культурныя адметнасці. У выніку абвастраюцца польска-беларускія і асабліва польска-літоўскія адносіны.

Трэці "пояс" ахопліваў самую вялікую ўсходнюю частку края, а менавіта праваслаўную Беларусь. "Ядром" гэтай Беларусі М.Ромэр назваў Меншчыну, беларускасць якой лічыў найбольш выразнай. Вызначальным для рэгіёну з'яўлялася суседства з расійскімі землямі, адкуль зыходзіла пагроза поўнай русіфікацыі [243. Nr 54]. Заслугай польскай грамадскасці на беларускіх землях М.Ромэр лічыў пранікненне ў беларускую народную масу элементаў заходняй культуры, што дапамагала супрацьстаяць культурнай агрэсіі з Усходу.

Зроблены М.Ромэрам аналіз этнакультурнай сітуацыі на беларускіх і літоўскіх земляў ставіў пад сумніў перспектывы захавання адзінства краю. Краёўцы спрабавалі супрацьставіцца гэтым працэсам. М.Ромэр свае погляды імкнуўся ажыццявіць у працы віленскіх масонскіх ложаў "Лучнасць", "Літва" і "Беларусь", у публіцыстычнай і выдавецкай дзейнасці. Дастаткова згадаць пра ідэю міжнацыянальнага краёвага выдання ў форме "аднадзёнкі" (1911 г.) [32. T. 1, s. 130], пра супрацоўніцтва М.Ромэра з "Нашай Нівай", пра ўваход яго і А.Заштаўта ў рэдакцыю "Кур'ера краёвага". Адначасова М.Ромэр быў сябрам кіраўніцтва некаторых літоўскіх таварыстваў, у прыватнасці, "Літоўскага таварыства Прыгожага" ("Lietuviu Dailis Draugij"). Уласную канцэпцыю краёвасці М.Ромэр спрабаваў рэалізаваць таксама падчас перамоваў пра стварэнне ў Вільні філіі Саюза аўтанамістаў (1913-1914). Значную ролю адыгрывалі асабістыя кантакты з дзеячамі літоўскага і беларускага рухаў. Дзённік М.Ромэра ўтрымлівае шмат запісаў пра сяброўскія сустрэчы з братамі Луцкевічамі, з А.Уласавым [напр., 32. T. 1, s. 21; T. 2, s. 260]. У адным з артыкулаў ён пісаў: "Мы павінны не толькі прыхільна глядзець па поспехі развіцця нацыянальнай культуры нашых літоўскіх і беларускіх суграмадзянаў. Грамадзянская і дэмакратычная пазіцыя патрабуе непасрэдна прычыніцца да гэтай працы як да ўласнай справы" [271. Nr 18].

Прыкладам канкрэтнай рэалізацыі гэтага пажадання стаўся артыкул М.Ромэра "Віленскі друк", у якім ён абараняў "Наша Ніву" ад нападак "Кур'ера літэўскага", стаўшага ў гэты час (1912) выданнем нацыянальных дэмакратаў. Краёвец параўнаў "Нашу Ніву" з "штабам беларускага войска". Ён падкрэсліў адсутнасць рысаў нацыянальнай нянавісці ў беларускім руху, што тлумачыў яго шчырым дэмакратызмам і сувяззю з народнымі масамі. М.Ромэр вельмі рэзка адрэагаваў на шэраг выпадаў супраць "Нашай Нівы", якія з'явіліся на старонках "Кур'ера літэўскага" за подпісам Юзафа Хласкі. Вядомы публіцыст падводзіў чытача да высновы пра блізкасць "Нашай Нівы" да дзейнасці Л.Саланевіча і С.Кавалюка. М.Ромэр пратэставаў. Ён выкрыў хлусню абвінавачванняў і прапанаваў прыцягнуць Ю.Хласку да суда гонару [271. Nr 22].

Аднак сяброўства і актыўнае супрацоўніцтва з дзеячамі беларускага руху не перашкаджала М.Ромэру крытыкаваць усе адхіленні беларускіх калегаў ад ягонай канцэпцыі краёвасці. Як ужо адзначалася, А.Луцкевіч, а разам з ім і большасць беларускіх, польскіх і літоўскіх краёўцаў, разумелі краёвасць як узаемакарыснае сужыццё розных нацыяў. Пры гэтым ён імкнуўся забяспечыць за беларусамі лепшыя ўмовы ў гэтым сужыцці. У прыватнасці, гэта выражалася ў закліках да мясцовых палякаў вярнуцца да сваіх беларускіх каранёў і працаваць не на польскасць, а на беларускасць. М.Ромэр бачыў у гэтым праяву этнічнага шавінізму, але ўспрымаў яго хутчэй як "хваробу росту".

Непрымальнай для яго з'яўлялася таксама літоўская канцэпцыя аўтаноміі этнаграфічнай Літвы з сталіцай у Вільні і "прылеглымі тэрыторыямі", пад якімі разумеліся землі, населеныя пераважна беларусамі-каталікамі. Міхал Ромэр у перадваенныя гады з'яўляўся прыхільнікам новай Рэчы Паспалітай, якая павінна была абапірацца на прынцыпы свабоды і федэрацыі. Пазіцыя кіраўнікоў літоўскага руху выразна супярэчыла ягонаму ідэалу, як, дарэчы, і поглядам беларускіх дзеячоў. Апошнія адстойвалі ідэю аўтаноміі гістарычнай Літвы, а Вільню трактавалі як гістарычны і культурны цэнтр усёй тэрыторыі былога ВКЛ, г.зн. у роўнай меры і этнаграфічнай Літвы, і беларускіх земляў. Тэзіс пра "прылеглыя тэрыторыі" ўспрымаўся як праява свайго роду літоўскага імперыялізму.

У беларуска-літоўскай спрэчцы М.Ромэр падтрымаў беларусаў. Ён разумеў, што страта каталіцкіх рэгіёнаў можа прывесці да поўнай русіфікацыі беларускіх земляў. У той жа час без Беларусі не магло быць і Рэчы Паспалітай [32. Т. 1, s. 300]. Аднак магчымасці беларускага руху публіцыст і навуковец ацэньваў досыць крытычна. "Беларусь, - пісаў ён у 1913 г., - гэта край, які ўсё яшчэ спіць, гэта народ, сацыяльны і культурны ўзровень якога вельмі нізкі. На захадзе і поўдні пашыраецца беларуская самасвядомасць, але гэты працэс у параўнанні з суседняй Літвой знаходзіцца на пачатковай стадыі. Інтэлігенцыя, што выходзіць з беларускага народа, усё яшчэ амаль цалкам асімілюецца. Гарады па мове жыхароў і іх свядомасці з'яўляюцца расійскімі. Каталіцкае насельніцтва ў гарадах цягнецца да польскасці, астатняя частка русіфікуецца. Толькі пазіцыя асобных прадстаўнікоў інтэлігенцыі ў гарадах сведчыць пра існаванне свядомага беларускага руху. Затое на вёсцы павялічваюцца кадры поўінтэлігенцыі, якія становяцца самымі энергічнымі дзеячамі Адраджэння Белай Русі і яднаюць вакол сябе найбольш свядомую частку беларусаў" [243. Nr 54].

У жніўні 1915 г. у мемарандуме "Літва падчас вайны" Міхал Ромэр практычна паўтарыў гэтую характарыстыку, хоць асобныя рысы беларускага руху атрымалі больш грунтоўнае асвятленне. Краёвец ізноў падкрэсліў адсутнасць масавай сацыяльнай базы: "Маса застаецца пасіўнай і несвядомай <...> Ёсць толькі інстынкт адметнасці, які да гэтага часу не набыў нацыянальных формаў. Этнічная індывідуальнасць беларусаў слабая <...> У хатнім жыцці па вёсках яны моцна трымаюцца сваёй мовы і звычаяў, але не з прычыны нацыянальнага патрыятызму, а толькі дзякуючы кансерватызму і этнічнаму інстынкту <...> Беларускі нацыянальны рух канцэнтруецца ў пэўных групоўках актыўных дзеячоў, у асобных лакальных цэнтрах, якія выглядаюць невялічкімі на фоне вялізарнай цалкам пасіўнай масы. Гэты рух выйшаў з г.зв. "народнай" ідэалогіі (магчыма яе трэба называць "народніцкай"), дапоўненай сацылістычна-рэвалюцыйным ферментам. Сёння рэвалюцыйнасць адышла ў мінулае, хаця сацыяльная ангажаванасць у народную справу засталася. Характэрнай рысай беларускага руху, якая адрознівае яго ад літоўскага, з'яўляецца вельмі слабы наплыў інтэлігенцыі. Беларускай інтэлігенцыі вельмі мала, і яе колькасць практычна не павялічваецца. Сярод студэнцкай моладзі шмат тых, хто мае сімпатыі да беларускага руху, але большасць потым адыходзіць ад яго. Затое да руху цягнуцца элементы з г.зв. поўінтелігенцыі. Сярод беларускіх дзеячоў шмат самавукаў з народу, шмат народных настаўнікаў, работнікаў кааператываў, наогул тых, хто выйшаў з народу, але захаваў з ім кантакт. Гэты рух патрохі развіваецца, расце, але застаецца яшчэ вельмі слабым. Беларускія дзеячы ствараюць цэнтры прапаганды ў вёсках і мястэчках, развіваюць выданне папулярнай літаратуры і друку, дзе-нідзе маюць сваіх актывістаў сярод сялянаў <...> часам ладзяць аматарскія прадстаўленні і г.д. На чале руху знаходзіцца папулярны штотыднёвік "Наша Ніва", які выдаецца ў Вільне <...>" [398, s. 113-115]. Кіраўнікамі беларускага руху М.Ромэр лічыў братоў Луцкевічаў, В.Іваноўскага, В.Ластоўскага і А.Уласава.

Мажліва, менавіта слабасць беларускага руху, а таксама пэўны недавер да шчырасці братоў Луцкевічаў, які магла нарадзіць інфармацыя пра кантакты І.Луцкевіча (1914) з дзеячамі ўкраінскага руху ў Галіцыі, якія ў сваю чаргу былі звязаныя з крайнімі нямецкімі нацыяналістамі з Прусіі (г.зв. "хакатыстамі" Тыдэмана), паспрыялі таму, што М.Ромэр падчас свайго прыезду ў Вільню ў снежні 1915 г. не пажадаў сустрэцца з беларускімі дзячамі [122, a. 34-35 адв.].

Крытыкуючы літоўскую канцэпцыю аўтаноміі этнаграфічнай Літвы, М.Ромэр у той жа час прызнаваў, што яна з'яўляецца больш рэальнай, чым канцэпцыя новай Рэчы Паспалітай [32. T. 1, s. 300]. Магчыма, на такую ацэнку паўплываў размах літоўскага руху. Ва ўжо згаданым мемарандуме М.Ромэр надаў яму значную ўвагу. Ён адзначыў дамінаванне ў літоўскім руху ў міжрэвалюцыйны перыяд двух кірункаў - клерыкальнага і дэмакратычнага. Першы, паводле ацэнкі аўтара мемарандума, імкнуўся да пабудовы каталіцкай і кансерватыўнай Літвы, у якой дамінаваўчае становішча будзе займаць клір. Дэмакраты звязвалі будучыню Літвы з самым шырокім самакіраваннем і самадзейнасцю народа ва ўсіх галінах нацыянальна-культурнага, сацыяльна-палітычнага і гаспадарчага жыцця. Дэмакратычны кірунак карыстаўся сярод літоўскага сялянства большай папулярнасцю, але расійскія ўлады, якія яўна сімпатызавалі клерыкалам, здолелі аслабіць яго адміністрацыйнымі рэпрэсіямі [398, s. 95-98].

М.Ромэр вельмі высока ацэньваў мажлівасці літоўскага руху і прыкладаў велізарныя намаганні дзеля арганізацыі рэальнага польска-літоўска-беларускага супрацоўніцтва. Як і ў выпадку з беларусамі, гэтаму спрыяла дзейнасць масонскіх ложаў, сумесныя выдавецкія праекты (напрыклад, інтэрнацыянальны склад рэдакцыі "Кур'ера краёвага" ўвосень 1913 г.), праца гаспадарчых і навукова-культурных таварыстваў (напрыклад, віленскага Таварыства сяброў навукі) і г.д. Аднак сапраўдным камнем спатыкнення стала літоўская канцэпцыя аўтаноміі этнаграфічнай Літвы. Нічога не далі перамовы падчас стварэння віленскай філіі Саюза аўтанамістаў (1914), не атрымалася стварыць нават польска-літоўскае Інфармацыйнае бюро з цэнтрамі ў Варшаве і Вільне (1915).

Шмат увагі М.Ромэр надаваў польска-літоўскім адносінам. Выразную варожасць да польскай грамадскасці прадстаўнікоў клерыкальнага кірунка літоўскага руху ён тлумачыў тым, што ў выніку працэсаў паланізацыі літоўскі кансерватыўны клір страціў свайго патэнцыйнага саюзніка - літоўскую арыстакратыю і шляхту. Колішняя паланізацыя (самапаланізацыя) фактычна паспрыяла радыкалізацыі літоўскай грамадскасці напачатку ХХ ст. Менавіта гэта і выклікала нянавісць літоўскіх клерыкалаў. Адзіным наступствам іх заклікаў да самалітуанізацыі шляхты было толькі абурэнне літоўскіх палякаў. А вось літоўскія дэмакраты, паводле меркавання М.Ромэра, падобнай варожасці не мелі: "Літоўская дэмакратыя не толькі не патрабуе літуанізацыі палякаў і іншых нацыянальнасцяў Літвы, не толькі не адмаўляе ім грамадзянскіх правоў, але нават прызнае за палякамі Літвы права на нацыянальнае развіццё" [398, s. 104]. М.Ромэр з аптымізмам глядзеў на перспектывы развіцця польска-літоўскіх адносінаў. Ягоны аптымізм трымаўся на ўспрыяцці літоўскага Адраджэння не толькі як працэса фармавання нацыі, але таксама як працэса дэмакратызацыі літоўскай грамадскасці [650, s. 45]. Апошняе, на яго думку, павінна было прывесці да польска-літоўскага паразумення.

Падобнае спадзяванне меў таксама Людвік Абрамовіч. Ён разумеў краёвасць як сужыццё розных этнасаў, у якім імкнуўся забяспечыць за палякамі найлепшыя ўмовы. Аднак згодна з прынцыпамі краёвасці ён лічыў неабходным развіццё і літоўскай, і польскай культуры, сцвярджаў, што задачай палякаў Літвы і Беларусі з'яўляецца не паланізацыя, а пашырэнне краёвай ідэалогіі [271. Nr 19]. На старонках "Пшэглёнду" нават з'явілася рубрыка "З літоўскага жыцця", у якой публікаваліся заметкі М.Біржышкі і Ё.Шаўлюса. Практычна кожны з першых дванаццаці нумароў "Пшэглёнда" ўтрымліваў вялікі матэрыял, прысвечаны праблемам літоўскага руху.

Не засталіся па-за ўвагай таксама беларусы. Ужо ўзорны нумар "Пшэглёнда" ад 12 лістапада 1911 г. змяшчаў артыкул В.Абрамовіча "Маладая Беларусь", які знаёміў чытачоў з гісторыяй беларускага Адраджэння і падрабязна асвятляў ролю "Нашай Нівы". Аўтар вельмі станоўча ацэньваў першыя дасягненні беларускага руху і вітаў імкненне беларусаў "гаварыць пра ўласныя беды на роднай мове". Адначасова газета паказвала сапраўдны твар Л.Саланевіча як паслухмянай зброі ў руках крайніх рускіх нацыяналістаў [271. Nr okazowy].

Аднак хутка з'явіліся і прэтэнзіі. Ю.Сараковіч заўважыў перамену танальнасці беларускіх выданняў, якія нібыта пачалі выказваць сумніў у краёвым патрыятызме польскай грамадскасці. У пацвярджэнне ўласных словаў ён пераказаў размову з дзеячом беларускага руху (імя не называлася), які адмаўляў існаванне польскага народу на беларускіх і літоўскіх землях і заяўляў, што абавязкам польскай краёвай інтэлігенцыі з'яўляецца развіццё культуры беларускага народу на яго роднай мове. Польскамоўная культурная дзейнасць, на яго думку, ператвараецца ў фактычную паланізацыю. Беларускі палітык (судзячы па выказаным думкам гэта мог быць Антон або Іван Луцкевіч) сцвярджаў, што ў выпадку адмовы дапамагаць беларускаму руху польская (як і руская) інтэлігенцыя застануцца толькі "каланізацыйным элементам". Аўтар артыкула рабіў выснову, што трэба чакаць абвастрэння польска-беларускіх адносінаў [271. Nr 18].

Ужо ў наступным нумары з'явіўся адказ на гэтую публікацыю. Л.Абрамовіч заявіў, што краёвасць - гэта не падпарадкаванне польскасці мэтам літоўскага і беларускага руху, а іх роўнасць і гармонія. На думку рэдактара "Пшэглёнда", у мясцовасцях, дзе жыве насельніцтва, што цягнецца да польскай культуры, усялякія спробы абуджэння беларускай або літоўскай свядомасці з'яўляюцца антыдэмакратычнымі. Яны затрымліваюць культурнае развіццё і нараджаюць крайні нацыяналізм. Праўда, у адносінах да насельніцтва Магілёўскай губ. Л.Абрамовіч пагадзіўся з думкай безыменнага беларускага палітыка і прызнаў, што палякі павінны дапамагаць беларускай асвеце [271. Nr 19]. Гэтая невялічкая спрэчка была прадвесніцай будучых вострых дыскусіяў.

Паступова пазіцыі рэдакцыі "Пшэглёнда" пачалі змяняцца. Сваю ролю адыграла далейшае абвастрэнне польска-літоўскіх адносінаў. Краёвасць Л.Абрамовіча і сяброў рэдакцыі "Пшэглёнда" паступова ператварылася ў тактычны сродак для паляпшэння становішча польскай грамадскасці. Л.Абрамовіч адкрыта заявіў пра гэта ў артыкуле "Краёвая пазіцыя і нацыянальная ідэя" [272. Nr 13-14]. М.Ромэр, які не пагадзіўся з пераменамі, яшчэ раней пакінуў рэдакцыю.

У ліпені 1913 г. "Пшэглёнд" наогул адмовіўся ад супрацоўніцтва з іншымі народамі краю, заявіўшы, што найлепшым варыянтам будзе клопат кожнага народа пра ўласныя справы [272. Nr 24-26]. Паступова газета заняла варожую пазіцыю да патрабаванняў літоўскага і беларускага рухаў. У адносінах да апошняга гэта праявілася ў першую чаргу ў рэзкіх нападках на "Кур'ер краёвы" і "Вечернюю газету". Напрыклад, у рэдакцыйным артыкуле "Пабочныя ўплывы" сцвярджалася, што "група палякаў-дактрынёраў краёвай ідэі", якая выдае "Кур'ер краёвы", падпала пад уплывы літоўскіх і беларускіх дзеячоў. [272. Nr 22-23].

У артыкуле "Маскарад" Л.Абрамовіч абвінаваціў рэдакцыю "Вячэрняй газеты" ў нянавісці да палякаў. Ведаючы, што кіраўнікамі выдання з'яўляюцца браты Луцкевічы, рэдактар "Пшэглёнда" тым не менш выказваў сумненні ў шчырасці клопату "Вячэрняй газеты" пра развіццё беларускай культуры. Руская мова гэтага ліберальнага выдання, на яго думку, толькі спрыяла далейшай русіфікацыі краю [272. Nr 41-42].

Напрыканцы 1913 г. у публікацыях "Пшэглёнда" выразна пазначылася тэндэнцыя пераходу ад крытыка Л.Саланевіча і псеўдабеларускіх выданняў да крытыкі "нашаніўскага" кола. Не дзіўна, што публікацыі "Пшэглёнда" па беларускім і літоўскім пытаннях пачалі знаходзіць падтрымку з боку "Кур'ера літэўскага". А напачатку 1914 г. ужо "Пшэглёнд" выказаўся ў падтрымку "Кур'ера" па справе верагодных кантактаў Івана Луцкевіча з прадстаўнікамі крайніх нямецкіх нацыяналістаў. Імя І.Луцкевіча не было названа, але публікацыя "Пшэглёнда" пад назвай "Беларускі палітык-антыквар" досыць празрыста ўказвала на яго [273. Nr 1-2]. Наступны артыкул "Пшэглёнда" ("Выкрутасы") сцвярджаў недаказаны факт беларуска-нямецкіх кантактаў * і абараняў варожую да беларусаў пазіцыю польскіх нацыянальных дэмакратаў [273. Nr 3-4]. Гэтая публікацыя была нават перадрукаваная "Кур'рам літэўскім" [253. Nr 22]. "Пшэглёнд" ахвотна каментаваў скандал, які нанёс велізарную шкоду аўтарытэту беларускага руху.

Напрыканцы 1914 г., калі ў Вільні адбываліся кансультацыі па справе выпрацоўкі адзіных падыходаў да праблемы аўтаноміі Літвы, "пшэгляндоўцы" проста адмовіліся ўлічваць патрабаванні беларускага руху. М.Ромэр, абураны адкрытай праявай вялікапольскага шавінізма, адзначыў у Дзённіку, што гэтыя "дэмакраты" дэманструюць пагарду да слабейшых народаў [32. T. 4, s. 301; s. 304].

Што датычыць польскіх сацыялістаў, то яны неаднаразова сцвярджалі, што лёс краю павінны вызначаць усе яго народы [607, s. 87-88]. Але пры гэтым звычайна меліся на ўвазе палякі і літоўцы. Адносіны сацыялістаў да беларускага руху амаль не розніліся ад поглядаў групы "пшэгляндоўцаў" у 1913 - 1914 гг. Як ужо адзначалася, Л.Васілеўскі ў 1905 г. лічыў беларусаў малавыразным "этнаграфічным матэрыялам". Нават дасягненні беларускага руху ў "нашаніўскі перыяд" не змянілі погляд аўтара. Да першай сусветнай вайны ён не верыў у дзяржавастваральныя магчымасці беларусаў [590, s. 56]. Падыход Л.Васілеўскага да беларускага руху падзялялі і іншыя дзеячы ППС. Напрыклад, Вітольд Наркевіч-Ёдка лічыў мізэрнымі перспектывы ператварэння беларусаў у нацыю. Галоўным заданнем "беларускага патрыёта", на яго думку, з'яўляліся не "этнаграфічныя гульні", а сацыялістычная прапаганда [587, s. 17]. Фактычна размова ішла толькі пра выкарыстанне беларусаў у мэтах барацьбы польскіх сацыялістаў.

А вось літоўская нацыянальна-культурная дзейнасць ацэньвалася зусім інакш. Звярталася ўвага, што ўжо напачатку ХХ ст. літоўцы стварылі сваю інтэлігенцыю. Пры гэтым Л.Васілеўскі падкрэсліваў "нападкі на на палякаў і польскасць", праявы "літоўскага шавінізма" нібыта характэрныя для такіх папулярных выданняў, як "Вільняус Жыніос" ("Vilniaus Żinios"), "Летува Лайкрашціс" ("Lietuva Lajkraštis"). Гэтыя выданні, што выходзілі ў Вільні і Санкт-Петербургу, дзеяч ППС не лічыў значным здабытнам літоўскага руху. З'яўленне "літоўскага шавінізма" ён звязваў з уплывамі кансерватараў і клерыкалаў. Галоўнымі мэтамі літоўскага нацыянальна-культурнага Адраджэння Л.Васілеўскі ў 1907 г. лічыў увядзенне літоўскай мовы ў школу, пашырэнне літоўскамоўнага набажэнства ў касцёле і шырокае самакіраванне для этнаграфічнай Літвы [415, s. 49].

Краёўцы кансерватыўна-ліберальнага кірунку быццам вагаліся паміж краёвасцю, якая прадугледжвала прыхільнае стаўленне да нацыянальна-культурнага Адраджэння беларусаў і літоўцаў, і непрыяццем сацыяльнага радыкалізма беларускага і літоўскага рухаў. Сярод іх таксама адбывалася пэўная дыферэнцыяцыя. Яе спектр быў досыць шырокі - ад непасрэднага ўдзелу ў беларускім і літоўскім руху да дэманстрацыі адкрытай варожасці ў адносінах да іх патрабаванняў.

Як ужо адзначалася, эвалюцыя краёвых поглядаў Р.Скірмунта прывяла яго ў шэрагі беларускіх адраджэнцаў. Пэўным этапам на гэтым шляху была згаданая спроба рэфармавання Краёвай партыі Літвы і Беларусі. Э.Вайніловіч аказваў фінансавую падтрымку беларускім культурна-асветніцкім праектам. Канстанцыя Скірмунт у сваіх публіцыстычных выступленнях прапагандавала ідэю польска-літоўскага паразумення. Яна не лічыла патрабаванні літоўскіх дзеячоў у галіне культуры і рэлігіі (у прыватнасці, больш шырокае выкарыстанне літоўскай мовы ў касцёльным набажэнстве) праявай крайняга нацыяналізма. М.М.Радзівіл з'яўлялася фундатаркай беларускага і літоўскага нацыянальна-культурнага Адраджэння. Дарэчы, яе дзейнасць выклікала найбольшае раздражненне многіх дзячоў польскага руху.

Вацлаў Гансяроўскі ва ўспамінах з абурэннем згадаў ліст княгіні Радзівіл, надрукаваны ў адным з нумароў "Мінскага слова" ў 1912 г. У адказ на абвінавачванні ў паланізацыі княгіня заявіла, што з'яўляецца беларускай літоўскага паходжання і не мае нічога агульнага з Польшчай [6]. А вось што адзначалася ў рапарце, які атрымаў дырэктар дэпартамента паліцыі ў снежні 1912 г. ад сваіх падначаленых з Менскай губ.: "Паводле звестак менскага губернатара <...> княгіня Магдалена Радзівіл, перыядычна наведваючы ўласныя маёнткі ў Ігуменскім пав., ставіцца з вялікай сімпатыяй да мясцовага беларускага насельніцтва. Яна імкнецца размаўляць з сялянамі на беларускай мове, перадае мясцовым каталікам беларускія малітоўнікі, аказвае наогул усялякую дапамогу беларусам, прымаючы выключна іх да сябе на службу <...> Па меркаванню губернатара, княгіня Радзівіл <...> палітычна выступае за ўмацаванне беларускай мовы ў краі" [99, a. 5-5 адв.]. Аднак дзейнасць азначаных асобаў выглядала як выключэнне на фоне пазіцыі, якую займала большасць краёўцаў кансерватыўна-ліберальнага кірунку.

Шмат увагі беларускаму і літоўскаму руху надаваў "Кур'ер літэўскі". Да сярэдзіны 1911 г. гэтая газета прытрымлівалася краёвай ідэалогіі. Даволі часта на яе старонках з'яўляліся артыкулы Людвіка Абрамовіча, які ў той час займаў значна больш талерантную краёвую пазіцыю, чым у перадваенныя гады. Вядомы публіцыст у артыкулах 1907 - 1911 гг. падкрэсліваў ролю беларускага руху ў змаганні супраць русіфікацыі [247. Nr 185], прызнаваў "Нашу Ніву" галоўным выразнікам настрояў беларускай большасці насельніцтва краю [248. Nr 267], выкрываў русіфікацыйную сутнасць "Белорусского общества" і "Крестьянина" [249. Nr 9]. Дарэчы, апошні сюжэт быў адным з найбольш распаўсюджаных на старонках "Кур'ера". Аўтары публікацыяў успрымалі арганізацыі Саланевічаў і Кавалюкоў як адкрытых ворагаў польскай грамадскасці, паказвалі як пад покрывам беларускасці хаваецца вялікарускі шавінізм, і падкрэслівалі тую розніцу, якая існавала паміж "Белорусским обществом" і "Нашай Нівай". Напрыклад, Войцэх Бараноўскі ўжо пасля перайменавання газеты ў "Кур'ер віленьскі" ("Kurier Wileński"), сцвярджаў, што "Белорусская жизнь" з'яўляецца галоўным ворагам "Нашай Нівы" і сапраўднага беларускага руху [256. Nr 8]. У артыкуле "Адкрытыя карты" ён адзначыў, што "Наша Ніва" імкнецца да развіцця ўласнай культуры і адначасова заклікае беларусаў не адкідаць, а выкарыстоўваць лепшыя дасягненні культуры суседніх народаў. Такая пазіцыя дае надзею на паразуменне. Затое з дзеячамі тыпу Саланевіча палякам застаецца толькі ваяваць [256. Nr 18]. Л.Абрамовіч заўважыў, што на старонках "Нашай Нівы" адсутнічаюць заявы, накіраваныя супраць роўнасці палякаў [248. Nr 267]. У іншым артыкуле ён тлумачыў гэтую адсутнасць разумнай пазіцыяй польскай грамадскасці, якая хоць і не прыняла сацыяльна-эканамічных патрабаванняў беларускага руху, але заняла ў адносінах да яго добразычлівую пазіцыю [256. Nr 17].

Цалкам верагодна, што існаванне псеўдабеларускіх арганізацыяў тыпа "Крестьянина", якія мелі выразны антыпольскі характар, толькі ўмацоўвала прыхільнасць краёўцаў да беларускага руху. Невыпадкова "Кур'ер" прадаставіў мажлівасць беларусам самім пазнаёміць чытачоў газеты з гісторыяй беларускага руху. Фелікс Умястоўскі ў артыкуле "Беларусы" распавёў гэтую гісторыю і адзначыў, што галоўным лозунгам беларускага Адраджэння з'яўляецца перат варэнне нявольніка ў свабоднага чалавека [249. Nr 95]. Ягоны артыкул у адносінах да палякаў быў вытрыманы ў вельмі прыхільным тоне. У прыватнасці, аўтар звяртаў увагу на эпізоды дапамогі беларусам з боку прадстаўнікоў польскай грамадскасці.

Сімпатыяй да беларускага сялянства і жаданнем дапамагчы яму пераадолець галечу і жабрацтва былі напоўненыя артыкулы вядомага этнографа і археолага Вандаліна Шукевіча. У прыватнасці, абвяргаючы хлусню афіцыйнай статыстыкі, ён паказваў усю сур'ёзнасць зямельнай праблемы ў Беларусі [248. Nr 19-20], сцвярджаў непасрэдную залежнасць культурнага ўзроўня ад матэрыяльнага дабрабыту [248. Nr 44].

На старонках "Кур'ера" з'яўляліся таксама аналітычныя артыкулы, аўтары якіх спрабавалі акрэсліць месца беларускага руху ў нацыянальна-культурным жыцці краю і вызначыць ягоныя перспектывы. У кастрычніку 1910 г. "Кур'ер" апублікаваў артыкул "Культура і нацыянальная барацьба ў Заходнім краі". Аўтар публікацыі Г.Красоўскі прадстаўляў ліберальную частку рускай грамадскасці. Сутнасць нацыянальнай барацьбы ён трактаваў як змаганне рускай і польскай культураў за ўплыў на беларусаў. Ён прапанаваў палякам свайго роду кампраміс. Яго першым актам павінна была стаць заява палякаў пра палітычную лаяльнасць у адносінах да расійскай дзяржаўнасці, а другім - прызнанне абодвума бакамі роўных правоў польскай і рускай культураў у краі. Беларускую культуру аўтар не лічыў самастойным суб'ектам грамадскага жыцця і бачыў перспектыву для беларусаў у далучэнні да польскай або рускай культуры [247. Nr 228]. Ужо ў наступным нумары з'явілася нататка "Адказ паляка". Аўтар пагадзіўся з высновамі Г.Красоўскага. Ён толькі аспрэчыў тэзіс пра паланізацыю беларусаў і падкрэсліў прышлы і чужародны характар рускай грамадскасці ў краі. Беларуская культура і для яго не мела перспектываў уласнага развіцця [247. Nr 229].

На гэтых пазіцыях стаяў таксама аўтар артыкула "Няхай прыдуць да нас самі", які падпісаўся псеўданімам "Ideolog". Ён не прымаў культурнай дзейнасці беларускай інтэлігенцыі, сцвярджаючы, што культуру нельга ствараць мэтанакіравана. Пры гэтым "Ідэолаг" выступаў супраць палітыкі навязвання беларусам польскай культуры. "У змаганні культураў, - пісаў ён, - у нас будзе іншая зброя, чым у русіфікатараў. Мы павінны падтрымаць беларускі рух у імя той высокароднай мэты, што напісаная на яго сцягу: ператварэнне нявольніка ў свабоднага чалавека! Калі гэта здзейсніцца, беларус непазбежна пацягнецца да больш высокай польскай або рускай культуры. Перавагу будзе мець тая, якая не навязвалася яму сілай" [248. Nr 180]. А.Давойна-Сільвястровіч прапанаваў пашыраць уплывы польскай культуры не для асіміляцыі іншых народаў, а дзеля таго, каб "прывабіць іх да нашай культуры як саюзнікаў", а таксама дзеля "пашырэння сканцэнтраваных у ёй агульначалавечых скарбаў" [248. Nr 194].

Пра неабходнасць падтрымкі "кветкі беларускай культуры" заявіў таксама В.Шукевіч. Аднак і ў ягонай публікацыі адчуваўся выразны прагматызм. В.Шукевіч адзначаў, што гвалтоўная асіміляцыя часцяком прыводзіць да адваротных вынікаў. Ён сцвярджаў, што калі палякі не падтрымаюць беларускага Адраджэння, то яго падтрымаюць іншыя і накіруюць супраць палякаў, і г.д. [248. Nr 196]

Апошняе амаль адразу знайшло сваё пацвярджэнне ў адной з публікацый "Виленскага вестника". Ягоны аўтар прызнаваўся ў сімпатыі да беларусаў і асуджаў нібыта спрадвечнае імкненне палякаў да панавання і паланізацыі беларускага народу. Аўтар артыкула "Няхай прыйдуць <...>" у адказ звярнуў увагу на негатыўныя наступствы расійскага панавання і адзначыў пашырэнне сярод палякаў краёвай ідэі, якая "прызнае роўныя правы на жыццё і развіццё за ўсімі народамі, якія насяляюць край" [248. Nr 202].

Трэба прызнаць, што ва ўсіх разважанняў краёўцаў кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі наконт характару польска-беларускіх адносінаў выразна прысутнічала занепакоенасць будучыняй палякаў Беларусі і Літвы. Дэпутат ІІІ Думы Ю.Монтвіл у размове з карэспандэнтам "Кур'ера" прама заявіў: "Мы палякі заўсёды павінны ісці разам з народам. Толькі ў гэтым выпадку мы ўцалеем у Беларусі і Літве" [250. Nr 35]. Пра тое ж раней казаў і У.Жукоўскі. На яго думку, адзінай мэтай беларускіх і літоўскіх палякаў павінна cтаць барацьба за лепшую долю для ўсяго насельніцтва. Толькі сацыяльныя лозунгі, сцвярджаў ён, дазволяць палякам узначаліць масавы народны рух [419, s. 10]. Варта адзначыць, што У.Жукоўскі ў першую чаргу лічыў патрэбным дасягнуць паразумення з беларусамі.

Погляд аўтараў "Кур'ера" на характар польска-літоўскіх адносінаў быў цалкам іншы. Орган краёўцаў кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі вёў публіцыстычную вайну з "літваманамі". У гэтай вайне заклікі да паразумення былі вялікай рэдкасцю. У 1913 г. убачыла свет кніга першага рэдактара "Кур'ера літэўскага" Іпаліта Корвін-Мілеўскага, прысвечаная польска-літоўскаму моўнаму канфлікту ў Віленскай дыяцэзіі. Аўтар прыйшоў да высновы, што адміністратар дыяцэзіі ксёндз К.Міхалькевіч дайшоў да апошняй мяжы ўступак патрабаванням літоўцаў. Далейшае пашырэнне літоўскай мовы ў набажэнстве, на яго думку, прывядзе да крызісу каталіцызма на Віленшчыне [370, s. 44]. Адным з наступстваў літуанізацыі набажэнства ён лічыў пранікненне ў сацыяльнае жыццё атэізма і сацыялізма. Аўтар не абмінуў увагай і беларускі рух, які быў ахарактарызаваны як "урадавая інтрыга". Цікава, што амаль адначасова выйшла з друку кніга літоўскага дзеяча К.Прапуоленіса (Polskie apostolstwo w Litwie. 1387-1912. - Wilno, 1913), у якой пазітыўна ацэньвалася антыпольская палітыка М.Мураўёва і сцвярджалася, што расійскія ўлады навучыліся асіміляцыйным метадам якраз ад палякаў [607, s. 91].

Абвастрэнне польска-літоўскіх адносінаў, актывізацыя беларускага і ўкраінскага рухаў выклікалі апасенне часткі краёўцаў, што палякі не здолеюць захаваць свае пазіцыі. Ч.Янкоўскі ў 1914 г. заявіў, што палякі павінны адмовіцца ад "крэсаў" і сканцэнтравацца ў "этнаграфічных межах". Амаль упершыню польскі палітык прадказваў поспех беларускага руху, які, паводле яго меркавання, не мае ніякіх прыязных сантыментаў да польскай прысутнасці ў Беларусі [362, s. 37].

А вось нацыянальныя дэмакраты саступаць не збіраліся. Менавіта ваяўнічая пазіцыя адрознівала іх органы друку. У першую чаргу гэта датычыла "Гонца віленьскага" ("Goniec Wileński") (рэдактар Ф.Юрэвіч), які пачаў выходзіць ў лютым 1908 г. Ужо ў першым нумары А.Ромэр-Ахэнькоўска дала амаль знішчальную характарыстыку беларусам. Характэрнымі рысамі беларускага народу яна лічыла ляноту, апатыю, забабоны, абыякавасць да адукацыі, а таксама п'янства. Адзінай пазітыўнай рысай яна назвала велізарную набажнасць [227. Nr 1]. Публіцыстка сцвярджала, што "Наша Ніва" не мела падпісчыкаў, заяўляла пра адсутнасць попыту на "Беларускі лемантар" і прапаноўвала распаўсюджваць сярод беларусаў польскую літаратуру на "простай мове" [227. Nr 2].

Да барацьбы заклікаў артыкул "Да пытання пра польска-літоўскія адносіны", надрукаваны ўвесну 1908 г. у "Гонцу віленьскім" [227. Nr 42]. Аўтар катэгарычна адвяргаў пазіцыю Канстанцыі Скірмунт. Дзеячы ПДНП па-ранейшым рэзка крытыкавалі краёўцаў. Напрыклад, Ю.Хласка высмейваў "слепату" краёўцаў, якія сцвярджалі, што літоўцы, беларусы і ўкраінцы імкнуцца толькі да роўнасці з палякамі. На яго думку, літоўскі і асабліва ўкраінскі рух адрозніваюцца сапраўдным "імперыялізмам" [227. Nr 85]. Літоўскія дзеячы таксама рэгулярна абвінавачваліся ў кантактах з расійскімі чыноўнікамі.

Ян Булгак лічыў развіццё беларускай культуры глупствам і марнатраўствам. Паводле яго словаў, гэтую культуру развівалі польскія студэнты-недавучкі і празмерна тэмпераментыя жанчыны. Ён заклікаў кінуць "пустую беларускую калыску, у якой не захоча ляжаць ніводнае дзіця". Будучыню беларусаў публіцыст звязваў з польскай або рускай культурай [227. Nr 102]. Ю.Хласка і А.Звяжыньскі сцвярджалі, што за дзейнасцю "Нашай Нівы" стаяць вялікарускія шавіністы. Л.Касцельскі даводзіў, што беларусы з'яўляюцца часткай польскай нацыі [607, s. 89], і г.д.

У сакавіку 1910 г. "Гонец віленьскі" быў перайменаваны ў "Гонец цодзенны" ("Goniec codzienny") (рэдактар Б.Паўловіч), які ў чэрвені 1911 г. аб'яднаўся з "Кур'ерам віленьскім". На чале новага выдання сталі два рэдактары - В.Бараноўскі і Ю.Хласка. Са студзеня 1912 г. газета выходзіла пад назвай "Кур'ер літэўскі".

Новы "Кур'ер" стаў выданнем нацыянальных дэмакратаў. У рэдакцыйным артыкуле апошняга нумара газеты за 1914 г. сцвярджалася імкненне рэдакцыі зрабіць выданне органам усёй краёвай польскай грамадскасці, якая "адчувае сябе часткай польскай нацыі і адначасова з'яўляецца карэнным насельніцтвам Беларусі і Літвы, што мае права на ўласнае культурнае развіццё" [253. Nr 299]. Галоўнымі задачамі газеты абвяшчаліся падтрымка сувязяў з агульнапольскім жыццём і абарона польскіх інтарэсаў у краі. Краёвая пазіцыя газеты засталася ў мінулым.

Традыцыйная крытыка "Беларускага таварыства" і Л.Саланевіча паступова саступіла месца жорсткім нападкам на "Нашу Ніву". Пасля крытычнай рэакцыі беларускай газеты на польска-расійскае паразуменне, дасягнутае на славянскім з'ездзе ў Празе, на які беларусы нават не былі запрошаныя, А.Звяжыньскі на старонках "Кур'ера" абвінаваціў "Нашу Ніву" ў хлусні і дэмагогіі [251. Nr 93]. Ю.Хласка падтрымаў гэтыя папрокі [251. Nr 97]. Больш таго, ён нават сцвярджаў, што "Наша Ніва" наогул выступае супраць усяго польскага, што сваімі дзеяннямі яна спрыяе русіфікацыі края [251. Nr 271]. Моцнае незадавальненне "Кур'ера" выклікала атаясамленне вялікарускіх і вялікапольскіх шавіністаў [252. Nr 52, 72], якое досыць часта сустракалася на старонках "Нашай Нівы" ў перадваенныя гады.

Вельмі хваравіта нацыянальныя дэмакраты ўспрынялі рашэнне рэдакцыі "Нашай Нівы" (Я.Купала) аб спыненні выдання на лацінскім алфавіце. У публікацыях "Кур'ера" ставілася пад сумніў правільнасць рэдакцыйнага выбара [251. Nr 168, 172], ізноў сцвярджалася, што дзейнасць "Нашай Нівы" спрыяе ўзнікненню арганізацыяў Саюза рускага народа, а значыць, русіфікацыі беларускіх і літоўскіх земляў [252. Nr 83]. Пазней газета нацыянальных дэмакратаў спрабавала максімальна "раздуць" падазрэнні пра сувязі дзеячоў беларускага руху (І.Луцкевіч) з крайнімі нямецкімі нацыяналістамі.

Варожую пазіцыю ў адносінах да беларускага і літоўскага рухаў займала таксама "Газета цодзенна". Прыметную ролю ў гэтым выданні адыгрывала каталіцкае духавенства. Рэдактарам быў добры знаёмы біскупа Э.Ропа ксёндз А.Руткоўскі. Аднак знаёмства не перашкодзіла рэдактару вясці сапраўдную вайну супраць краёвай ідэалогіі. Зрэшты, да гэтай вайны прычынілася палітычная сітуацыя, а менавіта выбары ў IV Думу. Газета актыўна адстойвала кандыдатуру ксяндза С.Мацэевіча і выступала супраць краёўцаў ліберальна-дэмакратычнай арыентацыі і іх кандыдата. Пра стаўленне да краёўцаў сведчаць ужо назвы артыкулаў - "Фарысеі" [223. Nr 252], "Падманшчыкі" [223. Nr 253], "Вялікі палітычны нуль" [223. Nr 255] ды інш. Таксама адчувалася занепакоенасць рэдакцыі і выдаўцоў пашырэннем літоўскай мовы ў касцельным набажэнстве [223. Nr 290]. Наогул, палеміка з г.зв. "літваманамі" займала прыметнае месца на старонках выдання [224. Nr 73, 95 ды інш.]. Таксама сцвярджалася практычная немагчымасць стварэння беларускамоўнай школы, бо "беларуская мова - гэта не мова, а дыялект" [224. Nr 76].

Пазіцыі канфрантацыі падзяляў Ян Обст, які ў 1911 г. выдаваў "Квартальнік літэўскі" ("Kwartalnik Litewski"), а ў 1912-1913 г. часопіс "Літва і Русь" ("Litwa і Ruś"). Стрыжнявой ідэяй гэтых выданняў была неабходнасць абароны польскай культуры ад агрэсіі з боку беларускіх і літоўскіх нацыяналістаў. На старонках "Літвы і Русі" ў 1913 г. з'явіўся вялікі артыкул К.Чачота "Вакол беларускага пытання", галоўнай задачай якога была крытыка палажэнняў брашуры А.Луцкевіча ("Антон Навіна") "На пороге к новой жизне" (Санкт-Петербург, 1912). Аўтар спрабаваў абвергнуць сцвярджэнне беларускага дзеяча пра высокі ўзровень беларускай культуры ў часы ВКЛ, пра гвалтоўную паланізацыю ды інш. К.Чачот сцвярджаў, што беларусы не адчуваюць патрэбы ў стварэнні ўласнай культуры. Беларусы-каталікі, пісаў ён, цягнуцца да польскасці. Праваслаўныя, у тым ліку і сяляне, выбіраюць рускую культуру. Аўтар прызнаваў, што намаганні беларускай інтэлігенцыі ўпісваюцца ў кантэкст агульнасусветных тэндэнцыяў. Аднак не верыў у поспех гэтых "штучных спробаў" і лічыў найбольш верагодным вынікам абвастрэнне польска-беларускіх адносінаў [257].

Пасля таго, як у верасні 1915 г. стабілізавалася лінія фронту і значная частка беларускіх і літоўскіх земляў апынулася пад нямецкай акупацыяй, варожасць нацыянальных дэмакратаў да беларускага руху яшчэ больш узмоцнілася. Безумоўна да гэтага прычынілася пэўная актывізацыя беларускай нацыянальна-культурнай дзейнасці, падставай для якой стаўся дазвол акупацыйных уладаў на карыстанне беларускай мовай, на адкрыццё школаў, выданне газеты "Гоман" (рэдактар В.Ластоўскі). Беларускі рух спачатку атрымаў роўныя з палякамі і літоўцамі мажлівасці для развіцця ўласнай культуры, а пазней нават адчуў пэўную падтрымку нямецкіх уладаў, зацікаўленых у стварэнні супрацьвагі польскаму руху.

Неад'емнай часткай публіцыстыкі нацыянальных дэмакратаў стаў тэзіс пра "нямецкую інтрыгу", якая нібыта стаіць за актыўнасцю беларусаў. Гэты тэзіс прысутнічаў у артыкулах "Новага кур'ера літэўскага", які пачаў выдавацца ў Менску ў жніўні 1915 г. Як ужо адзначалася, арганізатарам выдання, якое набыло вялікае значэнне, стаў Ю.Хласка. Пасля ўступлення нямецкіх войскаў у Вільню практычна весь перыядычны друк быў забаронены. Ён адрадзіўся толькi ў лютым 1916 г., калі пачаў выходзіць "Дзеннік віленьскі". Аднак гэтая газета знаходзілася пад пільным кантролем нямецкай цэнзуры, і яе магчымасці былі моцна абмежаваныя. Фактычна, "Новы кур'ер літэўскі", у якім, асабліва напачатку, дамінавалі нацыянальныя дэмакраты, доўгі час (да весны 1917 г.) з'яўляўся адзіным польскім выданнем на беларускіх і літоўскіх землях.

У красавіку 1916 г. на старонках "Новага кур'ера" з'явіўся аналітычны артыкул, прысвечаны беларускаму руху [262. Nr 85]. Аўтар сканцэнтраваў увагу на двух беларускіх выданнях - "Нашай Ніве" і "Гомане". Першае з іх трактавалася як выданне польскіх "перабежчыкаў" ("Вакол газеты групаваліся людзі, якія або лічылі сябе палякамі, або зусім нядаўна перайшлі з польскасці на беларушчыну"), якія сваёй дзейнасцю толькі спрыялі перамозе расійскага нацыяналізма. Беларусаў абвінавачвалі ў пастаянных нападках на ўсё польскае. Такую ж пазіцыю ў адносінах да палякаў, як сцвярджалася, займаў "Гоман". Толькі за ім стаялі не расійскія нацыяналісты, а нямецкія ўлады. Аўтар таксама звярнуў ўвагу на выданне "Кароткай гісторыі Беларусі" В.Ластоўскага, якая, на яго думку, мела выразную антыпольскую накіраванасць. У артыкуле адчувалася занепакоенасць сітуацыяй, якая склалася з мовай выкладання катэхізіса. Як вядома, Гіндэнбург дазволіў беларускамоўнае навучанне. З гэтай нагоды аўтар публікацыі выказваў апасенне, што беларуская мова будзе навязвацца дзецям беларусаў-каталікоў, "бацькі якіх жадаюць, каб дзеці вучыліся на польскай мове". У іншым артыкуле "Гоман" характарызаваўся як "нямецкая інтрыга", мэтай якой з'яўляецца прапаганда "сярод беларускага насельніцтва невядомага яму да гэтага часу нацыянальнага сепаратызма, у першую чаргу накіраванага супраць палякаў". Сцвярджалася нават, што "Гоман" рэдагуюць на нямецкай мове і толькі потым перакладаюць на беларускую [262. Nr 350].

"Новы кур'ер" не фіксаваў поспехаў у культурна-асветніцкай дзейнасці, якіх дасягнула польская грамадскасць пасля акупацыі Вільні. Затое кожнае новае дасягненне беларускага руху характарызавалася як праява нямецкага клопату пра беларусаў. Такі каментар, напрыклад, суправаджаў інфармацыю пра дазвол выдачы пашпартоў на беларускай мове [262. Nr 187]. Практычна ўсе патрабаванні беларускага руху ўспрымаліся як варожыя інтарэсам беларускіх і літоўскіх палякаў.

Рост варожасці нацыянальных дэмакратаў да беларускага і літоўскага руху таксама быў звязаны з прэтэнзіямі ідэолагаў ПДНП на каталіцкую Беларусь. Крыстына Гамулка паведаміла пра выданне ў 1916 г. брашуры Аляксандра Халанеўскага, якая падкрэслівала польскую зацікаўленасць землямі, што насялялі беларусы каталіцкага веравызнання. Кіраўніцтва ПДНП планавала іх далучэнне да Польшчы [587, s. 20]. Падобныя планы разглядаліся таксама кіраўніцтвам ППС. У прыватнасці, В.Наркевіч-Ёдка ў 1916 г. прапанаваў далучэнне да будучай Польскай дзяржавы земляў Віленскай, Гарадзенскай і часткова Менскай губ., значную частку насельніцтва якіх складалі палякі [587, s. 19]. Як "нямецкую інтрыгу" ацэньваў беларускі рух падчас акупацыі Леон Васілеўскі. Пастулат утварэння незалежнай Беларускай дзяржавы ён лічыў нерэальным і адносіў яго да жанру палітычнай фантастыкі [590, s. 56]. Ягоную пазіцыю падзялялі іншыя дзеячы ППС.

Краёўцы дэмакратычна-ліберальнай арыентацыі лічылі галоўнай памылкай польскага руху якраз трактаванне беларусаў і літоўцаў як нейкага дадатка да польскай дзяржаўнасці. З.Юндзіл сцвярджаў, што палякі павінны былі прызнаць правы гэтых народаў і выступіць як роўны партнёр у культурным і палітычным жыцці. На жаль, яны пайшлі па іншым шляху, а менавіта імкнуліся ператварыць беларусаў і літоўцаў у палякаў [604, s. 77].

Стаўленне дзеячоў беларускага руху да нацыянальна-культурнай дзейнасці літоўскіх і беларускіх палякаў

Прааналізаваць стаўленне дзеячоў беларускага руху да польскай нацыянальна-культурнай дзейнасці ў міжрэвалюцыйнае дзесяцігоддзе дапамагаюць публікацыі беларускага друку пачатку ХХ ст. і архіўныя матэрыялы. Трэба адразу адзначыць, што ў перыяд рэвалюцыі 1905 - 1907 гг. і ў першыя гады пасля яе "польскае пытанне" на старонках беларускага друку закраналася зрэдку. Зрэшты, у гэты час гаворку можна весці толькі пра "Нашу Ніву", якая заставалася адзіным беларускім перыядычным выданнем. У апошнія перадваенныя гады польская праблематыка сустракалася ўжо значна часцей. У гэты час кампанію "Нашай Ніве" складала штотыднёвая беларуская каталіцкая газета "Biełarus" і газета "Саха", якая ўздымала пераважна сельскагаспадарчую праблематыку.

Найчасцей польская тэма з'яўлялася на старонках "Нашай Нівы" ў сувязі з нападкамі некаторых польскіх перыядычных выданняў на беларускі рух. Так, у красавіку 1908 г. Аляксандр Уласаў адказаў на публікацыю "Дзенніка віленьскага" (№ 18), якая фактычна заклікала да поўнай паланізацыі беларусаў. У якасці першага этапу прадугледжвалася асіміляцыя вернікаў каталіцкага касцёла. Аўтарам артыкула быў А.Багдановіч, антыбеларускія публікацыі якога раней з'яўляліся на старонках "Кур'ера літэўскага". Ён таксама сцвярджаў, што беларушчыну прыдумалі расійскія рэвалюцыянеры, каб "цкаваць беларуса проці паноў і палякаў". На самой справе, на яго думку, беларусы толькі і мараць навучыцца польскай мове і чытаць польскія кнігі. А.Уласаў у сваім адказе параўнаў польскіх нацыянальных дэмакратаў з "абрусіцелямі", якія лічаць праваслаўных беларусаў "іскони русскими", "дый па-праўдзі хочуць зрабіць з іх рускіх людзей". Беларускі дзеяч сцвярджаў, што беларусы апынуліся "паміж двух агней". Характарызуючы адносіны да беларускага Адраджэння польскай і рускай грамадскасці, ён адзначыў, што беларусы знайшлі між імі "малую жменю прыяцеляў, але ворагаў дык вялікую грамаду". Аднак рэдактар "Нашай Нівы" не заклікаў да барацьбы з палякамі і рускімі. Ён сцвярджаў, што руская і польская культура даюць беларусам шмат карыснага. Апроч таго, "у Беларусі ёсць многа вучоных, культурных палякаў, дый такіх жа рускіх, што ўжо зжыліся з нашым краем, працуюць для дабра яго" [207. Nr 9].

Гэты артыкул быў характэрным для "Нашай Нівы". Газета пастаянна выступала супраць шавінізму. Яе аўтары сцвярджалі, што ненавідзець палякаў за тое, што яны палякі, або рускіх за тое, што яны рускія, можа толькі псіхічна ненармальны ці аслеплены фальшывым патрыятызмам чалавек [210. Nr 5]. Адказваючы на нападкі польскіх нацыянальных дэмакратаў, рэдакцыя падкрэслівала, што "беларусы, каторые яшчэ дабіваюцца для сябе нацыянальных правоў ніколі ні над якой нацыяй не здзекваліся і шануюць роўна кожную нацыю і кожную культуру" [210. Nr 27]. У іншай публікацыі "Нашай Нівы" адзначалася, што "Кур'ер літэўскі", аўтары якога ў чарговы раз абвясцілі беларускае выданне "рускай інтрыгай", правакуе беларусаў на антыпольскія выпады, а між тым ён зусім не выказвае настрояў усіх палякаў [211. Nr 1].

Кіраўніцтва беларускага руху выступала супраць усіх праяваў крайняга нацыяналізма. Пасля ўтварэння масонскіх ложаў ("Лучнасць" і "Літва") і ўстанаўлення цесных сувязяў з М.Ромэрам і прыхільнікамі ягонай канцэпцыі краёвасці Антон Луцкевіч паспрабаваў стварыць моцны цэнтр прапаганды краёвай ідэі ў выглядзе шэрагу рознамоўных перыядычных выданняў. Менавіта з гэтай ідэяй была звязаная дзейнасць рускамоўнай "Вячэрняй газеты" і польскамоўнага "Кур'ера краёвага", якія сумесна з "Нашай Нівай" вялі барацьбу супраць распальвання міжнацыянальнай варожасці.

На старонках "Нашай Нівы" А.Луцкевіч (пад крыптонімам "а-н-а") пісаў, што "Край з пяццю нацыямі толькі тады можа развівацца і багацець, калі кожная нацыя будзе поруч з другой працаваць дзеля яго карысці. Калі ж замест гэтага ўсе мы будзем паміж сабой змагацца, калі свае творчыя сілы змарнуем на сваркі і грызню без ніякай карысці, дык не падзякуюць нам нашыя дзеці і ўнукі, жывучы ў такой жа цемнаце і беднасці, як і мы самі". А.Луцкевіч лічыў краёвасць найлепшым лекам супраць крайняга нацыяналізму: "Усе, хто шануе ў іншым чалавека, каму дарагі наш край і доля яго, хто жадае лепшай будучыні свайму народу, павінны, нягледзячы якой яны нацыі, падаць сабе рукі і супольнымі сіламі бараніцца ад паганай хваробы ды зніштожыць сяўбу нянавісьці і злосьці" [212. Nr 9].

У публікацыях беларускага выдання выразна прысутнічала імкненне да паразумення з тымі прадстаўнікамі рускай, польскай ды іншых дыяспараў, дзейнасць якіх прыносіла карысць краю. На старонках "Вячэрняй газеты" ў артыкуле "Практычнае ажыццяўленне краёвай тэорыі" паведамлялася пра пабудову Станіславам Монтвілам тэатру ў Панявежы, які быў прызначаны для польскай, літоўскай, яўрэйскай і рускай тэатральных трупаў. "Справа культуры, справа прагрэсу, - сцвярджалася ў каментары, - настолькі важная, што яе павінен падтрымліваць кожны грамадзянін краю. Тут няма месца для меркаванняў нацыянальнага эгаізма: хто можа, той павінен дапамагаць намаганням сваіх больш слабых суседзяў, з якімі яго так моцна звязаў ход гістарычных падзеяў. Толькі на гэтай глебе барацьба мясцовых народаў можа быць замененая мірным супрацоўніцтвам" [203].

Беларускія адраджэнцы таксама часта звярталі ўвагу на дасягненні культуры суседніх народаў, якія варта было выкарыстоўваць і беларусам. У сакавіку 1909 г. "Наша Ніва" пазнаёміла сваіх чытачоў з творчасцю і жыццёвым шляхам Юліуша Славацкага і Фрыдэрыка Шапэна, якія стварылі "абраз душы польскага народа" [208].

Талерантнасць беларускага друку знікала, калі прыходзілася рэагаваць на варожасць з боку вялікарускіх і вялікапольскіх нацыяналістаў. А гэта даводзілася рабіць рэгулярна. Беларускія публіцысты высмейвалі "адкрыццё" аднаго з аўтараў "Гонца віленьскага", які заявіў, што "беларускага народу дык і саўсім няма на сьвеці, а на Зямлі Беларускай жывуць адныя толькі палякі, каторыя тым розняцца ад варшавякоў, што гавораць між сабой "по-простэму", або, як недаўно пачалі называць, по бялоруску"!" [209. Nr 9] Яны выказвалі абурэнне заявай Ч.Янкоўскага на старонках "Кур'ера варшаўскага", які лічыў магчымым пашыраць беларускую асвету толькі там, дзе немагчыма "шырыць прасьветы, культуры, справедлівасьці і цывілізацыі пры помачы польскага слова і кніжкі" [209. Nr 30].

Напрыканцы 1908 г. "Наша Ніва" змясціла інфармацыю пра з'езд славянскіх нацыяў у Празе, на якім, паводле яе ацэнкі, была зроблена спроба дасягнуць польска-расійскага прымірэння за кошт беларусаў і ўкраінцаў. Палякам нібыта было прапанавана не падтрымліваць беларускага і ўкраінскага Адраджэння і пагадзіцца з тым, што беларусы і ўкраінцы належаць да "рускай нацыі". За гэта рускія правыя абяцалі падтрымку польскіх намаганняў у "Паўночна-Заходнім крае". "Наша Ніва" адзначыла, што "лепшыя рускія і польскія людзі, каторых мы шануем, ня згодзілісь ехаць на з'езд, дзе старшыя браты нашы прадавалі малодшых братоў - беларусоў і ўкраінцоў, ды кожны думаў на гэтым гандлю зарабіць". Аднак прадстаўнікі літоўскіх палякаў прысутнічалі на гэтым з'ездзе. У прыватнасці, там быў дэпутат Думы Юзаф Монтвіл і рэдактары "Кур'ера літэўскага" і "Гонца віленьскага". Паразуменне развалілася адразу пасля вяртання з Прагі, калі высвятлілася, што ніякіх уступак польскім патрабаванням не будзе зроблена. Беларускія дзеячы рэзка асудзілі гатоўнасць часткі мясцовай польскай грамадскасці пайсці на пагадненне з рускімі правымі коштам беларусаў [207. Nr 25].

У кастрычніку 1910 г. Антон Луцкевіч, падсумоўваючы ўражанні ад матэрыялаў польскага віленскага друку, заявіў, што "цяперашні ідэал большай часьці нашых "тутэйшых" палякаў - гэта быць адзінымі гаспадарамі ў нашым краю, кіраваць яго жыцьцём, а ўвесь беларускі мужыцкі народ перарабіць на палякаў". Беларускі палітык заўважыў, што такая пазіцыя занепакоіла палякаў з Польшчы. А.Луцкевіч звярнуў увагу на артыкул "Загадка гісторыі", змешчаны ў варшаўскім "Слове" (№ 487). Ягоны аўтар раіў літоўскім і беларускім палякам "звярнуцца гарачым сэрцэм да тутэйшага народу, шчыра заняцца яго нядоляй, яго патрэбамі, яго жаданьнямі, памагаць яму развівацца ва ўсіх кірунках <...> несьці ўсё добрае і шчыра апекавацца пакрыўджэнымі жыцьцём народнымі масамі". Іншы шлях, на яго думку, павінен прывесці да "гібелі" польскай грамадскасці або ад расійскага нацыяналізму або ад тых "мужыцкіх народаў, каторые будзяцца да національнаго жыцьця". Беларускі аўтар выказаў сумніў у тым, што гэтая рада будзе пачутая [209. Nr 43].

Прыходзілася беларусам адказваць на абвінавачванні ў чарнасоценстве, якія з'яўляліся на старонках польскага друку. Напрыклад, гэты тэрмін ужыў аўтар "Кур'ера віленьскага", якому падалося, што ў камедыі "Модны шляхцюк" беларусы здзекваюцца над палякамі [210. Nr 27]. Пра русіфікацыйныя намеры "Нашай Нівы" заявіла "Газета цодзенна" [212. Nr 6]. А.Луцкевіч (пад псеўданімам "Wesław Kalinowski") даў адказ на інсінуацыі І.Корвін-Мілеўскага, які ў брашуры, прысвечанай польска-літоўскаму моўнаму канфлікту ў Віленскай дыяцэзіі, сцвердзіў, што беларускі рух з'яўляецца "ўрадавай інтрыгай". А.Луцкевіч, выдаючы сябе за прадстаўніка польскай грамадскасці, нагадаў на старонках "Кур'ера краёвага", што вялікарускія "патрыёты" ўжо сем гадоў называюць "Нашу Ніву" "польскай інтрыгай", што расійскі ўрад здаўна намагаецца ўвесці ў касцёл не беларускую, а рускую мову. Паколькі ўсё гэта не з'яўлялася таямніцай для І.Корвін-Мілеўскага, А.Луцкевіч назваў яго выказванні "палітычным шкодніцтвам, разлічаным на тое, каб выклікаць сярод палякаў варожасць да беларускага руху" [243. Nr 206].

Беларускія дзеячы імкнуліся парушыць тоеснасць паняццяў "паляк" і "каталік", "рускі" і "праваслаўны", якая негатыўна ўплывала на фармаванне нацыянальнай свядомасці. Дзеля гэтага трэба было дамагацца ўвядзення беларускай мовы ў касцёльнае і царкоўнае набажэнства. Аднак значная частка польскай грамадскасці абуралася гэтымі патрабаваннямі. У польскім друку беларускія патрабаванні трактаваліся як спроба русіфікацыі касцёла, за якой стаяць вялікарускія шавіністы. В.Ластоўскі, абвяргаючы абвінавачванні, звярнуў увагу, што беларуская мова здаўна (1794 г.) ўжываецца ў асобных касцёлах, і гэта зусім не вядзе да русіфікацыі [210. Nr 47-48].

З часам намаганні беларусаў далі пэўны плён. Летам 1915 г. з'явіліся кнігі каталіцкага набажэнства на беларускай мове. Асабліва трэба адзначыць малітоўнік "Бог з намі" ("Boh z nami"). Яго аўтарам быў рэдактар газеты "Беларус" ("Biełarus") Балеслаў Пачобка. Фундатарам выдання стала княгіня Марыя Магдалена Радзівіл. Частка каталіцкага духавенства і польскай грамадскасці з абурэннем сустрэла з'яўленне беларускамоўнай каталіцкай літаратуры. У адказ газета "Беларус" змясціла на сваіх старонках пазітыўную ацэнку гэтых выданняў жмудскім біскупам Ф.Карэвічам і перадрукавала нататку з "Двутыгодніка дыецэзіяльнага" ("Dwutygodnik dyecezialny") (№ 12-13), які выказваў стаўленне віленскай курыі. У нататцы адзначалася, што "ў малітоўніку ўсё актуальна і без яго не абыдзецца ніводны каталік" [222].

Рашэнне Думы пра выкладанне Закона Божага для дзяцей беларусаў-каталікоў на рускай мове выклікала пратэсты дзеячоў беларускага руху. Пры гэтым адзначалася, што на актыўнасць вялікарускіх шавіністаў паўплывала імкненне польскіх нацыянальных дэмакратаў увесці польскую мову выкладання для беларускіх дзяцей [211. Nr 15-16]. Між тым было зразумела, што выхаваныя на польскай мове беларусы-каталікі не дапусцяць, каб іх дзеці вывучалі катэхізіс па-руску. Спроба русіфікацыі ў гэтай галіне толькі ўмацоўвала імкненне да самапаланізацыі. Рыгор Клановіч на старонках газеты "Беларус" пісаў: "Здаецца, што ў беларускім пытанні рускія і польскія нацыяналісты ўзяліся за рукі, каб сумесна паланізаваць беларусаў-каталікоў" [221].

Узаемасувязь паміж палітыкай вялікарускіх нацыяналістаў і працэсам паланізацыі беларусаў была галоўнай ідэяй артыкула Антона Луцкевіча "Вынікі і перспектывы "нацыянальнай" палітыкі ў Беларусі", напісанага для органа КДП газеты "Речь". Аўтар звярнуў увагу на жахлівыя для беларусаў наступствы атаясамлення расійскім урадам "нацыянальных прыметаў" з рэлігійнымі: "Беларускі селянін, які не разумее адрозненняў каталіцызма ад праваслаўя, моцна верыць, што першы - гэта вера польская, а другі - вера руская. І нядзіўна. У царкве ён чуе выключна рускую мову, у касцёле - выключна польскую, а сваёй роднай беларускай не чуе ні тут, ні там. Пры блаславенні ўрада ў яго псіхіцы цалкам зліваюцца паняцці рэлігійнага і нацыянальнага. "Паляк" і "каталік" - такія ж самыя сінонімы як "рускі" і "праваслаўны". Каб умацаваць сваю сувязь з рэлігіяй, на якую беларусы ўжо бачылі замах (ліквідацыя Уніі), яны імкнуцца падкрэсліць сваю быццам бы прыналежнасць да палякаў або рускіх. Такім чынам нараджаюцца зняважлівыя адносіны да ўсяго роднага беларускага, знявага да братоў сваіх, што прытрымліваюцца беларускай мовы, пагарда да ўсяго "мужыцкага", "простага", а разам з тым адсутнасць чалавечай і грамадзянскай годнасці" [219. № 138]. Характарызуючы палітыку ўрада П.Сталыпіна, А.Луцкевіч паказаў, што спробы гвалтам увесці рускую мову ў каталіцкае набажэнства толькі ўмацоўваюць прыхільнасць да польскай мовы сярод мясцовага насельніцтва, а значыць, спрыяюць яго паланізацыі [219. № 147].

Дарэчы, аналагічна развівалася сітуацыя з мовай навучання ў пачатковай школе. "Наша Ніва" адзначыла выступленне ў Думе дэпутата С.Мацэевіча, які выступаў за польскую мову навучання дзяцей беларусаў-каталікоў у пачатковай школе, і святара Юрашкевіча (Менская губ.), які ратаваў за рускую мову. Дума падтрымала апошнюю прапанову. З гэтай нагоды "Наша Ніва" адзначыла, што беларусы не маюць права апускаць рукі ў працы па нацыянальным Адраджэнні. Яны "павінны тым мацней і ямчэй брацца за яе <...> бо раней ці пазней настане такі час, калі не Пурышкевічы, Замыслоўскія, Юрашкевічы і Маціевічы будуць пастанаўляць аб долі жывых народаў, а тыя лепшыя прадстаўнікі народу, каторые ўмеюць шанаваць чужые націі і ў кожным бачыць чэлавека" [209. Nr 47].

"Наша Ніва" адвяргала абвінавачванні ў кантактах беларускіх дзеячоў з групоўкай нямецкіх шавіністаў. На яе старонках сцвярджалася, што беларускія палітыкі не маюць дачыненняў да планаў украінскага святара Ганіцкага выкарыстаць беларускі рух супраць палякаў, якія ён выказаў у лістах да кіраўніка нацыяналістаў Тыдэмана [213. № 3, 6].

Беларускі друк высока ацэньваў тое паразуменне, якое існавала паміж "нашаніўскім" беларускім колам і польскімі дэмакратамі-краёўцамі. Спрэчкі, якія ўзнікалі паміж імі, вырашаліся досыць хутка. У верасні 1910 г. "Наша Ніва" даволі рэзка адрэагавала на артыкул рэдактара былой "Газеты віленьскай" Зянона Пяткевіча "Адвечная песня", надрукаваны ў газеце "Праўда" ("Prawda"). Польскага аўтара абвінавацілі ў тым, што ён распраўляецца "ня толькі з "Адвечнай Песьняй", але і з усёй мінуўшчынай беларусоў, с цэлым цяперашнім беларускім рухам, ды на будучыню нашага народу кажа "memento mori" [209. Nr 38]. З.Пяткевіч даслаў у рэдакцыю ліст, які быў надрукаваны ў № 46 ад 11 лістапада 1910 г. Ён не прыняў крытыкі, заявіўшы, што аўтар артыкула ў "Нашай Ніве" (псеўданім "А.Бульба") не зразумеў яго пазіцыі. З.Пяткевіч пісаў, што заўсёды верыў у будучыню беларускага народу і ў будучыню ягонай літаратуры, якая праходзіць перыяд станаўлення. "А.Бульба" зняў свае абвінавачванні, але застаўся з думкай, што З.Пяткевіч не ведае "цяперышчыны беларусоў" [209. Nr 46].

Аднак у перадваенные гады адносіны пагоршыліся. Праўда, датычыла гэта толькі г.зв. "пшэгляндоўцаў", на чале якіх стаяў Л.Абрамовіч. У траўні 1912 г. А.Луцкевіч прысвяціў кароткую заметку артыкулу "Непаразуменне", які быў надрукаваны на старонках "Пшэглёнда". У артыкуле сцвярджалася недэмакратычнасць спробаў абуджэння беларускай або літоўскай свядомасці ў мясцовасцях з польскім або здаўна апалячаным насельніцтвам, бо яны толькі затрымліваюць культурнае развіццё. Беларускі палітык заявіў, што "дэмократызм - гэта жаданьне збудзіць народ да жыцьця, дабіцца, каб ён свой голас даў, каб выказаў свае думкі, сваю душу. Найлягчэйшая дарога да гэтаго - развіваць народную культуру, карыстаючыся прыроднай мовай народу, каторай ён змалку гаворыць дома, у хаці, каторая вытварылася разам з усёй яго асобеннай псыхікай <...> Вось чаму адраджэньне народаў заўсягды ішло і ідзе поруч з дэмократызмам <...> І калі ад нас будуць вымагаць, каб мы прысталі на апалячываньне несьведомых беларусоў-каталікоў толькі затым, што яны бытцым-то "цягнуцца" да польшчыны, мы аткажэм адно: не дамо! Не дамо, бо работа дзеля пашырэньня національной сьведомасьці ў нашым народзі на ўсёй старане ня толькі не задзержывае поступу культуру, а, наадварот, адна толькі і развівае яе. А калі што можэ спыніць яе развіцьцё, дык гэта прышчэпка чужой культуры, хаця бы тую прышчэпку рабілі ў імя "дэмократызму" [211. Nr 19-20].

Адказам "Пшэглёнда віленьскага" была крытыка "Нашай Нівы", якая нічым не адрознівалася ад публікацыяў "Кур'ера літэўскага". Урэшце рэшт Антон Луцкевіч у артыкуле "Кліч да згоды" выказаў абурэнне пазіцыяй усёй польскай грамадскасці. "Нашы" палякі, - пісаў ён, - робяць усё, каб толькі займаць тутака першае месца, каб, як у часах Польшчы, захаваць свае "пляцуўкі" гаспадароў краю <...> "Нашы" палякі думаюць аб сабе і толькі аб сабе. Яны гатовы сябраваць толькі з сільнымі, але беларускі народ хоць і мае 9 мільёнаў душ, яшчэ толькі што ступіў на дарогу національнаго адраджэньня, і ў іх вачах сіл не мае. І "нашы" палякі з ім ня лічацца, ня хочуць лічыцца. "Нашы" палякі-інтэлігенты кажуць, што яны маюць поўна работы "для сваіх" - для "польскага сялянства і пролетарыяту" на нашай зямлі. Але ж польскага "дэмаса" - на смех малая жменя. А поруч з гэтай жменяй мільёны цёмных і галодных беларускіх сялян, каторыя йшчэ блізка зусім не маюць сваёй інтэлігенцыі, для каторых німа каму працаваць... Працаваць для тых мільёнаў - гэта для "нашых" палякаў грэх, здрада, хоць колькі ж між імі сыноў таго ж беларускага народу! <...> Яны не разумеюць, што прайшоў час панавання над намі і трэба цяпер адслужыць нашай старонцы, трэба ня толькі называцца, але і быць грамадзянамі, трэба карміць галоднага і асвяшчаць цёмнага селяніна ня толькі за тым, што ён "свой", што ён пераробіцца на паляка, але затым, што гэта сьвятая павіннасьць. А раз гэта павіннасьць, а не ласка, дык і вучыць беларусоў трэба ня так, як хоча вучыцель, а так як гаворыць народ, які захаваўшы сваю мову праз соткі гадоў, праявіў ясна сваё жаданьне заставацца беларусам" [214. Nr 10].

Звяртае на сябе ўвагу рэзкасць гэтага артыкула і тое, што ён амаль упершыню крытыкаваў пазіцыю ўсёй польскай грамадскасці Беларусі і Літвы. Магчыма, гэтая рэзкасць была выклікана крахам спадзяванняў беларускіх дзеячоў, звязаных з імкненнем прыцягнуць дэмакратычную частку польскай грамадскасці да беларускай нацыятворчай працы. Асобныя прыклады (Я.Яленьскі, Я.Манькоўскі, А.Заштаўт) сведчаць пра тое, што падобныя надзеі мелі свой падмурак. Аднак масавага характару грамадская праца палякаў па падтрымцы беларускага і літоўскага Адраджэння не набыла. Галоўным аб'ектам сваёй дзейнасці польскія дэмакраты лічылі польскія сацыяльныя нізы, існаванне якіх беларускія палітыкі практычна адвяргалі ("малая жменя"). Пры такім стаўленні гэтая дзейнасць у вачах беларускіх (і літоўскіх) адраджэнцаў непазбежна набывала характар паланізацыі мясцовага насельніцтва. Узнікла парадаксальная сітуацыя: каб задаволіць беларускіх і літоўскіх палітыкаў польскія дэмакраты павінны былі адрачыся ад уласнай польскасці. Зразумела, што такое патрабаванне было непрымальным не толькі для Л.Абрамовіча і групоўкі прыхільнікаў "Пшэглёнда віленьскага", але і для М.Ромэра і ягоных сяброў.

А.Луцкевіч, мажліва, адчуў, што ў сваіх папроках зайшоў занадта далёка. Ужо праз нумар у чарговым артыкуле ён вярнуўся да ранейшай пазіцыі і падкрэсліў, што, апроч "прыгонных паноў і сыноў іхніх", сярод "тутэйшых палякаў" існуе іншая "партыя": "Дзякуй Богу <...> поруч з "прыгоншчыкамі" ў нашай старонцы ёсць людзі, каторыя баронячы сваю польскую культуру, не забываюць, што яны тутэйшыя грамадзяне, што і на іх ляжыць павіннасць памагаць галодным, асвяшчаць цёмных людзей - нягледзячы якой яны націі і веры". А.Луцкевіч выказваў надзею, што менавіта "дэмократызм створыць той залаты мост, каторы з'еднае ўрэшці народы нашага краю ў адну вялікую згодную сям'ю, і каторы польскія націяналісты цяпер не даюць збудаваць" [214. Nr 12-13].

Цікавай крыніцай для разумення ўспрыяцця беларусамі дзейнасці польскай грамадскасці краю з'яўляецца "Кароткая гісторыя Беларусі" В.Ластоўскага. На працягу 1910 г. яна друкавалася на старонках "Нашай Нівы", і ў гэтым жа годзе выйшла асобным выданнем у друкарні Марціна Кухты. В.Ластоўскі не быў прафесійным гісторыкам, і яго кніга насіла кампілятыўны характар. Публікацыі ў "Нашай Ніве" суправаджаліся заўвагай "па Кіркору". У кнізе гэтая заўвага адсутнічала, але ў прадмове В.Ластоўскі адзначыў, што дазволіў сабе толькі "некаторые здарэньня асудзіць па свойму, з становішча карысьцей і шкод беларускаго народу" [297, c. 5]. Аўтар выкарыстаў найбольш вядомыя даследаванні А.Кіркора, М.Доўнар-Запольскага, Я.Карскага, О.Турчыновіча ды інш.

"Кароткая гісторыя Беларусі" - гэта, у першую чаргу, гісторыя беларускай дзяржаўнасці. Палякі ў ёй займалі прыметнае месца. Гісторыю ВКЛ В.Ластоўкі тлумачыў пры дапамозе канцэпцыі "двух зол" беларускай гісторыі, якая знайшла сваё першапачатковае афармленне ў публікацыях М.Доўнар-Запольскага (1888 г., газета "Минский листок"). Ён даводзіў, што Польшча і Масква, заўсёды варожыя паміж сабой, у адносінах да Беларуска-Літоўскай дзяржавы сышліся на агульнай платформе яе знішчэння. Агрэсія Масквы, на яго погляд, спрыяла экспансіянісцкім мэтам польскіх палітыкаў: "Іоан ІІІ бытцам заганяў Літву і Беларусь у рукі палякоў" [297, c. 39]. Менавіта з гэтай агрэсіяй В.Ластоўскі звязваў заключэнне Люблінскай уніі (1569), якую ўслед за А.Кіркорам ацаніў як палітычную смерць Беларуска-Літоўскай дзяржавы [297, c. 30].

Гэтай "палітычнай смерці", на думку палітыка і гісторыка, моцна паспрыяла "апалячванне" вышэйшых колаў беларускага этнасу ў XVI - XVIII ст. Зрэшты ў гэтым працэсе В.Ластоўскі бачыў хутчэй самапаланізацыю, чым вынік польскай палітыкі нацыянальнага ціску. Ён з асуджэннем пісаў пра шляхту, якая "пакідае ўсё роднае, беларускае, забывае аб справе національной, месцо якой займае справа шляхоцтва" [297, c. 64]. Як абвінавачванне шляхты гучалі радкі "Прамовы Івана Мялешкі", ананімовага твору XVI ст.: "Многа тутака такіх ёсць, што хоць нашая костка, аднак сабачым мясам абрасла і ваняе <...>" [297, c. 66].

Гэтыя словы прымушаюць згадаць пра таго "ўнутранага ворага" беларушчыны, які прысутнічаў ў публіцыстыцы В.К.Каліноўскага і Ф.Багушэвіча. Менавіта яны аднымі з першых звярнулі ўвагу на "ўнутранага ворага", які атаясамліваўся з непавагай беларусаў да саміх сябе, да сваёй роднай мовы, адсутнасцю нацыянальнага гонару і годнасці. В.Ластоўскі не лічыў палітычны фактар галоўнай прычынай паланізацыі. І тым больш не распаўсюджваў пэўнае асуджэнне польскай эліты, якое асабліва адчувалася ў раздзеле, прысвечаным апошнім дзесяцігоддзям Рэчы Паспалітай, на ўсю польскую нацыю.

Тым не менш вядома, што польская грамадскасць даволі балюча адрэагавала на публікацыю "Кароткай гісторыі". Многія польскія аўтары ўбачылі ў гэтым знак будучых польска-беларускіх канфліктаў, якія выйдуць на ўзровень польска-літоўскага змагання.

Аднак уважлівы аналіз "польскай прысутнасці" на старонках працы В.Ластоўскага сведчыць хутчэй пра тое, што гістарычная ацэнка ролі палякаў у беларускай мінуўшчыне прынцыпова не разыходзілася з пазіцыяй "Нашай Нівы". Апошняя імкнулася выхаваць сярод беларусаў веру ва ўласныя сілы. У шматлікіх публікацыях яна трактавала беларускую нацыю як суб'ект (а не аб'ект) палітыкі і гісторыі. Падобна характарызаваў беларусаў на старонках "Дзенніка пецербургскага" А.Луцкевіч у лютым 1910 г. У артыкуле "Справы крэсовыя ў беларускім пытанні" ён пазнаёміў польскіх чытачоў з становішчам беларускага руху. У гістарычнай частцы артыкула аўтар адзначыў знікненне беларускай інтэлігенцыі напрыканцы XVIII ст. у выніку дзяржаўных і культурных уплываў Польшчы. Пасля канстатацыі факта, што двесці гадоў славутыя беларусы працавалі для польскай і расійскай культуры, А.Луцкевіч выказаў упэўненасць, што яны захавалі вялікі патэнцыял для развіцця нацыянальнай індывідуальнасці, што павінна ўзбагаціць скарбніцу агульнаславянскай і агульначалавечай культуры [230. Nr 80].

Нямецкая акупацыя Вільні, а разам з ёю значнай часткі беларускіх і літоўскіх земляў істотна паўплывала на перамены ў галіне міжнацыянальных адносінаў. Архівы захавалі чарнавік аналітычнай запіскі Антона Луцкевіча, адрасаванай германскім акупацыйным уладам. Значная частка дакумента прысвечаная антыбеларускай дзейнасці мясцовай польскай грамадскасці. А.Луцкевіч сцвярджаў, што палякі заўсёды бачылі ў беларускім руху рэальную пагрозу польскай экспансіі і таму вялі барацьбу супраць яго. Найбольш небяспечнай для беларусаў ён лічыў дзейнасць "польскай большасці каталіцкага кліра", якая актыўна супрацьдзейнічала ўвядзенню беларускай мовы ў каталіцкае набажэнства. Мэтай культурна-асветніцкай дзейнасці палякаў пасля верасня 1915 г. аўтар Запіскі лічыў імкненне "надаць гораду (Вільні - А.С.) чыста польскі характар і канчаткова праглынуць беларусаў, якіх не здолелі дэнацыяналізаваць 143 гады знаходжання пад уладай Расіі" [120, a. 12].

Пасля заявы графа Пфайля, які назваў Вільню "польскім горадам", паводле словаў А.Луцкевіча, сярод палякаў распачалася сапраўдная "нацыяналістычная вакханалія". Мясцовае гарадское самакіраванне, "якое складаецца выключна з палякаў, пачало праводзіць поўны байкот беларусаў у горадзе, адмовілася друкаваць свае абвесткі па-беларуску". Масавае адкрыццё польскіх школаў у Вільні і па вёсках беларускі палітык трактаваў як працяг палітыкі паланізацыі. Таксама асуджалася польская агітацыя запісвацца падчас будучага перапісу (1916) "палякамі" [120, a. 16].

На дакуменце стаіць дата - 10 студзеня 1916 г. Відавочна, што Запіска была перададзена германскім уладам яшчэ да абвяшчэння Звароту Рады Канфедэрацыі ВКЛ (люты 1916 г.). Атрымліваецца, што беларусы не былі цалкам шчырымі, калі ўваходзілі ў гэтую краёвую арганізацыю. Але відавочна, што шчырасці не хапала таксама і палякам. Менавіта такая выснова напрошваецца пасля знаёмства з артыкулам Антона Луцкевіча "Добрая навука", надрукавaным на старонках "Гомана". А.Луцкевіч прыгадаў гісторыю Віленска-Ковенскага грамадзянскага камітэта, які распаўся якраз напрыканцы зімы 1916 г. Галоўнай прычынай ён лічыў тое, што палякі, якія складалі палову ўсіх сяброў Камітэта, не пажадалі працаваць на карысць усяго краю, думаючы толькі пра ўласна польскія нацыянальныя інтарэсы. Яны паралізавалі дзейнасць Камітэта, і практычна ўсе яго камісіі спынілі сваё існаванне [236. Nr 18].

Трэба прызнаць, што публікацыі "Гомана" адрозніваліся выразнай антыпольскасцю. Аўтарам большасці з іх быў А.Луцкевіч, які падпісваўся псеўданімам "І.Мялешка". У лютым 1916 г. у артыкуле "Перамена фронту" ён адкрыта абвінаваціў мясцовую польскую грамадскасць у антыбеларускай палітыцы. Ранейшую прыхільнасць да беларускага Адраджэння, якая была характэрная для польскіх дэмакратаў, аўтар тлумачыў толькі іх упэўненасцю, што беларусы пасля вызвалення ад расійскага панавання "зліюцца з палякамі, аддаючы ўсе творчыя сілы свае польскай справе". Крах былых надзеяў выклікаў рост варожасці да беларускага руху [235. Nr 4]. У артыкуле "Фальшывыя сябры" А.Луцкевіч паўтарыў свае абвінавачванні, адзначыўшы, што польскае каталіцкае духавенства, карыстаючыся з той павагі, якую мае да яго сану беларускае сялянства, угаворвае апошняе адчыняць польскія школы. "Цёмныя беларускія сяляне, - з абурэннем пісаў "І.Мялешка", - сапраўды думаюць, што ім патрэбна школа ў чужой мове, і, слухаючы сваіх духоўных кіраўнікоў, самі просяць нашых ворагаў, каб іх узялі за сваіх нявольнікаў-халопаў" [235. Nr 68]. Хіба ўпершыню ў беларускім друку палякаў назвалі "ворагамі".

Беларускі друк вінаваціў мясцовых палякаў у імкненні да паланізацыі беларусаў-каталікоў [235. Nr 7]. Адзначалася, што адміністратар Віленскай дыяцэзіі ксёндз Казімір Міхалькевіч не дае адказу на просьбу ўкамплектаваць беларускія школы беларускамоўнымі ксяндзамі - настаўнікамі катэхізісу [235. Nr 23].

Пэўным падсумаваннем гісторыі развіцця польска-беларускіх адносінаў у міжрэвалюцыйнае дзесяцігоддзе стаўся артыкул А.Луцкевіча "Разбітая традыцыя". Аўтар адзначыў, што выступленне на палітычную арэну літоўцаў і беларусаў засведчыла выразную эвалюцыю ідэі змагання "За вольнасць нашу і вашу". Літоўцы і беларусы, пісаў А.Луцкевіч, у сваім Адраджэнні абапіраліся "на канкрэтных праблемах і інтарэсах Краю і народу". У сваёй гістарычнай памяці яны звычайна звярталіся да часоў незалежнага ВКЛ і "зусім абміналі час супольнага жыцьця з Польшчай, аб каторым не захавалі ў памяці нічога сьветлага, нічога такога, што цягнула бы іх да з'еднання з Польшчай нанова". Прааналізаваўшы заклікі і звароты літоўскіх і беларускіх арганізацыяў і партыяў пачатку ХХ ст., беларускі палітык падкрэсліў, што "вольныя ад традыцыі, гэтыя сялянскія народы (літоўцы і беларусы - А.С.) хочуць будаваць сваю будучыну так, як таго вымагаюць народныя патрэбы сягоньняшняго дня, а патрэбы гэтые не паказваюць, каб трэба было наш Край звязываць нанова з Польшчай".

А.Луцкевіч сцвярджаў, што за апошні 1916 г. "грамадзкая думка ў беларусоў і літвіноў вытварыла палітычную ідэю, якая ўжо зусім ясна гаворыць аб незалежным быце колішняго Вялікага Князьства Літоўскаго. Новая краёвая палітычная формула аткідае пры гэтым усе тыя агранічэньня, якіе нам хочуць навязаць чужыя нам людзі, панаехаўшыя з суседняй Польшчы: ані беларусы, ані літвіны, ані іншыя сыны нашай зямлі ня могуць пагадзіцца з думкай, каб еднасць Беларуска-Літоўскага краю з Польшчай была пастаўлена за варунак вызваленьня яго" [236. Nr 12]. Безумоўна, рэзкасць артыкула, выразы кшталту "ворагі", "чужыя нам людзі, панаехаўшыя з суседняй Польшчы" не маглі спрыяць польска-беларускаму паразуменню. Мажліва, беларускія дзеячы не здолелі адэкватна ацаніць рэальную ваенна-палітычную сітуацыю і празмерна верылі як у нямецкую падтрымку беларускіх намаганняў, так і ў магчымасць палітычнага саюзу з літоўскім рухам.

У заключэнне трэба адзначыць, што ўжо напачатку ХХ ст. стала відавочным, што лёс Беларуска-Літоўскага краю ў вялікай ступені будзе залежаць ад характара міжнацыянальных адносінаў. Ва ўмовах нацыянальна-культурнага Адраджэння асноўных (па колькасці) народаў гістарычнай Літвы ніводны з іх не быў у стане толькі ўласнымі сіламі вызначыць яе будучыню. Тым больш, што да восені 1915 г. на ўсёй тэрыторыі краю ўладамі падаўлялася ўсялякае імкненне нават да самакіравання.

Важнасць фактару міжнацыянальнага пагаднення першымі зразумелі краёўцы. І гэта невыпадкова, бо якраз іх найбольш хвалявала будучыня гістарычнай Літвы як самастойнага і непадзельнага рэгіёну. Менавіта таму ў іх публікацыях і публічных выступленнях польска-літоўскія і польска-беларускія адносіны амаль упершыню сталі аб'ектам грунтоўнага аналізу.

Адзінай агульнапрынятай краёвай канцэпцыі не існавала. Краёвасць распадалася на розныя кірункі і нават групоўкі, якія па-рознаму ставіліся да праблемы міжнацыянальных адносін. М.Ромэр і прыхільнікі ягонага разумення краёвасці імкнуліся да паразумення і ўсебаковага супрацоўніцтва з беларусамі і літоўцамі. Гэтае імкненне знайшло сваё практычнае ажыццяўленне ў дзейнасці міжнацыянальных гаспадарчых і культурных таварыстваў у Вільне, у сумесных выдавецкіх праектах (у прыватнасці, "Кур'ер краёвы"), у існаванні масонскіх ложаў "Лучнасць", "Літва", "Беларусь", "Вялікі Усход Літвы" ("Вялікі Усход Літвы і Беларусі") і г.д.

Іншая групоўка гэтых краёўцаў, ідэйным правадыром якой быў Л.Абрамовіч, больш прагматычна ставілася да краёвай ідэалогіі. Пасля раскола (1913) яны пачалі трактаваць краёвасць як тактычны сродак дзеля забеспячэння інтарэсаў літоўскіх палякаў. Пры гэтым апошнія ўсё часцей успрымаліся як частка польскай нацыі. У выніку ўжо напярэдадні вайны ў публікацыях "Пшэглёнда віленьскага" па беларускаму пытанню адбыўся пераход ад крытыкі Л.Саланевіча і ягоных аднадумцаў да крытыкі "Нашай Нівы". Пры гэтым аргументацыя (тэзіс пра "ўрадавую антыпольскую інтрыгу") засталася амаль нязменнай.

Большасць краёўцаў кансерватыўна-ліберальнай арыентацыі ў міжрэвалюцыйны перыяд (1907-1917) паступова пераходзіла на пазіцыі нацыянальных дэмакратаў і ўспрымала развіццё беларускага і літоўскага рухаў толькі як пагрозу польскім інтарэсам у краі. Прыкметнай фігурай гэтай большасці быў І.Корвін-Мілеўскі, польскасць якога спалучалася з кансерватыўным падыходам да вырашэння сацыяльных праблем гістарычнай Літвы. Сярод "апазіцыянераў" трэба назваць імя Р.Скірмунта, які паступова станавіўся дзеячом беларускага нацыянальнага руху, і К.Скірмунт. Вядомая публіцыстка не жадала мірыцца з далейшым абвастрэннем польска-літоўскага канфлікта.

Нацыянальныя дэмакраты вялі змаганне супраць беларускага і літоўскага нацыянальна-культурнага Адраджэння, якое набыло асабліва востры характар з восені 1915 г. Большасць польскіх сацыялістаў досыць крытычна ацэньвала перспектывы беларускага руху і хваравіта рэагавала на культурна-асветніцкія патрабаванні літоўцаў.

Гаворачы пра пазіцыю беларускіх адраджэнцаў, трэба адзначыць, што працяглы час яна адрознівалася даволі высокай ступенню нацыянальнай талерантнасці і імкненнем да паразумення з дэмакратычнымі элементамі польскага руху і агульнарасійскіх палітычных арганізацый. Хоць на выпады велікарускіх або вялікапольскіх нацыяналістаў беларускія дзеячы адказвалі адэкватна.

Абвастрэнне нацыянальных адносін адбылося напрыканцы 1915 г. і было звязанае з тымі пераменамі ў культурна-асветніцкай галіне, якія адбыліся на акупаванай нямецкімі войскамі частцы гістарычнай Літвы. Даволі высокая (асабліва напачатку акупацыі) ступень свабоды культурнай дзейнасці прывяла да сутыкнення нацыяльных інтарэсаў розных народаў краю. Адсутнасць у Вільне М.Ромэра, які з траўня 1915 г. знаходзіўся ў легіёнах Ю.Пілсудскага, значна аслабіла пазіцыі прыхільнікаў нацыянальнага паразумення. Фактычна ўсе плыні польскага руху выступілі супраць беларускага і літоўскага нацыянальна-культурнага Адраджэння. З іншага боку, беларускія і асабліва літоўскія дзеячы таксама пачалі выстаўляць патрабаванні, якія былі непрымальнымі для мясцовай польскай грамадскасці. Відавочнай, напрыклад, была антыпольская пазіцыя беларускага "Гомана".

У міжрэвалюцыйнае дзесяцігоддзе (1907-1917) працягвалася эвалюцыя "польскага пытання". Далейшае пашырэнне польскай нацыянальнай ідэі спрыяла таму, што барацьба эліты літоўскіх і беларускіх палякаў за захаванне традыцый палітычнага, культурнага, эканамічнага і рэлігійнага жыцця краю паступова ператварылася ў змаганне за інтарэсы польскай грамадскасці, а пазней (1916-1917) за далучэнне беларускіх і літоўскіх земляў да польскай дзяржавы. Размова не ішла пра поўную паланізацыю Беларуска-Літоўскага краю, але значная частка літоўскіх і беларускіх палякаў ужо была ўпэўненая, што толькі Польшча можа гарантаваць далейшае існаванне і развіццё гістарычнай Літвы. Літоўскія і беларускія палякі ўцягваліся ў працэс фармавання сучаснай польскай нацыі. Спроба стварэння грамадзянскай (палітычнай) "нацыі ліцвінаў" (як варыянт "нацыя літоўскіх палякаў") закончылася крахам.

* Таксама ёсць звесткі пра нямецкі перапіс 1918 г., вынікі якога былі засякрэчаныя [396, s. 4].

* Для раследавання была створаная з сяброў віленскіх дэмакратычных груповак польска-беларуская камісія. І.Луцкевіч даў паказанні. У выніку факт кантактаў І.Луцкевіча з нямецкімі нацыяналістамі не быў устаноўлены. Завяршэнню працы камісіі перашкодзіла сусветная вайна.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Польская грамадскасць беларускіх і літоўскіх земляў апошняй трэці ХІХ - пачатку ХХ ст. уяўляла адметны этнакультурны феномен, які сфармаваўся ў выніку ранейшых працэсаў паланізацыі і самапаланізацыі (спантаннай паланізацыі) карэннага насельніцтва. Пры гэтым паланізаваныя колы насельніцтва беларускіх і літоўскіх земляў не страцілі сувязі з Айчынай і не ператварыліся ў "польскіх каланізатараў". Яны заставаліся "мясцовым элементам", неад'емнай часткай этнакультурнага і грамадска-палітычнага краягляду гістарычнай Літвы. Іх этнакультурная адметнасць ад палякаў з этнічных польскіх тэрыторый праяўлялася ва ўяўленнях пра ўласнае мясцовае паходжанне, ва ўсведамленні непарыўнай сувязі з роднай зямлёй, у тым, што прыхільнасць да польскай культуры спалучалася з шанаваннем мясцовых культурных традыцый, у пачуцці непадзельнасці лёсу гістарычнай Літвы і Польшчы. Таксама трэба адзначыць феномен падвоенай свядомасці: gente Lithuanus (vel Ruthenus) natione Polonus. Прычым грамадска-палітычная пазіцыя палякаў Беларусі і Літвы звычайна вызначалася першым кампанентам ( gente Lithuanus (vel Ruthenus)).

Па меры развіцця літоўскага і беларускага нацыянальных рухаў і ператварэння гістарычнай Літвы ў Беларуска-Літоўскі край палітонім "літоўскія палякі" на этнічных літоўскіх землях набываў этнакультурны змест. Адпаведна, на беларускіх землях пачалі з'яўляцца "беларускія палякі.

"Польскае пытанне" ў беларускай гісторыі прайшло складаную эвалюцыю. Палітычная і культурная эліта гістарычнай Літвы да пачатку 60-х г. ХІХ ст. звычайна дэманстравала польскі (рэчпаспалітаўскі) патрыятызм і змагалася за адраджэнне Рэчы Паспалітай як федэратыўнай дзяржавы. Пасля разгрома паўстання 1863 - 1864 г. пераважала імкненне захаваць традыцыі ўласнага палітычнага, сацыяльна-эканамічнага, культурнага і рэлігійнага ладу жыцця. У міжрэвалюцыйны перыяд сутнасцю "польскага пытання" стала імкненне абараніць інтарэсы эліты мясцовай польскай грамадскасці, якія, зрэшты, атаясамліваліся з інтарэсамі ўсяго краю. З канца 1915 - пачатку 1916 г. "польскае пытанне" паступова набывала ўласна польскі нацыянальны змест. Мэтаю большасці польскіх арганізацый і партый на беларускіх і літоўскіх землях становіцца барацьба за стварэнне незалежнай польскай дзяржавы і далучэнне да яе ў той ці іншай форме г.зв. "усходніх крэсаў" або іх часткі.

"Польскае пытанне" непасрэдна датычыла лёсу беларусаў і іх культуры. З канца XVIII - па апошнюю трэць ХІХ ст. працэс беларускага культурнага накаплення адбываўся ў межах ліцвінскай і заходнерускай культурных традыцый. Гэтая сітуацыя ў пэўным сэнсе адлюстравала той цывілізацыйны раскол, які прайшоў праз Беларусь. У 70 - 80-я гг. ХІХ ст. пачалося афармленне ўласна беларускай культурнай традыцыі, якой у далейшым прыдзецца весці змаганне супраць польскай нацыянальнай ідэі. У гэтай барацьбе беларусы знайшлі саюзніка сярод краёўцаў. Яны нават пачалі выкарыстоўваць у сваіх інтарэсах краёвую ідэалогію, якая нарадзілася ў асяроддзі літоўскіх палякаў. Некаторыя з краёўцаў у 1916 - 1918 гг. (Р.Скірмунт, Э.Вайніловіч ды інш.) фактычна далучыліся да беларускага.

Вырашэнне расійскімі ўладамі "польскага пытання" набыло характар цывілізацыйнага канфлікту, ад вынікаў якога ў пэўнай ступені залежаў выбар вектара развіцця Беларусі. Мясцовая польская грамадскасць была свайго роду прадстаўніком "заходняй цывілізацыі" (паводле класіфікацыі С.Ханцінгтона). Ліцвінства, у рамках якога адбываліся працэсы беларускага культурнага накаплення, было складовай тагачаснага польскага (рэчпаспалітаўскага) патрыятызму. Менавіта яно стварала пэўную альтэрнатыву развіццю беларускай нацыі ў межах "праваслаўнай цывілізацыі". Антыпольская палітыка расійскіх уладаў умацоўвала ўсходнееўрапейскі вектар у беларускай гісторыі.

Палітыка Расійскай дзяржавы на беларускіх і літоўскіх землях эвалюцыянавала ад курса на дзяржаўную асіміляцыю мясцовага насельніцтва і ўніфікацыю "Паўночна-Заходняга краю" да спробаў поўнай палітычнай дэпаланізацыі і імкнення забяспечыць абсалютнае дамінаванне "велікарускага элемента" не толькі ў палітычным, але і ў нацыянальна-культурным жыцці. У апошняй трэці ХІХ - напачатку ХХ ст. на беларускіх землях падаўляліся і забараняліся ўсе праявы польскай культуры. Аднак улады так і не здолелі канчаткова вырашыць "польскае пытанне". Імперыя не мела для гэтага неабходнага цывілізацыйнага патэнцыялу. Толькі гэтым тлумачацца хістанні паміж традыцыйнымі сродкамі паліцыйна-бюракратычнага панавання ("мураўёўскі падыход") і эпізодамі вымушанага лібералізму ("валуеўскі падыход"), якія ў расійскай гістарыяграфіі апошняга часу трактуюцца як "парадоксы Расійскай імперыі" (Л.Гарызонтаў). Трэба таксама адзначыць, што імперскі палітычны курс насуперак намаганням яго ідэолагаў фактычна спрыяў пашырэнню і ўмацаванню прапольскіх настрояў у свядомасці мясцовай каталіцкай грамадскасці. Да таго ж імкненне ўсімі сродкамі пакончыць з "польскім пытаннем" дэфармавала ўнутраную палітыку і ў пэўным сэнсе прыспешыла крах імперыі.

Дыяпазон настрояў рэпрэсаванай польскай грамадскасці быў даволі шырокім: ад гатоўнасці прыстасавацца да новых умоваў жыцця і рабіць кар'еру нават шляхам страты ўласнай культурнай і канфесійнай адметнасці да жадання працягваць узброеную барацьбу і надалей. Аднак большасць літоўскіх палякаў выразна супрацьстаяла "выключнаму заканадаўству" і імкнулася адстойваць інтарэсы гістарычнай Літвы, якія адрозніваліся ад польскіх нацыянальных інтарэсаў.

У польскім грамадска-палітычным руху на беларускіх і літоўскіх землях, актывізацыя якога распачалася напрыканцы 70-х гг. ХІХ ст., паступова вылучыліся дзве плыні - краёвая і нацыянальная. На працягу большай часткі разглядаемага перыяду дамінавала краёвая плынь, якая найбольш адпавядала этнакультурным асаблівасцям літоўскіх і беларускіх палякаў. Нацыянальная плынь здолела пацясніць краёвасць толькі ў 1916 - 1917 гг.

Сацыяльная і палітычная актывізацыя шырокіх мас насельніцтва Беларуска-Літоўскага краю напярэдадні і ў перыяд першай расійскай рэвалюцыі моцна паўплывала на ідэалагічнае і арганізацыйнае афармленне розных плыняў мясцовага польскага руху. У першую чаргу трэба адзначыць выпрацоўку краёвай ідэалогіі. У публіцыстыцы Р.Скірмунта, Б.Ялавецкага, К.Скірмунт, М.Ромэра, В.Жукоўскага, Л.Абрамовіча ды інш. былі сфармуляваныя асноўныя палажэнні краёвасці. Яе ключавой ідэяй стаўся пастулат "грамадзяніна краю". Пачуццё патрыятызму, любові і самаадданасці ў адносінах да роднай зямлі, да Беларуска-Літоўскага краю лічылася галоўным крытэрыем прыналежнасці да "нацыі ліцвінаў" або, як варыянт, "нацыі літоўскіх палякаў". Падобнае "грамадзянскае" разуменне нацыі было больш характэрным для "заходняй цывілізацыі". Хоць адначасна яно ў пэўным сэнсе грунтавалася на г.зв. "палітычнай нацыі" ("naród polityczny"), якая існавала яшчэ ў часы Рэчы Паспалітай абодвух народаў. Апроч таго, пэўны патэнцыял грамадзянскага (палітычнага) разумення нацыі ўтрымліваўся ў пашыраным пачуцці "тутэйшасці", месца якога ў нацыянальных працэсах можна акрэсліць тэрмінам Э.Хабсбаўма "народны протанацыяналізм". Такім чынам краёўцы імкнуліся паспрыяць фармаванню нацыі грамадзянскага (палітычнага) тыпу. Іх ідэалогія супрацьстаяла канцэпцыі этнакультурнай (этнамоўнай) нацыі, якая хутка пашыралася ў Цэнтральна-Усходняй Еўропе сярод народаў, што не мелі ўласнай дзяржаўнасці.

Краёвая плынь польскага грамадска-палітычнага руху не мела адзінства. Пераважалі два кірункі - кансерватыўна-ліберальны і дэмакратычны-ліберальны. Падчас рэвалюцыі 1905 - 1907 гг. дамінаваў першы з іх. Але пазней ва ўмовах наступу расійскіх правых нацыяналістаў ён пачаў ператварацца ў форму абароны інтарэсаў сацыяльных вярхоў мясцовай польскай грамадскасці. Для многіх прыхільнікаў гэтага кірунку край пачаў абмяжоўвацца памерамі ўласнага маёнтка. Затое актыўную дзейнасць разгарнулі краёўцы дэмакратычна-ліберальнай арыентацыі Цэнтрамі краёвай прапаганды ў гэты час сталі віленскія масонскія ложы "Лучнасць" (1910), "Літва" (1911) і "Беларусь" (1914), якія моцна прычыніліся да распаўсюджвання краёвай ідэалогіі сярод сяброў дэмакратычных арганізацый розных нацыянальных рухаў. Трэба адзначыць далучэнне да краёвага руху дзеячоў беларускага (браты Луцкевічы, В.Ластоўскі ды інш.) і літоўскага (М.Сляжэвічус, М.Біржышка ды інш.) рухаў, сяброў яўрэйскіх (браты Ромы, М.Брамсон ды інш.) і рускіх (І.Прозараў) дэмакратычных арганізацый. Найбольш паслядоўна краёвую ідэю прапагандавалі беларускія дзеячы. Яны ж больш за іншых захоўвалі прыхільнасць да яе. Можна нават сцвярджаць, што краёвая ідэя ў 1912 - 1915 гг. стала складовай ідэалогіі беларускага нацыянальнага руху. Ва ўсялякім выпадку яна выкарыстоўвалася дзеля пашырэння яго сацыяльнай базы, пошуку надзейных саюзнікаў сярод дзеячоў іншых нацыянальных рухаў.

У пэўным сэнсе краёвасць з'яўлялася ломкай традыцый i стэрэатыпаў этнанацыянальнай прапаганды, якiя ў гэты час ўжо сфармавалiся ў народаў Цэнтральна-Усходняй Еўропы. Краёвасць трымалася на ўнiкальнай атмасферы шматнацыянальнага краю i асаблiва Вiльнi. Яна нараджала людзей, якiя адчувалi сябе адначасова рускiм i беларусам (I.Краскоўскi), палякам i літоўцам (Д.Малiноўскас, М.Ромэр), палякам i беларусам (Я.Манькоўскі, В.Чыж). Гэта была атмасфера свайго роду этнiчнага "карнавалу", дзе адсутнiчалi выразныя этнiчныя межы, дзе ў залежнасцi ад жыццёвых абставiн маска станавiлася тварам i наадварот.

У міжрэвалюцыйны перыяд стала відавочнай адсутнасць моладзевай базы краёвага руху. Большасць моладзевых арганізацый краю адстойвала пастулат незалежнасці Польшчы. Прычым гістарычная Літва ўспрымалася толькі як частка польскіх земляў. Гэта быў адзін з першых сігналаў будучай перамены ў суадносінах паміж краёвай ідэалогіяй і польскай нацыянальнай ідэяй. Другім сігналам можна лічыць паразуменне паміж праваліберальнымі краёўцамі і нацыянальнымі дэмакратамі. Яно знайшло адлюстраванне ў аб'яднанні газеты краёўцаў "Кур'ер віленьскі" з органам ПДНП "Гонцам віленьскім". Гэтае паразуменне атрымала пацвярджэнне ў дзейнасці Польскага ЦВК, які быў створаны ў Вільні напярэдадні выбараў у IV Думу (1912). Ягоным кандыдатам быў сябра ПДНП С.Мацэевіч. Характэрна, што галоўным сапернікам С.Мацэевіча аказаўся прадстаўнік леваліберальных краёўцаў Браніслаў Крыжаноўскі. Шляхі абодвух кірункаў краёвасці выразна разышліся. Усё гэта сведчыла пра крызіс краёвай плыні польскага руху.

Пераламіць тэндэнцыю этнакультурнага "будаўніцтва" нацыі краёўцы не здолелі. У другой палове 1916 - пачатку 1917 г. стаў відавочным поўны крах спробы стварэння "нацыі ліцвінаў". Канцэпцыя грамадзянскай нацыі не вытрымала канкурэнцыі з ідэалогіямі асобных этнакультурных нацый. Большасць літоўскіх і беларускіх палякаў у гэты перыяд зрабіла свой выбар на карысць польскага нацыянальнага руху.

Гісторыя ўласна польскага нацыянальнага руху на беларускіх і літоўскіх землях распачынаецца пранікненнем у 70 - 80-я гг. ХІХ ст. на тэрыторыю гістарычнай Літвы ідэалогіі "варшаўскага пазітывізму". Яе ўплывы пашыраліся праз сістэму тайнай польскай адукацыі, праз пранікненне друкаванай прадукцыі з Каралеўства Польскага. Ужо напрыканцы ХІХ ст. можна адзначыць нараджэнне на беларускіх і літоўскіх землях сацыяльнага тыпа "паляка-нацыяналіста". Аднак распаўсюджання ён не атрымаў

На рубяжы ХІХ - ХХ ст. польская нацыянальная ідэя была прадстаўленай ПДНП і ППС. Абедзьве партыі не здолелі арганізацыйна замацавацца на беларускіх і літоўскіх землях. ППС, у праграме якой рабілася спроба сумяшчэння нацыянальнай і сацыялістычнай ідэалогій, прэтэндавала на тое, каб стаць кіраўніком усяго сацыялістычнага руху ў гістарычнай Літве. Аднак узнікненне агульнарасійскіх, а таксама яўрэйскіх, літоўскіх і беларускіх сацыялістычных арганізацый, раскол самой партыі на "інтэрнацыяналістаў" і "нацыяналістаў" і, самае галоўнае, вузасць этнасацыяльнай базы яе дзейнасці прывялі да маргіналізацыі польскіх сацыялістаў на беларускіх і літоўскіх землях. ППС на Літве ў якасці самастойнай партыйнай арганізацыі праіснавала толькі з лютага па лістапад 1906 г.

Польскія нацыянальныя дэмакраты наогул не здолелі стварыць уласнай арганізацыі. Іх прысутнасць у крае была прыметнай дзякуючы галоўным чынам выданню штотыднёвіка "Дзеннік віленьскі" (са жніўня 1906 г.). Дарэчы, варта адзначыць, што нацыяналізм мясцовых дзеячоў ПДНП меў пэўную "краёвую афарбоўку". Апошняе праяўлялася, напрыклад, у спробах сумяшчэння інтарэсаў польскай нацыі "на крэсах" з патрабаваннямі беларускага і літоўскага народаў. Аднак палітыка кіраўнікоў партыі выразна ўмацоўвала курс на нацыянальную канфрантацыю. Палітычныя падзеі, а з пачаткам сусветнай вайны ваенна-палітычныя здарэнні спрыялі пашырэнню польскай нацыянальнай ідэі. Ішло паступовае ўцягванне літоўскіх і беларускіх палякаў у працэс фармавання сучаснай польскай нацыі. Відавочным гэта стала толькі напрыканцы разглядаемага перыяду.

Напачатку ХХ ст. сярод грамадскасці Беларуска-Літоўскага краю пашырылася разуменне, што яго лёс ў вялікай ступені будзе залежыць ад характару міжнацыянальных адносінаў. Працэс фармавання этнакультурных нацый не спрыяў паразуменню паміж асобнымі народамі. Нацыянальная эліта кожнага народа вяла змаганне за масы "тутэйшага" насельніцтва. Толькі краёўцы спрабавалі дасягнуць міжнацыянальнай згоды. Такое паразуменне было неабходнай умовай самастойнасці і непадзельнасці гістарычнай Літвы. Асаблівую ролю ў дасягненні межнацыянальнага адзінства адыгрываў М.Ромэр і прыхільнікі ягонай канцэпцыі краёвасці. Нацыянальныя дэмакраты і польскія сацыялісты ў першую чаргу імкнуліся абараніць польскія нацыянальныя інтарэсы ў краі. Праблема міжнацыянальных адносін цікавіла іх толькі ў гэтай сувязі.

Увосень 1915 г. значная частка беларускіх і літоўскіх земляў апынулася пад уладай нямецкай акупацыйнай адміністрацыі. У гэты момант Вільня перастала быць адзіным цэнтрам польскага руху. На ўсход ад лініі фронту канкурэнцыю ёй склаў Менск. Апошняму паспрыяў масавы наплыў у горад бежанцаў з Каралеўства Польскага. Аднак расійскія ўлады па-ранейшым абмяжоўвалі праявы не толькі палітычнай, але нават культурнай дзейнасці польскіх арганізацый. Затое на тэрыторыі, акупаванай германскімі войскамі, напрыканцы 1915 - напачатку 1916 г. праблемы задавальнення нацыянальна-культурных патрэбаў літоўскіх і беларускіх палякаў не існавала. Тут была створаная сістэма польскай адукацыі, якая непасрэдна закранала інтарэсы беларускага і літоўскага рухаў. Апошнія таксама разгарнулі актыўную культурна-асветніцкую дзейнасць. Пазіцыі прыхільнікаў міжнацыянальнага паразумення сярод мясцовых палякаў, беларусаў і літоўцаў у гэты перыяд значна аслабелі. Фактычна ўсе плыні польскага руху ў Беларусі і Літве выступілі супраць нацыянальна-культурнага Адраджэння беларусаў і літоўцаў. Але, з іншага боку, беларускія і літоўскія дзеячы часцяком выстаўлялі патрабаванні, якія былі заведама непрымальнымі для мясцовай польскай грамадскасці. Напрыклад, беларускія палякі не маглі пагадзіцца з прапановай цалкам адмовіцца ад развіцця польскай культуры. Яны адстойвалі тыя самыя правы, якіх дабіваліся літоўцы і беларусы. Дамінуючай тэндэнцыяй міжнацыянальных адносін стала абарона выключна ўласных нацыянальных інтарэсаў.

Негатыўную ролю адыграла таксама палітыка расійскіх уладаў, якую можна вызначыць формулай divide et impera. З восені 1915 г. на захадзе гістарычнай Літвы яе з поспехам працягвалі германскія акупацыйныя ўлады. І першыя, і другія прыклалі шмат намаганняў, каб не дапусціць кансалідацыі краёвых народаў. Урэшце рэшт перамаглі вузкія этнанацыянальныя інтарэсы.

Спроба краёўцаў дасягнуць польска-беларуска-літоўска-яўрэйскага паразумення пры дапамозе Часовай Рады Канфедэрацыі ВКЛ, у стварэнні якой значную ролю адыграла ложа "Вялікі Усход Літвы" ("Вялікі Усход Літвы і Беларусі"), скончылася няўдачай. З гэтага часу краёвасць становіцца ўдзелам толькі асобных "апошніх грамадзянаў Вялікага княства" (Т.Урублеўскі, М.Ромэр, Л.Абрамовіч ды некаторыя іншыя).

Напрыканцы 1915 - напачатку 1916 г. распачаўся новы этап эвалюцыі "польскага пытання" у беларускай гісторыі. Пераменам паспрыяла актывізацыя беларускага і літоўскага нацыянальных рухаў, якія карысталіся пэўнай падтрымкай германскіх уладаў, і працэс утварэння польскай нацыянальнай дзяржавы, у якім выключна важную ролю адыгрываў польскі нацыянальны рух. У Беларусі і Літве ён быў прадстаўлены ў першую чаргу ПДНП Р.Дмоўскага. Нацыянальныя дэмакраты толькі ў перыяд нямецкай акупацыі здолелі выцясніць краёўцаў на перыферыю мясцовага польскага руху. На гэтым этапе значная частка літоўскіх і беларускіх палякаў далучылася да працэсу фармавання сучаснай польскай нацыі. Тэрмін "паляк" набываў больш выразны нацыянальны сэнс, а "польскае пытанне" у беларускай гісторыі ператварылася ў барацьбу за ўтварэнне незалежнай польскай нацыянальнай дзяржавы, якая павінна была ўключаць у свой склад г.зв. "усходнія крэсы" або іх частку. Крах краёвай ідэалогіі прычыніўся да тэрытарыяльнага падзелу гістарычнай Літвы.

PODSUMOWANIE

W drugiej połowie XIX i na początku XX wieku społeczność polska na ziemiach białoruskich i litewskich była szczególnym fenomenem etnokulturowym, który się ukształtował przeważnie na skutek wcześniejszych procesów polonizacyjnych i samopolonizacyjnych (spontaniczna polonizacja) rdzennych mieszkańców - Litwinów i Białorusinów. Nie stracili oni przy tym więzi z Ojczyzną - Litwą i Białoruś - i nie zamienili się w "polskich kolonizatorów". Pozostawali "miejscowym elementem", niezaprzeczalną etnokulturową i społeczno-polityczną częścią historycznej Litwy. Od Polaków pochodzących z polskiego terytorium etnicznego odróżniało ich przywiązanie do własnego (miejscowego) pochodzenia, świadomość nierozerwalnego związku z ziemią ojczystą, przywiązanie do kultury polskiej przy jednoczesnym poszanowaniu miejscowych tradycji kulturowych oraz przekonanie o wspólnocie losów historycznej Litwy i Polski. Trzeba także wspomnieć o fenomenie podwójnej świadomości narodowej - gente Lithuanus (vel Ruthenus) natione Polonus. Przy czym o społeczno-politycznym stanowisku Polaków Białorusi i Litwy decydował zazwyczaj pierwszy składnik ( gente Lithuanus (vel Ruthenus).

W miarę rozwoju litewskiego i białoruskiego ruchu narodowego i przekształcenia się Litwy historycznej w Kraj Białorusko-Litewski określenie "Polacy litewscy" na etnicznych ziemiach litewskich nabiera znaczenia etnokulturowego. Odpowiednio na ziemiach białoruskich zaczęli się pojawiać "Polacy białoruscy".

"Kwestia polska" w białoruskiej historii miała skomplikowany rozwój. Polityczna i kulturalna elita Litwy historycznej do początku lat 60. XIX w. okazywała zazwyczaj polski według formy, a według treści raczej odnoszący się do Rzeczypospolitej patriotyzm i walczyła za odrodzenie Rzeczypospolitej jako państwa federacyjnego. Po klęsce powstania 1863-1864 r. przeważało dążenie do zachowania własnej tradycji politycznego, społeczno-gospodarczego, kulturowego i religijnego trybu życia. W okresie międzyrewolucyjnym istotą "kwestii polskiej" stała się obrona interesów miejscowej elity polskiej społeczności, co utożsamiano z interesami całego Kraju. Od końca 1915 do początku 1916 roku "kwestia polska" powoli wypełnia się polską treścią narodową. Większość polskich partii i organizacji na ziemiach białoruskich i litewskich stawia sobie za cel walkę o utworzenie niepodległego państwa polskiego i przyłączenie do niego w ten czy inny sposób tzw. "kresów wschodnich" lub ich części.

"Polska kwestia" bezpośrednio dotyczyła Białorusinów i ich kultury. Od końca XVIII - do końca XIX w. proces kształtowania się kultury białoruskiej zachodził w historycznych granicach t.zw. "litwińskiej" i "zachodnioruskiej" tradycji kulturowej. Sytuacja ta w pewnym stopniu odzwierciedliła rozłam cywilizacyjny, który dotknął Białoruś. W latach 70.-80. XIX w. zaczęło się formowanie białoruskiej tradycji kulturowej, która musiała walczyć przeciwko polskiej idei narodowej. W tej walce Białorusini znaleźli sojusznika wśród krajowców. Zaczęli nawet na własny użytek wykorzystywać krajową ideologię powstałą w gronie Polaków litewskich. Niektórzy z krajowców w latach 1916-1918 (Roman Skirmunt, Edward Woyniłłowicz, Kazimierz Szafnagiel i in.) faktycznie przyłączyli się do Białorusinów.

Rozwiązanie "kwestii polskiej" przez władze rosyjskie nabrało charakteru cywilizacyjnego konfliktu. Od jego wyniku zależał wybór drogi rozwoju Białorusi. Miejscowa społeczność polska była swego rodzaju przedstawicielem "cywilizacji zachodniej" (według klasyfikacji S. Hantingtona). W ramach historycznego "litwiństwa" zachodziły również procesy formowania się kultury białoruskiej. Był to składnik ówczesnego patriotyzmu polskiego (Rzeczypospolitej), który stanowił jakąś alternatywę dla rozwoju nacji białoruskiej w granicach "cywilizacji prawosławnej". Antypolska polityka władz rosyjskich wzmacniała wschodnioeuropejski kierunek w białoruskiej historii.

Polityka państwa rosyjskiego na ziemiach białoruskich i litewskich ewoluowała od państwowej asymilacji mieszkańców i unifikacji "Północno-Zachodniego Kraju" do prób pełnej politycznej depolonizacji i dążenia do absolutnej dominacji "elementu wielkoruskiego" nie tylko w życiu politycznym, lecz także w narodowo-kulturowym. W końcu XIX - poczłtku XX w. na ziemiach białoruskich tłumiono wszelakie przejawy kultury polskiej. Władze nie potrafiły jednak do końca uporać się z "kwestią polską". Imperium nie miało odpowiedniego potencjału cywilizacyjnego. Wyłącznie tym da się wytłumaczyć wahania między tradycyjnymi policyjno-biurokratycznymi metodami ("podejście Murawiewa") a epizodami zmuszonego liberalizmu ("podejście Wałujewa"). W rosyjskiej historiografii zjawisko to traktuje się ostatnio jako "paradoksy Imperium Rosyjskiego" (Ł. Garizontow). Trzeba także zaznaczyć, że imperialny kierunek polityczny wbrew wysiłkom jego ideologów sprzyjał faktycznie poszerzeniu i umocnieniu się nastrojów propolskich w świadomości miejscowej społeczności katolickiej. Ponadto dążenie za wszelką cenę do pożegnania się z "kwestią polską" deformowało politykę wewnętrzną i w pewnym znaczeniu przyśpieszyło klęskę imperium.

Wachlarz nastrojów represjonowanej społeczności polskiej był dość szeroki - od gotowości do przystosowania się do nowych warunków życia i robienia kariery, poprzez utratę własnej odrębności kulturowej i religijnej, do chęci kontynuowania walki zbrojnej. Większość Polaków litewskich wyraźnie jednak przeciwstawiała się "wyłącznemu ustawodawstwu" i zażarcie broniła interesów Litwy historycznej, różniących się od polskich interesów narodowych.

Polski ruch społeczno-polityczny na ziemiach białoruskich i litewskich aktywizował się w końcu lat 70. XIX w. Stopniowo wykrystalizowały się w nim dwa nurty - krajowy i narodowy. Podczas omawianego okresu przeważał nurt krajowy, najbardziej odpowiadający osobliwościom etnokulturowym białoruskich i litewskich Polaków. Nurtowi narodowemu udało się go zdominować dopiero w latach 1916-1917.

Społeczna i polityczna aktywizacja szerszych warstw mieszkańców kraju białorusko-litewskiego w przeddzień i podczas pierwszej rewolucji rosyjskiej silnie oddziałała na ideologiczne i organizacyjne kształtowanie się różnych nurtów miejscowego ruchu polskiego. Przede wszystkim trzeba zaznaczyć wypracowanie ideologii krajowej. W publicystyce Romana Skirmunta, Michała Romera, Władysława Żukowskiego, Łudwika Abramowicza i in. sformułowano główne założenia krajowości. Jej kluczową ideą stał się postulat "obywatela kraju". Poczucie patriotyzmu, miłości i poświęcenia się dla ziemi ojczystej, dla Kraju Białorusko-Litewskiego uważano za główne kryterium przynależności do "nacji Litwinów" lub - ewentualnie - do "nacji Polaków litewskich". Podobny sposób "obywatelskiego" rozumienia nacji był bardziej charakterystyczny dla "cywilizacji zachodniej", chociaż jednocześnie opierało się to w pewnym stopniu na tzw. "narodzie politycznym" z okresu Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W dodatku potencjał "obywatelskiego" rozumienia nacji opierał się na rozpowszechnionym poczuciu tutejszości, której miejsce w procesach narodowych można określić terminem Eryka Hobsbauma jako "narodowy protonacjonalizm". Tak więc, krajowcy wspierali kształtowanie się nacji typu obywatelskiego (politycznego). Ich ideologia przeciwstawiała się koncepcji nacji etnokulturowej (etnojęzykowej), szybko szerzącej się w Europie Środkowo-Wschodniej wśród narodów niemających własnej państwowości.

Krajowy nurt polskiego ruchu społeczno-politycznego nie był jednolity. Przeważały dwa kierunki - konserwatywno-liberalny oraz demokratyczno-liberalny. Podczas rewolucji 1905-1907 r. dominował ten pierwszy. Później natomiast w warunkach natarcia rosyjskiej prawicy przekształcił się on w środek obrony interesów elity miejscowej społeczności polskiej. Dla wielu zwolenników tej koncepcji kraj zaczął się ograniczać do własnego majątku. Aktywną działalność z kolei rozpoczęli krajowcy demokratyczno-liberalni. Centrum propagandy krajowej stałi się wówczas wileńskie loży masońskie "Jedność" (1910), "Litwa" (1911) i "Białoruś" (1914). Mianowicie oni znacznie przyczyniły do rozpowszechnienia ideologii krajowej wśród członków organizacji demokratycznych różnych ruchów narodowych. Trzeba zwrócić uwagę na dołączenie się do ruchu krajowego działaczy białoruskich (bracia Łuckiewiczowie, Wacław Łastouski etc.) i litewskich (Mikołas Slażewiczus, Mikołas Birżyszka etc.), a także członków organizacji żydowskich (bracia Rommowie, Mojsiej Bramson etc.) i rosyjskich (Iwan Prozarow). Najkonsekwentniej krajową ideologię propagowali działacze białoruscy. Byli do niej przychylni bardziej od innych. Można nawet twierdzić, że idea krajowa w latach 1912-1915 stała się składnikiem białoruskiej idei narodowej. W każdym razie wykorzystywano ją dla poszerzenia podstawy społecznej oraz dla znalezienia niezawodnych wspólników z innych ruchów narodowych.

W pewnym sensie krajowość zrywała z tradycjami i stereotypami propagandy etnokulturowej, ukształtowanej już wtedy u narodów Europy Środkowo-Wschodniej. Opierała się na unikatowym doświadczeniu kraju wielonarodowego, w szczególności zaś Wilna. Narodziła się wśród osób, czujących się jednocześnie Rosjaninem i Białorusinem (Iwan Kraskouski), Polakiem i Litwinem (Donatas Malinowski), Polakiem i Białorusinem (Jazep Mańkousku, Witaut Czyż). Był to swego rodzaju "karnawał" etniczny, gdzie brakowało wyraźnych granic, gdzie w zależności od warunków życiowych maska stawała się twarzą lub odwrotnie.

W okresie międzyrewolucyjnym widoczny stał się brak podwalin młodzieżowych ruchu krajowego. Większość organizacji młodzieżowych broniła postulatu niepodległości Polski, przy czym Litwę historyczną postrzegano wtedy jako część ziem polskich. Był to pierwszy sygnał nadchodzących zmian w stosunkach między ideologią krajową a polską ideą narodową. Drugim takim sygnałem można nazwać porozumienie między prawicowo-liberalnymi krajowcami a narodowymi demokratami. Znalazło to odzwierciedlenie w połączeniu gazety krajowców "Kurier Wileński" z organem narodowych demokratów na Litwie i Białorusi "Gońciem wileńskim". Porozumienie to sprawdziło się także w działalności polskiego Centralnego Komitetu Wyborczego, powołanego w Wilnie przed wyborami do IV Dumy (1912). Jego kandydatem został członek PDNP ks. Stanisław Macejewicz. Znamienne, że głównym jego przeciwnikiem był przedstawiciel lewicowo-liberalnych krajowców (Bronisław Krzyżanowski). Drogi dwóch nurtów krajowych wyraźnie się rozeszły. Wszystko to świadczy o kryzysie krajowego nurtu polskiego ruchu.

Krajowcy nie potrafili przełamać tendencji etnokulturowego formowania się narodowego. W drugiej poł. 1916 - początku 1917 r. widoczna stała się całkowita klęska próby utworzenia "narodowości Lićwinów". Koncepcja narodu obywatelskiego nie wytrzymała rywalizacji z ideologiami poszczególnych narodów etnokulturowych. Większość białoruskich i litewskich Polaków w tamtym okresie wybrała polski ruch narodowy.

Historia polskiego ruchu narodowego na ziemiach białoruskich i litewskich rozpoczęła się przenikaniem w latach 70.-80. XIX w. na tereny historycznej Litwy ideologii "pozytywizmu warszawskiego", którego wpływy szerzyły się poprzez system tajnej edukacji polskiej oraz przenikanie drukowanych materiałów z Królestwa Polskiego. Już w końcu XIX w. da się zaobserwować kształtowanie się na ziemiach białoruskich i litewskich społecznego typu "Polaka-narodowca", który jednak się jeszcze nie rozpowszechnił.

Na przełomie XIX - XX w. polską ideę narodową reprezentowały PDPN i PPS. Żadna z nich nie potrafiła organizacyjnie się zakorzenić na ziemiach białoruskich i litewskich. PPS, próbując we własnym programie łączyć ideologię narodową i socjalistyczną, pretendowała do kierowania całym ruchem socjalistycznym na Litwie historycznej. Powstanie jednak ogólnorosyjskich, żydowskich, litewskich i białoruskich partii socjalistycznych, rozłam samej partii na "internacjonalistów" i "nacjonalistów" oraz - przede wszystkim - wąska podstawa etniczno-społeczna działalności spowodowały marginalizację polskich socjalistów na ziemiach białoruskich i litewskich. PPS na Litwie jako samodzielna organizacja polityczna istniała tylko od lutego do listopada 1906 r.

Polscy demokraci narodowi w ogóle nie potrafili utworzyć własnej organizacji. Ich obecność przejawiała się głównie dzięki wydaniu tygodnika "Dziennik Wileński" (od sierpnia 1906 r.). Zresztą, warto dodać, że nacjonalizm miejscowych działaczy PDPN miał pewne odcienie krajowości. Przejawiało się to na przykład w próbach łączenia interesów polskiej narodowości "na kresach" z zapotrzebowaniami narodów białoruskiego i litewskiego. Polityka kierownictwa partii jednak wyraźnie preferowała kierunek konfrontacji narodowej. Wydarzenia polityczne wraz z rozpoczęciem się pierwszej wojny światowej sprzyjały poszerzeniu się polskiej idei narodowej. Stopniowo białoruskich i litewskich Polaków wciągano w proces kształtowania się współczesnej narodowości polskiej. Uwidoczniło się to dopiero pod koniec omawianego okresu.

Na początku XX w. wśród społeczności Kraju Białorusko-Litewskiego coraz powszechniej pojmowano, że jego losy w dużej mierze są uzależnione od charakteru stosunków między narodowościami. Proces kształtowania się narodowości etnokulturowych nie sprzyjał porozumieniom poszczególnych narodów. Każda elita narodowa walczyła o masy "tutejszych" mieszkańców. Tylko krajowcy próbowali osiągnąć zgodę międzynarodowościową. Było to koniecznym warunkiem samodzielności i jedności Litwy historycznej. Szczególną rolę w osiągnięciu jedności między narodowościami odegrał Michał Romer i zwolennicy jego wizji krajowości. Narodowi demokraci i socjaliści polscy bronili przede wszystkim polskich interesów narodowych w kraju. Problem stosunków międzynarodowościowych interesował ich tylko pod tym względem.

Jesienią 1915 r. znaczna część ziem białoruskich i litewskich znalazła się pod władzą niemieckiej administracji okupacyjnej. W tym momencie Wilno przestaje odgrywać rolę jedynego centrum ruchu polskiego. Na wschód on linii frontu zaczął z nim konkurować Mińsk, do którego napłynęło dużo uciekinierów z Królestwa Polskiego. Władze rosyjskie jednak nadal ograniczały przejawy nie tylko politycznej, lecz także kulturowej działalności organizacji polskich. Na terytorium okupowanym przez wojska niemieckie natomiast w końcu 1915 - początku 1916 r. nie było problemów z zaspokajaniem potrzeb narodowo-kulturowych białoruskich lub litewskich Polaków. Utworzono tu system edukacji szkolnej bezpośrednio dotyczącej interesów ruchów białoruskiego i litewskiego. One także rozpoczęły aktywną działalność kulturalno-edukacyjną. Stanowisko zwolenników porozumienia międzynarodowościowego wśród miejscowych Polaków, Białorusinów i Litwinów w tym okresie znacznie osłabło. Faktycznie wszystkie nurty polskiego ruchu narodowego w Białorusi i Litwie występowały przeciwko narodowo-kulturowemu odrodzeniu Białorusinów bądź Litwinów. Z drugiej strony natomiast działacze białoruscy i litewscy często oczekiwali czegoś, co było z góry nie do przyjęcia przez społeczność polską. Na przykład Polacy białoruscy nie mogli się pogodzić z propozycją całkowitego zrezygnowania z rozwoju kultury polskiej. Walczyli przecież o te same prawa co Litwini lub Białorusini. Przeważającą tendencją w stosunkach międzynarodowościowych stała się wyłączna obrona własnych interesów narodowych.

Negatywną rolę odegrała także polityka władz rosyjskich, którą da się określić formułą divide et impera. Od jesieni 1915 r. na zachodzie Litwy historycznej pomyślnie kontynuowały ją władze niemieckie. Jak pierwsi, tak i drudzy dołożyli dużo starań, żeby nie dopuścić do konsolidacji narodów kraju. Nareszcie zwyciężyły wąskie interesy etnonarodowe.

Próba krajowców osiągnięcia polsko-białorusko-litewsko-żydowskiego porozumienia za pomocą Czasowej Rady Konfederacji Wielkiego Księstwa Litewskiego, w tworzeniu której znaczną rolę odegrała loża masońska "Wielki Wschód Litwy" ("Wielki Wschód Litwy i Białorusi") zakończyła się niepowodzeniem. Od tego czasu krajowość staje się losem tylko pojedynczych "ostatnich obywateli Wielkiego Księstwa" (Tadeusza Wróblewskiego, Michała Romera, Łudwika Abramowicza i niektórych innych).

W końcu 1915 - początku 1916 r. rozpoczął się nowy etap ewolucji "kwestii polskiej" w białoruskiej historii. Przemianom sprzyjała aktywizacja białoruskiego i litewskiego ruchu narodowego - w pewnym stopniu wspierały to władze niemieckie - oraz tworzenie polskiego państwa narodowego, w którym polski ruch narodowy odegrał bardzo ważną rolę. W Białorusi i Litwie przedstawiała go przede wszystkim PDNP Romana Dmowskiego. Narodowi demokraci tylko w okresie okupacji niemieckiej potrafili zdominować krajowców. Na tym etapie znaczna część litewskich i białoruskich Polaków dołączyła się do procesu kształtowania się współczesnej narodowości polskiej. Termin "Polak" coraz bardziej cechuje wyrazisty sens narodowy, a "kwestia polska" w historii białoruskiej przekształca się w walkę o utworzenie niepodległego narodowego państwa polskiego, które musiało składać się także z tzw. "kresów wschodnich" lub ich części. Klęska krajowej ideologii przyczyniła się do terytorialnego podziału Litwy historycznej.

Tłumaczenie Maryja Łucewicz

Пераклад Марыя Луцэвіч

Спіс выкарыстаных крыніцаў і літаратуры

Крыніцы

Неапублікаваныя крыніцы

Аддзел рукапісаў Бібліятэкі Каталіцкага універсітэту (Люблін)

1. Фонд ксяндза Б.Усаса. Rkp. 761, 762, 767, 777, 915.

Аддзел рукапісаў Нацыянальнай бібліятэки імя Асалінскіх (Вроцлаў)

2. Карэспандэнцыя Скірмунтаў з 1817-1933 г.

3. Meysztowicz A. Kowieńskie Towarzystwo Rolnicze w latach 1900-1904.

4. Porowski M. Wspomnienia.1904-1918.

5. Zmitrowicz J. W przedzień wielkich przewrotów i na progu ich. Wspomnienia do roku 1918.

6. Gąsiorowski W. Pamiętniki.

Аддзел рукапісаў Нацыянальнай бібліятэкі Польшчы (Варшава)

7. Chomiński L. Pamiętniki. T. 1-3.

8. Domański Z. Wspomnienia.

9. Kodis-Freyerowa Z. Wspomnienia.

10. Jałowiecki M. Wspomnienia.

11. Jałowiecki M. Korespondencja.

12. Osmołowski J. Wspomnienia z przeszłości.

13. Osmołowski J. Wspomnienia z lat 1914-1921.

14. Wojniłłowicz E. Wspomnienia. Część II.

Аддзел рукапісаў Бібліятэкі Ягелонскага універсітэта (Кракаў)

15. Skirmunt K. Moje wspomnienia.

Дзяржаўная публічная гістарычная бібліятэка Расіі (Масква)

16. Справаздача начальніка Гродзенскай губ. за 1870 г., б.п.

17. Справаздача начальніка Гродзенскай губ. за 1871 г., б.п.

18. Справаздача начальніка Гродзенскай губ. за 1884 г., б.п.

Аддзел рукапісаў Расійскай нацыянальнай бібліятэкі (Санкт-Пецербург)

19. Фонд Альбядзінскага П.П. Ф. 16. A. 51, 53, 56.

20. Фонд Бацюшкова П. Ф. 52. A. 55, 58, 61, 62.

21. Дзённікавыя запісы Валя В.В. Ф. 127. A. 9.

22. Фонд Жыркевіча А.В. Ф. 284. A. 48, 90.

23. Фонд Карнілава І.П. Ф. 377. A. 318, 1095.

24. Фонд Катлярэўскага А.А. Ф. 386. A. 52.

25. Фонд Новікава М.М. Ф. 523. A. 71.

26. Фонд Ратча В.Ф. Ф. 629. A. 393.

Аддзел рукапісаў Бібліятэкі Віленскага універсітэту (Вільня)

27. Лісты Э.Ажэшкі.

28. Лісты Р.Скірмунта да М.Здзяхоўскага. 1910-1932 гг.

29. Лісты Канстанцыі Скірмунт да М.Здзяхоўскага. 1906-1910 гг.

30. Лісты А.Лядніцкага да М.Здзяхоўскага. 1906 г.

31. Перапіска А.Лядніцкага.

Аддзел рукапісаў Цэнтральнай бібліятэкі Акадэміі навук Літвы (Вільня)

32. Дзённік Міхала Ромэра. Том І - VI, XXXVIII.

33. Ліст А.Луцкевіча рэйхсканцлеру Германіі ад 23 сакавіка 1917 г.

34. Лісты Канстанцыі Скірмунт да Ч.Янкоўскага. 1897-1906 г.

35. Лісты Р.Скірмунта да Ч.Янкоўскага. 1907-1909 г.

36. Міхал Ромэр. Аўтабіяграфія.

Галоўны Архіў старажытных дакументаў (Варшава)

37. Archiwum Prozorów i Jelskich.

38. Biuro pracy społecznej.

Архіў новых дакументаў (Варшава)

39. Akta Leona Wasilewskiego.

Архіў Польскай Акадэміі навук (Варшава)

40. Korespondencja A.Lednickiego.

41. Dziennik M. Kossakowskiego.

Дзяржаўны Архіў Расійскай федэрацыі (Масква)

42. Ф. 102 (а.с.). 1913. В. 243. А. 157.

43. Ф. 109 (с.а.). В. 2. А. 708.

44. Ф. 109 (с.а.). В. 2. А. 709.

45. Ф. 109 (с.а.). В. 2. А. 710.

46. Ф. 109 (с.а.). В. 2. А. 712.

47. Ф. 109 (с.а.). В. 2. А. 727.

48. Ф. 109 (с.а.). В. 2. А. 728.

49. Ф. 109 (с.а.). В. 2. А. 731.

50. Ф. 109 (с.а.). В. 2. А. 733.

51. Ф. 109 (с.а.). В. 2. А. 734.

52. Ф. 109 (с.а.). В. 2. А. 763.

53. Ф. 109 (І экспед.). 1865. В. 40. А. 51.

54. Ф. 109 (І экспед.). 1868. В. 43. А. 8. Ч. 9.

55. Ф. 523. В. 1. А. 18.

56. Ф. 523. В. 1. А. 45.

57. Ф. 523. В. 1. А. 103.

58. Ф. 523. В. 1. А. 221.

59. Ф. 523. В. 1. А. 243.

60. Ф. 523. В. 1. А. 244.

Літоўскі Дзяржаўны гістарычны архіў (Вільня)

Фонд канцылярыі Віленскага, Ковенскага і Гарадзенскага генерал-губернатара.

61. Ф. 378 (п.а.). 1865. А. 157.

62. Ф. 378 (п.а.). 1865. А. 561.

63. Ф. 378 (п.а.). 1865. А. 566.

64. Ф. 378 (п.а.). 1866. А. 125.

65. Ф. 378 (а.а.). 1865. А. 1653.

66. Ф. 378 (а.а.). 1866. А. 1340.

67. Ф. 378 (а.а.). 1866. А. 2056.

68. Ф. 378 (а.а.). 1866. А. 2279.

69. Ф. 378 (а.а.). 1866. А. 2369.

70. Ф. 378 (а.а.). 1870. А.169.

71. Ф. 378 (а.а.). 1871. А. 189.

72. Ф. 378 (а.а.). 1904. А. 129.

73. Ф. 378 (а.а.). 1905. А. 395 (частка І-ІІІ).

74. Ф. 378 (а.а.). 1905. А. 399.

75. Ф. 378 (а.а.). 1906. А. 171.

76. Ф. 378 (а.а.). 1906. А. 215.

77. Ф. 378 (а.а.). 1906. А. 424.

78. Ф. 378 (а.а.). 1906. А. 435.

79. Ф. 378 (а.а.). 1906. А. 906.

80. Ф. 378 (а.а.). 1906. А. 4112.

81. Ф. 378 (а.а.). 1907. А. 31.

82. Ф. 378 (а.а.). 1907. А. 157.

83. Ф. 694 (а.а.). В.3. А. 1211.

Фонд Таварыства сяброў навукі.

84. Ф. 1135. В. 4. А. 31 (Дзённік А.Шкленніка).

85. Ф. 1135. В. 4. А. 32 (Дзённік А.Шкленніка)

86. Ф. 1135. В. 13. А. 70.

87. Ф. 1135. В. 13. А. 169.

88. Ф. 1135. В. 20. А. 52.

89. Ф. 1135. В. 20. А. 752.

90. Ф. 1135. В. 23. А. 9.

91. Ф. 1135. В. 23. А. 348.

92. Ф. 1135. В. 23. А. 353.

93. Ф. 1135. В. 24. А. 7.

Расійскі Дзяржаўны гістарычны архіў (Санкт-Пецербург)

94. Ф. 821. В. 3. А 971.

95. Ф. 821. В. 3. А. 1020.

96. Ф. 821. В. 3. А. 1021.

97. Ф. 821. В. 3. А. 1022.

98. Ф. 821. В. 128. А. 96.

99. Ф. 821. В. 128. А. 977.

100. Ф. 821. В. 128. А. 1020.

101. Ф. 1276. В. 1. А. 106.

102. Ф. 1276. В. 2. А. 8.

103. Ф. 1276. В. 2. А. 9а.

104. Ф. 1276. В. 2. А. 60.

105. Ф. 1278. В. 1. А. 520.

106. Ф. 1282. В. 2. А. 440.

107. Ф. 1282. В. 2. А. 869.

108. Ф. 1282. В. 2. А. 2061.

109. Ф. 1284. В. 194. А. 136.

110. Ф. 1327. В. 1. А. 5.

111. Ф. 1327. В. 1. А. 10.

112. Ф. 1327. В. 1. А. 21.

113. Ф. 1327. В. 1. А. 101.

114. Ф. 1327. В. 2. А. 191.

115. Ф. 1327. В. 2. А. 192.

116. Ф. 1327. В. 2. А. 209.

117. Ф. 1327. В. 2. А. 210.

Беларускі Дзяржаўны архіў-музей літаратуры і мастацтва (Менск)

Фонд Беларускага камітэта ў Вільні.

118. Ф. 3. В. 1. А. 14.

119. Ф. 3. В. 1. А. 100.

120. Ф. 3. В. 1. А. 131.

121. Ф. 3. В. 1. А. 260.

122. Ф. 3. В. 1. А. 261.

123. Ф. 3. В. 1. А. 272.

124. Ф. 12. В. 1. А. 618

Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Гародні

Фонд канцылярыі Гарадзенскага губернатара.

125. Ф. 1. В. 6. А. 919.

126. Ф. 1. В. 6. А. 919.

127. Ф. 1. В. 6. А. 922.

128. Ф. 1. В. 6. А. 926.

129. Ф. 1. В. 6. А. 928.

130. Ф. 1. В. 6. А. 1344.

131. Ф. 1. В. 6. А. 1658.

132. Ф. 1. В. 6. А. 2106.

133. Ф. 1. В. 6. А. 2110.

134. Ф. 1. В. 6. А. 2109.

135. Ф. 1. В. 7. А. 329.

136. Ф. 1. В. 7. А. 748.

137. Ф. 1. В. 7. А. 2251.

138. Ф. 1. В. 7. А. 2258.

139. Ф. 1. В. 7. А. 2261.

140. Ф. 1. В. 7. А. 2262.

141. Ф. 1. В. 7. А. 2163.

142. Ф. 1. В. 7. А. 2266.

143. Ф. 1. В. 7. А. 2267.

144. Ф. 1. В. 7. А. 2601.

145. Ф. 1. В. 8. А. 562.

146. Ф. 1. В. 8. А. 1180.

147. Ф. 1. В. 8. А. 1376.

148. Ф. 1. В. 8. А. 1477.

149. Ф. 1. В. 8. А. 1505.

150. Ф. 1. В. 8. А. 1758.

151. Ф. 1. В. 8. А. 1840.

152. Ф. 1. В. 8. А. 1905.

153. Ф. 1. В. 8. А. 2163.

154. Ф. 1. В. 8. А. 2314.

155. Ф. 1. В. 9. А. 44.

156. Ф. 1. В. 9. А. 52.

157. Ф. 1. В. 9. А. 324.

158. Ф. 1. В. 9. А. 630.

159. Ф. 1. В. 9. А. 625.

160. Ф. 1. В. 9. А. 684.

161. Ф. 1. В. 9. А. 806.

162. Ф. 1. В. 9. А. 1211.

163. Ф. 1. В. 9. А. 1447.

164. Ф. 1. В. 16. А. 1371.

165. Ф. 1. В. 17. А. 1394.

166. Ф. 1. В. 18. А. 370.

167. Ф. 1. В. 18. А. 664.

168. Ф. 1. В. 18. А. 665.

169. Ф. 1. В. 18. А. 666.

170. Ф. 1. В. 18. А. 1054.

171. Ф. 1. В. 18. А. 1055.

172. Ф. 1. В. 18. А. 1080.

173. Ф. 1. В. 18. А. 1084.

174. Ф. 1. В. 18. А. 1084а.

175. Ф. 1. В. 18. А. 1090.

176. Ф. 1. В. 18. А. 1097.

177. Ф. 1. В. 18. А. 1098.

178. Ф. 1. В. 18. А. 1099.

179. Ф. 1. В. 27. А. 2686.

180. Ф. 2. В. 38. А. 650

181. Ф. 366. В. 1. А. 425.

Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Менску

Фонд Менскага грамадзянскага губернатара.

182. Ф. 295. В. 1. А. 1973.

183. Ф. 295. В. 1. А. 2169.

184. Ф. 295. В. 1. А. 2172.

185. Ф. 295. В. 1. А. 2189.

186. Ф. 295. В. 1. А. 2429.

187. Ф. 295. В. 1. А. 2714.

188. Ф. 295. В. 1. А. 3023.

189. Ф. 295. В. 1. А. 3095.

190. Ф. 295. В. 1. А. 7704.

191. Ф. 295. В. 1. А. 7782.

192. Ф. 295. В. 1. А. 9047

193. Ф. 306. В. 1. А. 1.

194. Ф. 317. В. 1. А. 27.

195. Ф. 317. В. 1. А. 54.

Фонд Віцебскага грамадзянскага губернатара.

196. Ф. 1430. В. 1. А. 45877.

197. Ф. 1430. В. 1. А. 46326.

198. Ф. 1430. В. 1. А. 47031.

199. Ф. 1430. В. 1. А. 48268.

Фонд Магілёўскага грамадзянскага губернатара.

200. Ф. 2001. В. 1. А. 2044.

201. Ф. 2649. В. 1. А. 75.

Перыядычны друк

202. Вечерняя газета. - 1912.

203. Вечерняя газета. - 1913. - № 436.

204. Вечерняя газета. - 1914. - № 468.

205. Літаратура і мастацтва. - 1990. - 23 лістапада.

206. Наша Ніва. - 1907.

207. Наша Ніва. - 1908.

208. Наша Ніва. - 1909.

209. Наша Ніва. - 1910.

210. Наша Ніва. - 1911.

211. Наша Ніва. - 1912.

212. Наша Ніва. - 1913.

213. Наша Ніва. - 1914.

214. Наша Нива. - 1915. - № 10.

215. Новое время. - 1868.

216. Новое время. - 1869.

217. Новое время. - 1870.

218. Новое время. - 1871.

219. Речь. - 1911.

220. Русь. - 1905. - № 36.

221. Biełarus. - 1914. - Nr 13.

222. Biełarus. - 1915. - Nr 23-24.

223. Gazeta codzienna. - 1912.

224. Gazeta codzienna. - 1915.

225. Gazeta Wileńska. - 1906. - Nr 37.

226. Głos Kijowski. - 1906. - Nr 45.

227. Goniec Wileński. - 1908.

228. Dziennik Miński. - 1918. - 6 (19) stycznia.

229. Dziennik Petersburgski. - 1909.

230. Dziennik Petersburgski. - 1910.

231. Dziennik Petersburgski. - 1912. - Nr 545.

232. Dziennik Petersburgski. - 1913. - Nr 917.

233. Dziennik Wileński. - 1906.

234. Dziennik Wileński. - 1907.

235. Homon. - 1916.

236. Homon. - 1917.

237. Kraj. - 1882.

238. Kraj. - 1883.

239. Kraj. - 1884. - Nr 1.

240. Kraj. - 1885. - Nr 34.

241. Kraj. - 1907.

242. Kurier Krajowy. - 1912.

243. Kurier Krajowy. - 1913.

244. Kurier Krajowy. - 1914. - Nr 1.

245. Kurier Litewski. - 1905.

246. Kurier Litewski. - 1906.

247. Kurier Litewski. - 1907.

248. Kurier Litewski. - 1908.

249. Kurier Litewski. - 1909.

250. Kurier Litewski. - 1910. - Nr 35.

251. Kurier Litewski. - 1912.

252. Kurier Litewski. - 1913.

253. Kurier Litewski. - 1914.

254. Kurier Litewski. - 1915. - Nr 15.

255. Kurier Wileński. - 1910. - Nr 8.

256. Kurier Wileński. - 1911.

257. Litwa i Ruś. - 1913. - Zeszyt VI.

258. Nad Swisłoczą. - Maj 1914 r.

259. Nowiny Wileńskie. - 1906.

260. Noworocznik Litewski na rok 1904. - Rok pierwszy. - W Wilnie. - 1904.

261. Nowy Kurier Litewski. - 1915.

262. Nowy Kurier Litewski. - 1916.

263. Nowy Kurier Litewski. - 1917.

264. Ogniwo. - 1905. - Nr 36.

265. Pobudka. Czasopiśmo dla młodzieży polskiej. - 1910. - Nr 9-10.

266. Pogoń. - 1905. - Nr 1.

267. Przedświt. - 1899. - Nr 8.

268. Przedświt. - grudzień 1912. - Nr 12.

269. Рrzegląd Narodowy. 1911.

270. Przegląd Wileński. - 1911. - Nr okazowy.

271. Przegląd Wileński. - 1912.

272. Przegląd Wileński. - 1913.

273. Przegląd Wileński. - 1914.

274. Przegląd Wileński. - 1929. - Nr 18-19.

275. Słowo. - 1908. - Nr 75.

276. Słowo. - 1909.

277. Słowo. - 1910.

278. Słowo. - 1911. - Nr 513.

279. Vilniaus Żinios. - 1905.

280. Wiadomości Polskie. - 1915. - Nr 30.

281. Wiadomości Polskie. - 1916.

282. Zorza Wileńska. - 1906.

283. Zorza Wileńska. - 1907.

З асабістага архіва аўтара

284. Верас З. Гарадзенскі гурток беларускай моладзі. З маіх успамінаў (рукапіс).

285. Граблеўскі Б. Ліст да Л.Сівіцкай (Зоські Верас) ад 19.06.1986 г.

Друкаваныя крыніцы

286. Аграрный вопрос. Доклад Г.И.Свенцицкого Минскому сельскохозяйственному обществу 5 марта 1906 г. - СПб., 1906.

287. Альбом портретов членов Государственной думы. - М., 1906.

288. Аўтабіяграфія Браніслава Адамавіча Тарашкевіча // Спадчына. - 1996. - № 4.

289. Багушэвіч Ф. Творы / Укл. Я.Янушкевіч. - Мінск: Мастацкая літаратура, 1998.

290. Без-Карнилович M. Исторические сведения о примечательнейших местах в Белоруссии с присовокуплением и других сведений к ней же относящихся. - СПб., 1855.

291. Вильна, по переписи 18 апреля 1875 г., произведённой под руководством Северозападного отд. Императорского Русского географического общества. - Вильна, 1881.

292. Вітан-Дубейкаўская Ю. Мае ўспаміны. - Вільня: Тэхналогія, 1994.

293. Витебское общество сельских хозяев. Отчёт. - [Витебск],1877.

294. Витебское общество сельских хозяев. Отчёт. - [Витебск],1878.

295. Витебское общество сельских хозяев. Отчёт. - [Витебск],1897.

296. Витебское общество сельских хозяев. Отчёт. - [Витебск],1898.

297. Власт [Ластоўскі В.] Кароткая гісторыя Беларусі. - Мінск: Універсітэцкае, 1992.

298. "Всеподданейший отчёт…" виленского, гродненского и ковенского генерал-губернатара П.Д.Святополк-Мирского Николаю ІІ. Падрыхт. да друку М.Біч і В.Пічукоў // Беларускі гістарычны часопіс. - 1997. - № 2.

299. Государственная Дума. Стенографический отчёт. Сессия 1. - ТТ. 1-2. - СПб., 1906.

300. Государственная Дума. Указатель к стенографическим отчётам. Второй созыв. 1907. - СПб., 1907.

301. Государственная Дума. Созыв 3-й. Стенографические отчёты. Сессия I-V. - СПб., 1908-1912.

302. Государственная Дума. Созыв 4-й. Стенографические отчёты. Сессия I-V. - CПб. -Петроград, 1913-1917.

302а. Государственный Совет. Стенографические отчёты. 1906 г. Сессия 1. - СПб., 1906.

303. Государственный Совет. Стенографические отчёты. 1907 г. Сессия 2. - СПб., 1907.

304. Государственный Совет. Стенографические отчёты. Сессия III-VII. - СПб., 1908-1912.

305. Государственный Совет. Стенографические отчёты. Сессия VIII-XII. - СПб. - Петроград, 1913-1917.

306. Дневник Валуева П.А., министра внутренних дел. (1861-1874): В 2 т. - М., 1961. - Т. ІІ. 1865-1876.

307. Дневник Милютина Д.А. 1873-1875: В 2 т. - М., 1947. - Т.1.

308. Дневник Госсекретаря Половцова А.А.: В 2 т. - М., 1966. - Т. 1.

309. Живописная Россия. Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении / Под ред. П.Семёнова. - T.3. - СПб., М., 1882.

310. Законодательные акты переходного времені. 1904-1908. Под ред. Н.И .Лазаревского. - Спб., 1909.

311. Запіска графа Агінскага, пададзеная Аляксандру І 15 мая 1811 г. // Адраджэнне. Гістарычны альманах. - Выпуск 1. - Мн.: Універсітэцкае, 1995.

312. Кастусь Каліноўскі. За нашую вольнасць! Творы, дакументы / Укл. Г.Кісялёў. - Мн.: Беларускі кнігазбор, 1999.

313. Кизеветтер А.А. На рубеже двух столетий. Воспоминания. 1881-1914. - М.: Терра, 1997.

314. Корвин-Милевский И. Голос польского дворянина о выборе члена Государственного Совета в Вильне. - Вильно, 1908.

315. Кулаковский П. Славянские съезды и польский вопрос. - Спб., 1910.

316. Луцкевіч А. Жыцьцё и творчасьць Фр. Багушэвіча ва ўспамінах ва ўспамінах ягоных сучасьнікаў // Спадчына. - 2001. - № 1-2.

317. Луцкевіч А. За дваццаць пяць гадоў (1903-1928). Успаміны аб працы першых беларускіх палітычных арганізацый: Беларуская рэвалюцыйная грамада. Беларуская сацыялістычная грамада. - Мінск: БелСЭ імя П.Броўкі, 1991.

318. Луцкевіч А. Зыгмунт Нагродзкі і ягоныя адносіны да беларусаў. Пасьмертныя ўспаміны // Гістарычны альманах. - 1999. - Т. 2.

319. Материалы для географии и статистики России, собранныя офицерами Генерального штаба: Гродненская губ. / Составил П.Бобровский. - Ч.1-2. - СПб., 1863.

320. [Материалы переписи 1909 г. по 9 западным губ.] - б.м., б.д.

321. Милюков П. Воспоминания. - М.: Изд. политической литературы, 1991.

322. Милюков П. Воспоминания: В 2 т. - М.: Изд. политической литературы, 1990. - Т. 1. (1857-1917).

323. Мядзёлка П. Сцежкамі жыцця // Полымя. - 1993. - № 2.

324. Никитенко А.В. Дневник: В 3-х т. - М., 1956. - Т. 3.

325. Однодневная перепись начальных школ в империи, произведённая 18 января 1911 г.. Выпуск VIII. Виленский учебный округ / Редактор В.И.Покровский. - СПб., 1914.

326. Отчёт по ревизии Виленского земельного банка начальника отделения Особенной канцелярии по кредитной части А.Р.Менжинского и чиновника особых поручений министерства финансов Г.Г.Вороновича. - СПб., 1909.

327. Памятная запіска, пададзеная імператару Аляксандру І графам Міхаілам Агінскім. 1 снежня 1811 г. // Адраджэнне. Гістарычны альманах. - Выпуск 1. - Мінск: Універсітэцкае, 1995.

328. Первая всеобщая перепись населения Российской империи. 1897 г. Т. II, IV, XI, XVII, XXII, XXIV. - СПб., 1904-1905.

329. Песковский М. На рубеже двух эпох // Русская старина. - 1896. - Т. 85.

330. Политическая история ХХ века: Сборник документов и материалов. - М.: Изд. политической литературы, 1991.

331. Политическая история России в партиях и лицах / Сост. В.Шелохаев, Н.Ерофеев, И.Задорожнюк и др. - М.: Терра, 1994.

332. Политические партии России. Конец ХІХ - первая треть ХХ в. Документальное наследие. Съезды и конференции канституционно-демократической партии. 1905-1920: В 3-х т. - М., 1997. - Т. 1. 1905-1907.

333. Польская "народно-демократическая партия" в России и её программа. - Вильна, 1912.

334. Польский вопрос в Государственной думе 3-го созыва I сессии. - Вильна, 1909.

335. Программные документы национальных политических партий и организаций России (конец ХIX - 1917). Сборник документов. - Вып. 2. - Москва, 1996.

336. Протоколы ЦК и заграничных групп Конституционно-дэмократической партии. 1905-середина 1930-х гг.: В 6 т. - М., 1994. - Т. 1. Протоколы ЦК Конституционно-демократической партии. 1905-1911.

337. Римско-католический катехизис о повиновении и преданности престолу и отечеству нашему России, или объяснения 4-й заповеди господней, касательно начальства и его власти. По изданию одобренному Виленским римско-католическим епископом Красинским, перевёл с польского минский декан ксёндз Сенчиковский. - Вильно, 1871.

338. Сборник правительственных распоряжений по водворению русского землевладения в Северо-Западном крае. - Изд. 2-е. - Вильна, 1881.

339. Святополк-Мирский Д. К настоящему политическому моменту. - Петроград, 1914.

340. Тизенгаузен Н. Некоторые статистические данные о народонаселении Западного края. - СПб., 1910.

341. Турчинович О. Обозрение истории Белоруссии с древнейших времён. - СПб., 1857.

342. Царик Г. Воспоминания члена Белорусского кружка в Вильне // Нёман. - 1998. - №11-12.

343. Чебодько П.Я. К характеристике русско-польских отношений в Белоруссии в первой половине 19 в. Из воспоминаний белорусса А.Я.Чебодько. - Киев, 1910.

344. Численность и основные социально-демографические характеристики населения Республики Беларусь по данным переписи 1999 г. - Минск, 1999.

345. Численность и основные социально-демографические характеристики населения Гродненской обл. по данным переписи населения 1999 г. - Гродно, б.д.

346. Численность, возрастная структура, состояние в браке, число и размер семей, национальный состав, уровень образования и источники средств существования населения Белорусской ССР. По данным Всесоюзной переписи населения 1989 г. - Минск, 1990.

347. Численность и основные социально-демографические характеристики населения Республики Беларусь по данным переписи 1999 г. - Минск, 1999.

348. "Якая карысць народу з выборного правицельства" // Гістарычны альманах. - 2000. - Т. 3.

349. [Abramowicz L.]. Litwa podczas wojny: zbiór dokumentów, uchwał, odezw i t.p. / Zebrał i do druku przygotował L.A. - Warszawa, 1918.

350. Balicki Z. Egoizm narodowy wobec etyki. (Артыкул змешчаны на сайце http://bezuprzedzen.pl/dokumenty/balicki_egoizm_narodowy_os.html).

351. Befehls-und Verordnungsblatt des Oberbefehlshabers Ost. In 3-Bde, Hauptquartier, Druckerei des Oberbefehlshabers Ost (Kaunas). 1915-1918. Bd.1 (1915/16).

352. Czapska M. Europa w rodzinie. - Paris: Libella, 1970.

353. Czapska M. Czas odmieniony. - Paryż: Libella, 1978.

354. Der Oberbefehlshaber Ost und das Schulwesen im Verwaltungsbereich Litauen wärhend des Weltkieges von Hans Zemke. - Berlin: Junker und Dünnhauptverlag, 1936.

355. Dmowski R. Polityka Polska i odbudowanie państwa: W 2 t. - Warszawa: Instytut wydawn. Pax, 1988. - T. 1, 2.

356. Futurus [Skirmunt K.]. Kartki polityczne ze spraw krajowych, poruszonych w prasie wileńskiej. 1905-1907. - Warszawa, 1907.

357. Głoger Z. Polska i Litwa // Kwestija litewska w prasie polskiej. - Warszawa, 1905.

358. Górka J. Wspomnienia z Królewstwa Polskiego i z Litwy. - Tarnów, 1906.

359. Herbaczewski J.A. Odrodzenie Litwy wobec idei polskiej. - Kraków, 1905.

360. Jałowiecki B. Do zacnych współziemian moich z Litwy i Rusi. - Petersburg, 1906.

361. Jankowski Cz. Na ostrzu sprawiedliwości. - Warszawa, 1918.

362. Jankowski Cz. Naród Polski i jego Ojczyzna. - Warszawa, 1914.

363. Jankowski Cz. Polska etnograficzna. - Warszawa, 1914.

364. Jankowski Cz. W ciągu dwóch lat. - Warszawa, 1907.

365. Jankowski Cz. Z dnia na dzień. Warszawa 1914 - 1915 Wilno. - Wilno, 1923.

366. Jelski A. Adam Honory Kirkor. Wspomnienie posmiertne // Przegląd literacki. - 1886. - Nr 51.

367. J…i B. [B.Jałowiecki]. Litwa i jej potrzeby. Narodowy katechizm Litwy. - Wilno, 1905.

368. Kieniewicz A. Nad Prypiecią dawno temu... - Wrocław, 1989.

369. Korwin-Milewski H. Siedemdziesiąt lat wspomnień. 1875-1925. - Warszawa, 1993.

370. Korwin-Milewski H. Uwagi o konflikcie języków polskiego i litewskiego w diecezji Wileńskiej. - Wilno, 1913.

371. Korwin-Milewski I. Do czego ma dążyć szlachta litewska. - Warszawa, 1911.

372. Korwin-Milewski I. List otwarty do panów akcyonariuszów Wileńskiego Ziemskiego Banka. - Kraków, 1884.

373. Krajowy związek polski Litwy i Białorusi. - B.r., b.m.

374. Kumaniecki K. Odbudowa państwowości polskiej. Najważniejsze dokumenty. 1912-styczeń 1924. - Warszawa-Kraków, 1924.

375. Kwestja litewska w prasie polskiej. - Warszawa, 1905.

376. Lednicki W. Pamiętniki: W 2 t. - Londyn, 1963. - T. 1.

377. Limanowski B. Pamiętniki. - T. 1 [1835-1870]. - Warszawa, 1937.

378. Limanowski B. Patryotyzm i socyalizm. - Genewa, 1881.

379. Materiały do historii PPS i ruchu rewolucyjnego w zaborze rosyjskim od r. 1893 - 1904. - T. 1. 1893-1897. - Warszawa, 1907.

380. Nagrodzki Z. Moje wspomnienia i rozważania z powodu budowy pomnika Montwiłłowi. - Wilno, 1931.

381. Orzeszkowa E. Listy. - Warszawa, 1938. - T. 2. - Cz. 2.

382. Ostoja T. Garść wspomnień z niedawnej walki o wolność sumienia w Rosyi. - Warszawa, 1916.

383. Pamiętniki dra Jozefa Franka profesora Uniwersitetu Wileńskiego streszczone i uzupełnione przez dra Michała Homolickiego, profesora Uniwersitetu Wileńskiego // Na dziś. - 1872. - T. 2.

384. Pawłowicz E. Wspomnienia. Nowogródek. Więzienie. Wygnanie. - Lwów, 1887.

385. Piltz E. Fakty i dokumenty, dotyczące mej działalności społecznej i politycznej za czas od 1882 do 1924 r. - Warszawa, 1924.

386. Рiltz E. Polityka rosyjska w Polsce. List otwarty do kierowników polityki rosyjskiej. - Warszawa, 1909.

387. Piłsudski J. Jak stałem się socjalistą. - Warszawa, 1986.

388. Pod wozem i na wozie. Pamiętniki ks. J.Borodicza, czyli kilka lat pracy duszpasterskiej na Litwie, Białej Rusi i w głębi Rosyj. - Kraków, 1911.

389. Polski Związek Pracy Społecznej na Litwie i Białorusi. - b.m., b.d.

390. Polskie Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe na Litwie. - Wilno, 1906.

391. PPS-Lewica. 1906-1918. Materiały i dokumenty. - T. 1. 1906-1910. - Warszawa, 1961.

392. Program Stronnictwa Konstytucyjno-Katolickiego na Litwie i Białoruś. - Wilno, 1906.

393. Przybyszewski J. Język rosyjski w katolickim rytuale i w dodatkowym nabożeństwie. - Lwów, 1897.

394. Ro...munt [Skirmunt R.] Nowe hasła w sprawie odrodzenia narodowości litewskiej. - Lwów, 1904.

395. Romunt [Skirmunt R.]. Głos przeszłości i potrzeba chwili. Stanowisko szlachty na Litwie i Rusi. - Lwów, 1905.

396. Römer E. Spis ludności na terenach administrowanych przez zarząd cywilny ziem wschodnich (grudzień 1919). - Lwów - Warszawa, 1920.

397. Römer M. Litwa. Studium odrodzenia narodu litewskiego. - Lwów, 1908.

398. Römer M. Litwa wobec wojny (memoriał poufny) // Zeszyty Historyczne. - Z. 17. - 1970.

399. Römer M. Odpowiedż Juzefowi Piłsudskiemu // Znak. - 1989. - Nr 6.

400. Römer M. Stosunki etnograficzno-kulturalne na Litwie. - Kraków: Krytyka, 1906.

401. Sargas [Jałowiecki B.]. Litwo, Ojczyzno nasza... - Petersburg, 1906.

402. Skirmuntt K. Dzieje Litwy. Opowiedziane w zarysie. - Kraków, 1886.

403. Skirmuntt K. Kartki krajowe. - Wilno, 1913.

404. Skirmuntt K. Nad Niemnem i Bałtykiem w zaraniu dziejów. - Z. 1. - Warszawa, 1898.

405. Skirmuntt K. Zarys dziejów litewskich. - Warszawa, 1901.

406. Skirmuntt K. O prawdę i zgodę z powodu Głosu litwinów do magnatów, obywateli i szlachty na Litwie i odpowiedzi młodego szlachcica litewskiego. - Wyd. 2. - Lwów, 1906.

407. Solak Z. Listy Michała Römera do Ludwika Abramowicza z lat 1908-1938. - Cz. 1: lata 1908-1917 // Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie. Rok XLIV (1999).

408. Sprawa litewska a sprawa polska. Legionowe inicjatywy M.Römera w sprawie Litwy z 1916 r. Oprac. Z.Solak // Krakowski rocznik archiwalny. - 1997. - Tom 3.

409. Stempowski S. Pamiętniki (1870-1914). - Wrocław, 1953.

410. Studnicki Wł. Od socyalizma do nacjonalizma. - Lwów, 1904.

411. Studnicki Wł. Z przeżyć i walk. - Warszawa, 1928.

412. Wańkowicz M. Szczeniacze lata. - Warszawa, 1990.

413. Wasilewski L. Kresy wschodnie. - Warszawa: T-wo wydawnicze w Warszawie, 1917.

414. Wasilewski L. Litwa i Białoruś. - Kraków, 1914.

415. Wasilewski L. Litwa i jej ludy. - Warszawa, 1907.

416. Wojniłłowicz E. Wspomnienia. 1847-1928. Cz. 1. - Wilno, 1931.

417. Zaleski St. Mowa żałobna na egzekwiach za spokój duszy s.p. Ks. A.S.Krasińskiego biskupa niegdyś wileńskiego, dwudziestoletniego wygnańca za wiarę, potem biskupa Hesebońskiego i na własnej ziemie tułacza. - Kraków, 1891.

418. Ze stosunków polsko-litewskich. Głos litwinów. - Warszawa, 1907.

419. Żukowski W. Polacy i Białorusini. - Wilno, 1907.

Літаратура

420. Абдзіраловіч І. Адвечным шляхам. Дасьледзіны беларускага сьветагляду. - Менск: Навука і тэхніка, 1993.

421. Аврех A. Масоны и революция. - М., 1990.

422. Аврех А.Я. Столыпин и Третья Дума. - М., 1968.

423. Андерсон Б. Воображаемые сообщества. Размышления об истоках и распространении национализма. М.: Канон-Пресс-Ц, 2001.

424. Барабаш Ю. Сиамские близнецы. Западноруссизм и малороссийство в национальном самосознании белоруса и украинца // Русь-Литва-Беларусь. Проблемы национального самосознания в историографии и культурологии. - М.: Наследие, 1997.

425. Бардах Ю. Штудыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. - Мн., 2002.

426. Беларуска-польскія культурныя сувязі. Матэрыялы навуковай канферэнцыі 17-24 кастрычніка 1988 г. - Мінск: Навука і тэхніка, 1991.

427. Бергман А. Слова пра Браніслава Тарашкевіча. Гістарычны жыццяпіс. - Мінск: Мастацкая літаратура, 1996.

428. Біч М. Беларускае Адраджэнне ў ХІХ - пачатку ХХ ст. - Мінск: Навука і тэхніка, 1993.

429. Біч М., Рудовіч С. Беларуская сацыялістычная грамада // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. - Т. 1. - Мінск: БелЭН, 1993.

430. Біч М. Паўстанне 1863-64 гг. у Польшчы, Беларусі і Літве // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. - Т.5. - Мінск: БелЭН , 1999.

431. Біч М. Гістарыяграфічныя "навацыі" ў навучальнай літаратуры // Беларускі гістарычны агляд. - Т. 5. - Сш. 2(9). - Снежань 1998.

432. Біч М. Нацыянальнае і аграрнае пытанні ў час паўстання 1863-1864 гг. // Беларускі гістарычны часопіс. - 1993. - № 3.

433. Біч М. Нацыянальны склад прамысловага пралетарыяту Беларусі ў канцы ХІХ - пачатку ХХ ст. // Весці АН БССР. Сер. грам. навук. - 1972. - № 4.

434. Бич М.О. Рабочее движение в Белоруссии. - Мн., 1983.

435. Валіцкі А. Інтэлектуальныя эліты і зьменлівыя лёсы "вымысьленай нацыі" ў Польшчы // Фрагмэнты філязофіі і культуралёгіі літаратуры. - Менск, 1999. - № 3-4.

436. Венцлова Т. Повернення до рідного краю // Культура (Кіïв). - 1991. - № 7-8.

437. Веренич В. Этноязыковое смешение: поляки на Украине, в Беларуси и Литве // Język a tożsamość na pograniczu kultur. / Pod red. E.Smułkowej i A.Engelking. - Białystok, 2000.

438. Гарошка Л. Пад знакам "рускае" і "польскае" веры // Спадчына. - 2000. - № 1.

439. Гарошка Л. Прычыны палянізацыі на Беларусі. Найбольш распаўсюджаны пагляд // Свіцязь. - 1994. - № 1.

440. Гісторыя Беларусі ў двух частках. Частка 1. Ад старажытных часоў па люты 1917 г. / Пад рэд. Я.Новіка і Г.Марцуля. - Мінск: Універсітэцкае, 1998.

441. Гісторыя Беларускай ССР у 5 т. T.1. - Мінск: Навука і тэхніка, 1972.

442. Горизонтов Л. Помещик или мужик? Русское землевладение в стратегии решения национального вопроса // Имперский строй России в региональном измерении (ХІХ - начало ХХ в.) / Отв. ред. П.Савельев. - М., 1997.

443. Горизонтов Л. Парадоксы имперской политики: поляки в России и руские в Польше. - М.: Индрик, 1999.

444. Григорьева В. Из истории располячения костёла в Белорусских губ. (Взгляд на проблему через деятельность каноника Ф.Сенчиковского) // Наш Радавод. - Кн. 4. - Ч. 3. - Гродна, 1992.

445. Грыцкевіч А.П. Удзел у Адраджэнні // Наша вера. - 1998. - № 2.

446. Гуліцкі M. Грыгаровіч Іван Іванавіч // Беларуская мова. Энцыклапедыя. - Мінск: БелЭН, 1994.

447. Гуревич А.Я. Ещё несколько замечаний к дискуссии о роли личности и индивидуума в истории культуры // Одиссей. Человек в истории. - М.: Наука, 1990.

448. Дабраньскі С. Нарысы з гісторыі масонства ў Літве // Спадчына. - 1997. - № 3.

449. Дзянісаў Ул. Касьцёл сьв. Сымона і сьв. Алены. - Менск: Навук.-дасл. цэнтр інфарматыкі і маркетынга АПК, 1996.

450. Довнор-Запольский М. Исследования и статьи. Т. 1. - Киев, 1909.

451. Доўнар-Запольскі М. Гісторыя Беларусі. - Мінск: БелЭН, 1994.

452. Дякин В. Национальный вопрос во внутренней политике царизма (начало ХХ в.) // Вопросы истории. - 1996. - № 11-12.

453. Екельчык С. Нацыяналізм украінцаў, беларусаў і славакаў // Arche. - 2001. - 2 (16).

454. Емяльянчык У. Паланез для касінераў. - Мінск: Беларусь, 1994.

455. Ерошкин Н.П. История государственных учреждений дореволюционной России. - М.: Высш. шк., 1983.

456. Житко А. Национальный состав дворянства Белоруссии по данным Первой всеобщей переписи населения Российской империи 1897 г. // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў: Тэзісы дакладаў і паведамленняў. - Частка І. - Гісторыя Беларусі. - Мінск, 1993.

457. Жураўскі А., Прыгодзіч М. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы // Беларуская мова. Энцыклапедыя. - Мінск: БелЭН., 1994.

458. Забаўскі М. Расійская Дзяржаўная дума ў грамадска-палітычным жыцці Беларусі (1906-1917 гг.). - Мінск: БДПУ імя М.Танка, 1999.

459. Здравомыслов А.Г. «Священность» этноса или релятивизм национальной конструкции? (Артыкул змешчаны на сайце http://www.nir.ru/Socio/scipubl/sj/34-ukaz).

460. Зырянов П. Пётр Аркадьевич Столыпин // Вопросы истории. - 1990. - № 6.

461. Ігнатоўскі У. Кароткі нарыс гісторыі Беларусі. - 5 выд. - Мінск: Беларусь, 1991.

462. Исследования по истории польского общественного движения ХIХ - начала ХХ в. Сборник статей и материалов / Под ред. В.Дьякова, И.Миллера, А.Орехова. - М.: Наука, 1971.

463. Канфесіі на Беларусі. (к. XVIII-XX ст.) / Пад рэд. У.Навіцкага. - Мінск: Экаперспектыва, 1998.

464. Карашчанка І., Валахановіч А. Палякі // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. - Т.5. - Мінск: БелЭН, 1999.

465. Карашчанка І. Палякі // Этнаграфія Беларусі. - Мінск: БелЭН, 1989.

466. Карев Д.В. Белорусская историография конца ХVII - нач. ХХ в. (Политика царизма и формирование исторической мысли Белоруссии) // Наш Радавод. - Кн. 5. - Ч. 2. - Гродна, 1993.

467. Кармин А. Основы культурологии. Мифология культуры. - СПб.: Лань, 1997.

468. Каўка А. Жывом! Старонкaмі беларускага самапазнання. - Масква - Менск, 1997.

469. Каханоўскі Г., Каханоўскі А. Руплівец нашай старасветчыны. Яўстах Тышкевіч. - Мінск: Навука і тэхніка, 1991.

470. Кітурка Ю. Беларуская праблематыка ў творах лідэра эндэцыі Рамана Дмоўскага (к. ХІХ - п. ХХ ст.) // Biuletyn Historii Pogranicza. - 2000. - Nr 1.

471. Kіштымаў А. Эканамічная эвалюцыя Беларусі ў складзе Расійскай імперыі: характарыстыка, тэндэнцыі, вынікі // Наш Радавод. - Кніга 8. Беларусы і палякі: дыялог народаў і культур. Х-ХХ ст.: Матэрыялы міжнароднага "круглага стала" (Гродна. 28-30.09.1999 г.). - Гродна - Беласток, 1999 (2000).

472. Козбаненко В.А. Партийные фракции в I и II Государственных Думах России. 1906 -1907. - М., 1996.

473. Кулешов С.В. Национальные партии и национальные интересы (К постановке проблемы) / История национальных политических партий России: Материалы международной конференции. Москва, 21-22 мая 1996 г. - М., 1997.

474. Куль-Сяльверстава С. Асаблівасці фармавання беларускай нацыянальнай культуры ў канцы XVIII - першыя дзесяцігодзі ХІХ ст.: паміж польскай і ліцвінскай традыцыямі // Польска-беларускія моўныя, літаратурныя, гістарычныя і культурныя сувязі / Пад рэд. М.Кандрацюка. ІІ. Матэрыялы VII Міжнароднай навуковай канферэнцыі "Шлях да ўзаемнасці". Беласток. 16-18. 07. 1999. - Беласток, 2000.

475. Куль-Сяльверстава C. Паміж Польшчай і Расеяй: моўная сітуацыя ў Беларусі ў канцы ХУІІІ - ХІХ ст. // Беларусіка. - Кніга 6. - Мінск, 1996.

476. Лыч Л., Навіцкі У. Гісторыя культуры Беларусі. - Мінск: НКФ Экаперспектыва, 1996.

477. Мальдзіс А. На скрыжаванні славянскіх традыцый. - Мінск: Навука і тэхніка, 1980.

478. Мархель У. "Ты як здароўе..." Адам Міцкевіч і тэндэнцыі адраджэння беларускай літаратуры. - Мінск: Беларуская навука, 1998.

479. Нарысы гісторыі Беларусі: У 2-х частках / Пад рэд. М.Касцюка ды інш. - Мінск: Беларусь, 1994. - Частка 1.

480. Националисты в 3-й Государственной думе. - СПб, 1912.

481. Национальные интересы России и реальные приоритеты государственной политики за полтора века. "Круглый стол" // Отечественная история. - 1996. - № 6.

482. Национальная политика России: история и современность. - М., 1997.

483. Наше Отечество: В 2 ч. - Ч. І / Под ред. С.В.Кулешова, О.В.Волобуева, Е.И.Пивоварчика и др. - М.: Терра, 1991.

484. Общественное движение на польских землях. Основные идейные течения и политические партии в 1864-1914 гг. / Отв. ред. А.Орехов. - М.: Наука, 1988.

485. Пайпс Р. Русская революция: В 2 ч. - Ч. 1. - М.: Росспэн, 1994.

486. Пилипенко М. Возникновение Белоруссии. - Минск: Беларусь, 1991.

487. Полянский Н. Царские военные суды в борьбе с революцией 1905-1907 гг. - М., 1958.

488. Роўда У. Вытокі нацыяналізму // Arche. - Менск. - 2001. - № 2 (16).

489. Рудович С. Беларусь, 1917-й: на сквозняках российской этнополитики // Нёман. - 1997. - № 11.

490. Рудовіч С. Час выбару. Праблема самавызначэння Беларусі ў 1917 г. - Мінск: Тэхналогія, 2001.

491. Самбук С. Политика царизма в Белоруссии во второй половине ХІХ в. - Минск, 1980.

492. Серков А.И. Русское масонство. 1731 - 2000. Энциклопедический словарь. Москва: Росспэн, 2001.

493. Смалянчук А. Беларускі нацыянальны рух і краёвая ідэя // Białoruskie Zeszyty Historyczne. - 2000. - Nr 14.

494. Смалянчук А. Каталікі Беларусі і царская ўлада ў другой палове ХІХ ст. // Białoruskie Zeszyty Historyczne. - 1999. - Nr 12.

495. Cмалянчук А. Палякі Беларусі і Літвы і беларускае нацыянальна-культурнае Адраджэнне. Канец ХІХ ст. - 1918 г. // Наш Радавод. - Кніга 8. Беларусы і палякі: дыялог народаў і культур. Х-ХХ ст.: Матэрыялы Міжнароднага круглага стала (Гродна. 28-30.09.1999). - Гродна - Беласток, 1999 (2000).

496. Смалянчук А. Палякі Беларусі і Літвы ў рэвалюцыі 1905-1907 г. - Гародня: Ратуша, 2000.

497. Смалянчук А. Польскі нацыянальны рух і беларускае Адраджэнне пачатку ХХ ст. - Гродна, 1995.

498. Cмалянчук А. "Беларуская карта" ў дзейнасці царскай адміністрацыі (другая палова ХІХ - пачатак ХХ ст.) // Спадчынa - 1996. - № 4.

499. Cмалянчук А. Беларускае пытанне ў польскім клерыкальным друку // Весці АН Беларусі. Серыя гуманітарных навук. - 1994. - № 4.

500. Cмалянчук А. Беларускі рух пачатку ХХ ст. і ідэя палітычнай нацыі // На шляху да праўды. Acta Albaruthenica 2. - Мінск: Беларускі кнігазбор, 2001.

501. Cмалянчук А. Беларускія палякі або палякі ў Беларусі? // Pogranicze języków - Pogranicze kultur. Pod red. Anny Engelking i Romualda Huszczy. - Warszawa, 2003.

502. Cмалянчук А. Біскуп Эдвард Роп // Беларускі гістарычны часопіс - 1993. - № 3.

503. Cмалянчук А. Дзеннік Віленьскі (1805-1830) // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. - Т. 3. - Мінск: БелЭН, 1996.

504. Cмалянчук А. Дзеннік Віленьскі (1906-1914) // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. - Т. 3. - Мінск: БелЭН, 1996.

505. Cмалянчук А. Дзённік Міхала Ромэра як крыніца па гісторыі Беларусі пачатку ХХ ст. // Беларуcкі гістарычны агляд. - Т.5. - Сшытак 1(8). - 1998.

506. Cмалянчук А. З гісторыі віленьскага масонства пачатку ХХ ст. // Спадчына. - 1998. - №5.

507. Cмалянчук А. Казімір Шафнагель і ягоны зварот "Да нашай краёвай інтэлігенцыі" // Спадчына - 2002 - № 4.

508. Cмалянчук А. Кастусь Каліноўскі ў польскай гістарычнай традыцыі // Спадчына. - 1998. - № 2.

509. Cмалянчук А. Корвін-Мілеўскі Іпаліт Аскаравіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. - Т.4. - Мінск: БелЭН, 1997.

510. Cмалянчук А. Краёвасць у беларускай і літоўскай гісторыі // Беларускі гістарычны агляд. - Т.4. - Сшытак 1-2 (6-7). - 1997.

511. Cмалянчук А. Краёвец Антон Луцкевіч // Гістарычны альманах. - 1998. - № 1.

512. Cмалянчук А. Краёўцы // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. - Т.4. - Мінск: БелЭН, 1997.

513. Cмалянчук А. Кур'ер Літэўскі // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. - Т.4. - Мінск: БелЭН, 1997. (у сааўтарстве з Ю.Вашкевічам).

514. Cмалянчук А. Kurier Krajowy (Вільня, 1912-1914) як беларуска-польскі выдавецкі праект // Польска-беларускія моўныя, літаратурныя, гістарычныя і культурныя сувязі. Пад рэд. М.Кандрацюка. ІІ. Матэрыялы VII Міжнароднай навуковай канферэнцыі "Шлях да ўзаемнасці". - Беласток - 1999.

515. Cмалянчук А. Лядніцкі Аляксадр Робертавіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. - Т.4. - Мінск: БелЭН, 1997.

516. Смалянчук А. Масонскія ложы на беларускіх і літоўскіх землях. 1910-1916 гг. // Białoruskie zeszyty historyczne. - 2002. - 17.

517. Cмалянчук А. Навіны Віленьске (1906) // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. - Т. 5. - Мінск: БелЭН, 1999.

518. Cмалянчук А. Новыя ацэнкі польска-літоўскіх адносінаў у літоўскай гістарыяграфіі 90-х г. 20 ст. // Гістарычны Альманах. - 2001. - Том 4.

519. Cмалянчук А. Палякі Беларусі і Літвы пачатку ХХ ст. як этнакультурны і сацыяльны феномен // Беларускі гістарычны агляд. - 2000. - T. 7. - Сшытак 1(12).

520. Cмалянчук А. Палякі Беларусі і Літвы і беларускае нацыянальна-культурнае Адраджэнне. Канец ХІХ ст. - 1918 г. // Наш радавод. Беларусы і палякі:дыялог народаў і культур. Х-ХХ ст. Матэрыялы міжнароднага круглага стала. - Гродна, 1999 (2000).

521. Cмалянчук А. Палякі Міншчыны і беларускі нацыянальны рух (1916-1918) // Нацыянальныя пытанні. Матэрыялы ІІІ Міжнароднага кангрэса беларусістаў "Беларуская культура ў дыялогу цывілізацый". Мінск: Беларускі кнігазбор, 2001.

522. Смалянчук А. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864-1917. - Гродна: ГрДУ, 2001.

523. Cмалянчук А. Парэчча Скірмунтаў: лёс сядзібы і ўладальнікаў // Садова-паркавае мастацтва Гродзеншчыны: гісторыя і сучаснасць. - Гродна: Радиус, 2001.

524. Cмалянчук А. Патрыятызм і прагматызм // Спадчына. - 1998. - № 4.

525. Cмалянчук А. "Польскае пытанне" ў беларускай гісторыі канца 18 - 19 ст. // Этнічныя супольнасці Беларусі. Матэрыялы рэспубліканскай навуковай канферэнцыі. Мінск, 2001.

526. Cмалянчук А. Польская грамадскасць Беларусі і Літвы падчас выбараў і дзейнасці І і ІІ Дзяржаўнай думы Расіі (сакавік 1906-чэрвень 1907 г.) // Czas XX wieku - nie tylko w polskiej perspektywie. Zbior studijów pod red. R.Wapińskіego. - Gdańsk: Stepan design, - 2000 .

527. Cмалянчук А. Польскі нацыянальны рух у Беларусі і Літве напярэдадні і ў перыяд рэвалюцыі 1905-1907 гг. // Беларусь паміж Захадам і Усходам. - Частка ІІ. Беларусіка. - Kніга 6. - Мінск, 1997.

528. Cмалянчук А. Публікацыя Э.Ажэшкі ў газеце "Русь" у сувязі з польска-беларускімі і польска-літоўскімі адносінамі на пачатку ХХ ст. // Белорусский сборник. - Выпуск 1. - СПб., - 1998.

529. Cмалянчук А. Пшэглёнд Віленьскі // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. - T.6. - Мінск, 2001.

530. Cмалянчук А. Раман Скірмунт: шлях да Беларусі // 1994. - № 6.

531. Cмалянчук А. Ромэр Міхал Піус // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. - Т.6. - Мінск: БелЭН, 2001.

532. Cмалянчук А. Роп Эдвард фон // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. - Т.6. - Мінск: БелЭН, 2001.

533. Cмалянчук А. Роп (Ropp) Эдвард фон // Рэлігія і царква на Беларусі. Энцыклапедычны даведнік. - Мінск: БелЭН, 2001.

534. Смалянчук А. Эвалюцыя польскага грамадска-палітычнага руху на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 - люты 1917 г. // Проблемы славяноведения. Сб. научных статей и материалов. - Выпуск 4. - Брянск: Издательство БГУ, 2002.

535. Смоленчук А. Белорусская историография второй половины 19-начала 20 в. и становление национальнай идеологии // Славяноведение. - 1999. - № 5.

536. Смоленчук А. 12. Историческое сознание и идеология поляков Белоруссии и Литвы в начале ХХ в. // Славяноведение. - 1997. - № 3.

537. Смоленчук А. Попытки введения русского языка в католическое богослужение в Минской и Виленской диоцезиях. 60-70-я г. ХIX в. // Lietuvių katalikų mokslo akademijos. Metraštis XX. - Vilnius: Katalikų Akademija, 2002.

538. Сміт Э. Нацыяналізм у дваццацатым стагоддзі. Менск: Беларускі фонд Сораса, 1995.

539. Сталюнас Д. Гражданин Великого Княжества Литовского // Вильнюс = Vilnius. - 1989. - Март - апрель.

540. Станкевіч А. Да гісторыі беларускага палітычнага вызвалення. - Вільня, [1935].

541. Сташкевич М.С. Белорусское общественно-политическое движение и польские партии левой ориентации (конец XIX в. - 1907 г.) // ХХ стагоддзе ў гісторыі палякаў і беларусаў: Матэрыялы беларуска-польскай навуковай канферэнцыі. 20-21 лістапада 2001 г. Адк.рэд.У.Міхнюк. - Мінск: БДУ, 2001.

542. Сташкевіч М. Гістарычны выбар на пачатку ХХ ст. // Беларусь на мяжы тысячагоддзяў / Пад рэд. А.П.Вайтовіча ды інш. - Мінск: БелЭН, 2000.

543. Сташкевіч М.С. Перадумовы і працэс стварэння палітычных партый на Беларусі (канец ХІХ - люты 1917 г.) // Беларускі гістарычны часопіс. - 1999. - № 4.

544. Степанский А. Польская группа Государственного Совета в 1906-1907 гг. // Исследования по истории польского общественного движения. Под ред. В.А.Дьякова и др. - М., 1971.

545. Таляронак С. Віленская асацыяцыя 1796-1797 гг. // Грамадска-палітычны рух на Беларусі (канец XVIII - 30-я г. ХІХ ст. - Мінск: ІСПД, 1998.

546. Тишков В. Забыть о нации (Пост-националистическое понимание национализма). (Артыкул змешчаны на сайце http://www.iea.ras.ru/Russian/personnel/Tishkov/forget. html).

547. Токць С. Нацыятворчыя працэсы на Гарадзеншчыне 19 - пачатку 20 ст. // Гістарычны альманах. - 2001. - Том 6.

548. Токць С. Праблемы даследавання працэсаў фармавання сучаснай беларускай нацыі // Гістарычны альманах. - 2001. - Том 4.

549. Турук Ф. Белорусское движение. Очерк истории национального и революционного движения белоруссов. - М.: Типография под/отдела инвалидов, 1921.

550. Ферро М. Николай ІІ. - М.: Международные отношения, 1991.

551. Філатава А. Нацыянальнае пытанне і палітыка царскага ўрада ў Беларусі канца XVIII - першай паловы ХІХ ст. // Беларускі гістарычны агляд. - Том VII. - Сшытак 1 (12). - Чэрвень 2000.

552. Філатава А. Польская нацыянальная ідэя на Беларусі ХІХ ст. // Наш Радавод. - Кніга 8. Беларусы і палякі: дыялог народаў і культур. Х-ХХ ст.: Матэрыялы Міжнароднага круглага стала (Гродна. 28-30.09.1999). - Гродна - Беласток, 1999 (2000).

553. Хаўратовіч I. Богуш-Сестранцэвіч Станіслаў Іванавіч. (3.9.1731-1.12.1826) // Мысліцелі і асветнікі. Энцыклапедычны даведнік. - Мінск: БелЭН, 1995.

554. Хмяльніцкая Л. Гісторык з Віцебска. Жыццяпіс Аляксея Сапунова. - Мінск: Энцыклапедыкс, 2001.

555. Хобсбаум Э. Нации и национализм после 1870 г. Спб: Алетейя, 1998.

556. Цвірка К. Паданне пра філаматаў або доля аднаго пакалення // Філаматы і філарэты. Зборнік. Укл. К.Цвіркі. - Мінск: Беларускі кнігазбор, 1998.

557. Цвірка К. Яркая зорка беларускага Адраджэння / Ян Чачот. Выбраныя творы. - Мінск: Беларускі кнігазбор, 1996.

558. Церашковіч П., Чаквін І. Беларусы // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. - Т. 1. - Мінск: БелЭН, 1993.

559. Цьвікевіч А. "Западно-руссизм". Нарысы з гісторыі грамадзкай мысьлі на Беларусі ў ХІХ і пачатку ХХ в. - Менск: Навука і тэхніка, 1993.

560. Чихачёв Д. К вопросу о располячении костёла в прошлом и настоящем. - СПб., 1913.

561. Чуркина И.В. Национальная церковь и формирование южнославянских наций // Вопросы истории. - 2001. - № 3.

562. Шелохаев С.В. Общественно-политическая деятельность Д.И.Шипова. Автореф. дис. … канд. ист. наук. - М., 1995.

563. Швед В. Польскае пытанне і Беларусь у 1772 - 1863 гг. // Польска-беларускія моўныя, літаратурныя, гістарычныя і культурныя сувязі / Пад рэд. М.Кандрацюка. ІІ. Матэрыялы VII Міжнароднай навуковай канферэнцыі "Шлях да ўзаемнасці". Беласток. 16-18. 07. 1999. - Беласток, 2000.

564. Шибеко З.В., Шибеко С.Ф. Минск. Страницы жизни дореволюционного города. - Мінск: Полымя, 1990.

565. Шыбека З. Справа адраджэння Рэчы Паспалітай на землях Беларусі ў ХІХ ст. (па старонках неапублікованага падручніка) // Наш Радавод. - Кніга 8. Беларусы і палякі: дыялог народаў і культур. Х-ХХ ст.: Матэрыялы Міжнароднага круглага стала (Гродна. 28-30.09.1999). - Гродна - Беласток, 1999 (2000).

566. Эбэрхардт П. Дэмаграфічная сітуацыя на Беларусі. 1897 - 1989. - Менск: Беларускі фонд Сораса, 1997.

567. Юхо Я., Емельянчык У. "Нарадзіўся ліцьвінам". - Мінск: Навука і тэхніка, 1994.

568. Яцкевіч І. ППС на Беларусі // Беларуская мінуўшчына. - 1997. - № 4.

569. Aleksandravičius E., Kulakauskas A. Carų valdžioje: XIX amžiaus Lietuva. - Vilnius: Baltas lankos, 1996.

570. Bardach J. O dawnej i niedawnej Litwie. - Poznań, 1988.

571. Bardach J. Od narodów politycznych do narodów etnicznych w Europie Środkowowschodniej // Mniejszości narodowe i religijne w Europie Środkowowschodniej. - Cz.1. - Lublin, 1993.

572. Bardach J. Polacy litewscy a inne narody Litwy historycznej. Próba analizy systemowej // Belarus, Lithuania, Poland, Ukraine. The foundations of historical and cultural traditions in East Central Europe. Internacional Conference Rome, 28 April - 6 May. Lublin - Rome, 1990.

573. Baudoin de Courrtenay-Jędrzewiczówa C. Patriotyzm Piłsudskiego // Niepodległość. - T. VI. - 1958.

574. Bergman A. Sprawy białoruskie w II Rzeczypospolitej. - Warszawa: Państwowe wydawnictwo naukowe, 1984.

575. Błaszczyk G. Polacy na Litwie. Geneza i stan obecny // Przegląd Wschodni. - 1991. - Zeszyt 1.

576. Budny M. Bronisław Piłsudski. Życie i twórczość // Niepodległość. - T. XXI. - Nowy York - Londyn, 1988.

577. Bułhak W. Aleksander Lednicki i demokraci polscy w Rosii wobec ogłoszenia niepodległości Polski przez dawne mocarstwa zaborcze (listopad 1916 - listopad 1917) // Niepodległość (Nowy York - Londyn). - 1991. - T. XXIV.

578. Bumblauskas A. Polonizacja Litwy jako problem w historiografii // Lithuania. - 1999. - №1/2 (30/31).

579. Bumblauskas A. Polsko-litewskie stosunki cywilizacyjne // Przegląd wschodni. - 1999. - T.V. - Z. 4(20).

580. Chajn L. Polskie wolnomularstwo 1920-1938. - Warszawa, 1984.

581. Chlebowczyk J. O prawie do bytu małych i młodych narodów. Kwestia narodowa i procesy narodowotwórcze we wschodniej Europie Środkowej w dobie kapitalizmu. - Warszawa - Kraków: PWN, 1983.

582. [Czaplicki W.] Moskiewskie na Litwie rządy. 1863 - 1869. - Kraków, 1869.

583. Huntington S. Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego. - Warszawa, 1997.

584. Gellner E. Narody i nacjonalizm. - Warszawa: PIW, 1991.

585. Gizbert-Studnicki W. Mickiewicz i jego kraj. - Chicago, 1955.

586. Głębocki H. Fatalna sprawa. Kwestia polska w rosyjskiej myśli politycznej (1856-1866). - Kraków: Arcana, 2000.

587. Gomółka K. Między Polska a Rosją. Białoruś w koncepcjach polskich ugrupowań politycznych 1918 - 1922. - Warszawa: Warszawska Oficyna wydawnicza, 1994.

588. Górski A. Władza polityczna w myśli Stanisława Cata-Mackiewicza. - Kraków: Arcana, 1999.

589. Gudavičius Е. Jak pojawił się model europejskiej kultury Litwinów // Lithuania. - 1999. - №1/2 (30/31).

590. Gursztyn P. Białoruś i Białorusini w pracach Leona Wasilewskiego // Białoruskie Zeszyty Historyczne. - 2001. - Nr 15.

591. Fajnhauz D. Śladami Wielopolskiego. Wiktor Starzyński i jego projekty ugody polsko-rosijskiej na Litwie i Białorusi (1861-1863) // Przegląd Historyczny. - 1994. - T. LXXXV. - Z.3.

592. H.D. [Drege H.] Ś.p. Tadeusz Wróblewski jako założyciel biblioteki imienia E. i E. Wróblewskich. - Wilno, 1926.

593. Hass L. Rosyjskie wolnomularstwo lat 1906 - 1918. (Fragment z dziejów liberalizma w Rosji) // Studia z dziejów ZSSR i Środkowej Europy. - 1971. - VII.

594. Hass L. Masoneria Polska XX w. Losy, loży, ludzi. - Warszawa, 1993.

595. Hroch M. From National Movement to the Fully - formed Nation: The nationbuilding Process in Europa // Mapping the Nation. - New York-Londyn, 1996.

596. Eberhardt P. Polska ludność kresowa. Rodowód, liczebność, rozmieszczenie. - Warszawa: PWN, 1998.

597. Eberhardt P. Przemiany narodowościowe na Białorusi. - Warszawa, 1994.

598. Eberhardt P. Przemiany narodowościowe na Litwie. - Warszawa, 1997.

599. Eberhardt P. Zasięg terytoryalny Polski w koncepcjach badaczy polskich (1864-1921) // Przegląd geograficzny. - 1999. - T. LXXI. - Z. 1-2.

600. Jałowiecki M. Dawne Wilno i ludzi zapomnieni. - Londyn, 1955.

601. Jaśkiewicz L. Carat i kwestja Polska na początku XX w. // Przegląd Historyczny. - 1995. - Tom LXXXVI. - Zeszyt 1.

602. Jēkabsons Ē. Polska mniejszość narodowa na Łotwie w XIX i XX wieku. Krótka charakterystyka i zarys działalności // Europa nie prowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Białoruś, Litwa, Łotwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczpospolitej Polskiej) w latach 1772-1999. Praca zbiorowa pod. red. K.Jasiewicza. - Warszawa-Londyn: Instytut studiów politycznych PAN, 1999. - s. 287-298.

603. Jędzejewicz W. Józef Piłsudski. 1867-1935. Życiorys. - Londyn, 1986.

604. Jundziłł Z. Z dziejów polskiej myśli politycznej na Litwie historycznej // Niepodległość (Londyn). - 1958.

605. Jurkiewicz J. Demokraci wileńscy w latach 1905-1914 (Zarys dzałalności i myśli politycznej) // Acta Baltico-Slavica. - XV. - 1983.

606. Jurkiewicz J. Osadnictwo Polskie w Wielkim Księstwie Litewskim w światle badań historycznych // Acta Baltico-Slavica. - 1994. - T. 22.

607. Jurkiewicz J. Rozwój polskiej myśli politycznej na Litwie i Białorusi w latach 1905 - 1922. - Poznań, 1983.

608. Jurkowski R. Ziemiaństwo polskie Kresów Północno-Wschodnich 1864 - 1904. Działalność społeczno-gospodarcza. - Warszawa: Przegląd Wschodni, 2001.

609. Kałabiński S., Tych F. Czwarte powstanie czy pierwsza rewolucja. Lata 1905-1907 na ziemiach polskich. - Warszawa, 1969.

610. Karp M. "Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy" // Znak. - 1989. - Nr 6.

611. Kieniewicz S. Dereszewicze. 1863. - Wrocław, 1986.

612. Klimas P. Litwa - jej mieszkańcy i granice. - Wilno, 1919.

613. Kmiecik Z. "Kraj" za czasów redaktorstwa E.Piltza. - Warszawa, 1969.

614. Kościałkowski S. Rzeczpospolita obojga narodów. B. Wiek XIX i początek wieku XX (do 1915 r.) // Dzieje ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Alma Mater Vilnensis. - T.III. - Londyn, 1953.

615. Krajewski Z. Geneza i dzieje wewnętrzne Litwy Środkowej (1920-1922). - Lublin, 1996.

616. Kruczkowski T. Polacy na Białorusi na tle historii i współczesności. - Słonim, 2003.

617. Kurzowa Z. O mowie Polaków na kresach wchodnich. - Kraków: Secesja, 1993.

618. Kuszłejko J. Książka polska w Rosji na przełomie XIX i XX w. - Warszawa, 1993.

619. Kwaśniewski K. O nacjonalizmie inaczej // Sprawy narodowościowe. - 1996. - Tom V. - Z. 1(8).

620. Łatyszonek O. Krajowość i "zapadno-russizm". Tutejszość zideologizowana // Krajowość - tradycje zgody narodów w dobie nacjonalizmu: Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej w Instytucie Historii UAM w Poznaniu (11-12 maja 1998) / Pod red. J.Jurkiewicza. - Poznań: Instytut Historii UAM, 1999.

621. Łossowski P. Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie. 1883 - 1939. - Warszawa, 1985.

622. Łossowski P. Piłsudski a Litwa. 1918-1935 // Lithuania. - 1998. - Nr 3(28).

623. Łukawski Z. Polacy w rosyjskim ruchu rewolucyjnym 1894 - 1907. - Warszawa, 1984.

624. Lutosławski J. Edward Wojniłłowicz (Kartki z dziejów Kresów Wschodnich). - Warszawa, 1928.

625. Maliszewski E. Białoruś w cyfrach i faktach. - Piotrków, 1918.

626. Maliszewski E. Polacy i polskość na Litwie i Rusi. - Warszawa, 1914.

627. Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. - Londyn, 1983.

628. Meysztowicz W. Poszło z dymem. - Londyn, 1973.

629. Miknys R. O "Dzienniku" Michała Römera // Lithuania. - 1998. - Nr 4(29).

630. Miknys R. Problem kształtowania się nowoczesnego narodu Polaków litewskich w pierwszej połowie XX w. // Biuletyn нistorii pogranicza. - 2000. - Nr 1.

631. Miknys R. Wilno - miasto wielonarodowe i punkt zapalny w stosunkach polsko-litewskich // Tematy polsko-litewskie. Historia. Literatura. Edukacja. - Olsztyn, 1999.

632. Milukow P. Aleksander Lednicki jako rzecznik polsko-rosyjskiego porozumienia. - Warszawa, 1939.

633. Motieka E. Didysis Vilniaus sejmas // Lietuvių atgimimo istorijos studijos. - T. 11. - Vilnius: Saulabrolis, 1996.

634. Nagrodzki Z. Rola duchowienstwa katolickiego w godzinie prób i cierpień na terenie Litwy i Białej Rusi (1863 - 1883). - Wilno, 1935.

635. Narbutt T. Dzieje narodu litewskiego w krótkości zebrane. - Wilno, 1847.

636. Nowak A. Jak rozbić Rosyjskie imperium? Idee polskiej polityki wschodniej (1773-1921). - Kraków, 1999.

637. Okulicz K. Brzask, dzień i zmierzch na ziemiach Litwy historycznej // Pamiętnik Wileński. - Londyn, 1972.

638. Pobóg-Malinowski W. Najnowsza historia polityczna Polski. - T. II. - Londyn, 1967.

639. Ponarski Z. Konfederacja Wielkiego Księstwa Litewskiego 1915 - 1916 // Białoruskie Zeszyty Historyczne. - 1998. - Nr 10.

640. Radzik R. Między zbiorowością etniczną a wspólnotą narodową. Białorusini na tle przemian narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej XIX stulecia. - Lublin: Wydawnictwo Uniwersitetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2000.

641. Radzik R. Polskość na wsi białoruskiej w XIX st. // Наш Pадавод. - Кніга 8. Беларусы і палякі:дыялог народаў і культурю Х-ХХ ст.: Матэрыялы Міжнароднага круглага стала (Гродна. 28-30.09.1999). - Гродна - Беласток, 1999 (2000). - S. 280-287.

642. [Radziwiłłowa M.] Polski Słownik Biograficzny. - T. XXX/3. - Z. 126. - Wrocław, 1987.

643. Romer M. Dwie teorie o Polakach litewskich // Zeszyty historyczne. - Paryż, 1993. - Z.106.

644. Romer-Ocheńkowska H. XXVI-lecie wskrzeszonego Teatru Polskiego w Wilnie. - Wilno, 1932.

645. Sadowski L. Polska inteligencja prowincjonalna i jej ideowe dylematy na przełomie XIX i XX w. - Warszawa, 1988.

646. Sawicki J. Michał Römer a problemy narodowościowe na ziemiaсh byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. - Toruń, 1998.

647. Sawicki J. Michał Römer wobec problemów narodowościowych ziem Litewsko-białoruskich na początku XX w. // Krajowość - tradycje zgody narodów w dobie nacjonalizmu: Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej w Instytucie Historii UAM w Poznaniu (11-12 maja 1998) / Pod red. J.Jurkiewicza. - Poznań: Instytut Historii UAM, 1999.

648. Sawicki J. Od dwuszczeblowości do dwoistości litewsko-polskiej. Świadomość narodowa Michała Romera // Wilno i kresy północno-wschodnie: Materiały II Międzynarodowej konferencji w Białymstoku 14-17.IX. 1994 r.: W 4 t. T. 1. - Białystok, 1996.

649. Sawicki J. "Przegląd Wileński" w latach 1911-1915 (część I) // Zapiski historyczne. - T.LIX. - Rok 1994. - Zeszyt 4.

650. Sawicki J. "Przegląd Wileński" w latach 1911-1915 (część IІ) // Zapiski Historyczne. - T.LX. - Rok 1995. - Zeszyt 1.

651. Sawicki J. Z dziejów "Wielkiego Wschodu Litwy" // Przegląd Wschodni. - T. IV. - Zeszyt 2 (14).

652. Seweryn W. Białorusini na ziemi Wileńskiej. - Wilno, 1930.

653. Shils E. Naród, narodowość i nacjonalizm a społezeństwo obywatelskie // Sprawy narodowościowe. - 1996. - T. V. - Zeszyt 1(8).

654. Sikorska-Kulesza J. Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX w. - Warszawa, 1995.

655. Smalianczuk A. Ewolucja ideologii krajowej w społeczno-politycznej działalności Romana Skirmunta (1905-1921) // Krajwość - tradycje zgody narodów w dobie nacjonalizmu. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej w Instytucie Historii UAM w Poznaniu (11-12 maja 1998). - Poznań: Instytut UAM, 1999.

656. Smalianczuk A. Kontakty polsko-białoruskie jako czynnik rozwoju kultury Grodzieńszczyzny // Współpraca Polski i Litwy w zakresie gospodarki przestrzennej na obszarach przygranicznych. - Warszawa,1997.

657. Smalianczuk A. Stosunek Biskupa Wileńskiego Edwarda Roppa do ruchów narodowościowych na Litwie i Białorusi na początku XX w. // Magazyn Polski. - Nr 1 (15). - 1999.

658. Smalianczuk A. Świadomość historyczna i poglądy polityczne Polaków na Białorusi i Litwie na początku XX w. // Samoidentyfikacja mniejszości narodowych i religijnych w Europie Środkowo-Wschodniej. - Lublin: Instytut Europy Srodkowo-Wschodniej, 1999.

659. Smalianczuk A. Uwagi na temat książki P.Eberchardta "Przemiany narodowościowe na Białorusi w XX w. // Przegląd wschodni. - T.4. - Zeszyt 3(15). - Warszawa, 1997.

660. Solak Z. Michał Römer i masoneria wileńska (1911-1915) // Lietuvių Atgimimo istorijos studijos. - Vilnius, 1996. - T. 13.

661. Sukienicki W. Memoriał o sprawie Litewskiej złożony przez Władysława Zawadzkiego w Warszawie w listopadzie 1917 // Zeszyty Historyczne. - 1974. - Z. 30.

662. Sukienicki W. Początki Ober-Ostu i sprawa Konfederacji W.Ks.Litewskiego w 1915 - 1916 // Zeszyty Historyczne. - Z. 28. - 1974.

663. Staliunas D. Litewscy biali i władze carskie przed powstaniem styczniowym // Przegląd Historyczny. - T. LXXXIX. - Zeszyt 3.

664. Staliunas D. Tadeusz Wróblewski a idea kulturalnej autonomii personalnej na Litwie na początku XX w. // Krajowość - tradycje zgody narodów w dobie nacjonalizmu. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej w Instytucie Historii UAM w Poznaniu (11-12 maja 1998) / Pod red. J.Jurkiewicza. - Poznań: Instytut Historii UAM, 1999.

665. Stankiewicz A. Rodnaja mowa ū swiatyniach. - Wilnia, 1929.

666. Studnicki W. Zarys ekonomiczno-polityczny ziem północno-wschodnich. - Wilno, 1922.

667. Szpoper D. Pomiędzy caratem a snem o Rzeczypospolitej. Myśl polityczna i dzałalność konserwatystów polskich w guberniach zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego w latach 1855-1862. - Gdańsk: Arche, 2003.

668. Szpoper D. Stronnictwo Krajowe Litwy i Białej Rusi: przyczynek do "koncepcji krajowej" w polskiej myśli konserwatywnej // Myśl konserwatywna. - Jesień 1997. - Warszawa. - Nr 1.

669. Szwarc A. Od Wielopolskiego do Stronnictwa Polityki Realnej. Zwolennicy ugody z Rosją, ich poglądy i próby działalności politycznej (1864 - 1905). - Warszawa: Gryf, 1996.

670. Śapoka A. Lietuvos istorija. - Kaunas, 1936.

671. Tarasiuk D. Polskie Towarzystwo sportowo-gimnastyczne "Sokół" w Mińsku (1907 - 1914) // Przegląd Polonijny. - 2000. - Rok XXVI. - Zeszyt 3(97).

672. Tazbir J. Procesy polonizacyjne // Studia nad kulturą starapolską. Prace wybrane. Tom 4. - Kraków: Universitas, 2001.

673. Tarasiuk D. Działalność kulturalno-oświatowa Polaków w Mińsku w latach 1905 - 1914 // На шляхах да ўзаемаразумення: Навуковы зборнік. - Мінск: Беларускі кнігазбор, 2000.

674. Tazbir J. Rzeczpospolita і świat. Studia z dziejów kultury XVII wieku. - Wrocław, 1971.

675. Tomasiewicz J. Co to jest "naród"? (Артыкул змешчаны на сайце http://republika.pl/ adnikiel/tomasiewicz.html).

676. Tomicki J. Polska Partia Socjalistyczna. 1892 - 1948. - Warszawa, 1983.

677. Topolska M. Polacy w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI - XVIII w. (Przyczynek do dziejów polskiej emigracji na Wschód w okresie Staropolskim) // Lituano-Slavica Poznaniensia. Studia Historica. - 1987. - T. II.

678. Turonek J. PPS wobec białoruskiego ruchu rewolucyjnego w latach 1902 - 1906 // Studia polsko-litewsko-białoruskie / Pod red J.Tomaszewskiego i in. - Warszawa, 1988.

679. Turonek J. Wacław Iwanowski i odrodzenie Białorusi. - Warszawa, 1992.

680. Turska H. O powstaniu polskich obszarów językowych na Wilenszyżnie = Турска Г. О происхождении польскоязычных ареалов в Вильнюсском крае. - Vilnius: Mintis, 1995.

681. Wakar W. Rozwój terytoryalny narodowości polskiej. - Cz. III. - Kielce: Drukarnia St.Swięcki, 1917.

682. Wandycz P. Odrodzenie narodowe i nacjonalizm (XIX-XX w.) / Historia Europy Środkowo-Wschodniej: W 2 t. - Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, 2000. - T.2.

683. Wandycz P. Pod zaborami. Ziemie Rzeczypospolitej w latach 1795 - 1918. - Warszawa: Państw. Instytut Wydawn., 1994.

684. Wapiński R. Historia polskiej myśli politycznej XIX i XX w. - Gdańsk, 1997.

685. Wapiński R. Polska i małe ojczyzny Polaków. - Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1994.

686. Wapiński R. Skutki podziałów zaborowych dla kształtowania się wyobrażeń o polskim terytorium państwowym // Przegląd historyczny. - 1992. - Nr 1.

687. Wapiński R. Narodowa Demokracja 1893-1939. Ze studiów nad dziejami myśli nacjonalistycznej. - Wrocław, 1990.

688. Wasilewski L. Sprawy narodowościowe w teoryj i życie. - Warszawa, 1929.

689. Weeks T. Nation and State in late imperial Russia. Nationalism and Rusifikation on the Western Frontier. 1863 - 1914. - DeKalb, 1996.

690. Werenicz W. Historyczne i kulturalne podstawy świadomości narodowej Polaków w Związku Radzieckim. (na przykładzie Białorusi) // Polacy w kościele katolickim w ZSSR / Pod red. ks. E.Walewandra. - Lublin: KUL, 1991.

691. Wereszycki H. Historia polityczna Polski. 1864 - 1918. - Warszawa: ZNiO, 1990.

692. Wereszycki H. Sprawa polska w XIX wieku // Polska w XIX w. Państwo. Społeczeństwo. Kultura / Pod red. S.Kieniewicza. - Warszawa, 1982.

693. Wielhorski W. Narodowość Mickiewicza w światle współczesnej socjologii i etnografii // Alma Mater Vilnensis. Prace zebrane. - Londyn, 1958.

694. Wielhorski W. Polska a Litwa. Stosunki wzajemne w biegu dziejów. - Londyn: The Polish Research centre ltd., 1947.

695. Wielchorski W. Stosunki narodowościowe, wyznaniowe i językowe w Wielkim Księstwie Litewskim // Dzieje ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Alma Mater Vilnensis. - T.III. - Londyn, 1953.

696. Wierzyński J. Józef Montwiłł. - Wilno, 1932.

697. Wilno i Wileńszczyzna w latach 1863 - 1914. Dziеje ruchów społecznych i politycznych / Oprac. W.Dobaczewska. - Wilno, 1938.

698. Wizner H. Polska - Litwa - wiek XX // Lithuania. - 2001. - Nr 1(38).

699. Wizner H. Wojna nie wojna: Szkice z przeszłości polsko-litewskiej. - Warszawa, 1978.

700. Wysłouch S. Białorusini na ziemi Wileńskiej. - Wilno, 1930.

701. Venzlova T. Litwo, Ojczyzna nasza // Tematy polsko-litewskie. Historia. Literatura. Edukacja. - Olsztyn, 1999.

702. Vyšniauskas A. Socialdemokratijos politinė transformacija 1896 metais // Lietuvių atgimimo istorijos stidijos. - T. 3. - Vilnius: Žaltvykslė, 1991.

703. Zadencka M. Krajowość a strategie elit wobec emancypacji narodowej ludu w końcu XIX i początku XX wieku: Litwa i Białoruś, prowincje Bałtyckie, Finlandia // Krajowość - tradycje zgody narodów w dobie nacjonalizmu: Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej w Instytucie Historii UAM w Poznaniu (11-12 maja 1998) / Pod red. J.Jurkiewicza. - Poznań: Instytut Historii UAM, 1999.

704. Zasztowt L. Kresy 1832-1864. Szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej Rzeczypospolitej. - Warszawa: Wyd.Instytutu Historii Nauki PAN, 1997.

705. Zdziechowski M. Idea Polska na kresach // Widmo przeszłości. - Lozanne, 1983.

706. Zienkiewicz T. Polskie życie literackie w Mińsku w XIX i na początku XX w. (do roku 1921). - Olsztyn: Wyższa szkoła pedagogiczna, 1997.

707. Żytko A. Polityka rosyjska wobec szlachty białoruskiej w latach 1861-1914 // Europa nie prowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Białoruś, Litwa, Łotwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczpospolitej Polskiej) w latach 1772-1999. Praca zbiorowa pod. red. K.Jasiewicza. - Warszawa-Londyn: Instytut studiów politycznych PAN, 1999.

Імянны паказальнік

Абезерскі М. - 215, 238

Абрамовіч Л. - 16, 125, 138, 140, 142, 169, 207, 237,

Абрамовіч В. - 193, 194.

Абрамовіч Вітальд - 142, 245, 246, 248, 250, 278, 286, 306, 307, 310, 338,

Абранпальскі Э. - 324

Агінскі М. К. - 50

Агінскі М. - 98

Адынец А. - 54

Ажэўскі П. - 67, 84, 99,

Ажэшка Э. - 6, 14, 100, 103, 104, 106, 117, 203-206,

Акуліч К. - 287, 306, 307, 309,

Алізар Я. - 228,

Аляксюк П. - 261

Альба - 65

Альбромскі Х. -

Альбядзінскі П. - 12, 67, 87, 98, 112, 114,

Аляксандр, архіепіскап Літоўскі - 82

Аляксандр І - 50

Аляксандр ІІ - 64, 67, 73, 75, 80, 88, 90, 93, 98, 100, 106, 108-110, 112, 221,

Аляксандр ІІІ - 90, 104, 109

Аляксей Міхайлавіч - 102

Алясьніцкі З. - 101

Аляхновіч - 79

Анацэвіч І. - 19,

Андэрсэн Б. - 64, 121, 124,

Анрэп - 223,

Антоній - 72

Аксакаў І. - 73

Асмалоўскі Е. - 13, 127, 183, 197, 208, 238, 239, 246

Асмалоўскі У. - 248, 283, 304, 314,

Астахевіч К. - 248, 253, 286, 287, 304, 314,

Астоя Т. -

Астрамецкая К. - 109

Аўрэх А. -

Афросімаў Я. - 229,

Ахманьскі Е. - 22

Баброўскі М. - 19, 59

Баброўскі П. - 51, 119

Бабянскі А. -

Багдановіч А. - 183, 207, 349,

Багдановічы - 126

Багрым П. - 52

Багушэвіч А. -

Багушэвіч Ф. - 106, 121, 123, 188, 356

Багушэўскі Я. - 248, 310.

Бадо дэ Куртэнэ-Енджэвічова Ц. - 198.

Баліцкі З. - 16, 180, 181, 301.

Бальчэску Н. -

Баляслаў ІІІ - 20

Бамас В. - 305.

Банькоўскі В. - 266, 270, 271.

Барабаш Ю. -

Баравік Д. - 120.

Баранаў Э. - 65, 88, 89.

Бараноўскі В. - 178, 215, 231, 233, 240, 342, 345.

Бардах Ю. - 23, 24, 33-36, 47, 126, 127, 129.

Барткевічэне-Павіцкайтэ Ф. - 248, 304.

Баршчэўскі Я. - 19, 52

Басанавічус Ё. - 204.

Бацюшкоў П. - 12, 74-76, 103.

Безак А. -

Без-Карніловіч М. - 57.

Бельскіс В. - 248.

Беляк С. - 187.

Беніслаўскі М. - 171, 173.

Бентам - 65.

Бергман А. - 256.

Беселер Г. - 296.

Бжастоўскі - 80.

Біржышка В. - 248.

Біржышка М. - 142, 248, 283, 304, 317, 338, 363, 369.

Біч М. - 11, 19, 27, 35, 60, 61, 99, 222.

Богуш-Сестранцэвіч С. - 57.

Болдвін-Рамультова Н. - 258.

Брамсон М. - 248, 314, 363, 369.

Браэль-Плятэр У. - 98.

Брук Р. - 305.

Брынецкая С. -

Булгак У. -

Булгак Я. -

Бугайлішкіс П. - 248, 304.

Будны М. -

Букавецкі Ю. - 307.

Букоўскі Ю. - 341.

Булёта А. (А.Булат) - 248, 303, 304, 306.

Бумбляўскас А. - 29, 30.

Буткевіч В. -

Бывалькевіч П. - 261.

Бэкерат - 311, 312, 317.

Бэтман-Гольвег Т. -319.

Бяссонаў П. - 63, 88, 97, 100.

Вайнер М. - 193, 194.

Вайніловіч Э. - 14, 20, 93-95, 105, 127, 137, 139, 156, 161, 163, 164, 166, 177, 208, 215, 220, 225-227, 232, 233, 235, 236, 238, 256, 260, 286, 287, 299, 326, 328, 340, 362, 368.

Вайтовіч А.. -

Вайчынскі -

Вакар В. - 33, 37, 42-46.

Валабуеў А. -

Валанчус М. - 261.

Валахановіч А. - 17, 28.

Валевандэр Э. -

Валіцкі А. -

Валковіч А. - 305

Валовіч - 257.

Валуеў Д. - 16, 58, 63-65, 67.

Валь В. - 12, 98.

Вандыч П. - 23, 293.

Ваньковіч Л. -

Ваньковіч М. - 16, 83.

Ваньковіч С. - 170, 173, 174, 217, 218, 221, 222, 225, 235-237, 240, 254, 276.

Вапіньскі П. - 36, 51.

Варановіч Г. -

Варыньскі Л. - 186.

Васілеўскі З. - 32, 46, 180, 301.

Васілеўскі Л. - 14, 16, 21, 22, 46, 147, 191, 206, 340, 341, 348.

Вежыньскі Ю. -

Веляпольскі А. - 64, 111, 293, 294.

Венслаўскі В. - 104, 265, 300, 308, 310, 316.

Венслаўскі М. - 170, 173-176, 202, 240, 265, 287, 308.

Венцлова Т. - 30, 53.

Венцкоўскі А. -

Верашыцкі Г. - 48, 297.

Візнэр Г. - 298, 308, 309, 313, 315, 319.

Вілейшыс Ё. - 141, 248, 283, 304, 310, 314.

Вільсан В. - 317.

Вінавер М. - 161, 197.

Вітан-Дубейкаўская Ю. - 16, 313, 315.

Віткевіч І. - 246, 257, 324.

Вішынскас П. - 142, 189.

Вікс Т. - 62.

Вітаўт - 35, 101, 126, 142.

Вітгенштэйн П. - 91.

Вітэ С. - 95, 164, 177.

Вішнеўскі Я. - 154, 159.

Войніч-Сянажэнцкі В. - 171, 215, 225, 228-232, 275.

Воўк - 110.

Вруцэвіч А. - 224.

Вроньскі А. - 189.

Вукраба К. - 260.

Выгоцкі - 310.

Выкоўскі Г. - 156, 171, 197, 198, 238.

Выслаух С. - 208, 287.

Вышняўскас А. -

Вэйхерт К. - 258.

Вярэніч В. - 17, 18, 20, 29.

Вярыга Э. - 60.

Вярыга-Дарэўская К. - 257.

Вяльхорскі У. - 22, 23, 34-36, 50, 51.

Вяроўкін - 228, 308, 309.

Гадлеўскі - 78.

Гансяроўскі П. - 13, 341.

Галкоўскі Д. - 305, 325.

Гамулка К. - 208, 348.

Гарамыкін І. - 69, 85, 162, 165, 268, 288-291, 293.

Гардзіенка А. -

Гардзялкоўскі К. - 197, 215, 238.

Гарчакоў - 65.

Гарчынскі В. - 301.

Гарызонтаў Л. - 47, 48, 62, 68, 362, 368.

Гарошка Л. - 27.

Гаўрыіл, епіскап Омскі і Сяміпалацінскі -

Гедройц Ц. - 89.

Гедымін - 121.

Гелгуд А. - 55.

Герасімовіч М. - 83.

Гертовіч І. -

Гечэвіч І. - 94.

Гізберт-Студніцкі В. - 23, 112, 303, 306, 309, 313, 317, 318, 320.

Гіндэнбург П. - 310, 311, 317, 347.

Гірс - 275.

Глогер З. - 206.

Глушкевіч Я. -

Глэнбоцкі Г. - 47.

Гнаінскі Л. - 255.

Гогенлоэ -

Граблеўскі Б. -

Грабоўскі Ф. - 189.

Грабскі С. - 301.

Градэцкі Ю. -

Грахоўскі М. - 109, 110.

Гросул В. -

Грузэнберг - 262.

Грыгаровіч І. - 57.

Грынкевіч Ф. - 210, 261.

Грынявіцкі К. - 83.

Грынявіцкі І. -

Грэдэскул - 253.

Грыцкевіч А. -

Гудавічус Э. - 29, 30.

Гуліцкі М. -

Гурскі А. -

Гурштын П. -

Гурэвіч Б. - 305.

Гутэн-Чапскі І. - 89.

Гучкоў А. - 195, 262.

Гэлнэр Э. -

Дабачэўска В. -

Дабрынскі У. - 264.

Давойна-Сільвястровіч А. - 208, 343.

Даманьскі З. - 13, 80, 88.

Дамашэвіч А. - 189.

Даніловіч Б. - 269.

Даніловіч І. - 19, 52.

Даўгарукі В. -

Даўкантас С. - 29.

Двожачак В. - 258, 259, 299,

Дзмітрыеў М. - 120.

Дзянісаў У. -

Дзякін В. - 61.

Дзямідэцкі-Дзямідовіч К. -238, 246.

Дзяржынскі Ф. - 188, 189.

Дмоўскі Р. - 16, 125, 172, 174, 176, 180-182, 185, 213, 216, 236, 242, 253, 254, 266, 294-297, 318, 366.

Доўнар-Запольскі М. - 25, 26, 54, 120, 356.

Друцкі-Любецкі І. - 154, 157-160, 162, 195, 228.

Друцкі-Любецкі Ф. - 152, 197, 198.

Дрыбінцаў В. -

Дунін В. - 309.

Дунін-Марцінкевіч В. - 52, 286.

Дурнаво П. - 150.

Дэмбоўскі Т. - 197, 240, 243, 265, 300.

Дэмбіцкі З. - 27.

Дымша Г. - 171, 173, 174, 215.

Ельскі А. - 16, 105, 127, 128, 326.

Емельянчык У. -

Есьман У. - 217, 218, 223.

Еўраінаў М. -

Ёдка-Наркевіч В. - 191, 340, 348.

Жукоўскі У. - 16, 92, 127, 142, 211, 238, 239, 344, 363, 369.

Жураўскі А. -

Жэромскі С. -

Жылінскі П. - 11, 75, 78, 80, 81, 274.

Жыркевіч А.В. - 12, 77.

Жытко А. - 19.

Забаўскі М. - 217, 225, 264, 169, 270.

Завадскі Ф. - 100, 104.

Завадскі Францішак - 192.

Завіша К. - 217-219, 221-224, 254.

Загорскі - 246.

Задаражнюк І. -

Задэнцка М. - 180.

Зайкоўскі Л. - 187.

Зайцаў В. - 106.

Залескі У. -

Замараеў Я. -185.

Замойскі А. - 215.

Замыслоўскі Г. - 269, 274, 353.

Заштаўт А. - 143, 245, 248, 265, 277, 278, 280, 282, 283, 286, 287, 304, 306, 307, 309, 310, 316, 335, 355.

Заштаўт Л. - 56.

Звяжыньскі А. - 310, 345, 346.

Звяровіч С. - 84, 85, 105.

Здзяхоўскі М. - 14, 126, 128, 199.

Здравамыслаў А. -

Зеляны А. - 64.

Змачыньскі А. - 216, 300.

Змітровіч Е. - 13, 14, 145, 256.

Зубаў М. - 91.

Зураў А. - 84, 98.

Зэгніц К. - 269.

Зянкевіч Т. - 259.

Іаан, епіскап Слуцкі - 264.

Іаан ІІІ - 356.

Іваноўскі Е. - 193.

Іваноўскі В. - 193, 283, 287, 337.

Івашкеівч Э. - 238, 246, 324.

Ігнатоўскі У. - 26.

Ізбіцкі І. -

Кавалеўскі М. -

Кавалюк С. - 224, 261, 336.

Кагнавіцкі С. - 308, 310, 316.

Казбаненка У. -

Казлоўскі І. - 109.

Кайрыс С. - 283, 310, 317.

Какоўцаў У. - 262, 271.

Каліноўскі В.К. - 35, 60, 128, 142, 286, 356.

Кальбушэўскі Ю. -

Калюбакін А. - 305.

Камінскі - 79.

Камінскі Ю. -

Кандратовіч Л. (У.Сыракомля) - 19, 35, 52, 54.

Кандрацюк М. -

Канечны Ф. -

Канстанцін, вялікі князь - 50, 67, 75.

Канстанцін Мікалаевіч, вялікі князь -

Канчэўскі І. - 7, 285.

Капцаговіч - 83.

Каратынскі В. - 54.

Караў Д. -

Карашчанка І. - 17, 28.

Карловіч Я. - 106.

Кармін А. -

Карнілаў І. - 12, 73, 97, 100, 103.

Карп М. -

Карповіч А. - 152, 183, 185.

Карэвіч Ф. - 352.

Карыбут-Дашкевіч Д. - 152, 156, 178, 225, 228, 235, 236.

Касо Л. - 273.

Кастравіцкая Я. - 257.

Касцельскі Л. - 345.

Касцюк М. - 5.

Касцюшка Т. - 6, 49, 54.

Касьцялкоўскі С. - 35, 204, 303, 317.

Каткоў М. - 74.

Катлярэўскі А. - 12.

Кауфман К. - 64, 65, 72, 89, 100, 222.

Каўка А. -

Каханаў І. - 67, 90, 99.

Каханоўскі А. -

Каханоўскі Г. -

Кацярына ІІ - 47, 113, 232.

Кацерыні -

Каяловіч А. - 30.

Каяловіч М. - 12, 97, 120.

Квасьнеўскі К. -

Кеневіч І. -

Керанскі А. - 294, 305, 306.

Кімонтас Ё. - 310.

Кіркор А. - 15, 19, 25, 31, 52, 54, 65, 66, 74, 99, 101, 102, 128, 356.

Кір'якоў М. - 227.

Кісялёў Г. - 60.

Кітурка Ю. -

Кішка -

Кіштымаў А. - 61.

Клановіч Р. 352.

Клачэўскі М. - 188.

Клімас П. - 314.

Клінгенберг - 71.

Клёт М. - 255, 265.

Ключынскі - 260.

Кмецік З. - 15, 113.

Коньча П. - 265, 276, 300.

Кодзіс Т. - 246, 325.

Кодзіс-Фрэйерова З. - 246.

Кон З. - 257.

Корвін-Мілеўскі Ігнацы - 178.

Корвін-Мілеўскі Іпаліт - 16, 90, 138, 139, 146, 150, 156, 164-168, 177, 220, 225, 227-229, 235, 236, 276, 282, 298, 318, 324, 326, 344, 351, 352, 360.

Корсакі -

Краеўскі З. - 308, 311.

Крапіўніцкі М. -261.

Красіньскі А. - 75.

Краскоўскі І. - 247, 248, 285-287, 328, 364, 370.

Красоўскі Г. - 343.

Крачкоўскі Ю. -

Крашэўскі Ю. - 25, 35, 133.

Крукоўскі І. - 260.

Крупскі У. - 257.

Кручэўскі З. - 303.

Крыжаноўскі Б. - 142, 245, 246, 248-250, 265-267, 269, 270, 277, 286, 300, 309, 310, 317, 327, 364, 370.

Кудзірка В. - 53, 62, 140.

Кужанецкая Я. - 208.

Кузняева С. - 19, 27.

Кулакаўскас А. -

Кулакоўскі Л. - 82.

Кульчыцкі - 110.

Кульчыцкі Л. - 188.

Куляшоў С. - 61, 62, 196.

Куль-Сяльверстава С. - 10, 49.

Куманецкі К.. -

Купецкі Э. - 258.

Кужова З. - 107.

Кухта М. - 355.

Кушалеўскі - 79.

Лабойка І. -

Лаўксмін Ж. -

Лаўмяньскі Г. -

Лапацінскі С. -

Ласоўскі П. -

Ластоўскі В. -

Латышонак А. -

Лашкейт Ф. -

Ленін У. -

Ліманоўскі Б. -

Лісоўскі А. -

Літаўэр -

Лопат В. -

Лорыс-Мелікаў М. -

Лубеньскі Л. -

Лукаўскі З. -

Лукаўскі Л. -

Луцкевіч А. -

Луцкевіч І. -

Луцэвіч І. (Янка Купала) -

Лыч Л. -

Лэмпіцкі М. -

Лэнска М. -

Лэнтоўскі А. -

Любімаў -

Любашчынскі М. -

Любаньскі Я. -

Людэндорф Э. -

Лютаслаўскі Ю. -

Лядніцкі А. -

Маеўскі К. -

Макар Л. -

Макараў А. -

Макарэвіч -

Макаў Л. -

Макаўскас Б. -

Маклакоў М. -

Маклакоў У. -

Макоўскі В. -

Маліноўскас Д. -

Маліноўскі В. -

Малішэўскі Э. -

Малышэвіч Я. -

Малышэвіч -

Манькоўскі Я. -

Мараўскі А. -

Марцуль Г. -

Мархель У. -

Марцінкенас В. -

Масоніус П. -

Матушэвіч Т. -

Матушэўскі Б. -

Матэка Э. -

Мацэевіч С. -

Мендэльсон С. -

Мікалай І -

Мікалай ІІ -

Мікалай Мікалаевіч, вялікі князь -

Мікныс Р. -

Мілашэўскі -

Мілюкоў П. -

Мілюцін Д. -

Міндоўг -

Мінкевіч М. -

Мірановіч Я. -

Міхаіл, архіепіскап Менскі -

Міхалькевіч К. -

Міхневіч С. -

Міхнеўская Я. -

Міцкевіч А. -

Монгірд В. -

Монтвіл А. -

Монтвіл Ю. -

Мурамцаў -

Мураўёў М. -

Мусін-Пушкін -

Мэнчкоўскі В. -

Мядзёлка П. -

Мяйштовіч А. -

Мяйштовіч В. -

Мянжынскі А. -

Мянжынскі І. -

Мянжынскі П. -

Навасільцаў -

Навіцкі У. -

Нагродскі З. -

Напалеон -

Нарбут Т. -

Насовіч І. -

Недзялкоўскі К. -

Недзялкоўскі М. -

Незабітоўскас К. (Незабытоўскі К.) -

Немаеўскі В. -

Нікіценка А. -

Нікіцін -

Нітаслаўскі В. -

Новак А. -

Новік Я. -

Нядзведскі К. -

Нямекша А. -

Талочка У. -

Тарасюк Д. -

Обст Я. -

Офенберг Я. -

Павалоцкі Л. -

Пажэзіньскі М. -

Пайпс Р. -

Пакроўскі У. -

Паліванаў А. -

Палюлёніс -

Панарскі З. -

Панятоўская А. -

Паплаўскі Я. -

Пароўскі М. -

Паўлаў В. -

Паўловіч Б. -

Паўловіч Э. -

Патапаў А. -

Патэк С. -

Пачобка Б. -

Пашкевіч А. -

Перасвет-Сотан П. -

Перль Ф. -

Пётр І -

Петражыцкі Л. -

Петрусевіч К. -

Півавар Е. -

Пілсудскі Б. -

Пілсудскі Ю. -

Пілсудскі Я. -

Піліпенка М. -

Пільц Э. -

Пісарэўскі С. -

Піхно -

Пішчатоўскі -

Піятровіч С. -

Плятэр А. -

Плятэр Л. -

Плятэры -

Побуг-Маліноўскі У. -

Полаўцаў А. -

Прапуоленіс К. -

Прашыньскі Я. -

Прус Б. -

Прухнік К. -

Прозараў І. -

Прыгодзіч М. -

Прыстар А. -

Пурышкевіч -

Пуслоўскі С. -

Пуслоўскія -

Путкамер В. -

Путкамер Л. -

Пфайль -

Пшыбытак Л. -

Пшыбышэўскі Ю. -

Пяткевіч З. -

Пяткевіч К. -

Рагіньскі -

Радзевіч В. -

Радзевіч Л. -

Радзевічуўна М. -

Радзівіл Б. -

Радзівіл М.М. -

Радзівіловіч Р. -

Радзік Р. -

Радзянка М. -

Ражноўскі А. -

Райкевіч -

Раманавы -

Рамановіч І. -

Рамполі -

Распуцін Р. -

Растоўцаў П. -

Расцішэўскі І. -

Ратч В. -

Рачкоўскі К. -

Рачкоўскі Ф. -

Рачкоўскі Э. -

Ром Ежы -

Ром Эліяш -

Ромэр-Ахэнькоўска А. -

Ромэр М. -

Ромэр М.Ю. -

Ромэр Э. -

Роп Э. -

Роўда У. -

Рудовіч С. -

Румянцаў М. -

Рымкевіч Д. -

Рыпінскі А. -

Рэйф-Арлоўскі Т. -

Саблер В. -

Савельяў П. -

Савіцкі Я. -

Сазонаў С. -

Сакалоўскі Г. -

Сакалоўскі Э. -

Салавей Ю. -

Саланевіч Л. -

Сальмановіч К. -

Самбук С. -

Сангайла А. -

Сапуноў А. -

Сараковіч Ю. -

Свалынскі А. -

Свянціцкі З. -

Святаполк-Мірскі П. -

Семяновіч К. -

Семянтоўскі А. -

Сенажэнцкі А. -

Сенчыкоўскі Ф. -

Серашэўскі В. -

Сіверс Э. -

Сівіцкая Л. (Зоська Верас) -

Сівэк Я. -

Сікорска-Кулеша І. -

Скарына Ф. -

Скірмунт А. -

Скірмунт Канстанцін -

Скірмунт Канстанцыя -

Скірмунт Р. -

Скірмунты -

Скомпскі Ф. -

Славацкі Ю. -

Славэк В. -

Слівіньскі А. -

Слюсарскі А. -

Сляжэвічус М. -

Смалянчук А. -

Смулкова Э. -

Смятона А. -

Снарскі Б. -

Снядэцкі Я. -

Солтаны -

Соляк З. -

Спасовіч У. -

Стажыньскі В. -

Сталыпін П. -

Стакен -

Сталюнас Д. -

Станкевіч Адам -

Станкевіч Андрэй -

Старажэнка А. -

Сташынскіс В. -

Сташкевіч М.С. -

Струміла М. -

Стэмпоўскі С. -

Стэфановіч -

Стэфаноўскі С. -

Сувораў А. -

Сукеніцкі В. -

Сулькевіч А. -

Сумарок Ю. -

Сурмач Г. -

Сцішынскі А. -

Сцепутата-Сцепутайціс -

Сьвіда А. -

Сьвіда В. -

Сымон, Магілёўскі арцыбіскуп -

Сямашка Д. -

Сямёнаў П. -

Тазбір Я. -

Талвінскі Б. -

Талочка У. -

Талсты Д. -

Талочка Ю. -

Таляронак С. -

Тамасевіч Я. -

Тамашэўскі В. -

Тамашэўскі Я. -

Таміцкі Ю. -

Тапольска М. -

Тарасюк Д. -

Тарашкевіч Б. -

Тахтамыш -

Токць С. -

Троцкі В. -

Трубяцкі -

Трубяцкі М. -

Трусевіч С. -

Трускоўскі К. -

Трускоўскі С. -

Трэпаў А. -

Трэпаў У. -

Тукал С. -

Тупальскі А. -

Тупальскі Э. -

Туронак Ю. -

Турска Х. -

Турскі А. -

Турук Ф. -

Турчыновіч О. -

Тыдэман -

Тызенгаўз Р. -

Тышкевіч А. -

Тышкевіч К. -

Тышкевіч Ю. -

Тышкевіч Я. -

Урсын-Немцэвіч І. -

Урублеўскі Т. -

Уласаў А. -

Умястоўскі Б. -

Умястоўскі Ф. -

Усас Б. -

Файнхаўз Д. -

Фальскі М. -

Федаровіч В. -

Філатава А. -

Філіповіч-Дубавік Я. -

Халанеўскі А. -

Халецкі -

Хайн Л. -

Хаміньска Э. -

Хаміньскі -

Хаміньскі А. -

Хаміньскі Л. -

Хамянтоўскі А. -

Ханцінгтон С. -

Харваты -

Харузін А. -

Хас Л. -

Хатэнка Ф. -

Хаўратовіч І. -

Хелхоўскі М. -

Хжанстоўскі С. -

Хлапоўскі Д. -

Хласка Ю. -

Хлебоўчык Ю. -

Хмяльніцкая Л. -

Хоўвальт С. -

Хэрбачэўскі Ю.А. -

Хэрц Б. -

Цаплінскі -

Царык Г. -

Цат-Мацкевіч С. -

Церашковіч П. -

Цвірка К. -

Цівунеліс М. -

Цімашэў -

Цішкоў В.-

Цывіньская -

Цывіньскі С. -

Цыхіньска Я. -

Цэйтлін М. -

Цэзар Юлій -

Цэпляк Я. -

Чаквін І. -

Чапліцкі В. -

Чапская М. -

Чапскі Е. -

Чапскі Э. -

Чапскі -

Чарапіца В. -

Чаркоўскі Л. -

Чарняўскія -

Чартарыйскі А. -

Чачот В. -

Чачот К. -

Чачот Я. -

Чашэйка-Сахацкі Е. -

Чуркіна І. -

Чыж В. -

Чыхачоў Д. -

Чэрнікаў -

Шабад Ц. -

Шалахаеў В. -

Шалахаеў С. -

Шалевіч -

Шапока А. -

Шапэн Ф. -

Шатаў -

Шаўлюс Ё. -

Шаўлюс Ю. -

Шафнагль К. -

Шахно Б. -

Шаціла К. -

Шварц А. -

Швед В. -

Шкленнік А. -

Шмідт Г. -

Шмурло Ф. -

Шпілеўскі П. -

Шпопер Д. -

Шувалаў -

Шукевіч В. -

Шумаў П. -

Шушкевіч Б. -

Шцюрмер Б. -

Шчэпаньскі А. -

Шыбека З. -

Шыбека С. -

Шыдлоўскі С. -

Шылінг -

Шылкевіч В. -

Шылс Э. -

Шыпаў Д. -

Шырынскі-Шахматаў П. -

Эбэрхардт П. -

Эйдукевіч Ф. -

Энгельгард Б. -

Энгэлькінг Г. -

Эпімах-Шыпіла Б. -

Эверт -

Эрдэлі -

Юматаў М. -

Юрашкевіч -

Юргевіч Я. -

Юркевіч Я. -

Юркоўскі Р. -

Юрэвіч Ф. -

Юхо Я. -

Ючыс М. -

Юцэвіч -

Ябланоўскі У. -

Ягайла -

Якубоўск і-

Ялавецкі Б. -

Ялавецкі М. -

Ялента Ц. -

Яленьскі А. -

Янкоўскі Ч. -

Яноўская (Грыгор'ева) В. -

Янулайціс А. -

Янчэўскі В. -

Ярафеяў М. -

Ярашэвіч Ю. -

Ярошкін Н.П. -

Ярэмія -

Ясіньскі Е. -

Ясінскі Я. -

Ястшэмбскі М. -

Яськевіч Л. -

Яўлогій, епіскап

Ячыноўскі С. -

Яцкевіч І. -

Яцэвіч Б. -

Top

Меню: