Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Асоба Кастуся Каліноўскага ўжо больш за стагоддзе прыцягвае ўвагу гісторыкаў. Даследнікі ўпарта спрабуюць расставіць кропкі над "і" ў жыцці аднаго са славутых дзеячоў паўстання 1863-1864 гг. Але зрабіць гэта цяжка. Кастусь Каліноўскі быццам і пасля смерці захаваў выдатныя здольнасці да канспірацыі. У чым жа прычына "няўлоўнасці" гэтай гістарычнай постаці?
Няпроста зразумець чалавека іншай эпохі, тым больш палітыка ў пераломны момант гісторыі. Палітычная барацьба вымушае дзейнічаць адпаведна пераменлівым абставінам, таму бывае цяжка захаваць вернасць аднойчы абвешчаным прынцыпам. Не дае падставаў да адназначных ацэнак і аналіз дакументаў за подпісам "Яська-гаспадар з-пад Вільні". Існуе праблема неадпаведнасці сучаснай тэрміналогіі рэаліям XIX ст. Напрыклад, разуменне тэрміна "беларус" сёння істотна розніцца ад разумення мінулага стагоддзя. I, вядома, трэба адзначыць пэўную ідэалагічную заангажаванасць даследнікаў, Сутнасць спрэчкі, якая працягваецца ў беларускай гістарыяграфіі і публіцыстыцы, у тым, ці з'яўляецца Кастусь Каліноўскі беларускім нацыянальным героем, ці гэта "фальшывы маяк", святло якога паспрыяла б паланізацыі беларусаў. Найвыразней гэтае пытанне пастаўлена ў палеміцы Міхася Біча і Уладзіміра Казберука. У.Казбярук у артыкуле "Маякі і міражы"("Літаратура і мастацтва", 7 снежня 1990 г.) залічыў да "фальшывых маякоў" не толькі К.Каліноўскага, але і В. Дуніна-Марцінкевіча. Адказ М.Біча, заснаваны на гістарычных крыніцах, увабраў у сябе кароткі, але ёмісты аналіз падыходаў да асобы Каліноўскага ў беларускай гістарыяграфіі і быў досыць пераканаўчы: Каліноўскі - бясспрэчна, беларускі нацыянальны дзяяч. ("У крывым люстэрку. К.Каліноўскі: праўда і вымыслы"// Настаўніцкая газета. 17.07; 24.07; 27.07.1991). Але палеміка на гэтым не скончылася (гл., напрыклад Беларуская мінуўшчына", 1997, № 5), бо размова ідзе не толькі пра асобу Каліноўскага, але пра ўсю беларускую гістарычную спадчыну.
У сувязі з дыскусіяй беларускаму чытачу карысна пазнаёміцца з поглядамі польскіх гісторыкаў на дзейнасць Каліноўскага. Тым больш што беларуская гістарыяграфія фармавалася на глебе польскіх гістарычных традыцый [1].
Даследнікі суседняй дзяржавы дасягнулі значных поспехаў у больш чым стогадовым вывучэнні г. зв. "студзеньскага паўстання". Польская гістарыяграфія паўстання 1863 г. пачала складвацца амаль адразу пасля яго разгрому. Першыя гісторыкі паўстання почасту былі ягонымі ўдзельнікамі. Іхныя працы нагадвалі не гэтулькі даследаванне, колькі аповед пра гераічныя ўчынкі мужных людзей. Як правіла, галоўная ўвага надавалася падзеям у Каралеўстве Польскім. Але зразумела, што аб'ектам увагі навукоўцаў была і асоба Кастуся Каліноўскага.
Адным з першых звярнуўся да постаці К.Каліноўскага Агатан Гілер (1831-1887). Падчас паўстання ён быў вядомым дзеячом групоўкі "белых". У чатырохтомнай працы "Historia powstania narodu polskiego" (Парыж, 1867-1871) гісторык характарызаваў К.Каліноўскага як галоўнага арганізатара паўстання ў Літве [2], адзначыў ягоную надзвычайную актыўнасць і падкрэсліў, што Каліноўскі быў сапраўдным патрыётам і меў нязломны характар. Нават ягоная смерць у аповедзе А.Гілера выглядала як перамога, бо "зрабіла агульнае ўражанне смеласцю і надзеяй на будучыню Польшчы" [3].
Безумоўнай заслугай Гілера была публікацыя дакументаў, звязаных з асобай Каліноўскага. Між іншым, быў надрукаваны перадсмяротны зварот "Да беларускага народу" больш вядомы пад назвай "Лісты з-пад шыбеніцы". Але даследнік не аналізаваў дакументы. Незалежна ад іх зместу А. Гілер успрымаў Каліноўскага як польскага паўстанца, які дзейнічаў на тэрыторыі Літвы і Беларусі.
У 1868 г. у кракаўскім выданні "Pamiatki dla rodzin polskich. Krotkie wiadomosci biograficzne. Z. Kolumna" быў надрукаваны кароткі нарыс, прысвечаны Каліноўскаму. Аўтар, Аляксандр Навалецкі, які схаваўся пад псеўданімам, быў удзельнікам барацьбы, імкнуўся перадаць уласнае захапленне асобай кіраўніка паўстання ў Беларусі і Літве. Навалецкі адзначыў самаахвяраванне, нястомнасць, мэтанакіраванасць, незвычайную грамадзянскую адвагу Каліноўскага. Біяграфічныя звесткі тычыліся дзейнасці Каліноўскага ў 1862-1864 гг.
Значна больш месца адведзена Каліноўскаму ў працах іншага ўдзельніка паўстання Валерыя Пшыбароўскага (1845-1913). У кнізе "Ostatnie chwilie powstania styczniowego" (Познань, 1887-1888, t. 1-4) ён ахарактарызаваў Каліноўскага як "сапраўднага дыктатара Літвы", смерць якога фактычна паклала канец дзейнасці Літоўскага правінцыйнага камітэту. Але, аддаючы даніну павагі мужнасці кіраўніка паўстання, гісторык выказаў і крытычныя заўвагі ў адрас "караля Літвы" (так, паводле ягоных звестак, сяляне называлі Каліноўскага). На думку даследніка, Каліноўскі вылучаўся празмернымі амбіцыямі, дзіўнаю жорсткасцю і сваволяй, што моцна перашкаджала дзейнасці варшаўскага Жонду і негатыўна паўплывала на лёс паўстання. У кнізе "Dzieje 1863 г." (Кракаў,1899-1919. t. 1--5) В.Пшыбароўскі ўпершыню паспрабаваў прааналізаваць не толькі асабістыя якасці Каліноўскага, але і ягоныя погляды.
Атрымалася наступная карціна: Каліноўскі - гэта крайні "чырвоны", прыхільнік тэорыі сацыялістычнага перавароту, схільны да дэмагогіі. Ён не верыць у магчымасць перамогі шляхоцкага паўстання і лічыць, што толькі сяляне здольныя змяніць да лепшага лёс Польшчы і Літвы. Каліноўскі выступае супраць удзелу буйной шляхты ў паўстанні. На яго думку, паўстанцкія аддзелы павінны складацца толькі з сялянаў і дробнай шляхты. В. Пшыбароўскі назваў Каліноўскага "маладым Маратам": "кароль Літвы" быў перакананы, што "тапор не павінен затрымацца нават над калыскай шляхоцкага немаўляткі".
Адзначалася прыхільнасць Каліноўскага да "федэралісцкай канцэпцыі" герцэнаўскага "Колокола". На думку польскага гісторыка, Каліноўскі лічыў, што Літва, хоць і змагаецца разам з Польшчай супраць расейскай акупацыі, уяўляе сабой цалкам асобную тэрыторыю і павінна быць незалежнай ад Польшчы. Федэрытыўныя сувязі пры гэтым захоўваюцца. Менавіта таму Каліноўскі, пасля ўваходу ў
Літоўскі правінцыйны камітэт, не жадаў падпарадкоўвацца Жонду, імкнуўся кіраваць паўстаннем самастойна. "Нельга,- нібыта казаў ён,- даверыць будучыню Літвы гэтай неразумнай кумачцы Варшаве". В.Пшыбароўскі нават выказаў думку, што для Каліноўскага галоўнай мэтай паўстання была незалежнасць Літвы, а потым ужо сацыяльныя перамены. Пад апошнімі польскі даследнік разумеў ліквідацыю рэшткаў прыгоннага ладу.
З працы В.Пшыбароўскага вынікае, што далёка не ўсе дзеячы Літоўскага камітэту пагаджаліся з пазіцыяй Каліноўскага. Якраз спрэчкі ў камітэце даследнік лічыў галоўнаю прычынаю непадрыхтаванасці Літвы да паўстання.
У адрозненне ад А.Плера, ён невысока ацэньваў арганізацыйныя здольнасці "дыктатара Літвы". Гісторык дакараў Каліноўскага за тое, што ён не адразу падтрымаў паўстанне, і першыя аддзелы ў Літве і Беларусі пачалі стварацца незалежна ад Літоўскага правінцыйнага камітэту.
Спрэчкі ў Вільні скончыліся тым, што партыя "белых" утварыла ўласны кіраўнічы орган ("Аддзел кіравання правінцыямі Літвы"), які прыняў рашэнне распусціць Літоўскі правінцыйны камітэт. Адрозна ад А.Гілера, які сцвярджаў, што Камітэт быў распушчаны дэкрэтам варшаўскага Жонду, В.Пшыбароўскі заявіў, што ніякага дэкрэту не было. Праўда, ён прызнаў, што на пратэсты Каліноўскага і ягоных прыхільнікаў Варшава адказала пагрозай апублікаваць у замежным друку імёны "чырвоных" як здраднікаў Айчыны. Каліноўскі саступіў і заняў пасаду камісара ў Горадзенскім ваяводстве.
Да кіраўніцтва паўстаннем ён вярнуўся ў выніку арыштаў сярод сяброў Аддзелу. І зноў, як адзначыў В. Пшыбароўскі, узнікла праблема сепаратызму. Нацыянальны ўрад накіраваў у Вільню Оскара Авэйдэ з місіяй адхіліць Каліноўскага ад улады. Але Каліноўскі, "за якім ганялася ўся мураўёўская паліцыя і ў якога зямля гарэла пад нагамі, не саступіў: "Літва і Беларусь павінна быць самастойнай, незалежнай ад Польшчы...". Урэшце ён дамогся даволі шырокай аўтаноміі. У сваёй, досыць крытычнай, характарыстыцы поглядаў і дзейнасці Каліноўскага гісторык адзначыў выдатныя чалавечыя якасці аднаго з галоўных кіраўнікоў паўстання: маральную беззаганнасць, вялікую працаздольнасць і нязломнасць характару.
В. Пшыбароўскі змясціў кароткі біяграфічны нарыс жыцця Каліноўскага. Паводле Пшыбароўскага Каліноўскі належаў да роду дробнай мазурскай шляхты, якая некалі перасялілася ў Беларусь, быў сынам ткача са Свіслачы. Ужо падчас вучобы ў Санкт-Пецярбургскім універсітэце ўваходзіў у рэвалюцыйную арганізацыю.
Зусім інакш ацэньваў дзейнасць Каліноўскага вядомы дзяяч польскага сацыялістычнага руху, палітык і гісторык Балеслаў Ліманоўскі (1835-1935) у даследаванні "Historia powstania narodu polskiego. 1863 і 1864" (Львоў, 1909, пашыранае выданне) [4].
Для аўтара Каліноўскі быў адным з тых, хто стаяў ля вытокаў польскага сацыялістычнага руху: "Быў ён шчырым народнікам... Народ для яго быў не сродкам, а мэтай. Вызваленне сялянаў, іх ператварэнне ў грамадзянаў - вось галоўная мэта, дасягнуць якой можна толькі ўласнымі намаганнямі, самастойнай барацьбой. Ён любіў Польшчу; лічыў, што унія з ёй была і застаецца гістарычнай неабходнасцю, але адначасова дамагаўся поўнай самастойнасці і незалежнасці Літвы".
На думку Б. Ліманоўскага, сялянства заходняй Беларусі і Літвы падтрымала паўстанне нават актыўней, чым сялянства Польшчы. І галоўная заслуга ў гэтым належыць Каліноўскаму, які наладжваў сувязі з народам праз энергічную прапаганду.
Гісторык падкрэсліў велізарную ролю Каліноўскага ў апошні перыяд паўстання: "...Ён трымаў у сваіх руках усе ніці арганізацыі. ...Маскалі называлі яго дыктатарам Літвы, і ён сапраўды быў дыктатарам. Толькі дыктатарам маральным сярод нешматлікіх, праўда, аддзелаў патрыётаў, якія не страцілі веры ў поспех нацыянальнай справы". Б.Ліманоўскі падрабязна апісаў арышт Каліноўскага, адзначыў ягоную мужнасць падчас следства і перад смерцю.
Аўтар Historia powstania …" падаў падрабязную біяграфію Каліноўскага. Фактычна ён першы ўвёў у гістарыяграфію постаць не "дыктатара Літвы", а чалавека - Канстанціна Каліноўскага: "Сын заградовага шляхціча, ткача з-пад Свіслачы, Каліноўскі пасля заканчэння гімназіі ў Літве паступіў у Маскоўскі універсітэт, дзе стаў сапраўдным апосталам (так называлі яго калегі) дэмакратычна-патрыятычных перакананняў. Заўсёды быў гатовы падзяліцца апошнім кавалкам хлеба з кожным суайчыннікам і стаць на абарону сваіх сяброў. У польскім коле яго паважалі і любілі. Выключаны з Маскоўскага універсітэту за забароненыя кнігі (прыняў на сябе чужую "віну"), перабраўся ў Пецярбург. Там закончыў універсітэт са ступенню кандыдата і атрымаў прызначэнне на пасаду ў Публічнай бібліятэцы. У Пецярбургу праз Серакоўскага і Дамброўскага зблізіўся з расійскімі рэвалюцыянерамі. Ратч называў яго "вучнем камуністычнай літаратуры Цэнтральнага камітэту Дэмакратычнага таварыства і федэратыўных трызненняў "Колокола". У пэўным сэнсе гэта адпавядала рэчаіснасці. Каліноўскі быў прыхільнікам грамадскіх прынцыпаў, абвешчаных Ворцэлем [5], прызнаных Лялевелем і развітых Герцэнам. Што да палітычных перакананняў, то ён ішоў услед за Мераслаўскім. Усім сэрцам Каліноўскі быў адданы народу і федэратыўнай Польшчы".
Б. Ліманоўскі падкрэсліў, што "Мужыцкую праўду" Каліноўскі пісаў па-беларуску. Але і для яго Каліноўскі заставаўся палякам, які ўздымаў на барацьбу беларускі народ.
Варта адзначыць, што польскія даследнікі гэтага перыяду не змаглі (а, магчыма, і не пажадалі) адмежавацца ад сваіх палітычных сімпатый і антыпатый. Усё гэта моцна ўплывала на ацэнку жыцця і дзейнасці Каліноўскага. Валеры Пшыбароўскі, заўзяты праціўнік "чырвоных" у часе паўстання, заставаўся такім і ў сваіх гістарычных працах. Балеслаў Ліманоўскі займаў супрацьлеглую пазіцыю.
У працах адсутнічала характарыстыка» этнічна-культурнай сітуацыі ў Беларусі і Літве на пачатку 60-х гг. XIX ст. Не быў зроблены нават павярхоўны аналіз тэкстаў Каліноўскага. "Дыктатар Літвы" выглядаў як польскі паўстанец, які змагаўся на тэрыторыі Беларуска-Літоўскага краю і хіба што ўлічваў спецыфіку рэгіёна.
Першая спроба паказаць значэнне Каліноўскага для беларусаў належыць Леану Васілеўскаму (1870-1936). Гэты вядомы польскі палітык і навуковец у кнізе "Litwa I Bialorus. Przeszlosc - terazniejszosc - tendencje rozwojowe" (Кракаў, 1912) прысвяціў цэлы раздзел беларускаму нацыянальна-культурнаму Адраджэнню і ягонай перадгісторыі. Васілеўскі падкрэсліў пазітыўную ролю, якую адыгралі асобныя прадстаўнікі мясцовай польскай інтэлігенцыі ў развіцці беларускай культуры XIX ст. Пры гэтым быў згаданы і Каліноўскі як першы аўтар беларускай палітычнай літаратуры.
У 20-30-я гг. у польскай гістарыяграфіі ўпершыню была ўзнятая тэма нацыянальна-культурнай прыналежнасці Каліноўскага. Адбылося гэта не без уплыву беларускай і літоўскай гістарычнай навукі. Спачатку Вацлаў Ластоўскі ў артыкуле "Памяці справядпівага" ("Homon". 1916, № 66), потым беларускія савецкія літаратары, а за межамі БССР вядомы дзяяч беларускага руху і таленавіты даследнік ксёндз Адам Станкевіч пачалі характарызаваць Каліноўскага як беларускага нацыянальнага дзеяча. З'явіліся працы літоўскіх гісторыкаў, у якіх фармаваўся новы літоўскі погляд на гісторыю "студзеньскага паўстання". Польскія гісторыкі досыць крытычна паставіліся да беларускіх і літоўскіх падыходаў.
Адным з першых адрэагаваў вядомы дзяяч польскага руху і гісторык Вацлаў Студніцкі (1874-1962). У 1922 г. у Вільні пад ягонай рэдакцыяй выйшла кніга "Rok 1863. Wyroki smierci". Выданне ўлучала фрагменты архіўных дакументаў аб смяротных прысудах і спісы палеглых паўстанцаў. Дакументы суправаджаў каментар рэдактара, які заслугоўвае ўвагі як гістарыяграфічная пазіцыя. В. Студніцкі паддаў сумневу беларускамоўнасць "Мужыцкай праўды". Ён заявіў, што нават расейскія чыноўнікі лічылі, быццам газета друкавалася на "польскім народным дыялекце". Так быў адкінуты адзін з галоўных аргументаў беларускасці Каліноўскага.
Варта адзначыць, што ў гэтай кнізе ўпершыню выказаная гіпотэза наконт месца пахавання Каліноўскага. Абапіраючыся на ўскосныя звесткі, В. Студніцкі заявіў, што Каліноўскі пахаваны на Замкавай гары або на гары Трох Крыжоў у цэнтры Вільні. У 1864 г. гэта была тэрыторыя Віленскай фартэцыі.
Прафесар Віленскага універсітэту, актыўны дзяяч віленскага Таварыства сяброў навукі Станіслаў Касцялкоўскі (1881-1960) у часопісе "Atheneum Wilenskie" (1923, t. 1) надрукаваў рэцэнзію на кнігу літоўскага гісторыка Аўгустына Янулайціса "Powstanie na Litwie. 1863-64" (Вільня, 1923). Касцялкоўскі не пагадзіўся з тэзаю літоўскага навукоўца пра супрацьстаянне Літвы і Польшчы ў часы паўстання. Не можа быць і гаворкі, сцвярджаў ён, пра імкненне Вільні адасобіцца ад Варшавы: "Лічу, што ў 1863 г. можна супрацьпаставіць паўстанцкі ўрад у Варшаве такому самаму ўраду ў Вільні не як польскі нацыянальны ўрад літоўскаму нацыянальнаму ўраду, а- толькі як урад цэнтральны - правінцыйнаму". І далей: "Не было размовы пра ўтварэнне самастойнай, а тым больш варожай да Польшчы, літоўскай дзяржавы. Нават у такога... "сепаратыста", як Каліноўскі, адасобленасць трымалася толькі на розніцы ў паўстанцкай тактыцы і была звязана з пэўнымі асабістымі амбіцыямі...". Гэтую тэзу аўтар пацвердзіў цытатамі з адозвы Яські-гаспадара "Да мужыкоў зямлі Польскай": "Мы, што жывемы на зямлі Польскай... Мы, палякі, з вякоў вечных..." С. Касцялкоўскі быў упэўнены ў польскасці Каліноўскага і слова "сепаратыст" у дачыненні да яго ўжываў толькі ў двукоссі.
Польскія гісторыкі 20-30-х гг. адназначна крытычна паставіліся да даследаванняў беларускіх і літоўскіх навукоўцаў. Аднак па-ранейшаму гэтая крытыка не ўлічвала ўсіх матэрыялаў, звязаных з асобай Каліноўскага, і абапіралася на аднабаковую падборку гістарычных крыніц. У распрацоўцы праблематыкі, звязанай з Каліноўскім, найбольш плённымі ў польскай гістарыяграфіі сталі 50-60-я гг. Цікавасць да асобы Каліноўскага вынікала прынамсі з дзвюх акалічнасцяў. Па-першае, гэта панаванне ў ПНР камуністычнай ідэалогіі, якая абвяшчала героямі XIX ст. пераважна дзеячоў рэвалюцыйна-дэмакратычнага і сацыялістычнага руху. Другая прычына - развіццё беларускай гістарыяграфіі. Праўда, не гэтулькі савецкай, якая вяла няспынную барацьбу супраць "беларускага нацыяналізму", колькі незалежніцкай, прадстаўленай яшчэ ў 30-я гг. працамі Адама Станкевіча. Пры знаёмстве з працамі польскіх гісторыкаў 50-60-х гг. (нават гісторыкаў ПНР) відавочная прысутнасць думак і высноваў гэтага беларускага даследніка.
Напачатку трэба адзначыць даследаванні навукоўцаў, якія пасля апошняй вайны апынуліся ў эміграцыі. Асаблівай увагі заслугоўваюць лонданскія зборнікі "Alma Mater Vilnensis". У першым з іх (1951 г.) Вацлаў Вяльгорскі ў артыкуле "Litwini, Bialorusini i Polacy w dziejach kultury Wielkiego Ksestwa Litewskiego" закрануў праблему самасвядомасці Каліноўскага. Ён быў першым польскім гісторыкам, які назваў Каліноўскага "заўзятым беларускім патрыётам". Праўда, даследнік зрабіў агаворкі, адзначыўшы, што беларускасць Каліноўскага сумяшчалася з пэўным пачуццём польскасці. Пры гэтым ён спасылаўся на тэксты дакументаў, да якіх, на ягоную думку, Каліноўскі меў непасрэднае дачыненне. Гэта Маніфест Аддзелу кіравання ад 19 сакавіка 1863 г., дзе гучаў зварот да "суайчыннікаў усіх вызнанняў і класаў, братоў літоўцаў і беларусаў... Да ўсіх, у кім б'ецца польскае сэрца: наперад, пад сцяг Белага Арла і Пагоні". В. Вяльгорскі спасылаўся і на ўжо згаданае пісьмо "Да мужыкоў зямлі Польскай".
Пазіцыю Вяльгорскага падзялялі іншыя польскія эміграцыйныя гісторыкі. У 1953 г. выйшаў другі том зборніка "Alma Mater Vilnensis" з падзагалоўкам "Dzieje ziem Wielkiego Ksestwa Litewskiego ". Ужо вядомы нам С. Касцялкоўскі ў раздзеле, прысвечаным гісторьн XIX і пачатку XX ст. (да 1915 г.), сцвярджаў, што ў свядомасці Каліноўскага сумяшчаўся "беларускі сепаратызм" і пачуццё польскасці, Асоба Каліноўскага дпя польскага даследніка была галоўным аргументам за тое, што "ў барацьбе за перамогу агульнага паўстання ні літоўцы, ні беларусы яшчэ не бачылі розніцы паміж сабой і палякамі".
У тым самым зборніку, у артыкуле "Podzial ziem Wielkiego Ksestwa Litewskiego (1915-1923-1940)" Казімер Акуліч звярнуў увагу на ролю ў развіцці беларускам культуры XIX ст. выхадцаў са спаланізаванай шляхты - Яна Баршчэўскага, Яна Чачота і інш. У гэтым шэрагу, але ўжо як "першага славутага беларускага палітычнага дзеяча", ён назваў і Каліноўскага.
Як "беларускага і польскага патрыёта" ахарактарызаваў Каліноўскага Э. Хэлхоўскі ў артыкуле "Pismiennictwo bialoruskie". Падобная трактоўка свядомасці Каліноўскага добра ўпісалася ў канцэпцыю двузначнасці свядомасці палякаў беларускага і літоўскага паходжання XIX і пачатку XX ст. Э. Хэлхоўскі вызначыў яе формулай: "Літвін паходжаннем, паляк нацыянальнасцю".
Яшчэ далей пайшоў Вацлаў Пзбэрт-Студніцкі [6], які ў кнізе "Mickiewicz i jego kraj" (Чыкага, 1955) заявіў, што Каліноўскі "ў сваёй асобе спалучаў тры нацыянальнасці. Ён быў беларусам - палякам - літвінам".
К. Акуліч яшчэ раз звярнуўся да асобы Каліноўскага ў 1965 г. У № 7 "Zeszytow historycznych" (Парыж) быў надрукаваны ягоны артыкул "Bialorusini, Litwini i Polacy w powstaniu styczniowym na Litwie historycznej". Публікацыя стала адказам на працу П. Ласоўскага і К. Млынарскага "Rosjanie, Bialorusini i Ukaraincy w powstaniu styczniowym" (Вроцлаў, 1959). К. Акуліча абурыла, што ў гэтай кнізе быў значна перабольшаны ўдзел у паўстанні расейцаў, а літоўцаў, якія сапраўды актыўна ўдзельнічалі ў барацьбе, нават не згадалі.
Акуліч падрабязна спыніўся на асобах трох кіраўнікоў паўстання: "паляка Серакоўскага", "літоўца Мацкевіча" і "беларуса Каліноўскага". Аўтар звярнуў увагу на сацыяльны радыкалізм Каліноўскага, адкінуў "абвінавачанні" ў сепаратызме ("Каліноўскі быў прыхільнікам... саюзу Гістарычнай Літвы і Польшчы і прадвеснікам беларускага нацыянальнага адраджэння"), адзначыў, што ў апошні перыяд паўстання Каліноўскі "прадэманстраваў выключную энергію, характар, сталасць думкі і вялікі палітычны талент".
У даследаванні ўпершыню звярталася ўвага на стан польскай гістарыяграфіі, прысвечанай асобе Каліноўскага. Акуліч падкрэсліў адсутнасць у эмігранцкай гістарычнай навуцы даследаванняў, заснаваных на аналізе дакументаў Каліноўскага. У "заняволенай гістарыяграфіі" ПНР К. Акуліч адзначыў толькі працу Віктара Кардовіча "Konstanty Kalinowski. Rewolucyjna demokracja polska w powstaniu styczniowym na Litwie I Bialorusi" (Варшава, 1955). Аўтар, на ягоную думку, не перабольшыў даніну, якую мусіў аддаць "генеральнай лініі партыі", і змясціў шмат цікавага матэрыялу.
Сапраўды, значны быў інтарэс да Каліноўскага і ў гістарыяграфіі ПНР. Галоўнай і адзінай манаграфічнай працай, прысвечанай Каліноўскаму, была ўжо названая кніга В. Кардовіча. Чытаць яе цяжка. Даніна "генеральнай лініі" была ўсё ж досыць выразная. Калі ж адкінуць яе, то мы ўбачым новую для польскай гістарыяграфіі трактоўку асобы Каліноўскага.
Услед за В. Пшыбароўскім і Б. Лімамоўскім В.Кардовіч сцвярджаў польскае паходжанне К.Каліноўскага. Гісторык адзначыў, што Каліноўскі належаў да роду польскіх шляхоцкіх перасяленцаў, "сярод якіх яшчэ жыла памяць прыналежнасці тых земляў (Беларусі і Літвы.- А.С.) да адзінай з польскай нацыяй дзяржавы". Паводле ацэнкі В. Кардовіча, бацькі нашага героя былі багатымі людзьмі. Яны валодалі маёнткам у 226 дзесяцін і ткацкай фабрыкай [7].
Гэта, аднак, не перашкодзіла Каліноўскаму стаць "сялянскім правадыром". В. Кардовіч вылучыў антышляхоцкія настроі выдаўцы "Мужыцкай праўды" і задуму рыхтаваць агульнасялянскае паўстанне. Нежаданне Каліноўскага падпарадкоўвацца Варшаве аўтар тлумачыў і тым, што "сялянскі правадыр" разумеў асаблівасці беларуска-літоўскага краю і адстойваў ягоную самабытнасць. В. Кардовіч назваў Каліноўскага "беларускім нацыянальным героем". Але зрабіў пры гэтым пэўныя агаворкі і тлумачэнні: гэты "паляк па нараджэнні" стаўся "беларускім героем" дзякуючы сваім рэвалюцыйным поглядам. "Гэта быў час,- пісаў Кардовіч,- ...калі многія польскія рэвалюцыянеры, адарваныя развіццём гістарычных падзеяў ад свайго народу, дзейнічалі на карысць беларусаў і пад уплывам працэсу фармавання беларускай нацыі паддаваліся беларусізацыі і станавіліся часткаю гэтай нацыі". Кардовіч лічыў, што на працягу XIX ст. гэтая з'ява мела на Беларусі паўсюдны характар. Так Каліноўскі "з бескампраміснага польскага рэвалюцыйнага дэмакрата... стаўся беларусам".
Што да пісьма "Да мужыкоў зямлі Польскай!", гісторык быў упэўнены, што зварот адрасаваўся сялянам Каралеўства Польскага і не датычыў беларусаў з-пад Горадні ці Берасця.
Спробу прааналізаваць тэксты Каліноўскага зрабіў Кшыштаф Канкалеўскі ў артыкуле "Konstanty Kalinowski I jego pisma w latach1862-1864" (у зб. "Z dziejow wspolpracy rewolucyjnej Polakow i Rosjan w drugiej polowie XIX w.", Вроцпаў, 1956). К. Канкалеўскі першым з польскіх гісторыкаў выказаў сумнеў, ці быў Каліноўскі аўтарам пісьма "Да мужыкоў зямлі Польскай!" У выніку аналізу тэкстаў ён прыйшоў да высновы: "Нягледзячы на тое, што гэты зварот падпісаны імем, якое ўжываў Каліноўскі, змест яго цалкам супярэчыць поглядам Каліноўскага, адлюстраваным у тэкстах "Мужыцкай праўды" і перадсмяротных "Лістах з-пад шыбеніцы". Магчыма, што "белыя" або Дзюлеран, ведаючы папулярнасць подпісу "Яські-гаспадара", выкарысталі яго ў гэтым звароце для ўласных мэтаў".
Варта заўважыць, што падобную выснову яшчэ на пачатку 30-х гг. зрабіў Адам Станкевіч.
Канкалеўскі адзначыў імкненне Каліноўскага да самастойнасці Беларусі і Літвы. Гісторык растлумачыў прычыну адсутнасці гэтага лозунгу ў ягоных тэкстах: "Ён удзельнічаў у арганізацыі польскага паўстання і быў, дарэчы, адным з яго кіраўнікоў". На думку даследніка, сацыяльныя лозунгі "Мужыцкай праўды" былі фактычным заклікам змагацца з польскімі абшарнікамі. "Аднак,- як лічыў Канкалеўскі,- яны не азначалі барацьбы супраць Польшчы і супраць польскага паўстання".
У сумеснай працы Зыгмунта Млынарскага і Пятра Ласоўскага " Rosjanie, Bialorusini i Ukaraincy w powstaniu styczniowym" (Вроцлаў, 1959) постаці Каліноўскага амаль не знайшлося месца. Аўтары толькі адзначылі беларускамоўную агітацыю, якую вёў Каліноўскі разам з Фэліксам Ражанскім і Браніславам Шварцам на захадзе Беларусі. У спіс беларусаў - удзельнікаў паўстання Каліноўскі не трапіў. Аўтары падвялі чытача да высновы, што ў другой палове XIX ст. беларусаў па-за сялянствам не існавала, а Каліноўскі быў палякам, які вёў агітацыю сярод сялянаў.
Праз тры гады ў Варшаве ўбачыла свет яшчэ адна праца, напісаная З. Млынарскім у суаўтарстве з Т. Ксёнжыкам "Udzial Rosjan, Litwinow, Bialorusinow, Ukraincow w powstaniu styczniowym (1863-64)". На гэты раз Каліноўскаму быў прысвечаны цэлы раздзел, прычым у ягонай назве ўпершыню ў польскай гістарыяграфіі было ўжыта імя Кастусь. Кніга напісаная з выразнай сімпатыяй да "чырвоных". Асоба Каліноўскага атрымала адназначна станоўчую характарыстыку. Аўтары падкрэслілі, што сваімі канспірацыйнымі здольнасцямі, энергічнасцю і самаахвярнасцю Каліноўскі пераўзыходзіў усіх іншых дзеячоў паўстання на Горадзеншчыне, Віленшчыне і Беласточчыне.
У спробе вызначыць этнічную прыналежнасць Каліноўскага аўтары не пайшлі далей за В. Кардовіча і К. Канкалеўскага. Яны адзначылі, што ў ходзе змагання "Каліноўскі, паляк паходжаннем, стаўся паводле свядомага выбару кіраўніком барацьбы беларускага селяніна, выразнікам ягоных нацыянальных і сацыяльных імкненняў".
Аўтары (услед за В.Студніцкім) выказалі думку пра магчымае пахаванне Каліноўскага на Замкавай гары ў Вільні.
Варта адзначыць заўвагі Леана Леха Бейнара (1909-1970). Гэты даследнік, больш вядомы пад псеўданімам "Павэл Ясеніца", пісаў у жанры гістарычнай эсэістыкі. Уплыў ягоных твораў на гістарычную свядомасць польскай грамадскасці быў (і застаецца) нагэтулькі значны, што працы Паўла Ясеніцы сталіся часткай польскай гістарыяграфіі. У кнізе "Dwie drogi (Warszawa, 1960) аўтар адзначыў, што польскае паходжанне Каліноўскага не перашкодзіла яму стаць нацыянальным героем літоўцаў і беларусаў. "Герой трох народаў - польскага, літоўскага і беларускага - польскі гербавы шляхціч Каліноўскі" імкнуўся супрацоўнічаць з Каралеўствам без падпарадкавання Літвы і Беларусі палякам. Пры гэтым ён выказваўся з характэрным для яго запалам: "Дурным мазгаўніцам з Варшавы нельга давяраць лёс Літвы". Прывёўшы гэтую цытату, аўтар дадаў: "Хто добра ведае сітуацыю на крэсах, можа пацвердзіць, што меркаванне Каліноўскага падзялялі ўсе мясцовыя народы, не выключаючы і палякаў".
Пэўным падсумаваннем гістарычнай праблематыкі, звязанай з асобаю Каліноўскага, стаў артыкул у Польскім біяграфічным слоўніку (SPB t. XI/50. Warszawa, 1965). Артыкул не меў подпісу, і, відаць, яго можна лічыць рэдакцыйным. Значнае месца ў тэксце заняў аналіз перадпаўстанчай агітацыі Каліноўскага. Падрабязна аналізавалася "Мужыцкая праўда", якая "мабілізавала сялянаў да барацьбы з царызмам і заклікала да саюзу з польскім рэвалюцыйным рухам". У характарыстыцы дзейнасці Каліноўскага як аднаго з кіраўнікоў паўстання адзначалася, што ён, "разумеючы неабходнасць сумесных дзеянняў, абараняў незалежнасць Літвы ад Варшавы як з прычын прынцыповых, так і тактычных". Падкрэслена, што Каліноўскі адразу падтрымаў паўстанне ў Варшаве.
Што да свядомасці і этнічнай прыналежнасці Каліноўскага, то аўтар (аўтары) артыкула пазбегнуў адназначнасці. Былі падсумаваныя высновы гісторыкаў ПНР: "Каліноўскі ўвайшоў у гісторыю як славуты рэвалюцыйны дэмакрат Літвы і Беларусі перыяду студзеньскага паўстання і як першы рэвалюцыйны кіраўнік беларускага народу. Ягоныя погляды, як і нацыянальная прыналежнасць, да сёння выклікаюць спрэчкі сярод гісторыкаў. Паляк паходжаннем, ён на першае месца ставіў інтарэсы сялянства айчынных мясцін, не абвяшчаў разрыву з Польшчай, але патрабаваў улічваць нацыянальную адметнасць беларусаў". Варта заўважыць, што ў гэтай характарыстыцы на першае месца пастаўленыя сацыяльныя погляды Каліноўскага.
Безумоўным дасягненнем польскай гістарыяграфіі 50-60-х гг. сталі спробы аналізу самасвядомасці "палякаў беларускага і літоўскага паходжання" ў XIX і на пачатку XX ст. У гэтай сувязі яны звярнулі ўвагу на асобу Каліноўскага. Такім чынам, ягоная постаць упершыню выйшла за межы гістарыяграфіі паўстання. У гістарычных працах гэтага часу з'явіліся такія ацэнкі асобы кіраўніка паўстання ў Беларусі і Літве, як "першы славуты беларускі палітычны дзяяч" (К. Акуліч), "заўзяты беларускі патрыёт"(В. Вяльгорскі), беларускі нацыянальны герой" (В.Кардовіч) і т.п. Праўда, штораз рабіліся агаворкі з мэтай падкрэсліць польскасць Каліноўскага. Найчасцей пры гэтым згадвалася пісьмо "Да мужыкоў зямлі Польскай!" І хаця ў 1956 г. К. Канкалеўскі з выніку аналізу тэкстаў прыйшоў да высновы, што "дыктатар Літвы" не быў аўтарам гэтага пісьма, выснова даследніка была амаль не заўважаная.
У самасвядомасці Каліноўскага, на думку многіх польскіх навукоўцаў, адлюстраваліся тыповыя рысы ментальнасці значнай часткі насельніцтва Беларусі і Літвы таго часу. Гісторыкі "эмігранцкай школы" пісалі пра пэўную двузначчасць (паляк-беларус) і нават трохзначнасць (паляк-беларус-літвін) самасвядомасці Каліноўскага.
Новы падыход грунтаваўся на спробах непасрэдна аналізаваць дзейнасць і тэксты кіраўніка паўстання. Нават павярхоўны аналіз засведчыў, што гэтая гістарычная постаць не паддаецца простым і адназначным трактоўкам. Адначасова праясніліся задачы, якія стаялі перад польскай гістарыяграфіяй наконт "праблемы Каліноўскага".
У польскай гістарыяграфіі 70-90-х гг., якая так ці інакш закранала асобу Каліноўскага, цэнтральнай фігурай быў Стэфан Кеневіч. У 1972 г. у Варшаве выйшла яго кніга "Powstanie stycziowe". Польскі гісторык ахарактарызаваў Каліноўскага як сына збяднелага землеўладальніка, "рэвалюцыянера і хлапамана". Ён выказаў сумнеў у польска-беларускай свядомасці Каліноўскага: "Сябры Віленскага камітэту, не выключаючы Каліноўскага, усе былі выхаваныя і выраслі ў рэчышчы польскай культуры. Калі нават і адчувалі мацнейшую сувязь з Беларуссю або Літвой, з беларускім або літоўскім народам, як, у прыватнасці, Каліноўскі, то ўсё роўна не імкнуліся да разрыву саюзу з Польшчай. Каліноўскаму прыпісваюць заявы, быццам Віленскі камітэт не павінен насіць назву "правінцыйны", што літоўскія сродкі не павінны забяспечваць "польскую справу", што "Літва павінна выкарыстаць барацьбу Расеі і Польшчы і здабыць незалежнасць". Гэтыя выказванні, калі яны аўтэнтычныя (Ратч.- С.К.), не знайшлі адлюстравання ні ў публічмых выступах, ні ў дзейнасці Каліноўскага ў 1863 г. Магчыма, у глыбіні душы ён імкнуўся да незалежнай Літвы; магчыма, лічыў, што вызвалення беларускага народу будзе лягчэй дасягнуць у асобнай Літоўскай краіне, чым у Літве, цесна звязанай з Польшчай; магчыма, такая пазіцыя сапсавала дачыненні з Варшавай. Мы гаворым "магчыма", бо літоўскую апазіцыю да Цэнтральнага камітэту можна растлумачыць і іншымі матывамі. Літвіны маглі лічыць, што Цэнтральны камітэт: а) дрэнна арыентаваўся ў літоўскай сітуацыі; б) імкнуўся да занадта паспешлівага выступлення; в) эвалюцыянаваў (у асобе Гілера) у кірунку памяркоўнасці, г. зн. схіляўся да пагаднення ў Літве з "белымі"; г) быў прасякнуты ўплывамі агентаў Мераслаўскага, які адмаўляў Літве права на самастойнае існаванне. I, нарэшце, галоўнае: рух, якім кіравала Варшава, заставаўся б нацыянальным польскім рухам, а польскасць у вачах літоўскіх або беларускіх сялянаў стагоддзямі атаясамлівалася са шляхоцтвам і з'яўлялася перашкодай у справе прыцягнення сялянаў да барацьбы".
С. Кеневіч падводзіў чытача да думкі, што беларускасць Каліноўскага была толькі тактычным сродкам дзейнасці польскага паўстанца на Беларусі. Праўда, ён не здолеў аргументавана растлумачыць сэнс дадатковых пунктаў Паўстанчай інструкцыі, якую Літоўскі правінцыйны камітэт распаўсюдзіў 25 студзеня 1863 г. Варшаўскі варыянт інструкцыі быў дапоўнены двума пунктамі. Адзін з іх - Пункт 8: "Самых вядомых прыгнятальнікаў сялянаў... у прысутнасці ўсёй гміны пасля ваеннага суду караць смерцю, не дапускаючы самавольнай экзекуцыі". Меліся на ўвазе не тыя, хто байкатаваў рашэнне кіраўніцтва паўстання аб поўным вызваленні сялянаў, а тыя, хто прыгнятаў іх яшчэ перад паўстаннем. Перш за ўсё гэта датычыла польскіх памешчыкаў. І хаця С. Кеневіч адзначыў, што падобныя акцэнты амаль не назіраліся ў публіцыстыцы "чырвоных", працягваць аналіз далей ён не стаў.
Кеневіч падрабязна апісаў дзейнасць Каліноўскага паспя вяртання (чэрвень 1863 г.) да кіраўніцтва і адзначыў імкненне Каліноўскага надаць паўстанню цалкам народны характар. Ён працытаваў фрагмент ліста аднаго з віленскіх "чырвоных", Малахоўскага: "Мы выходзім на дарогу, пра якую ужо даўно казалі шляхце - дарогу шалёнай энергіі, дарогу тэрору". Дзеля гэтай новай "дарогі" Каліноўскі, на думку С. Кеневіча, і стаў дамагацца незалежнасці ад Варшавы.
Польскі гісторык высока ацаніў "дыктатара Літвы". С. Кеневіч лічыў Каліноўскага адзіным чалавекам, які ў тых абставінах яшчэ мог падтрымаць паўстанне.
Вартая ўвагі выснова С. Кеневіча ў канцы працы: "Рэвалюцыйныя дэмакраты Мацкевіч і Каліноўскі, змагаючыся за вызваленне сялянства Літвы і Беларусі, збіраліся дасягнуць сваёй мэты ў саюзе з дэмакратычнай Польшчай. Яны імкнуліся да ліквідацыі прыгнёту і царызму, і польскіх абшарнікаў; абаранялі самастойнасць Літвы і Беларусі ад Польшчы. Але пры гэтым не было і размовы пра разрыў стасункаў". Гісторык быццам зрабіў саступку пазіцыі, пашыранай у гістарыяграфіі ПНР 50-60-х гг. Гэтая ж самая выснова паўторана і ў другім выданні " Powstaniz stycziowego " (Варшава, 1983).
А вось у кнізе "Trzy powstania narodowe" (Варшава,1994), аўтарамі якой разам з С. Кеневічам былі А. Загорскі і В. Заеўскі, навуковец больш катэгарычны. Дапушчэнні, якімі, як ён лічыў у 1972 г., можна растлумачыць імкненне Каліноўскага і віленскіх "чырвоных" да самастойнасці, у 1994 г. ужо набылі характар бясспрэчных аргументаў. С. Кеневіч упэўнены, што лічыць Каліноўскага беларускім нацыянальным героем нельга: ён дзейнічаў у рэчышчы польскага руху, не адрозніваў сябе ад палякаў, хаця галоўнай мэтай лічыў вызваленне беларускага і літоўскага народаў.
Знаёмства з даследаваннямі С. Кеневіча дазваляе заўважыць эвалюцыю польскай гістарыяграфіі. Яна адыходзіць ад трактовак 50-60-х гг. і на новым узроўні падае ранейшую гістарыяграфічную канцэпцыю. У апошніх працах С. Кеневіча "праблемы Каліноўскага" ўжо не існуе. "Дыктатар Літвы" характарызуецца як дзяяч польскага паўстання, паляк, які галоўнай мэтай лічыў вызваленне беларускіх і літоўскіх сялянаў. Ацэнкі Каліноўскага як беларускага нацыянальнага дзеяча з гледзішча высноваў С. Кеневіча выглядаюць як міфатворчасць.
Трэба адзначыць, што гэтыя погляды падзяляюць далёка не ўсе польскія гісторыкі. Тэлесфар Позьняк у артыку ле "Polacy w bialoruskim odrodzeniu kulturalno-literackim" (Studia Polono-Slavica-Orientalia. Acta literaria XIII. Warszawa, 1992), характарызуючы асобу Каліноўскага, заўважыў: "Гэта паляк-паўстанец, які мысліў "літоўскімі" катэгорыямі і адчуваў сувязь з беларускім народам".
Да падобных высноваў прыйшоў і Станіслаў Ланец у кнізе "Partyzanci krtesow polnocno-wschodnich w powstaniu styczniowym" (Торунь,1996). Ён адзначыў, што ва ўмовах нацыянальнай мазаікі Горадзеншчыны, дзе ў вёсцы пераважала беларускае сялянства, Каліноўскі стаўся выказнікам ягоных сацыяльных і палітычных імкненняў. У дзейнасці кіраўніка паўстання мелі месца тэндэнцыі абуджэння нацыянальнай свядомасці літоўцаў і беларусаў gрысутнічала ідэя Літоўскай дзяржавы.
Цяжка і, відаць, немагчыма даць адназначную ацэнку асобы Каліноўскага. Рэч не толькі ў праблемах, пералічаных на пачатку артыкула. Галоўная праблема - гэта складанасць асобы Каліноўскага. Магчыма, якраз адчуванне чужароднасці Каліноўскага для польскай гісторыі паўплывала на тое, што вялікага месца ў польскай гістарыяграфіі асоба аднаго з кіраўнікоў паўстання ніколі не займала.
Польская гістарычная традыцыя "праблемы Каліноўскага" перажыла заканамерную эвалюцыю. Відавочная залежнасць гістарычных ацэнак ад палітычных пазіцыяў аўтараў у 60-я гг. XIX - першую палову XX ст. саступіла месца больш узважанаму і навуковаму падыходу пасляваеннай гістарыяграфіі. Гэтаму паспрыялі працы беларускіх і літоўскіх гісторыкаў. Тым не менш дагэтуль у польскай гістарыяграфіі адсутнічаюць даследаванні, дзе б грунтоўмы аналіз жыцця і дзейнасці Кастуся Каліноўскага спалучаўся з аналізам усіх ягоных тэкстаў.
Ацэнкі польскай гістарыяграфіі варта ўлічваць беларускім даследнікам. Сцвярджаючы відавочную беларускасць Калінрўскага, нельга не заўважыць пэўнай "інтэрнацыянальнасці" гэтага палітычнага дзеяча. І гэта невыпадкова: акурат у той час у сумеснай барацьбе супраць агульнага ворага - расейскага царызму - нараджаліся і польская, і беларуская нацыі.
[1] Параўнальны аналіз тэкстаў паказаў, што першы беларускі артыкул, прысвечаны К.Каліноўскаму (Сваяк [В.Ластоўскі]. Памяці справядлівага // Homon.1916, № 1), быў заснаваны на матэрыялах артыкула польскага пубпіцыста і палітыка Людвіка Абрамовіча ("Licz") "Konstanty Kalinowski" (Gazeta Wilenska. 1906, № 17).
[2] У гэты час польскія гісторыкі не ўжывалі назву "Беларусь".
[3] Пераклад аутара.
[4] Першае выданне ўбачыла свет у Львове ў 1882 г.
[5] Ворцэль Станіслаў Габрыэль (1799-1857) - польскі рэвалюцыйны дэмакрат. У 30-50-я гг. ідэопаг левага крыла польскай эміграцыі.
[6] Раней польскі даследнік падпісваў свае працы як В. Студніцкі.
[7] Спасылкі на крыніцы адсутнічаюць.