Папярэдняя старонка: Кастусь Каліноўскі і яго эпоха

Дадана: 14-05-2011,
Крыніца: Кастусь Каліноўскі і яго эпоха ў дакументах і культурнай традыцыі. Менск 2010.

Спампаваць

Кастусь Каліноўскі і яго эпоха

Смалянчук Алесь (Гародня). Асоба Кастуся Каліноўскага як даследчая праблема

Токць Сяргей (Гародня). Нацыянальны і сацыяльны дыскурсы ў тэкстах "Мужыцкай праўды" і "Рассказов на белорусском наречии"

Кіштымаў Андрэй (Менск). Бацька і сын: сямейная біяхроніка Каліноўскіх

Радзюк Аляксандар (Гародня). Рэпрэсіўная дзейнасць уездных ваенных начальнікаў у 1863-1864 гг. (на прыкладзе Гарадзенскай губ.)

Ільін Аляксандар, Ігнацюк Алена (Пінск). Паўстанцы Гажычы

Нікуліна Ірына (Барнаул). Пра ссыльных удзельнікаў паўстання 1863 – 1864 гг. на Алтаі

Кахновіч Віктар (Менск). Эканамічныя наступствы падаўлення паўстання 1863-1864 гг. на Берасцейшчыне

Гарбачова Вольга (Менск). Фотаздымак як крыніца па гісторыі паўстання 1863 г.

Фірыновіч Алена (Менск). Дакументальныя матэрыялы НГА РБ у г. Гародні па гісторыі паўстання 1863 – 1864 гг.: крыніцазнаўчы аналіз.




Алесь Смалянчук (Гародня - Вільня),
доктар гіст. навук,
Еўрапейскі Гуманітарны Універсітэт

Асоба Кастуся Каліноўскага як даследчая праблема

10 сакавіка 1864 г. у Вільні на шыбеніцы загінуў Вікенцій Канстанцін (Кастусь) Каліноўскі. Людзі, якія прыйшлі ў гэты дзень на Лукішскую плошчу, былі ўражаныя мужнасцю аднаго з кіраўнікоў паўстання. Каліноўскі нават у апошнія хвіліны жыцця захоўваў цвёрдасць духу і яснасць думкі. Падчас чытання смяротнага прысуду, ён не ўтрымаўся ад рэплікі: "У нас нет дворян. Все равны…" [1] Гэты вядомы эпізод, а разам з ім і нашыя веды пра апошнія дні жыцця Каліноўскага, калі былі напісаныя "Лісты з-пад шыбеніцы", прымушаюць яшчэ раз задумацца над яго асобай. Што дапамагло Каліноўскаму з годнасцю і мужнасцю сустрэць смерць? Упэўненасць ва ўласнай праўдзе? Зацятасць і імкненне нават на эшафоце працягваць барацьбу? Шляхецкая бравада? Ці ён прымаў смерць з пачуццём, што гэта не канец?..

І, сапраўды, фізічная смерць Кастуся Каліноўскага стала пачаткам яго існавання як "справядлівага", "рэвалюцыйнага дэмакрата", "народнага героя", "дыктатара Літвы", "польскага тэрарыста" і г.д. у гістарычных даследаваннях, у публіцыстыцы, у літаратуры, ва ўсім тым, што нямецкія даследчыкі Яан і Алейда Асманы акрэслілі паняццем "культурная памяць" [2].

Кастусь Каліноўскі быццам і пасля смерці захаваў выдатныя здольнасці да канспірацыі. Зразумець матывы яго ўчынкаў, разгадаць пэўную загадку яго асобы складана. Каліноўскі ў нечым быў "тыповым чалавекам" сваёй эпохі, такім як усе, у нечым быў такім як некаторыя, а ў нечым - непадобным ні да каго. Грунтоўнае разуменне асобы ў спалучэнні з даследаваннем як самога паўстання, так і дзейнасці Кастуся Каліноўскага - гэта рэальны шлях да навуковага асэнсавання ягонага месца ў беларускай гісторыі.

Дзеля разумення постаці кіраўніка апошняга паўстання ў Беларусі і Літве варта паглядзець на яго як на асобу з уласным светапоглядам, характарам, звычкамі і прыхільнасцямі, нарэшце, эмацыйнасцю… Юры Лотман калісьці раіў даследчыкам навучыцца аналізаваць чалавечыя эмоцыі, калі яны хочуць вывучаць чалавека ў гісторыі. На жаль, прыходзіцца канстатаваць, што амаль за стагоддзе беларускага каліноўсказнаўства і працы многіх вядомых даследчыкаў якраз у гэтым накірунку зроблена не шмат.

Пачынаць такую працу неабходна з аналізу гістарыяграфіі Беларусі, Польшчы, Літвы і Расеі. У гэтым артыкуле засяроджу ўвагу толькі на пачатках вывучэння жыцця і дзейнасці Каліноўскага, а таксама на тым, як яго вобраз паступова набываў беларускія нацыянальныя рысы і пэўныя чалавечыя якасці...

Першымі былі польскія даследчыкі, якія з'яўляліся непасрэднымі ўдзельнікамі паўстання [3]. Адным з першых звярнуўся да постаці К.Каліноўскага Агатон Гілер, вядомы дзеяч групоўкі "белых" падчас паўстання. У чатырохтомнай працы Historia powstania narodu polskiego (Парыж, 1867-1871) гісторык характарызаваў К.Каліноўскага як галоўнага арганізатара паўстання ў Літве, адзначыў ягоную надзвычайную актыўнасць і "нязломнасць характару". Нават смерць Каліноўскага, паводле А.Гілера, выглядала як перамога, бо "зрабіла моцнае ўражанне смеласцю і надзеяй на будучыню Польшчы". Безумоўнай заслугай Гілера была публікацыя дакументаў, звязаных з асобай Каліноўскага. Пад назвай "Да беларускага народу" быў надрукаваны перадсмяротны зварот, сёння больш вядомы як "Лісты з-пад шыбеніцы". Але аналізаваць дакументы А.Гілер не стаў. Незалежна ад іх зместу ён успрымаў Каліноўскага як польскага паўстанца, які дзейнічаў на тэрыторыі Літвы і Беларусі.

Таксама трэба прыгадаць працы Аляксандра Навалецкага (1868), пяцітомнік Dzieje 1863 roku. Валерыя Пшыбароўскага (1887-1888; 1899-1919). Апошні змясціў кароткі біяграфічны нарыс Каліноўскага, у якім паведаміў пра ягоную прыналежнасць да роду дробнай мазурскай шляхты, якая некалі перасялілася ў Беларусь, прыгадаў бацьку-ткача са Свіслачы, адзначыў, што сам Каліноўскі ўжо падчас вучобы ў Пецярбургскім універсітэце ўваходзіў у рэвалюцыйную арганізацыю.

Баляслаў Ліманоўскі, які бачыў у дзейнасці К.Каліноўскага вытокі Польскай партыі сацыялістычнай (ППС), падаў больш падрабязную біяграфію Каліноўскага і паспрабаваў увесці ў гістарыяграфію ўжо не "дыктатара Літвы", а рэальнага чалавека. Для яго Каліноўскі таксама заставаўся палякам, які ўздымаў на барацьбу беларускі народ між іншым з дапамогай Мужыцкай праўды.

У легальным друку Беларусі і Літвы артыкул "Канстанцін Каліноўскі" (аўтар Людвік Абрамовіч) з'явіўся толькі ў сакавіку 1906 г. на старонках Gazety Wileńskiej [4]. Рэдактарам газеты быў адзін з стваральнікаў ліберальна-дэмакратычнага накірунку "краёвай ідэі" Міхал Ромэр (1880-1945). Артыкул быў прымеркаваны да 42-й гадавіны смерці К.Каліноўскага.

Л.Абрамовіч (псеўданім Licz) зрабіў кароткі агляд жыцця і змагання Каліноўскага. Аўтар пісаў пра Мастаўляны, пра Свіслацкую прагімназію, вучобу ў Маскоўскім універсітэце, падчас якой Каліноўскі пачаў займацца актыўнай грамадскай дзейнасцю, за што калегі нават называлі яго "апосталам дэмакратычна-патрыятычных поглядаў". Паводле публіцыста, за чытанне і распаўсюд забароненай літаратуры Каліноўскі быў выключаны з Маскоўскага універсітэту, але здолеў працягнуць навучанне ў Пецярбургу. У гэтым горадзе ён пазнаёміўся з Зыгмунтам Серакоўскім і Яраславам Дамброўскім, з расейскімі рэвалюцыянерамі, што аказала моцны ўплыў на яго погляды. Людвік Абрамовіч бачыў у Каліноўскім прыхільніка поглядаў Станіслава Ворцаля [5], Іахіма Лялевеля [6] і Аляксандра Герцэна [7]. Як некалі Людвік Мераслаўскі [8], К.Каліноўскі марыў пра адраджэнне Польшчы як "народнай федэратыўнай дзяржавы".

Аўтар адзначыў вялізарную ролю Каліноўскага ў паўстанні 1863 г., ягоную папулярнасць сярод радыкальнай моладзі, прыгадаў, што расейскія ўлады назвалі яго "дыктатарам Літвы". Публіцыст распавёў пра арышт Каліноўскага, мужнасць апошняга падчас следства і смяротнага пакарання. Таксама быў прыгаданы зварот да беларускага народу, у якім Каліноўскі заклікаў да барацьбы "за чалавечыя і нацыянальныя правы". Людвік Абрамовіч убачыў у дзейнасці і поглядах Каліноўскага вытокі краёвай ідэі ў яе дэмакратычным варыянце.

Ператварэнне Каліноўскага з польскага паўстанца ў героя беларускага вызвольнага руху адбылося ў перыяд аслаблення і распаду Расейскай імперыі і свайго роду "геапалітычнай рэвалюцыі" ў Цэнтральна-Усходняй Еўропе ў другой дэкадзе 20 ст.

Першая спроба паказаць значэнне Каліноўскага для беларусаў і беларускага руху належыць Леану Васілеўскаму [9]. У кнізе Litwa і Białoruś. Przeszłość - terażniejszość - tendencje rozwojowe (Кракаў, 1912) Каліноўскі быў згаданы як аўтар першай беларускай палітычнай літаратуры.

Вялікае значэнне мелі даследаванні літоўскага гісторыка і грамадскага дзеяча Аўгусцінаса Янулайціса (1878-1950). У 1921 г. у перыядычным друку з'явіўся ягоны артыкул 1863 metų sukilimo veikėjai Lietuvoje (Дзеячы паўстання 1863 г. у Літве) (Švietimo Darbas. 1921, Nr 1-2). А.Янулайціс упершыню трактаваў Каліноўскага як беларускага нацыянальнага героя, які моцна канфліктаваў з Варшавай. Пры гэтым ён паспрабаваў ахарактарызаваць асобу "дыктатара Літвы". Літоўскі даследчык сцвярджаў, што Каліноўскі быў прыхільнікам жорсткіх дзеянняў і смяротнага пакарання шляхціцаў-здраднікаў толькі на словах, у практыцы такіх жорсткіх дзеянняў не было. Каліноўскі рабіў выключэнні і шкадаваў людзей. Ён таксама клапаціўся пра сяброў, якія траплялі ў рукі ворага. Нават пагроза арышту не перашкаджала "дыктатару" прысутнічаць пры пакараннях і высылцы сваіх сяброў і паплечнікаў [10]. (Дарэчы, у аддзеле рукапісаў Бібліятэкі імя Урублеўскіх Літоўскай акадэміі навук захоўваецца асабісты архіў Аўгусцінаса Янулайціса, у якім між іншым знаходзяцца фрагменты гістарычных дакументаў, важныя як для вывучэння постаці Каліноўскага, так і гісторыі самога паўстання).

Беларуская гістарыяграфія жыцця і дзейнасці Кастуся Каліноўскага пачынаецца з артыкула Вацлава Ластоўскага "Памяці справядлівага" ў газеце Гоман (№ 1 ад 16 лютага 1916 г.). Аналіз гэтага тэксту дазваляе сцвярджаць, што В.Ластоўскім быў выкарыстаны факталагічны матэрыял ужо згаданай публікацыі Л.Абрамовіча (1906). Дзеля ўмацавання беларускасці галоўнага героя В.Ластоўскі апублікаваў фрагменты "Лістоў з-пад шыбеніцы" з пэўнымі праўкамі. У прыватнасці, у вершы Каліноўскага замест "Марыські чарнабрэвай" пачала фігураваць "Беларуская зямелька, галубка мая" і г.д. Таксама ўпершыню была выкарыстана адна з беларускіх формаў імя Канстанцін - Касцюк.

У 1919 г. ксёндз Уладзіслаў Талочка ў артыкулах на старонках газеты "Беларускае жыццё" (№№ 9, 10) характарызаваў К.Каліноўскага як "глаўнага ваяку за дэмакратычнае Адраджэнне Беларусі", "чалавека, які вельмі любіў Беларусь", "вялікага ваяку за Адраджэнне беларускага народу". Аўтар распавядаў пра адкрыццё беларускіх школ, падрыхтоўку да выдання беларускіх кніг і г.д. Ён паўтарыў публікацыю "Лістоў з-пад шыбеніцы" (па версіі "Гомана" 1916 г.), але пры гэтым заўважыў, што Каліноўскі і яго паплечнікі (Сонгін, Ражаньскі, Урублеўскі) "адначасна былі польскімі патрыётамі".

Пазней з'явіліся публікацыі Івана Цвікевіча (1921), Усевалада Ігнатоўскага (1930), Адама Станкевіча (1933), якому належаць найбольш грунтоўныя працы міжваеннага перыяду. У пазнейшыя часы вялікі ўнёсак у каліноўсказнаўства зрабілі Вячаслаў Шалькевіч, Генадзь Кісялёў, Анатоль Смірноў, Міхась Біч ды інш. Аўтарам найбольш значнага біяграфічнага даследавання стаў В.Шалькевіч (1988), а дзякуючы Г.Кісялёву мы маем збор дакументаў "За нашую вольнасць" серыі "Беларускі кнігазбор" (1999). Таксама належыць згадаць матэрыялы зборнікаў дакументаў, падрыхтаваных да 100-годдзя паўстання 1863 г. пры актыўным удзеле расейскага даследчыка Анатоля Смірнова [11].

Лёс Каліноўскага ў беларускай гістарыяграфіі не быў занадта шчаслівым. Перыядычна распачыналіся дыскусіі наконт яго месца ў беларускай гісторыі. Такія даследчыкі, як С.Агурскі (30-я гг.), у пазнейшыя часы У.Казбярук, І.Новік і Г.Марцуль (90-я гг.) спрабавалі занесці Каліноўскага ў спіс "фальшывых маякоў" беларускай гісторыі. Сёння гэтыя спробы набылі больш прадуманы характар, бо за публікацыямі Аляксандра Гронскага, Якава Трашчанка, Анатоля Астапенкі ды некаторых іншых маячыць цень ідэолагаў сучаснага беларускага рэжыму. Дастаткова прыгадаць характарыстыку Кастуся Каліноўскага ў падручніку па гісторыі Беларусі для 10 класа сярэдніх школ з беларускай мовай навучання (2008, пад рэд. Я.Трашчанка). Кіраўнік паўстання "За вольносць нашу і вашу" на старонках гэтага падручніка ператвараецца ў польскага фанатыка-рэвалюцыянера, які адстойваў польскае панаванне ў Беларусі. Між тым, паводле Трашчанка, "адраджэнне Беларусі як нацыі магчыма толькі ў дзяржаўным саюзе з Расеяй" і г.д.

Пры ўсёй выразнай палітызаванасці чарговай спробы дэгераізацыі Каліноўскага, сучасная дыскусія вакол ацэнкі яго жыцця і дзейнасці высветліла пэўныя праблемы каліноўсказнаўства. Нават павярхоўны агляд гістарыяграфіі прымушае прызнаць, што беларускія даследчыкі так і не здолелі стварыць цэльнага вобразу чалавека, які стаў на чале паўстання. Вобраз распадаецца на асобныя фрагменты, сярод якіх выразна дамінуе постаць "дыктатара Літвы". Між тым відавочна, што дзеля разумення, напрыклад, свядомасных арыенціраў Каліноўскага, трэба значна пашырыць нашы веды пра чалавека, які пражыў кароткае, але вельмі насычанае падзеямі жыццё, у якім апроч паўстання былі звычайныя чалавечыя радасці і расчараванні, а мужнасць апошніх дзён і заклікі працягваць змаганне з Імперыяй спалучалася з успамінамі пра нарачоную Марылю Ямант ("Марыська чарнабрэва, галубка мая…").

Стварэнню цэльнага вобраза Каліноўскага можа дапамагчы біяграфістыка (біяграфіка), якая з перыферыйнага накірунку гістарычных даследаванняў паступова ператвараецца ў асобную галіну гуманітарных ведаў. Даследаванні сацыёлагаў, псіхолагаў і філосафаў 20 ст. Шарлоты Бюлер, Зыгмунта Фройда, Мікалая Рыбнікава, Ралана Джорджа Калінгвуда, Поля Кендала, Міхаіла Ярашэўскага, Юрыя Лотмана дапамаглі зразумець, наколькі складаную структуру мае жанр навуковай біяграфіі. У другой палове 20 ст. нарадзілася інтэлектуальная гісторыя, якая ў адносінах да біяграфіі прапанавала храналагізм і факталагічную дакладнасць, а таксама выявіла здольнасць да шматаспектнага вывучэння біяграфіі. Якраз інтэлектуальна-гістарычны кантэкст з'яўляецца кагнітыўным падмуркам для біяграфістыкі, якая, безумоўна, належыць да сферы міждысцыплінарных гуманітарных даследаванняў.

Біяграфістыку сёння трактуюць як рэканструкцыю гісторыі індывідуума, якая дапамагае адказаць на наступныя пытанні: як асоба, яе жыццёвы шлях, дынаміка сацыяльных роляў упісваецца ў гістарычны і культурны кантэкст; як зафіксаваць унікальнасць і непаўторнасць перажывання сацыяльных працэсаў самімі ўдзельнікамі гістарычнай падзеі; як адмовіцца ад разумення індывідуальнасці як свайго роду сацыяльнага атама, паводзіны якога нібыта дэтэрмінаваны сацыяльнымі законамі, ды інш. [12]

Але біяграфістыка не можа быць эфектыўнай без адпаведных крыніцаў. Наогул многія складанасці ў вывучэнні жыцця і дзейнасці Каліноўскага абумоўленыя якраз нявырашанасцю крыніцазнаўчай праблемы. У першую чаргу, трэба адзначыць, што мы і сёння не ведаем, што з тэкстаў, вядомых нам за подпісам "Яські-гаспадара з-пад Вільні" напісаў сам Каліноўскі, што ён пісаў у сааўтарстве, што пісалі іншыя, карыстаючыся ягоным псеўданімам.

Адсутнічае комплексны аналіз усіх тэкстаў "Яські-гаспадара..." Можна казаць толькі пра асобныя спробы такога аналізу. У прыватнасці, беларускі філолаг з Варшавы Ніна Баршчэўская (Амельянюк), аналізуючы мову "Мужыцкай праўды" і "Лістоў з-пад шыбеніцы", звярнула ўвагу на істотныя моўныя адрозненні 7 нумару газеты [13]. Таксама трэба адзначыць, што гэты нумар выразна адрозніваецца зместам (вельмі брутальны, з пагрозамі, нагадвае змест вядомага Загаду-звароту да сялян зямлі літоўскай і беларускай, што з'явіўся прыблізна ў той самы час (чэрвень 1863 г.), нарэшце, утрымлівае непраўдзівыя звесткі пра дапамогу паўстанцам з боку Францыі, пра вяртанне польскаму сялянству уніяцкіх храмаў і г.д.). Між тым, першая беларуская газета выразна трымалася ідэі праўды, "мужыцкай праўды"...

Вядомы літоўскі гісторык культуры і супрацоўнік бібліятэкі Акадэміі навук Літвы Владас Абрамавічус у рукапісу працы, прысвечанай гісторыі беларускага друку (1949), сцвярджаў, што № 3 "Мужыцкай праўды" быў напісаны Валерыем Урублеўскім [14]. Меркаванне даследчыка хутчэй за ўсё грунтавалася на паметцы "Pisał Walery Wróblewski" на асобніку гэтага нумару "Мужыцкай праўды", які захоўваецца ў Аддзеле старой перыёдыкі гэтай бібліятэкі. Аўтарам гэтай паметкі звычайна лічаць адваката і краёўца Тадэвуша Урублеўскага, які сабраў унікальную калекцыю кніг, рукапісаў і перыядычнага друку. (Дарэчы, на згаданым асобніку "Мужыцкай праўды" захаваўся наклеены экслібрыс "Własność Eustachego Tyszkiewicza"…)

Праблема аўтарства ўзнікае ў дачыненні да вядомага ліста "Яські-гаспадара з-пад Вільні" "Да мужыкоў зямлі польскай". У свой час яшчэ Адам Станкевіч сцвярджаў, што Каліноўскі не з'яўляецца аўтарам гэтага звароту. Святар і гісторык быў пэўным, што Каліноўскі не мог звярнуцца да беларускіх сялянаў са словамі: "Мы, што ямо хлеб польскі..." [15] У пазнейшыя часы польскі гісторык Кшыштаф Канкалеўскі таксама сцвярджаў, што аўтара гэтага ліста трэба шукаць сярод "белых" у Варшаве, што хтосьці з польскіх дзеячаў (Дзюлеран?) выкарыстаў папулярны псеўданім [16]. Да такой жа думкі схіляўся Міхась Біч [17].

Сур'ёзнага тэкстуальнага аналізу патрабуюць апублікаваныя беларускімі і польскімі даследчыкамі тэксты "Мужыцкай праўды" і "Лістоў з-пад шыбеніцы". Як ужо адзначалася, упершыню яны былі апублікаваныя Агатонам Гілерам. Трэба прызнаць, што змест "Лістоў з-пад шыбеніцы" ў некаторых публікацыях моцна адрозніваўся ад тэксту ў кнізе А.Гілера. Першыя выпраўленні заўважаныя ў згаданым артыкуле Вацлава Ластоўскага (1916). Хто і калі ўнёс гэтыя праўкі ў змест апошніх лістоў Каліноўскага, мы не ведаем. Ці зрабіў іх сам Ластоўскі, ці ён атрымаў ужо папраўленыя тэксты?..

Таксама варта адзначыць недастаткова ўважлівае прачытанне тэкстаў К.Каліноўскага. Далёка не ўсе даследчыкі ўсведамляюць той факт, што аўтар, прынамсі, большасці тэкстаў "Мужыцкай праўды" атрымаў вельмі добрую юрыдычную адукацыю (выпускнік факультэту камеральнага права Пецярбургскага універсітэту з ступенню кандыдата права) і, да таго ж, дзякуючы старэйшаму брату Віктару, добра арыентаваўся ў гісторыі Літвы-Беларусі.

Істотным недахопам беларускага каліноўсказнаўства з'яўляецца недастатковая ўвага да дакументаў, якія належаць да свайго роду "сямейнага архіва" Каліноўскага. У прыватнасці, грунтоўнага аналізу патрабуюць паказанні бацькі, Сымона Каліноўскага. Недастаткова асэнсаваная роля Віктара Каліноўскага ў фармаванні свядомасці малодшага брата. Неабходна працягваць пошукі матэрыялаў, звязаных з іншымі прадстаўнікамі шматлікай сям'і. Паводле В.Шалькевіча, толькі ад шлюбу Сымона Каліноўскага з Веранікай Рыбіньскай нарадзілася 12 дзяцей (большасць памерла ў дзяцінстве). У другім шлюбе з Ізабелай Лазарэвіч нарадзілася яшчэ 5 дзяцей [18].

Пра значны даследчы патэнцыял гэтых дакументаў сведчаць між іншым лісты сястры Каліноўскага Казіміры Багушэвіч і Марыі Плаўскай (гл. ніжэй), якая, верагодна, таксама была ягонай сястрой альбо блізкай сваячаніцай. Лісты былі напісаныя ўвесну 1905 г. невядомаму адрасату ў Вільню. Яны знаходзяцца ў фондзе Таварыства сяброў навук Літоўскага дзяржаўнага гістарычнага архіва. Гісторыя гэтых дакументаў патрабуе асобнага даследавання.

Пакуль можна толькі адзначыць, што ў 1905 г. нехта з кола віленскіх "літоўскіх палякаў" і, верагодна, краёўцаў пачаў збіраць матэрыялы пра Каліноўскага. Пошукі адрасата гэтых лістоў прымушаюць уважліва прыглядзецца да тагачаснай віленскай польскай эліты дэмакратычнай і краёвай арыентацыі. Адрасатам, напрыклад, мог быць ужо згаданы карэспандэнт " Gazety Wileńskiej" Людвік Абрамовіч. Аднак параўнанне той інфармацыі, якая ўтрымлівалася ў лістах Казіміры Багушэвіч і Марыі Плаўскай, з зместам артыкула Л.Абрамовіча сведчыць, што яны, хутчэй за ўсё, былі невядомыя апошняму. У ягоным артыкуле пераважаюць звесткі, прыведзеныя Балеславам Ліманоўскім у кнізе Historia powstania narodu polskiego. 1863 і 1864 (Львоў, 1882).

Верагоднымі збіральнікамі інфармацыі пра Кастуся Каліноўскага могуць быць Уладзіслаў Захорскі і Станіслаў Касцялкоўскі. У сакавіку 1907 г. менавіта яны ўвайшлі ў кіраўніцтва віленскага Таварыства сяброў навук і актыўна займаліся гістарычнай праблематыкай. Таксама адрасатам К.Багушэвіч і М.Плаўскай мог быць Вацлаў Студніцкі. У лютым 1916 г. ён быў адным з ініцыятараў раскопак магілы паўстанцаў на вяршыні Замкавай гары ў Вільні. Пазней на старонках " Dziennika Wileńskiego" В.Студніцкі падрабязна апісаў гэтыя раскопкі, а ў 1925 г. апублікаваў даследаванне смяротных пакаранняў дзеячаў паўстання [19]. У кожным выпадку высвятленне таямнічага адрасата можа абярнуцца знаходкамі новых дакументальных матэрыялаў, звязаных з Каліноўскім.

Прачытанне лістоў Казіміры Багушэвіч і Марыі Плаўскай дапамагае абвергнуць сумненні Я. Трашчанка і яго аднадумцаў у правамоцнасці ўжывання імя "Кастусь" ("Канстанцін, Konstanty") у даследаваннях. Блізкія Каліноўскага ў двух кароткіх лістах 13 разоў згадвалі імя "Konstanty". Форма "Wincenty Konstanty" прыводзілася толькі ў выпадку цытавання афіцыйных дакументаў, напрыклад, запісу ў метрычнай кнізе. Зразумела, што ў сямейным і сяброўскім ужытку "Канстанціна" павінны былі замяняць пэўныя змяншальна-ласкавыя формы.

Таксама звяртае на сябе ўвагу адназначнае сцвярджэнне Казіміры Багушэвіч, што Кастусь Каліноўскі ніколі не вучыўся ў Маскве. Гэта здзіўляе, бо пра сваё маскоўскае навучанне казаў сам Каліноўскі падчас следства. Аднак дакументальнае пацвярджэнне ягонай вучобы ў Маскоўскім універсітэце да гэтага часу не знойдзена.

Цікавасць выклікае згадка пра ліст Каліноўскага, які яго сям'я атрымала з Пецярбургу напрыканцы 1862 г. Паводле Марыі Плаўскай, ліст быў перададзены вайсковаму начальніку Ваўкавыскага павета падпалкоўніку Казанлі [20]. Аднак у рукі даследчыкаў гэты ліст пакуль не трапіў.

Аналіз зместу лістоў таксама дазваляе вызначыць кола асобаў, якія яшчэ на пачатку 20 ст. маглі мець пэўныя дакументы або прадставіць уласныя ўспаміны пра асобу славутага "дыктатара Літвы". У прыватнасці, гэта Фелікс Ражаньскі і Эльжбета Данцэвіч, а таксама стрыечны брат Казіміры Багушэвіч з Берасцейскага пав. Дарэчы, запісы, зробленыя віленскім адрасатам лістоў, сведчаць, што менавіта дзякуючы Казіміры Багушэвіч мы маем вядомы фотаздымак Кастуся Каліноўскага, выкананы А.Банольдзі ў 1862 г. Яна ж паведаміла пра існаванне страчанага архіва Віктара Каліноўскага.

ДАКУМЕНТ

Літоўскі Дзяржаўны гістарычны архіў. Фонд 1135. воп. 4, ад.з. 381. Арк. 1 -1 адв.

Карэспандэнцыя, якая датычыць Канстанціна Каліноўскага. 1905

Ліст Казіміры Багушэвіч з Каліноўскіх [21]

Szanowny Panie!

Jak sobie przypominam, czy nie znajduje się fotografija ś.p. Konstantego, u mego brata stryjecznego w Brzeskiem, gdzie mam niezadługo pojechać i jeżeli tylko jest, bo zdaje się w większym formacie i lepsza, to wrazbym wysłała ją do Pana. Fotograja ta, którą przesłałam, zrobiona w 62-m roku w Wilnie, gdzie najwięcej przebywał, miał lat 26 wówczas. Wiele scszegółów możno było by zasięgnąc o ś.p. Konstantym u Pana Feliksa Rożańskiego, które w owe czasy zajmował posadę Komornika w Wielkiej Brzestowice u hrabiego Kosakowskiego. Z którym Konstanty był w zaszłej przyjaźni. W czasie bytności Konstantego w domie często u nas przebywał, i razem nie raz wyjezdżali. Po 63 roku Rożański zamieszkał w Krakowskiem, wiem że ożenił się i przez Pani Dombrowską ze Sznipowa, która jezdziła w Krakowskie, przysłał fotografje znajomym i przyjacelom swą i żony, więc też i dla mnie przysłał, lecz czy żyję i miejsce jego pobytu nie wiem. Nie wiem, czy Sz. Pan wie, że Konstantego zabrał ś.p. Wiktor do Petersburgu i że Konstanty skończył Progimnazyum w Swisłoczy, 5 klas. Więc pojechawszy do Petersburga przygotował się i postąpił na Prawno-kameralny wydział, dostawał stypendyum i skonczył Kandydatem. Czytałam w działku z czasów Powstannia zagranicznym, gdzie pomieszali ś.p.Wiktora z Konstantym, gdyż w Moskwie był tylko Wiktor i w Publicznej Cesarskiej Bibliotece ślepczył w Petersburgu ś.p. Wiktor i skonczył suchotami, wiele przywiózł papierów swojej pracy, a ś.p. Elżbieta Dancewicz sprzedała ich za kilkaset rubli w Warszawie lecz komu nie wiem. W tych papierach było wiele zabytków starożytności. Też o ś.p. Ojcu powiedziano syn tkacza, lecz jak wiadomo w Jakuszówce była fabryka wyrobów lnianych, trzymał pracowników, a sam nimi derygował. O ś.p. Konstantym mogłabym z tamtych czasów ... (далей неразборліва. Заканчэнне ліста адсутнічае -А.С.)

[Kazimira Bahuszewicz [22]]

Пераклад

Шаноўны пан!

Як прыгадваю, ці не знаходзіцца фотаздымак с.п. Канстанціна ў майго стрыечнага брата ў Брэсцкім [23], куды ў хуткім часе збіраюся паехаць, калі ён там сапраўды ёсць, здаецца ў большым фармаце і лепшы, то вышлю яго да Пана. Фотаздымак, які даслала быў зроблены ў 1862 г. у Вільні, дзе найбольш знаходзіўся, меў тады 26 гадоў. Шмат інфармацыі пра с.п. Канстанціна можна было б даведацца ў пана Фелікса Ражаньскага, які ў тыя часы займаў пасаду каморніка ў Вялікай Бераставіцы ў графа Касакоўскага. З ім Канстанцін сябраваў. Падчас знаходжання Канстанціна ў доме ён часта ў нас бываў, і часцяком яны разам выязджалі. Пасля 63 г. Ражаньскі пасяліўся ў Кракоўскім, ведаю, што там ён ажаніўся і праз пані Дамброўску з Шніпава [1], якая ездзіла ў Кракоўскае, прыслаў знаёмым і сябрам фотаздымак свой і жонкі, такім чынам і для мяне прыслаў, але, ці ён жывы і дзе пражывае, не ведаю. Не ведаю, ці Ш. Пан ведае, што Канстанціна забраў у Пецярбург с.п. Віктар, і што Канстанцін закончыў прагімназію ў Свіслачы, 5 класаў. Паехаўшы ў Пецярбург, падрыхтаваўся і паступіў на Праўна-камеральны факультэт, атрымліваў стыпендыю, закончыў кандыдатам. Чытала замежную кніжку пра паўстанне, дзе пераблыталі с.п. Віктара і Канстанціна, бо ў Маскве быў толькі Віктар і ў Публічнай імператарскай бібліятэцы сляпіўся ў Пецярбургу с.п. Віктар і скончыў сухотамі. Шмат прывёз папераў сваёй працы, а с.п. Эльжбета Данцэвіч прадала іх за некалькі соцен рублёў у Варшаве, а каму не ведаю. У тых паперах было шмат помнікаў старажытнасці. Таксама пра с.п. бацьку сказана сын ткача, на самой справе ў Якушоўцы была фабрыка ільняных вырабаў, трымаў работнікаў, а сам імі кіраваў. Пра с.п. Канстанціна з тых часоў магла бы....

(далей неразборліва. Заканчэнне ліста адсутнічае - А.С.)

(пераклад з польскай мовы А.Смаленчука)

Літоўскі Дзяржаўны гістарычны архіў. Фонд 1135. воп. 4, ад.з. 381. Арк. 2 -3 адв.

Ліст Марыі Плаўскай

1905 roku dnia 29 Marca

Szanowny Panie!

Zdobyłam nareszcie potrzebne wiadomości o s.p. Konstantym. Proboszcz Swisłocki, zajęty bardzo odporządkowaniem Kościoła, ogradza mogiłki. Wzorowego mamy teraz Księdza.

Konstanty ochszczony przez Jałowskiego proboszcza, gdyż Mostowlany parafii Jałowskiej. Wincenty Konstanty urodzony 1838 roku 21 stycznia. Matka Weronika Rybińska z Januszewskich. Ojciec Symon ... (неразборліва - А.С.)

Konstanty przed zgonem swojm był w domu: po smierci s.p. Wiktora któren umarł w końcu października przed rozruchami w Królestwie Polskim, we dwa tygodnie po Jego śmierci przyjechał Konstanty do domu, i mimo usilnych próźb s.p. Ojca nie chciał zabawić dłużej. W domu bawił tylko dzień jeden, a po Jego wyjeździe na drugi dzień policja swisłocka przyjechała poszukując Jego a przytem jakaś figura z Grodna. Drugi raz był jeszcze w domu lecz tylko zabawił kilką godzin. Odrad wojska przeszedł, a on przyjechał wtenczas z Jałowieska (?) z drugim młodym człowiekiem, którego widocznie bardzo uważał, młody lecz porządnie miał siwe włosy. To już był ostatni raz w domu. A wtenczas jak przyjechał po śmierci brata, to za nim w ślad jechali, lecz że oni byli na tą stroną Niemna, a Konstanty jak wpadł do Grodna, to już nie mogli znaleść. Raz też przysłał nam list z Petersburga, którym składaliśmy się przed wojennym naczelnikiem Kazanlim.

Włodzia metrykę wyjeła z księgi. Ksiądz się odmawiał, nie chciał sam wysłać do konsistorza, lecz się teraz zgodził i wzięł 3 rubli. Czy będzie wystarczająca ta summa, niewiadomo jak wróci metryka z konsistorza.

Symonek jest w Petersburgu i po przesiedzeniu czas jakiś przyjęty na kandydata naczelnika St. lub Kassyjera, cztery miesięce nauki naznaczono, jak pisał, a innym rok czasu, więc pisze że nie wiem czy to dla mnie będzie lepiej, czy gorzej, jak uda się zdać egzamin, naznaczono pensyją r. 25, lecz pisał później że jeszcze postępili tak samo inżynierowie i synowie wyższych służb kolejowych, więc, powiada im lżejszy pewno będzie egzamin. Symona protegowała jakaś Pani.

Kończe swoję bazgraninę, bo już wiele nagadałam.

Jadzie uściskam, Panu Zygmuntu też kłaniam. Pozostaję z głębokim szacunkiem, szczerze życzliwa.

Marya Pławska

Prosiłabym szanownego Pana zawiadomić po odebraniu mego listu.

Пераклад

1905 году 29 сакавіка

Шаноўны пан!

Нарэшце атрымала патрэбныя звесткі пра с.п. Канстанціна. Свіслацкі пробашч вельмі заняты ўпарадкаваннем касцёла, ставіць агароджу на могілках. Узорнага маем цяпер ксяндза.

Канстанцін быў хрышчаны Ялоўскім пробашчам, бо Мастаўляны належаць да Ялоўскай парафіі. Вінцэнт Канстанцін нарадзіўся 1838 года 21 студзеня. Маці Вераніка Рыбіньска з Янушэўскіх, бацька - Сымон ... (далей неразборліва - А.С.)

Канстанцін перад сваёй смерцю наведаў дом: пасля смерці с.п. Віктара, які памёр у кастрычніку перад хваляваннямі ў Каралеўстве Польскім, праз два тыдні пасля яго смерці прыехаў Канстанцін да дому і, нягледзячы на ўсе просьбы с.п. бацькі, не стаў доўга затрымлівацца. Быў у доме толькі адзін дзень, а пасля яго выезду на другі дзень прыехала свіслацкая паліцыя, шукаючы яго, а разам з ёй нейкая фігура з Гродна.

Другі раз быў у доме толькі некалькі гадзін. Прайшоў вайсковы атрад, а ён прыехаў тады з Ялавеска (?) з другім маладым чалавекам, якога, відавочна, вельмі паважаў. Маладзён быў прыстойны і меў сівыя валасы. Тады ён апошні раз быў у доме, а тады, калі прыязжаў пасля смерці брата, то яго пераследавалі, але яны былі на другім баку Немана, а калі Канстанцін дабраўся да Гродна, то знайсці яго ўжо не здолелі.

Аднойчы таксама прыслаў нам ліст з Пецярбургу, які прадставілі мы вайскому начальніку Казанлі.

Влодзя метрыку дастала з кнігі. Ксёндз адмаўляў, не хацеў сам высылаць яе да кансістора, але цяпер пагадзіўся з тым і ўзяў 3 рублі. Ці гэтай сумы будзе дастаткова невядома, як вернецца метрыка з кансісторыя.

Сымонак у Пецярбургу пасля чакання пэўны час быў прыняты кандыдатам на начальніка ст. або касіра, назначана чатыры месяцы навучання, як пісаў, а іншым год часу, таму напісаў, што не ведае, ці будзе для яго добра ці кепска, калі атрымаецца здаць экзамен, прызначаная пенсія 25 руб. Пісаў, што разам з ім паступілі інжынеры і сыны вышэйшых чыноўнікаў чыгуначных, таму, гаворыць, што экзамен напэўна для іх будзе лягчэйшы. Сымона рэкамендавала нейкая Пані.

Заканчваю сваю балбатню, бо ўжо шмат нагаварыла.

Абдымаю Ядзю, кланяюся пану Зыгмунту, застаюся з глыбокай павагай і шчырымі пажаданнямі

Марыя Плавска.

Прашу шаноўнага пана паведаміць пра атрыманне майго ліста

(пераклад з польскай мовы А.Смаленчука)

Гэтыя лісты сведчаць пра высокі даследчы патэнцыял вядомай нам крыніцазнаўчай базы каліноўсказнаўства, а таксама пра неабходнасць пошуку іншых крыніцаў і верагоднасць новых знаходак.

Апошняе пацвярджаецца таксама першымі вынікамі пошуку магілы Каліноўскага ў Вільні. Пашыраная гіпотэза наконт магілы на Замкавай гары (гары Гедыміна) [24] пакуль не мае дакументальных доказаў. Пошукі слядоў гэтай магілы, якімі займаюцца сябры Інстытута гістарычных даследаванняў Беларусі (ІГДБ) Еўрапейскага гуманітарнага універсітэту ў Вільні, дапамаглі знайсці ў бібліятэках і архівах Вільні шэраг цікавых дакументаў. Яны датычаць, як лёсу паўстання і паўстанцаў, так і праблемы гістарычнай памяці пра паўстанне ў міжваенны час. Адпраўной кропкай у гэтых пошуках стаўся артыкул Вацлава Студніцкага, прысвечаны сумным знаходкам на Замкавай гары, апублікаваны ў чэрвені 1916 г. у газеце Dziennik Wileński [25]. Тэкст артыкула публікуецца ўпершыню [26].

Магілы паўстанцаў на Замкавай гары

У Вільні сярод усіх групаў насельніцтва захавалася добрая памяць пра здарэнні 63 і 64 гг., пра смяротныя пакаранні часоў Мураўёва на Лукішскай плошчы, пра тое, што целы нашых герояў, засыпаныя пасля экзекуцыі вапнай, пазней выкопвалі з-пад Лукішскай плошчы і патаемна хавалі ў недаступнай у тыя часы для большасці паўстанцаў крэпасці, якая ўключала ўсю Замкавую гару.

Шмат верагодных сведак указвалі тое мейсца, дзе на Замкавай гары былі пахаваны косці некалькіх ці нават некалькіх дзесяткаў самых выбітных ахвяраў Мураўёва. Яго лёгка знайсці на Гары, паміж двума таполямі, што былі пасаджаныя верагодна пяцьдзесят з нечым гадоў таму. Пасярэдзіне паміж імі павінна знаходзіцца магіла Зыгмунта Серакоўскага, налева і направа ад яе - шэраг іншых пакараных паўстанцаў.

18 верасня 1915 г. дзве асобы накіраваліся на месца, указанае верагоднымі сведкамі, якія добра памятаюць 63 год. Яны ўзялі з сабой двух рабочых і пачалі пошукі якраз на гэтым месцы, г.зн. пасярод двух таполяў. Яны спадзяваліся знайсці косці. І сапраўды, на глыбіні трохі большай за метр, былі знойдзеныя дзве чалавечыя косткі. Гэта падалося ўжо дастатковым доказам. Косці былі засыпаныя зямлёй, а для пазначэння месца на ім выклалі вялікі крыж з цэглы, што знаходзілася паблізу.

Усю восень туды прыносілі кветкі, а ўзімку, калі зямлю пакрыў белы снег, цагляны крыж быў накрыты вянкамі з зялёнай яліны... вакол заўсёды было так шмат вянкоў, што з іх выкладалі вялізны крыж, які сваёй зелянінай прыгожа глядзеўся на фоне снежнай бялізны, што пакрывала ўсю паверхню гары.

Калі, нарэшце, растаў снег і прыйшоў час кветак, на месцы былога цаглянага крыжа з'явіліся белыя, чорныя і фіялетавыя браткі, пасаджаныя ў форме крыжа.

Віленская грамадскасць, як карэнныя жыхары, так і тыя, каго сюды прывяла вайна, прадэманстравалі сваю павагу да мужнасці герояў і сваю культуру, захаваўшы з вялікай пашанай гэты крыж з браткаў на магіле паўстанцаў. І хоць кветкі не маюць агароджы, не было аніводнага выпадку, каб хто-небудзь ці патаптаў, ці сарваў хоць бы адзін з іх.

Калі 2 чэрвеня нямецкія салдаты пачалі земляныя працы каля гэтага крыжа дзеля аднаўлення і ўмацавання, усталяванага яшчэ ў расійскі час каля таполі і паблізу лаўкі громаадводу, здарыўся дзіўны і шчаслівы збег акалічнасцяў , што ў чарговую гадавіну смерці ксяндза Ішоры (2 чэрвеня 1863 г.) сярод нямецкіх салдат аказаўся сын паўстанца і эмігранта з 1863 г., і падчас гэтай працы яны знайшлі рэшткі кагосьці з паўстанцаў. Шчасцем таксама было тое, што на гары аказаліся выпадковыя людзі, якія паклапаціліся, каб захаваць знойдзеныя косці. Яны ж аформілі пратакол пра ўвесь гэты выпадак з подпісамі сведак і экспертаў.

На Замкавай гары капалі толькі 2 і 3 чэрвеня. У першы дзень знайшлі толькі чалавечы чэрап і верхнюю частку шкілету. На наступны дзень адкапалі іншыя косці і часткі абутку і адзежы. Яны былі моцна знішчаны вапнай, якой засыпалі забітых паўстанцаў.

Пратакол № 5, напісаны 8 чэрвеня, сведчыць, што эксперты і сведкі пасля дэталёвага вывучэння рэшткаў адзежы і абутку, знойдзеных на Замкавай гары 2 і 3 чэрвеня, прыйшлі да наступных высноў:

"Матэрыял дзеліцца на дзве катэгорыі: 1) скура і 2) тканіна з бавоўны. Што датычыць 1 катэгорыі, то эксперты - віленскія шаўцы - акрэслілі знойдзенае, як рэшткі абутку, якія складаюцца з двух падэшваў (з левай нагі цэлая з прошвай, другая без пярэдняй часткі), аднаго левага абцаса і двух задніх частак халявы; спосаб вырабу абутку ўказвае на працу пачатку другой паловы 19 ст., г.зв. "кутым" альбо шпількавым спосабам; абутку тыпу "чаравік", добрага выканання, на малую нагу, бясспрэчна мужчынскую. Пры гэтым спадары эксперты дадалі, што абутак такога тыпу, лёгкі і не прыдатны да спартовых заняткаў, звычайна носяць ксяндзы або часам людзі старэйшага веку. Памеры падэшвы: даўжыня - 26 см.

Што датычыць 2 катэгорыі: эксперт - віленскі кравец - пасля вывучэння шматкоў тканіны заявіў, што верагодна яна была часткай сподняў бурага колеру з бавоўны, гатунак які мае тэхнічную назву "чортава скура". Пры гэтым эксперт адзначыў, што шматкі напэўна з'яўляюцца часткамі адзежы, якая закладваецца за халяўкі чаравіка.

Прысутны пры экспертызе гісторык дадаў, што целы забітых у 1863 г. паўстанцаў звычайна заліваліся вапнай; што кавалак зацвярдзеўшай вапны, які прыстаў да падэшвы чаравіка, можа паказваць на сувязь знойдзеных прадметаў з смяротнымі пакараннямі паўстанцаў, а таксама як сведка тых падзеяў, незалежна ад гістарычнай інфармацыі, ён можа сцвярджаць, што некаторых асуджаных вялі на пакаранне ў іх уласным адзенні, напрыклад, ён бачыў ксяндза Станіслава Ішору, якога вялі на смерць у сутане каплана".

Гэты тэкст пратаколу, падпісаны паважнымі і верагоднымі віленскімі грамадзянамі.

Вацлаў Студніцкі, архіваріўс г. Вільні.

(пераклад з польскай мовы А.Смаленчука)

Інфармацыя пра раскопкі пазнейшага часу пакуль не знойдзена. Паводле звестак літоўскіх гісторыкаў, у 1988 г. былі знойдзеныя пахаванні 19 ст. некалькіх дзесяткаў маладых мужчын у падножжа Замкавай гары. Пошукі працягваюцца…

А вяртаючыся да нашай праблемы, можна толькі выказаць шкадаванне, што беларускія даследчыкі часцяком нагадваюць пажарную каманду, якая раз-пораз кідаецца тушыць "пажар" вакол знакавых постацяў беларускай гісторыі. Варта падумаць над доўгатэрміновай праграмай вывучэння жыцця і дзейнасці Кастуся Каліноўскага, каб зразумець не толькі "Яську-гаспадара з-пад Вільні", але і таго маладога мужчыну, жыццё якога трагічна абарвалася на Лукішскай плошчы ў Вільні ў сакавіку 1864 г.

Сяргей Токць (Гародня),
кандыдат гіст. навук,
Гарадзенскі дзяржуніверсітэт

Нацыянальны і сацыяльны дыскурсы ў тэкстах "Мужыцкай праўды" і "Рассказов на белорусском наречии"

Калі б у тэкстах знакамітай "Мужыцкай праўды" Кастусём Каліноўскім замест тэрмінаў "польскі ронд" былі выкарыстаныя тэрміны "беларускі ронд" ці "літоўскі ронд", дыскусія вакол яго постаці мела б сёння зусім іншы характар. А яшчэ калі б ужо ў менш вядомым шырокаму колу аматараў нашай гісторыі "Пісьме ад Яські-гаспадара да мужыкоў зямлі польскай" мы маглі б прачытаць: "Мы, што жывемо на зямлі Беларускай, што ямо хлеб беларускі, мы Беларусы з векоў вечных", дык ніхто не змог бы паставіць пад сумненне ролю Кастуся Каліноўскага, як пачынальніка беларускага нацыяналізму.

Прафесійны гісторык, які займаецца даследаваннямі гэтага перыяду айчыннай гісторыі, добра разумее, што Каліноўскі мог напісаць толькі так, як напісаў, але, напрыклад, уяўнага шатландскага гісторыка, што толькі збіраецца даследаваць гісторыю беларускага нацыяналізму і які прачытаў усяго некалькі сінтэтычных апрацаванняў гісторыі Беларусі, названыя вышэй тэксты могуць напачатку збянтэжыць. Прычына хаваецца ў тым, што Кастусь Каліноўскі з'яўляецца культавай постаццю ў сучасным беларускім нацыянальным каноне, сімвалам змагання супраць Расейскай імперыі і русіфікацыі беларусаў у 19 - 20 стст. Менавіта вакол гэтага і разгортваюцца сённяшнія дыскусіі, якія часта маюць больш ідэалагічны, чым навуковы характар.

Беларускія гісторыкі доўга не звярталі ўвагі яшчэ на адзін тэкст, створаны на беларускай мове ў той самы час, як і "Мужыцкая праўда" К.Каліноўскага, і таксама адрасаваны беларускім сялянам. Гэта "Разсказы на белорусском наречіі", выдадзеныя ў Вільні ў 1863 г. [27] У апошнія гады пра гэты твор пісалі Уладзімір Казбярук і Алег Латышонак [28]. Напісаныя былі "разсказы", напэўна, у 1862 г., паколькі цэнзура выдала сваё адабрэнне ў снежні таго года. Ініцыятарам выдання з'яўляўся папячыцель Віленскай навучальнай акругі князь Шырынскі-Шыхматаў, а планавалася яно ў якасці кнігі для чытання ў народных вучылішчах і як сродак контрпрапаганды антырасейскім беларускамоўным выданням, такім, як "Мужыцкая праўда" К.Каліноўскага.

Галоўнай увагі ў гэтым зборніку, які складаецца з чатырох апавяданняў і адной казкі, заслугоўвае самае першае апавяданне "Кто булы наши найдавнiйшы диды и якая ихъ була доля до унiи?". Гэты тэкст, напісаны невядомым аўтарам на заходнепалескім дыялекце, з'яўляецца першым прапагандысцкім беларускім нацыяналістычным тэкстам, адрасаваным шырокім сялянскім масам. Прычым, як мне ўяўляецца, гэты тэкст нават нельга назваць "заходнерускім" у тым значэнні, якое сёння надаецца азначанаму тэрміну ў беларускай гістарыяграфіі (у адрозненне ад іншых апавяданняў гэтага зборніка). Тут амаль зусім не ўзгадваюцца Масква і Расейская імперыя, вялікарусы і "цар-бацюшка". За адным хіба выключэннем: "Короли польскыи воёвалы зъ Московскимы царямы, и кажная такая война мусыла конэчнэ спустошиты Литву и Билую Русь" [29]. Інакш кажучы, усходні сусед беларусаў амаль не фігуруе ў гэтым апавяданні як важны актор гістарычных падзей, што паўплывалі на лёсы Беларусі. Затое галоўным адмоўным акторам тут выступае Польшча, якая, паводле аўтара, увесь час намагалася зрабіць беларусаў і літвінаў каталікамі і палякамі: "Нэ дай Божэ нам потэрпиты того, що пэрэтэрпилы наши диды и батькы за виру Православную" [30]. Такім чынам, апавяданне "Кто булы наши найдавнiйшы диды и якая ихъ була доля до унiи?" можна лічыць першым прыкладам беларускага гістарычнага наратыву, узорам для пазнейшага фармавання беларускага нацыяналістычнага дыскурсу.

Аповяд абрываецца на трагічных для беларусаў, з пункту гледжання аўтара апавядання, часах Рэчы Паспалітай. Пра сучаснасць і будучае беларусаў тут зусім нічога не гаворыцца, што выглядае нават дзіўна, бо напрошваецца, калі зважаць на варункі выдання, пахвала ў адрас цара і братоў-вялікарусаў, якія прынеслі беларусам вызваленне ад палякаў і шчаслівае жыццё пад імперскім скіпетрам. Так, прынамсі, рабіў трохі раней вядомы фалькларыст Павел Шпілеўскі, якога таксама, на маю думку, можна лічыць беларускім протанацыяналістам. Апошні пісаў, напрыклад, у сваёй кнізе "Путешествие по Полесью и белорусскому краю" пра далучэнне беларускіх земляў да Расейскай імперыі: "После тяжких годов иноплеменного ига потомки кривичей, минские белорусцы, наконец, вздохнули свободно и зажили жизнью родной - белорусской" [31]. Але аўтар разгледжанага вышэй апавядання гэтага ні робіць. Чаму? Пытанне застаецца без адказу. Дарэчы, "Разсказы на белорусском наречіі" так і не трапілі ў бібліятэкі народных вучылішчаў, а самое іх выданне было прызнанае расейскімі ўладамі палітычнай памылкай.

Цікава, што ў разгледжаным намі вышэй апавяданні "Кто булы наши найдавнiйшы диды..." практычна цалкам адсутнічае сацыяльны дыскурс. Тут не ўзгадваюцца паны і мужыкі, а выступаюць толькі беларусы, палякі і літвіны. У гэтых адносінах першы нумар "Мужыцкай праўды" з'яўляецца ўзорам менавіта сацыяльнага дыскурсу. Словы "мужыкі", "мужыцкая" паўтараюцца тут 10 разоў, а слова "паны", "панскага" - 5 разоў. "Ад маскаля і паноў няма чаго спадзявацца, бо яны не вольнасці, а глуму і здзёрства нашага хочуць" [32], - гаворыць Яська-гаспадар. Упершыню ў гісторыі грамадскай думкі Беларусі мужыкі разглядаюцца не як патэнцыйны саюзнік шляхты, якім трэба апякавацца, якіх трэба выхоўваць, прасвятляць і далучаць да высокай культуры, але як сіла, здольная самастойна вырашыць свой лес: "А калі паны схочуць трымацца з намі, так няхай жа робяць па свентай справядлівасці: бо калі іначай - так чорт іх пабяры!" [33]. Ужо толькі за адно гэтае, на маю думку, Кастусь Каліноўскі заслугоўвае на пачэснае месца ў пантэоне нацыянальных герояў Беларусі.

У другім нумары "Мужыцкай праўды" таксама чытаем: " Цар кажа, што ён добра нам думае, а паны кажуць, што яны добра думаюць нам зрабіці, а мужык бедны ад іх дабросці як прападаў, так і прападае" [34]. І тут, каб "расталкаваць людзям, у чом праўда", Яська-гаспадар звяртаецца да гісторыі і сцвярджае, што "быў то калісьці народ наш вольны і багаты" [35]. Прычым ён адзначае, што бацькі і дзяды гэтага ўжо не помняць, але ён сам вычытаў у "старых ксёнжках". Паншчыны ў той шчаслівы час не было, паколькі ўсім хапала зямлі, "но ў суседстве з намі жыў Немец і Маскаль", каторым "багацтва нашае калола ў очы". Каб бараніцца ад немцаў і маскалёў, частка народу мусіла ісці на вайну, і за гэта "Кароль Польскі да і Літоўскі" даў ім шляхецтва, а астатнім загадаў абрабляць "поле гэтым, што б'юцца за вольнасць і шчасце ўсіх" [36]. Такім чынам, Яська-гаспадар тлумачыць паходжанне паншчыны і трохі, як бы прылагоджвае сацыяльныя супярэчнасці паміж панамі і мужыкамі, якія востра акрэсліў у першым нумары.

Гістарычны наратыў "Мужыцкай праўды" непараўнальна бяднейшы, чым у апавяданні "Кто булы наши найдавнiйшы диды и якая ихъ була доля до унiи?". "Нашаму народу" тут супрацьстаўляюцца немцы і маскалі і зусім не ўзгадваюцца палякі і літвіны, як і тэрмін "беларусы" у "Мужыцкай праўдзе" ўвогуле адсутнічае. Апелюючы да знакамітага маніфеста Касцюшкі, выдадзенага ў 1794 г., Яська-гаспадар сцвярджае, што ўзброенае змаганне за вольнасць аўтаматычна робіць мужыкоў "на век вякоў" вольнымі ад паншчыны [37].

Рэаліі падрыхтоўкі паўстання, а потым і яго выбух адсоўвалі на другі план сацыяльныя супярэчнасці паміж шляхтай і сялянствам. У пяцёх астатніх нумарах "Мужыцкай праўды" слова "пан" увогуле не ўзгадваецца. Ворагамі мужыкоў застаюцца чыноўнікі, папы і маскалі: "Дзяры з нас, цар, дзярэце з нас, чыноўнікі яго, хаця да астатняй шкуры, но памятайце, што і на нас прыйдзе пара, памятайце, што калі мужык разгуляецца, то, як свет шырокі, кроў ваша пальецца". У пятым нумары чытаем: "Помняць яшчэ нашыя дзяды, паказываюць яны, што за іх часоў мужыкі рэкрута і не зналі. Было войска, то праўда, но войска польскае ўсё было зэ шляхты, а калі мужыкі часамі захацелі ісці на вайну, так зараз з іх знімалі мужыцтва, ды і паншчыну, давалі зямлю, а ўсю вёску рабілі шляхтаю. Стуль то ў нас і парабіліся аколіцы шляхецкія" [38].

Аднак стаўленне сялян да паўстання і паўстанцаў аказалася не такім, на якое спадзяваўся Кастусь Каліноўскі і яго паплечнікі. Неўзабаве выявілася, што прапаганда паўстанцаў выразна прайграе расейскай прапагандзе ў ідэалагічнай вайне. Галоўным ворагам для селяніна, як аказалася, выступаў усё ж блізкі пан і яго падпанкі, а не далёкія чыноўнікі і маскалі, якіх сяляне ў рэчаіснасці бачылі толькі зрэдку. А паўстанцкія аддзелы ў большасці сваёй якраз складаліся са шляхты і дваровых людзей. Бацька паэта Максіма Багдановіча Адам Багдановіч так тлумачыў у сваіх успамінах факт, што сяляне не падтрымалі паўстанцаў 1863 г.: "Крестьяне ясно видели или чутьем угадывали, что это движение прежде всего классовое, а потом - национальное. Кто формировал отряды или "банды", как их называли царские власти? Помещики, вчерашние владельцы крепостных душ. Из кого комплектовались отряды? Из тех же помещиков, мелкой шляхты и дворни, т.е. "подпанков" и "панят", - вчерашних непосредственных и злейших врагов крестьянства, их самых жестоких притеснителей (…) Среди крестьян ходили слухи, что движение имеет целью восстановление крепостной зависимости. И по составу участников было похоже на то. То, что шли дворовые командующей части, было понятно: их интересы были тесно связаны с интересами пана, и с падением крепостной зависимости - крестьян, они много теряли в своем полупривиллегированном положении" [39].

Станавілася відавочна, што ідэі польскага патрыятызму і адпаведныя лозунгі таксама не ўспрымаюцца беларускімі сялянамі, якія ў большасці выразна супрацьстаўлялі сабе паноў-палякаў. 3 мая 1863 г. быў выдадзены Маніфест Нацыянальнага польскага ўрада, адрасаваны менавіта беларусам: "...Усе рауны, усе сыны одной Польшчы, Ойчызны нашэй... Усе што пойдуць в войско польское доецься шляхэцтво на век. Вера для усех свободная, як кто хочэ. Оніаты, которых пэрэвярнулі ў праваслав'е могуць вярнуць да своей веры. Браты Бёлорусы, прышла пора добрая... бараніце волі, зямлі і веры вашэй, а бог вам допоможэ" [40].

А ўслед за Маніфестам выходзіць апошні сёмы нумар "Мужыцкай праўды", у якім Яська-гаспадар распавядае сваім чытачам, як падняліся мужыкі ў Польшчы і "пайшлі дабівацца зямлі да праўды, а іншы і святой уніяцкай веры". "От і дабілісь - сцвярджае Яська-гаспадар - выйшаў ужэ Польскі Маніхвэст" [41]. Прычым з тэксту вынікае, што Польшча дзесьці там, а тыя, каму ён адрасаваны, жывуць не ў Польшчы. Адначасова з апошнім нумарам "Мужыцкай праўды" з'яўляецца і беларускамоўны прыказ Ронду Польскага "Да народу зямлі Літоўскай і Беларускай", у якім аўтар, напэўна, таксама Кастусь Каліноўскі, выгаворвае сялянам за тое, што яны дапамагаюць "маскалям". Расчараванне і адчай, выкліканы пасіўнасцю і часта нават варожасцю да паўстанцаў з боку беларускамоўнага сялянства выяўляецца тут фразай: "Што вы сігодня дурныя як авечкі" [42]. А ў перадсмяротных пісьмах з-пад шыбеніцы Яська-гаспадар жадае, каб "знаў свет Божы, як мужыкі Беларусы глядзяць на маскалёў і паўстанне польскае, чаго яны хочуць і чаго па сваей сіле дабіваціся будуць" [43]. Тут упершыню таксама ён гаворыць пра магчымасць навучання ў школах на беларускай мове. Але адначасова Яська-гаспадар атаясамляе сябе з палякамі: "Доўга палякі чакалі памоцы з заграніцы, народы чужаземныя крычалі многа і да гэтай пары нічога для нас не зрабілі" [44].

Вяртаючыся да параўнання тэкстаў К.Каліноўскага і невядомага аўтара апавядання "Кто булы наши найдавнiйшы диды и якая ихъ була доля до унiи?", можна з упэўненасцю сцвердзіць, што толькі апошні тэкст паводле зместу можна назваць беларускім нацыяналістычным тэкстам. Чаму Каліноўскі не мог ужыць тэрміну "беларускі ронд", чаму не бачыў у мінулым асобнай беларускай супольнасці? Тут, на маю думку, можна пагадзіцца з аўтарам кнігі "Гісторыя беларускага нацыяналізму" Валеркам Булгакавым, што ў самасвядомасці тагачаснага адукаванага шляхецкага грамадства Беларусь атаясамлялася з таямнічай, амаль казачнай правінцыяй на ўсходзе былой Рэчы Паспалітай, якую насяляў несапсаваны цывілізацыйнымі ўплывамі вельмі добры і наіўны народ, які, аднак, ніколі не меў уласнай палітычнай волі і патрабаваў апекі з боку больш цывілізаваных суседніх народаў [45].

Найбольш яскрава гэта сфармуляваў Адам Міцкевіч у студзені 1841 г. у сваіх лекцыях польскай літаратуры ў Парыжы: "Гэты край, спрадвечна славянскі, не мае сваёй назвы, бо не становіць (асобнай) дзяржавы, але хіліцца то да ляшскай сістэмы, то пад рускі скіпетр. Землі гэтыя былі заваяваныя Рурыкавічамі і ад той заваёвы маюць назву рускіх земляў. Літвіны захавалі ім назву, якая нагадвае пра тую заваёву, а Палякі, паклаўшы на іх сваю руку, адрозніваюць ў сваёй мове рускія землі ад дзяржавы Расеі (...) Гэтая велькая краіна была відовішчам барацьбы паміж Польшчай і Расеяй. На гэтым абшары сутыкаліся дзве рэлігіі, каталіцкая і праваслаўная. Шляхецкая Рэч Паспалітая Палякаў і сістэма самаўладства Расеі вялі тут зацятыя баі" [46].

І выйсці за рамкі такога дыскурсу прадстаўніку гэтага шляхецкага грамадства, якім быў і Кастусь Каліноўскі, было вельмі складана, хаця і магчыма, калі ўзгадаць чыноўніка Гарадзенскай губерні Ігната Кулакоўскага, які паходзіў з мясцовай шляхты. У 1834 г. Кулакоўскі даслаў на імя міністра народнай асветы грунтоўную запіску, дзе прапанаваў увесці ў навучальныя курсы мясцовых дзяржаўных устаноў "ясное, систематическое изложение (...) истории Западных губерний под исключительным названием истории Края", паколькі "события, относящиеся к Западным губерниям, обыкновенно или совершенно поглощены историею поляков или едва упомянуты в истории России, а потому доселе составляют в наших училищах науку, слабо занимающую юношество" [47]. Апроч таго Кулакоўскі таксама выступаў за "тщательное изучение наречий", бо "простонародный язык - это граница, природою начертанная между народами".

У заходнерускім дыскурсе, прадстаўнікамі якога адносна сярэдзіна 19 ст. можна назваць Паўла Шпілеўскага, Міхала Каяловіча, Паўла Баброўскага, Беларусь набывае больш высокі сімвалічны статус, калі карыстацца тэрмінам Валеркі Булгакава, прыгнечанай этнічнай калоніі, а беларусы - статус прыгнечанай этнічнай супольнасці. Заходнерускі дыскурс тварылі пераважна выхадцы з асяроддзя уніяцка-праваслаўнага духавенства, якія стваралі маргінальную, а часта нават пагарджаную групу ў польскамоўным адукаваным грамадстве Літвы і Беларусі. Таму яны лёгка ўспрымалі гэтакі альтэрнатыўны да пануючага інтэлектуальны праект. Іншая справа, што адсюль часцяком заставаўся ўсяго адзін крок да поўнай русіфікацыі і прыняцця расейскай нацыянальнай самасвядомасці, і многія з заходнерусаў без асаблівых ваганняў гэтакі крок рабілі.

Але, гэта быў, на маю думку, неабходны этап для фармавання ідэі беларускага нацыяналізму. Аўтар апавядання "Кто булы наши найдавнiйшы диды и якая ихъ була доля до унiи?" выразна выходзіць за рамкі заходнерусізму, паколькі апошні немагчымы, як слушна адзначыў у свой час Алег Латышонак, без суаднясення да расейскасці ці вялікарускасці [48], а ён абыходзіцца без іх, зрабіўшы беларусаў самастойным акторам гістарычнай сцэны. Сапраўды, прываблівай выглядае ідэя Алега Латышонка, што гэтым аўтарам мог быць Ігнат Кулакоўскі [49]. У кожным выпадку, як мне здаецца, гэта мусіў быць нехта "свой сярод чужых", той, хто мог пераступіць праз прынятыя ў тагачасным грамадстве Беларусі рамкі і стэрэатыпы.

Такім чынам, у 1860-я гады былі акрэсленыя рамкі нацыянальнага дыскурсу, у межах якога пазней Францішак Багушэвіч, Вацлаў Іваноўскі і іншыя аўтары тварылі канон беларускай нацыянальнай ідэалогіі. Тэксты Кастуся Каліноўскага ў гэтым плане ў канцы 19 - на пачатку 20 ст. былі малапрыдатнымі. Але яны сталі запатрабаванымі ў той момант, калі беларускі нацыяналізм адчуў патрэбу ў героях-ваярах. І постаць Каліноўскага становіцца сімвалам нязломнага беларускага змагара супраць імперыі, сімвалам, які адыграў і адыгрывае надалей вялізную ролю ў беларускай культуры і ў беларускім нацыянальным руху.

Андрей Киштымов (Минск),
кандидат истор. наук,
Институт парламентаризма и предпринимательства

Отец и сын: семейная биохроника Калиновских

Биографы Викентия Константина Калиновского не могли обойти вопрос о его родителях. Мать Кастуся, Вероника Рыбинская, умерла, когда будущему повстанцу было чуть более пяти лет. Отец Симон Стефанович Калиновский (1795-1871) пережил сына, и в работах исследователей ему уделено больше внимания. При этом если у Шекспира в "Гамлете" тень отца повлияла на судьбу сына, то в нашем случае тень сына отпечаталась на исторической памяти об отце. При внимательном рассмотрении сюжетов о сыне-повстанце и его отце, в них явно заметны расхождения, как смыслового, так и фактического характера. Это и стало отправной точкой нашего исследования.

В советской историографии диапазон оценок Кастуся Калиновского колебался между двумя политическими полюсами. Его называли то представителем "шляхетской фронды", то провозглашали вождем "крестьянского выступления". Основательный анализ эволюции этих взглядов приведен в работе немецкого историка Райнера Линднера [50].

Скупым однообразием отличаются упоминания о происхождении К. Калиновского в энциклопедических изданиях. Для "Большой советской энциклопедии" 1953 г. он сын "белорусского мелкопоместного дворянина" (статья без авторства) [51]. У В.А. Дьякова, автора статей о К.Калиновском в "Советской исторической энциклопедии" и "Большой советской энциклопедии" 1973 г., упоминание о "белорусскости" исчезает, но белорусский "акцент" сохраняется - Калиновский не просто из дворян, а "сын мелкопоместного шляхтича" [52]. В белорусском советском энциклопедическом варианте у И.М. Лущицкого происхождение дано на российский манер: Кастусь "паходзіў з сям'і дробнамаёнткавага двараніна" [53], а В.Ф. Шалькевич в беларуской пост-советской энциклопедии вообще не затрагивает вопрос о его семье [54]. Правда в "Энцыклапедыі гісторыі Беларусі" тот же В.Ф. Шалькевич пішет: "Бацька Каліноўскага ў 1835 г. заснаваў у Мастаўлянах ткацкую фабрыку, у 1849 г. набыў фальварак Якушоўка паблізу мястэчка Свіслач Ваўкавыскага пав., куды была перавезена сям'я і фабрыка" [55].

Продолжим экскурс в советскую историографию. Более развернутую характеристику биография Симона Калиновского получила в отдельных очерках и монографиях, посвященных его сыну. В годы войны 1941 - 1945 гг. путевку в советскую жизнь, наряду с идеологически выверенным списком героев революции и гражданской войны, получил и ряд исторических персонажей минувших веков. Среди них оказался и Кастусь Калиновский. Правда, его именем не были названы ни орден, ни медаль, но для названия партизанского отряда оно пригодилось. Для борца за народное дело считалось обязательным его народное происхождение. Когда Калиновского окончательно включили в пантеон исторических героев, прошедших через сито советского идеологического контроля, то академик В. Перцев весьма живописно охарактеризовал его детство: "Бацька яго быў шляхцічам без памесця. Фармальна ён, як і значная частка шляхцічаў, быў залічан да дваранскага саслоўя, на справе ж гэта быў бядняк, які ўсё сваё жыццё веў цяжкую барацьбу за існаванне. Адзін час ён быў дробным чыноўнікам, але за нядобранадзейнасць яго зволілі са службы. Тады ён паступіў за прыказчыка ў невялікую ткацкую майстэрню на двадцать станкаў у мястэчку Свіслач. Ранняя біяграфія самаго Кастуся мала вядома. Ва ўсякім выпадку ў абстаноўцы, якая акружала яго маленства, не было нічога "дваранскага". Ён жыў сярод дзяцей сялян і рамеснікаў і пазнаў з ранніх год увесь цяжар і знявагі працоўнага жыцця" [56].

Со временем на смену утверждениям о чуть ли не полупролетарском происхождении Кастуся Калиновского пришли более взвешенные и, главное, более историчные оценки. Если в публикации 1959 г. А.Смирнов утверждал, что "по своему имущественному положению большая семья Калиновских (Константин имел семнадцать братьев и сестер) мало чем отличалась от семей окрестных крестьян и ремесленников" [57], то спустя три года тот же автор эту же семью относит к "мелкопоместной шляхте", хотя и указывает, что Симон Калиновский являлся владельцем "льняного предприятия", существовавшего с 1835 г., и "хутора Якушовка, за которым значилось двести десятин земли" [58]. Сразу отметим, что имения от 100 до 500 десятин принято относить не к мелким, а к средним, а имения свыше 500 десятин белорусские историки-аграрники (В.П. Панютич, Э.М. Савицкий) однозначно относят к "латифундиям". Сам Симон Калиновский говорил о наличии в Якушовке 220 десятин земли [59].

Последняя, можно сказать, каноничная оценка происхождения Кастуся Калиновского, данная Геннадием Киселевым, выглядит следующим образом. Он родился "у шматдзетнай сям ^,і беззямельнага шляхціца, уладальніка невялікай фабрыкі, лепш сказаць, майстэрні ільняных вырабаў... У 1849 годзе сям'я перабралася ў фальварак Якушоўка пад Свіслаччу, набыты бацькам" [60]. Эта же оценка дословно повторена и в издании "Беларускага кнігазбора" 1999 г. [61]

Так кем же на самом деле был отец повстанца? В документах Национального исторического архива Беларуси в Гродно сохранилось довольно подробное описание "мостовлянской холстяной фабрики Гродненского у. дворянина Симона Калиновского". Она была основана в 1835 г. и к 1840 г. состояла из 12 ткацких станков, которые располагались в деревянном здании. Сбыт готовой продукции, а ее произвели на 2693 руб. серебром, был налажен в Гродненской, Виленской, Минской губерниях и Белостокской области. Предприятие было чисто капиталистическим, с одним мастером и 20 вольнонаемными мастеровыми [62]. Вскоре мостовлянская фабрика, правда без указания имени владельца, попадает на страницы "Очерка мануфактурно-промышленных сил Европейской России" - одного из первых печатных указателей российских предприятий. Теперь объем ее годового производства оценивается в 10 тыс. руб. [63]

Несомненно, что прибыльное производство позволяло думать о его расширении и о покупке земельного участка. Первоначально С. Калиновский намеревался перевести свое производство из Мостовлян в имение Замечек в 7 верстах от Вильны, где находились белильные заведения, с которыми он сотрудничал [64], но затем, после "приобретения на вечную собственность участка земли Волковыского уезда в имении Якушовка", 3 ноября 1850 г. он обращается на имя императора Николая I с просьбой разрешить перенос туда фабрики и утвердить ее новое клеймо [65]. Обширный комплекс сохранившихся архивных материалов содержит положительный ответ Департамента мануфактур и внутренней торговли от 10 января 1851 г. с высылкой свидетельства на новое клеймо [66], расписку С. Калиновского о получении этого свидетельства и оригинал предыдущего, "мостовлянского", свидетельства 1840 г. [67]

Следует отметить, что клеймение промышленных изделий в Российской империи началось в 1830 г., и представляло собой защитную меру против фальсификации товаров. За соответствующим свидетельством в Департамент мануфактур и торговли обращались фабриканты, дорожившие своей репутацией и признанием высокого качества собственной продукции. Ее клеймение защищало их от недобросовестной конкуренции. Наличие клейма свидетельствовало о тесной и постоянной связи предпринимателя с рынком. Как владелец фабрики в Мостовлянах, С. Калиновский получил свидетельство на клеймение льняных изделий 30 сентября 1840 г., 618-е по общему счету и 21-е среди белорусских промышленников [68]. Затем 2 сентября 1846 г. он получает свидетельство на клеймение хлопчатобумажных изделий, а 10 января 1851 г. уже упомянутое свидетельство на клеймение льняных изделий из Якушовки [69]. В "Систематическом указателе" имя Симона Калиновского стоит рядом с именами таких знаменитых предпринимателей Беларуси того времени, как Александр Скирмунт и Войцех Пусловский.

Добавляют ли эти штрихи отцовской биографии новые краски в хрестоматийном облике легендарного повстанца? Автор этого сообщения далек от советской логики объяснения мотивов поведения людей через анализ их "классового происхождения". Но, парадокс истории в данном случае состоит в том, что вслед за сыном и отец мог повторить: "У нас нет дворян, все равны!" Принадлежность к новой, всесословной, категории деловых людей - предпринимателей, - давала ему это право.

По отношению к 1863 - 1864 гг. Симон Калиновский находится не в "тексте", а, скорее, в контексте главных исторических событий того времени. Однако именно это время дало возможность услышать его собственный голос. Речь идет о его показаниях в Гродненской военно-следственной комиссии по политическим делам, данных 24 апреля 1864 г. *

Приведем их полностью: "Мне 70 лет, католик, родом из Репли в Гродненском или Волковысском у. И в этом костёле окрещен. Родители мои были: Стефан и Терезия Калиновские, у исповеди ежегодно бываю, воспитания домашнего, в государственной службе не был, а занимался деланием салфеток и скатертей, под судом и следствием не был. Женат был два раза: от первой жены по фамилии Рибинской имел 12 детей, а от второй по фамилии Лазаревич имел 5 детей. Из недвижимого имущества имею купленный пополам с женой фольварок Якушовка в Волковыском уезде, при котором имеется земли 220 дес. Сын мой двух имён Викентий и Константин по приезде в 1861 г. из Петербургского университета домой, начал прежде помогать мне в хозяйстве, после поссорившись со своею мачехой, объявил мне, что хочет искать себе места, на что я ему ответил, что хорошо делает, потому что ты, как хорошо образованный человек можешь получить место, а мне нужно стараться, чтобы был кусок хлеба для моих малых детей. Когда же я его спросил, куда ты думаешь ехать, отвечал мне, что в Гродно; почему нанял я ему подводу и дал 12 рублей на дорогу. По приезде в Гродно, он остановился в заезджем доме, а подводу отпустил обратно. В 1862 г. приехал около Пасхи домой на нанятой подводе и объявил мне, что есть надежда получить место, нужно только больше хлопотать. Сын мой первый раз уехал в Гродно в неделю или две после Пасхи и приказал ехать в Великую Берестовицу, откуда на обратной подводе хотел ехать в Гродно, так это не случилось, потому что подводу отпустил обратно; а через две недели приехал на нанятой подводе в Гродно за вещами и постелью и объявил мне, что имеется ввиду место следователя в Уголовной палате, а потому нужно там служить до открытия вакансии; на что я ему сказал, вот и слава Богу, что ты получишь место, бери вещи и уезжай с Богом. В месяце октябре или позже приехал домой и жаловался, что нельзя жить без жалованья, а доходов очень мало, почему и просил меня денег, и я заняв 25 рублей, отдал ему и он уехал обратно в Гродно.

5 декабря 1862 г. я получил от него письмо, писано из Петербурга, и с этого времени, где он находился, что делал, мне совершенно неизвестно. Когда полковник Казанли приходил с отрядом и спрашивал о моем сыне, я ему рассказал и отдал письмо, писаное из Петербурга 5 декабря 1862 г.

Заблоцкого я не знаю и ничего о нём не могу сказать. Я, как бедный человек, занимался хозяйством и рукоделием и с такими отдаленными людьми знакомства не завожу.

Подлинное подписал Симеон Стефанович Калиновский" [70].

Сразу отметим одну явную нестыковку в его показаниях. В 1862 г. дал сыну 25 руб., которые "занял". И это говорит далеко не бедный человек, владелец фабрики с годовым оборотом в 10 тыс. руб. и сравнительно недавно приобретенного имения в 220 дес., которое хоть какую копейку, но тоже должно было приносить. Однако, показания даны 24.04.1864 г. всего спустя месяц после казни сына (был ли на ней кто-то из родных?), а сам Симон - царскими властями занесен в список "лиц" революционной организации Гродненской губернии. То есть, сына уже не спасешь, надо спасать то, что спасти возможно. Поэтому о сыне в ход идет версия (или правда): особых контактов не было, чему способствовали семейные разногласия - ссора с мачехой. Однако, не исключалась конфискация либо другие репрессивные меры по отношению к фабрике (о ней в показаниях Симон упоминает весьма туманно) и имению под предлогом: спонсировал повстанцев. Значит про деньги говорить надо, но только так, чтобы и здесь не вызвать никаких подозрений. При этом хотя и называются точные суммы, но они подчеркнуто незначительные и частично даже не его, а занятые в долг. Про остальное надо говорить: я бедный человек, занимаюсь хозяйством и рукоделием, забочусь, чтобы "чтобы был кусок хлеба для моих малых детей".

У меня же получается, что Симон Калиновский как раз не бедный, а Кастусь Калиновский - не "сын ткача" (было о нем и такое!). Даже отмена крепостного права для Калиновского-старшего, владельца предприятия с вольнонаемным рабочими, не могла стать, как для владельцев крепостных имений экономической катастрофой. Он уже давно имел дело не с крепостным, а с наемным капиталистическим трудом.

Может быть, и ментальность у Симона Калиновского была уже как у капиталиста-предпринимателя. Это в дворянских семьях дети традиционно были на содержании у родителей, терпеливо годами ожидая, когда же придется унаследовать родительское добро. Предпринимательская ментальность иная - заработал я, заработай и ты. Патриархальная шляхетско-дворянская семья трансформируется. Вот и своих сынов он отправляет на вольные хлеба, причем не на традиционную военную службу, а в университет. Правда, возможно, он не был доволен их выбором. Факультет был выбран не прикладной (например, физико-математический, который окончил в свое время в Вильно родоначальник знаменитой предпринимательской династии Александр Скирмунт), а юридический. Да еще в библиотеке братья штаны просиживают, к чему отец-практик тоже мог отнестись весьма неодобрительно.

Не так все просто и с периодом восстания. В биохронике Кастуся Калиновского обозначено: 22 или 23 мая Калиновский и Заблоцкий побывали в Якушовке. И это сразу после инспекции в Миловидах, буквально в день битвы. А затем на следующий день Калиновский инспектирует повстанцев брестского отряда [71].

Зачем же понадобился визит в Якушовку? Где инспекция, там и сбор финансов? Может быть, Симону Калиновскому действительно было что скрывать? Ведь в своих показаниях он утверждает, что со времени получения в декабре 1862 г. письма от сына из Петербурга "где он находился, что делал, мне совершенно неизвестно". Про майский визит 1863 г. - молчание. Не менее красноречив ответ на вопрос о повстанческом гражданском начальнике Гродненского воеводства Эразме Заблоцком: "Заблоцкого я не знаю и ничего о нём не могу сказать".

Так может быть, не так уж прост был "бедный человек" Симон Калиновский? О визите есть показания самого Заблоцкого, есть о нем также упоминание в воспоминаниях свояченицы Кастуся М. Плавской. В пользу реальности визита свидетельствует, во-первых, то, что он отложился в памяти у Плавской. Во-вторых, она, конечно, не была знакома с показаниями Заблоцкого, но указание на длительность визита (Заблоцкий - "пробыли там около 3 часов"; Плавская - пробыл всего несколько часов) [72] у них совпадают.

Можно предположить, что за Якушовкой следили, отсюда и кратковременность визита. Даже не сутки - всего несколько часов. За это время организационные, а не исключено, что и финансовые, дела решить было можно, но кратковременность пребывания страховала от попадания в руки карателей. Даже если новость про визит и попала бы в ближайший российский гарнизон, то меры по аресту все равно бы опоздали.

Отметим: Заблоцкий давал свои показания 29 марта 1864 г. Симона Калиновского допрашивают почти через месяц - 24 апреля. Так что вопрос про Заблоцкого не случаен. При этом Заблоцкий не отрицает, что они были в Якушовке (если за ней следили, то этот визит не мог остаться незамеченным), но уверяет: "Его [Симона Калиновского] не застали дома, а принимал нас управляющий" [73].

Может, так оно и было. Но не слишком ли категоричен отец повстанца, говоря о сыне: с декабря 1862 г. "где он находился, что делал, мне совершенно не известно". Даже если согласиться, что его действительно не было в имении 22 мая, трудно поверить, что про визит сына ему не доложил его управляющий или кто-то другой. Ведь воспоминания Плавской не двусмысленно подсказывают, что это событие не прошло незамеченным для тогдашних обитателей Якушовки. О нем знали даже дети: Плавская вспоминает про него спустя 52 года (сколько же ей было в 1863 г.?). Однако Симон упорно настаивает на своём: про сына - "совершенно не известно", Заблоцкого - знать не знаю.

А если предположить, что и Заблоцкому и старшему Калиновскому было что скрывать, то тайная логика их показаний весьма красноречива. После казни сына у отца особого выбора не было. Идти в лес к повстанцам - под семьдесят лет это весьма проблематично, он с 1795 г. рождения. Значит надо спасать то, что можно спасти - имение, фабрику, репутацию лояльного к власти предпринимателя. Что же при этом было в душе у отца казненного повстанца, методами исторической науки мы никогда не узнаем.

Как не совсем ясно пока, что представляла собой сама Якушовка? Сколько, действительно, там было десятин? Сколько крепостных имел отец будущего повстанца, естественно, до отмены крепостного права? Это в Мостовлянах Симон Калиновский - арендатор, у которого могло и не быть крепостных, а в Якушовке он - владелец, и едва ли только земли. Не десять же десятин под здание фабрики он покупал, а пару сотен. Не пустые же и безлюдные они были. О фабрике мы кое-что знаем, но какой доход приносило имение? А где найти тестамент Симона Калиновского? Или хотя бы известия о том, какое имущество осталось и как оно разошлось после его смерти?

Пока у нас нет никаких источников и достаточных оснований, чтобы рассуждать про политические взгляды Симона Калиновского. Нет никаких оснований для предположения, что убеждения отца хоть как-то повлияли на позицию и мировоззрение сыновей. По крайней мере, внешне Симон Калиновский был вполне лоялен к существующей власти. Крепкий хозяйственник, многодетный отец семейства, пославший учиться своих сыновей в российские столицы. Однако его практическая деятельность, предпринимательская активность, незаурядные успехи в промышленном производстве тогдашней Беларуси дают ясное представление о его экономических взглядах и пристрастиях. А это уже, вольно или невольно, выражение собственной точки зрения на дальнейший исторический путь. Self - made man, человек нового времени, который добился успеха не благодаря титулам, родовому наследству или близости к правящему двору. Продукт новой эпохи, которую в современной терминологии мы называем процессами модернизации. Симон Калиновский не знал этого термина, однако социально действовал в его рамках. Как, впрочем, и его сын, выбравший радикально-политический инструмент модернизации.

Понимание того, что в 19 в. исторические перемены не только назрели, но и перезрели, было повсеместным. Именно в этом веке закладывалось то, что в следующем столетии взорвалось историческими катаклизмами: репетиция мировой войны (наполеоновские войны), основные политические доктрины и их субъекты - политические партии, становление национализма, новая индустриальная экономика и новое социальное лицо общества. То, что перемены нужны, знали все, от императора (отмена крепостного права), до вынесшего ему смертный приговор террориста-народовольца И. Гриневицкого. Но в видении пути к переменам они кардинально расходились. Не были в этом отношении исключениями отец и сын Калиновские.

Мы совершаем историческую ошибку, когда приписываем восстаниям 1793, 1830 и 1863 гг. прогрессивную роль. На самом деле это были лишь предсмертные судороги шляхетского сословия. Шляхта уходила с исторической арены. Уходила вместе с Речью Посполитой, ее границами и идеалами шляхетской вольности. И была она в этом не одинокой.

Неуверенность в завтрашнем дне после Великой французской революции испытывал нобилитет всей Европы. Восстание декабристов в России, генетически родственное восстаниям на землях Речи Посполитой - не что иное, как попытка самим возглавить процессы модернизации еще до того, как они подпишут дворянству смертный приговор.

Лозунг "Мир хижинам, война дворцам!" никак не мог трансформироваться в призыв: "Мир вашему дому". Поэтому обращение с "Мужыцкай праўдай" Яськi-гаспадара з-пад Вiльнi к "дзецюкам" явно запоздало. Уход шляхты-дворянства с исторической арены сопровождался сдачей крестьянами повстанцев царским карателям, а логическим продолжением этого процесса был разгромы и пожары панских домов по всей Российской империи на протяжении ближайшего полувека. К чести Калиновского, он был одним из немногих, кто предвидел и понял это. Можно сказать, что понял буквально на смертном эшафоте. Поэтому его легендарное "У нас нет дворян, все равны!" имеет характер исторического пророчества.

Герой или жертва? А кто бывает в восстаниях, какие действующие стороны, как правильно (с исторической точки зрения, хотя есть ли "правила" в истории?) называть акторов этого исторического действа? А было ли это восстание? Или бунт? Мятеж? А почему не революция? Ведь боролись с властью, и задачу ставили не просто изменить, а сменить эту власть. Причем сменить кардинально, вплоть до смены государственной принадлежности. Но мы по-прежнему, традиционно, называем это восстанием. Кто, кстати, и когда присвоил событиям 1863 - 1864 гг. этот титул? Почему многочисленное сегодня племя политологов не решается поправить историков? А историки не решаются признать очевидное?

Подведем некоторые итоги. Калиновский-старший и Калиновский-младший... На наш взгляд, перед нами не просто биографии отца и сына, и даже не то, что традиционно может рассматриваться как исторический конфликт "отцов и детей". Это реальное воплощение двух путей развития, двух исторических альтернатив. С одной стороны - "органическая работа" на пользу общества. В этом Симон Калиновский с его фабрикой, основанной на вольнонаемном труде, во многом предвосхитил идеи и практику, распространенную на землях былой Речи Посполитой уже после подавления восстания 1863 - 1864 гг. Он не был одинок в своих стремлениях, продолжая историческую традицию Антония Тизенгауза, Мацея Бутримовича, Хрептовичей и Александра Скирмунта. С другой стороны - Викентий Константин Калиновский - продолжатель дела Тадеуша Костюшко и повстанцев 1830-1831 гг.

Реформы или революция? Внятного ответа на эту историческую альтернативу наша история не имеет до сих пор. Жизнь сына-повстанца трагически завершилась смертным приговором. Дело отца-реформатора не продолжилось после смерти своего основателя. Разумного баланса между революционными преобразованиями и эволюционными изменениями мы не нашли до сих пор. Сегодня у наших ближайших соседей по новейшей европейской политической истории "бархатные" революции открыли путь революционным переменам в экономике. Однако Беларусь по-прежнему в нерешительности стоит на историческом перекрестке.

Аляксандр Радзюк (Гародня),
кандыдат гіст. навук,
Гарадзенскі дзяржаўны аграрны універсітэт

Рэпрэсіўная дзейнасць уездных ваенных начальнікаў у 1863 - 1864 гг. (на прыкладзе Гарадзенскай губ.)

Пасады ваенных уездных начальнікаў былі ўведзены ў некаторых уездах Гарадзенскай губ. у студзені 1861 г. віленскім генерал-губернатарам Уладзімірам Назімавым у сувязі з увядзеннем у гэтых мясцовасцях ваеннага становішча [74]. У жніўні гэтага ж года адмысловым царскім указам былі вызначаныя іх асноўныя правы і абавязкі. На падставе гэтага ўказа была распрацавана асобная інструкцыя для уездных начальнікаў Гарадзенскай губ. [75] Наогул, дзейнасць ваенных начальнікаў зводзілася да камандавання падпарадкаванымі ім вайсковымі часткамі, а таксама ўзмацнення ваенна-паліцэйскага нагляду за цывільным насельніцтвам. З пачаткам узброенай барацьбы на землях Беларусі, Літвы і Украіны ў 1863 г. ваенныя начальнікі набылі амаль неабмежаваныя паўнамоцтвы ў межах уездаў.

На этапе разгортвання і пашырэння паўстанцкага руху да асноўных абавязкаў уездных начальнікаў належала непасрэднае задушэнне нацыянальна-вызваленчай барацьбы. У адпаведнасці з дыслакацыяй расейскіх войскаў па Гарадзенскай губ. у падпарадкаванні кожнага начальніка уезду знаходзіліся ад 7 да 12 рот інфантэрыі (пяхоты), казакі, а таксама ўланы і артылерыя [76]. Акрамя таго, пад іх камандаванне аўтаматычна траплялі ўсе іншыя вайсковыя фармаванні, якія дыслацыраваліся ў межах уезду. Ваенныя начальнікі самастойна вызначалі месца размяшчэння падпарадкаваных ім войскаў.

З мэтаю аказання дапамогі гэтаму органу ўлады, а таксама дзеля пашырэння вайсковага кантролю за мясцовым насельніцтвам па загаду У. Назімава ў сакавіку 1863 г. быў створаны інстытут г. зв. "станавых ваенных начальнікаў". На гэтыя пасады прызначаліся афіцэры, у падначаленні якіх знаходзілася пэўная колькасць салдатаў і казакоў [77]. Абапіраючыся на вайсковыя сілы, уездныя начальнікі павінны былі праводзіць прэвентыўныя мерапрыемствы з мэтай недапушчэння фармавання паўстанцкіх атрадаў на падуладнай тэрыторыі.

Вельмі важнае значанне надавалася г.зв рэкагнасцыроўцы мясцовасці ў "прафілактычных" мэтах. Акрамя таго, з уезднага цэнтру (у некаторых мясцовасцях штодзённа) выпраўляліся гэтак званыя "лятучыя" атрады дзеля агляду лясоў, выяўлення паўстанцкіх базаў, сховішчаў і месцаў збораў. Дзейсную дапамогу вайскоўцам па меркаванню вышэйшай улады павінны былі аказваць мясцовыя жыхары (г.зв. "панятыя") з ліку сялянаў. Апошнія абавязваліся выконваць "нарады" разам з сваімі коньмі і фурманкамі дзеля павышэння мабільнасці інфантэрыі, а таксама дзеля выканання ў выпадку неабходнасці функцый праваднікоў [78].

Адначасова з патруляваннем тэрыторыі уезду ваенныя начальнікі маглі вырашаць і шэраг іншых задач не толькі ваеннага характару. Так, у сакавіку 1863 г. пасля выхаду царскага маніфеста аб скасаванні часоваабавязаных адносінаў паміж памешчыкамі і прыватнаўласніцкімі сялянамі менавіта вайсковыя начальнікі уездаў займаліся распаўсюджваннем і давядзеннем да мясцовага насельніцтва акта "царской ласки". Таксама да іх абавязкаў належала ліквідацыя "каналаў" пастаўкі зброі, выяўленне нядобранадзейных жыхароў, "успокоение мирных граждан" і г.д.

Значнае месца ў дзейнасці ваенных уездных начальнікаў адводзілася вайсковым аперацыям супраць паўстанцаў. Аб гэтым сведчаць загады па расейскай арміі, "Журналы ваенных дзеянняў", іх непасрэдныя рапарты і перапіска. Няма сэнсу пералічваць шматлікія факты баявых сутычак паміж урадавымі войскамі і інсургентамі. Цікаўнасць у дадзеным выпадку прадстаўляе погляд расейскага камандавання на ход баявых дзеянняў. Справа ў тым, што поспехі ці няўдачы паўстанцаў вышэйшыя ўлады звязвалі не столькі з іх актыўнасцю ці яе адсутнасцю, колькі з здольнасцю ці няздольнасцю канкрэтнай асобы, якой гэты уезд быў падпарадкаваны. Гэты факт, напрыклад, засведчаны ў нататцы тагачаснага гарадзенскага губернатара графа У. Бабрынскага, які тлумачыў моцнае развіццё паўстанцкага руху ў Ваўкавыскім уездзе "слабасцю і няздольнасцю былых ваенных начальнікаў", а задушэнне ўзброенай барацьбы прыпісваў руплівасці новых уладаў [79]. Аналагічны падыход прасочваецца і ў ацэнцы дзейнасці начальніка Бельскага ўезду палкоўніка Барэйшы. Паводле меркавання камандавання, выключна дзякуючы яго асабістым якасцям узброеная барацьба ва ўездзе ўвосень 1863 г. пайшла на спад [80]. Падобнае разуменне сітуацыі расейскім камандаваннем было адной з прычынаў даволі частай замены ваенных уездных начальнікаў. Так, напрыклад, атрымаў вымову і ў хуткім часе быў зменены слонімскі ваенны начальнік палкоўнік Клавер за "нерашучасць і нераспарадчасць" падчас найбуйнейшай на тэрыторыі Беларусі Мілавідскай бітвы [81].

Мерапрыемствы ўездных начальнікаў супраць паўстання і паўстанцаў не абмяжоўвалася выключна вайсковымі аперацыямі. З прызначэннем на пасаду віленскага генерал-губернатара Міхаіла Мураўёва ў іх дзейнасці пачынае выразна дамінаваць рэпрэсіўная складовая. З гэтага часу ваенныя начальнікі становяцца галоўнымі праваднікамі палітыкі новага генерал-губернатара на месцах. Аб той ролі, якую адводзіў М. Мураўёў гэтаму інстытуту ўлады сведчыць хаця б той факт, што ў сваёй "Справаздачы па кіраванню Паўночна-Заходнім краем" ён паставіў іх дзейнасць на другое месца ў пераліку сваіх мерапрыемстваў па задушэнню паўстання [82]. На гэта ж указвае і факт падпісання ім 24 траўня 1863 г. новай інструкцыі, якая не толькі ўдакладняла пералік іх правоў і абавязкаў, але і значна пашырала іх. Акрамя таго, па меры з'яўлення новых прававых падставаў іх дзейнасці, сярод якіх найбольш важнымі з'яўляліся "Інструкцыя па арганізацыі ваенна-цывільнага кіравання" і "Інструкцыя для фармавання сялянскай узброенай варты", кола гэтых абавязкаў і адпаведна прававое поле дзейнасці пастаянна пашыралася. Таксама на аснове гэтых палажэнняў была распрацавана за подпісам губернатара графа У. Бабрынскага адмысловая інструкцыя для ваенных уездных начальнікаў Гарадзенскай губ., у якой сярод іншага вялікая ўвага надавалася "маральным прынцыпам", якімі яны павінны кіравацца ў сваёй дзейнасці [83]. Як вынік, гэтыя органы вайсковай улады набылі амаль што неабмежаваныя паўнамоцтвы на падуладнай ім тэрыторыі.

У адпаведнасці з гэтымі дакументамі ваенным начальнікам акрамя вайсковай сферы была падпарадкавана ўся цывільная і паліцэйская ўлада ва уездзе. Сярод іншага гэта выяўлялася ў тым, што яны маглі (хаця тое і не было акрэслена ніводнай інструкцыяй) па свайму жаданню здымаць чыноўнікаў рознага ўзроўню з універсальнай на той час фармулёўкай "за палітычную нядобранадзейнасць". Так, у г. Бельску па ініцыятыве палкоўніка Барэйшы былі заменены на "истинно русских чиновников" наглядчык паштовай станцыі і адзін з асэсараў. Падобны лёс спасціг і гарадскога галаву [84]. Захаваліся ўспаміны аб тым, як на самым пачатку паўстання берасцейскі ўездны маршалак А. Вільчэўскі спрабаваў пярэчыць палкоўніку Дзяконскаму, за што без суда быў высланы ў Вятку [85].

Наогул, ваенныя начальнікі маглі актыўна ўмешвацца ва ўсе сферы грамадскага жыцця, якія нават не адносіліся да іх кампетэнцыі. Паказальна ў дадзеным выпадку рэакцыя вышэйшых уладаў на падобныя факты злоўжывання. Калі да паўстання ўлады прымалі пэўныя меры, каб прывесці дзейнасць ваенных начальнікаў у адпаведнасць з законам, то падчас паўстання гэтага ўжо не было. Напрыклад, у 1861 г. жыхары г. Берасця закідалі губернскую канцылярыю скаргамі аб злоўжываннях тагачаснага ваеннага начальніка маёра Казанлі. Яго абвінавачвалі ва ўмешванні ў судовыя справы, увядзенні незаконных грашовых збораў і г.д. Улады былі вымушаныя прымаць меры. У горад для праверкі быў накіраваны віцэ-губернатар, які, не абвяргаючы прадстаўленых фактаў, зазначыў у апраўданне Казанлі, што "маёр прывык паважаць вайсковую дысцыпліну, а не грамадзянскія законы … і таму ён дазволіў сабе некаторае ўмяшальніцтва ў справы, якія да яго не адносяцца, што законам апраўдана быць не можа" [86]. А вось у 1863 - 1864 гг. вышэйшае начальства не толькі не пераследавала падобныя ініцыятывы ўездных начальнікаў, але, наадварот, заахвочвала іх. І начальнікі актыўна карысталіся прадстаўленай ім магчымасцю. Архіўныя матэрыялы сведчаць, што яны фактычна ператварыліся ў орган апошняй інстанцыі, за якім заставалася канчатковае слова ў вырашэнні амаль кожнага пытання ў межах падпарадкаванага ім уезду. Нават перавыбары міравых пасрэднікаў адбываліся пад непасрэдным кантролем з боку ваенных начальнікаў, якія сачылі за недапушчэннем на гэтыя пасады "нядобранадзейных асобаў".

У лік падначаленых трапляла ўсё цывільнае насельніцтва уезду "без различия званий и сословий" [87]. Абмяжоўвалася і кантралявалася іх перамяшчэнне нават у межах уездаў. Была змененая ўся ранейшая сістэма выдачы дазволаў на выезд з месца жыхарства. Калі раней права на выдачу "білетаў" мелі валасныя і сельскія праўленні, гарадскія думы і іншыя мясцовыя органы ўлады, то з сярэдзіны 1863 г. падобнае права перайшло ў кампетэнцыю ваенных начальнікаў. Усім саслоўям, акрамя сялянскага, забаранялася без адпаведнага пісьмовага дазволу пакідаць месца свайго жыхарства. За парушэнне гэтых правілаў пагражала пакаранне ў выглядзе адпраўлення ў рабочыя роты ведамства шляхоў зносінаў тэрмінам ад 6 месяцаў да 1 году альбо штраф ад 50 да 500 руб. срэбрам у залежнасці ад сацыяльнага становішча "парушальніка" [88]. З мэтай выяўлення і пакарання асобаў, якія мелі дачыненне да паўстання, па загаду віленскага генерал-губернатара на месцах былі заведзены г.зв "обывательские книги", у якія ўпісваліся ўсе жыхары (за выключэннем сялянаў) той ці іншай мясцовасці. У выпадку выяўлення парушальнікаў пашпартнага рэжыму яны падвяргаліся арышту. Абавязак па складанню і праверцы падобных кніг быў зноў-такі ўскладзены на ўездных начальнікаў [89].

Важным элементам рэпрэсіўнай палітыкі на землях Беларусі ў 1863-1864 гг. з'яўлялася дзейнасць уездных следчых камісій. Гэта былі органы папярэдняга следства, якія займаліся першапачатковым разглядам справаў паўстанцаў. Хаця яны не маглі самастойна вызначаць ступень пакарання таго ці іншага падследнага, але ў іх кампетэнцыі было прыняцце рашэння аб іх вінаватасці ці яе адсутнасці. Таксама да адной з галоўных задачаў камісій можна аднесці выяўленне асобаў (на падставе паказанняў), якія мелі дачыненне да паўстання, дзеля далейшага іх затрымання і пакарання.

У працэсе стварэння і працы падобнага тыпу следчых органаў узніклі пытанні аб іх узаемаадносінах з уезднымі ваеннымі начальнікамі. Дзеля дакладнага вызначэння гэтых адносінаў спатрэбілася ўмяшанне самога М. Мураўёва, які растлумачыў, што "уездныя камісіі прызначаны ў дапамогу ваенным начальнікам і павінны знаходзіцца ў непасрэдным падпарадкаванні ваенных начальнікаў" [90]. Між іншым органы мясцовай вайсковай улады прызначалі старшыню камісіі і яе сяброў у большасці выпадкаў з ліку афіцэраў таго фарміравання, у якім служылі самыя [91]. Акрамя таго, уездныя начальнікі адыгрывалі значную ролю падчас следства. Іх удзел пачынаўся з таго, што многія (але не ўсе) ваенныя начальнікі сумесна з сябрамі камісіі ўдзельнічалі ў допытах арыштаваных асобаў.

Ад пазіцыі ваеннага начальніка ў адносінах да падследнага шмат у чым залежаў і канчатковы прысуд. А паўплываць на яго начальнік мог рознымі спосабамі. Па-першае, ён мог у заключэнні справы прадставіць сваю асабістую думку з прапановай, напрыклад, улічыць некаторыя абставіны пры вынясенні канчатковага вердыкту [92]. Па-другое, у іх кампетэнцыі знаходзілася такая далікатная справа, як вызначэнне "паўнаты пакаяння", з якім паўстанец звяртаўся да расейскіх уладаў [93]. Ад ацэнкі шчырасці ў дадзеным выпадку залежала вызваленне ад следства ці далейшая перадача ваенна-палявому суду. Па-трэцяе, справы пасля заканчэння папярэдняга следства зноў такі прадстаўляліся на разгляд кіраўніка уезда. І нарэшце, залежны стан следчых камісій не выключаў магчымасці прамога ціску на іх. Аб тым, што вышукальна-следчая дзейнасць была адной з прыярытэтных, сведчыць дакладная нататка пружанскага ўезднага начальніка палкоўніка Эліса, датаваная кастрычнікам 1863 г., у якой ён зазначаў, што на працягу чатырох тыдняў пасля заняцця пасады "затрыманы ў горадзе следчымі справамі, я не магу быць ва уездзе… дзе мая прысутнасць неабходна" [94].

Як адзначалася вышэй, на аснове паказанняў людзей, якія былі прыцягнутыя да следства, адбывалася далейшае затрыманне згаданых асобаў. У камісіях былі заведзены адмысловыя алфавітныя спісы, куды ўносіліся прозвішчы ўсіх тых, каго падследныя ўзгадвалі на допытах. І тут не абыходзілася без актыўнага ўдзелу ваенных начальнікаў. Напрыклад, аналіз спісу асобаў, якія знаходзіліся пад следствам у г. Бельску ў жніўні 1864 г. сведчыць, што кожны чацвёрты (усяго 160 вязняў) быў арыштаваны палкоўнікам Барэйшам [95]. Гэты вялікі працэнт, можна часткова растлумачыць тым, што многія былыя паўстанцы, спадзеючыся на "царскую ласку", маніфесты і амністыю, самі звярталіся непасрэдна да вайсковага начальства. У выніку яны аказваліся за кратамі. Разам з тым, дакументальныя крыніцы сведчаць, што ваенныя начальнікі даволі часта ажыццяўлялі арышты непасрэдна падчас сваіх паездак. Пры гэтым у адпаведнасці з прадпісаннем камандуючага войскамі па Гарадзенскай губ. генерала Манюкіна ім загадвалася арыштоўваць падазроных людзей "не зважаючы на асобу …асабліва памешчыкаў і ксяндзоў" [96].

Праз уездных начальнікаў царскія ўлады ажыццяўлялі пошук рэвалюцыйных сувязяў і арганізацый, найбольш актыўных паўстанцаў. Захаваліся сотні прадпісанняў аб выяўленні і арыштах канкрэтных дзеячаў нацыянальна-вызваленчага руху.

Сярод іх звяртае ўвагу цыркулярнае прадпісанне гарадзенскага ваеннага губернатара Скварцова ўездным ваенным начальнікам, датаванае канцом кастрычніка 1863 г., аб росшуку К.Каліноўскага, наступнага зместу: Вследствие требования Виленской следственной коми с сии, предлагаю Вашему Высокоблагородию принять деятельныя меры к разысканию, не окажется ли где либо во вверенном Вам уезде дворянина Волковыского уезда Константина Калиновскаго, подозреваемого между прочим в разбрасывании печатных брошюр возмутительнаго содержания по почтовой дороге от Гродно до Волковыска, и в случае если бы таковой был отыскан, то заарестовав его, доставить ко мне в Гродно за надлежащим караулом [97].

Той жа Скварцоў у студзені 1864 г. загадваў арыштаваць іншага "злачынцу" Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча: Начальник Минской губернии... уведомил меня что подлежащий, на основании распоряжений бывшаго Главнаго Начальника здешняго края аресту дворянин Минской губернии Викентий Марцынкевич, издавший при начале появления в здешнем крае политическаго движения, на простом языке несколько возмутительных воззваний к простолюдинам Гуторка и других ныне переодеваясь в крестьянское платье и пользуясь особенным знанием простонароднаго Минскаго наречия появляется между крестьянами и старается поселять между ними возмутительные толки, возбуждая к злонамеренным действиям против Правительства. В следствие сего, предлагаю Военным Начальникам в случае появления Марцинкевича в Гродненской губернии немедленно арестовав его со всеми найденными при нем бумагами препроводить под строгим караулом к Минскому Начальнику губернии, а мне о том донести. При этом припроваждаю описание примет Марцинкевича... Лет 53. Роста средняго. Глаза голубые. Волосы светлорусые седые. Нос, рот, подбородок умеренные. Лицо круглое. Особыя приметы: небольшой горб и правое плечо выше леваго [98].

Далейшы этап следства, які звычайна наступаў (але не заўсёды) пасля затрымання, абвінавачаны праводзіў пад арыштам. Дадзены эпізод рэпрэсіўнай палітыкі нельга абысці ўвагай, паколькі зняволеныя і месцы іх ўтрымання таксама знаходзіліся ў падпарадкаванні ваенных начальнікаў. На гэта ўказваюць як распараджэнні начальства, так і іх уласныя рапарты. Сярод іншага праводзіліся штомесячныя рэвізіі палітычных арыштантаў і складаліся справаздачы аб іх колькасці. Апошні абавязак быў ускладзены на ўездных начальнікаў у верасні 1864 г., паколькі следчыя камісіі дакладнай інфармацыі прадставіць не маглі [99].

Добра вядома, у асноўным дзякуючы мемуарнай літаратуры, што ўяўлялі сабой вязніцы часоў паўстання 1863 - 1864 гг. Даследаванне дзейнасці ваенных уездных начальнікаў цалкам пацвярджае ацэнку мемуарыстаў. Масавыя арышты прывялі да таго, што ў астрогах не хапала месцаў для ўтрымання зняволеных. З мэтай пашырэння магчымасцяў мясцовай пенітэнцыярнай сістэмы вайсковыя камандзіры уездаў з уласнае ініцыятывы і часта без згоды на гэта ўладароў займалі звычайныя хаты, у якіх размяшчаліся падследныя. Так, у Ваўкавыску па загаду палкоўніка Казанлі ў 1863 г. быў заняты дом Т. Шчыгельскай толькі па той прычыне, што ён быў найбліжэйшы да астрога. У ім утрымоўвалася пад вартай 44 асобы [100]. У сваім лісце ў вышэйшыя інстанцыі Шчыгельская скардзілася на велізарную шкоду, якую нанесла ёй такая колькасць "кватэрантаў". Падобным чынам паступіў і пружанскі начальнік фон Крэмер, які пад вязніцу заняў 3 хаты, але месца ўсё роўна не хапала [101]. Яшчэ больш востра падобная праблема стаяла ў Бельску, дзе колькасць арыштантаў па ацэнцы палкоўніка Барэйшы, даходзіла да 500 асобаў. Ім быў уведзены парадак, паводле якога "злачынцы слабога целаскладу" здымалі сабе кватэру ў горадзе і знаходзіліся пад пастаянным наглядам жандарскага афіцэра і паліцэйскіх [102]. Ёсць звесткі, што ў Беластоку палітычных арыштантаў падчас іх вялікага наплыву размяшчалі ў палатках за горадам [103].

Захады ваенных начальнікаў сітуацыю не змянілі. Гэты факт павінны былі прызнаць яны самыя. Часткова шматлікія парушэнні ўтрымання палітычных вязняў былі выяўлены вышэйшым вайсковым начальствам (нават пры ўсім жаданні на многае заплюшчыць вочы) падчас рэвізій. У тым жа Бельску праверка ўстанавіла факты, што ў астрозе з-за недахопу месца арыштанты вымушаны спаць пад нарамі. А ў іншым месцы іх утрымання не было нават нараў, і людзям прыходзілася дзень і ноч праводзіць на падлозе. І ўсё гэта ў абсалютна антысанітарных умовах. Не здзіўляе факт, што бельскі астрог быў першым па паказчыках смяротнасці сярод палітычных вязняў [104].

Да таго ж у гэтым горадзе былі выяўлены шматлікія факты ўтрымання людзей пад вартай нават пасля вынясення прысуду: "Арыштанты, якія павінны былі быць высланыя ў Расею ў лютым, адпраўлены толькі падчас маёй прысутнасці (кастрычнік 1864 г.)", - адзначаў рэвізор маёр фон Брадке. І дадаваў: "А можа і не былі б адпраўленыя і надалей, калі б я не ўказаў" [105].

У Гародні жыхар спаленай ваколіцы Ян Шчука больш за год (ліпень 1863 - верасень 1864 г.) за кратамі чакаў вырашэння свайго лёсу. Аказалася, што змена ваеннага начальніка прывяла да ўзмацнення блытаніны ў судова-следчым працэсе і яго справай ніхто не займаўся [106]. Былі і такія арыштанты, якія па некалькі месяцаў знаходзіліся за кратамі нават пасля апраўдальных прысудаў. Аб тым, што гэта быў не адзінкавы факт, сведчаць таксама данясенні пружанскага вайсковага начальніка. Ён канстатаваў, што паветра ў мясцовым астрозе літаральна "смяротнае" і, што большасць зняволеных знаходзіцца ў ім болей за 2 месяцы [107]. Харчаванне паўсюдна арыштанты былі вымушаны здабываць сабе самастойна. Рабілі яны гэта праз "падрадчыкаў". Пры гэтым грошай, якія выдзялялі ўлады (па 10 кап. для "привиллегированного" і 6 кап. "для непривиллегированного" саслоўя ў суткі), выразна не хапала. Злоўжыванні з боку чыноўнікаў, адказных за палітычных вязняў, вялі да таго, што часта і гэтыя мізэрныя сродкі не даходзілі па прызначэнню.

У ліпені 1863 г. пасля выхаду чарговага ўдакладнення М.Мураўёвым "Інструкцыі па арганізацыі ваенна-цывільнага кіравання" ваенныя ўездныя начальнікі былі надзеленыя новымі паўнамоцтвамі. Гэта быў адказ уладаў на змену тактыкі паўстанцкай барацьбы. Калі раней асноўным спосабам задушэння нацыянальна-вызваленчага руху былі вайсковыя аперацыі, то пасля пераходу паўстанцаў да дзейнасці невялікімі атрадамі армейскія дзеянні страцілі былую эфектыўнасць. Адпаведна віленскі генерал-губернатар зрабіў выразны ўхіл у бок рэпрэсій з мэтай яшчэ большага запалохвання, як удзельнікаў паўстання, так і ўсяго мясцовага насельніцтва.

У прыватнасці, ваенныя начальнікі атрымалі права ваенна-палявога суда над паўстанцамі ў 24 гадзіны, канфірмаванне яго пастановы і прывядзенне ў выкананне [108]. У выніку яны аказаліся ў сітуацыі маральнага выбару, коштам якога часта было чалавечае жыццё. Можна сцвярджаць, што выбар кожнага начальніка быў індывідуальны. Адныя спасылаліся на тое, што ў іх няма ні ваенна-крымінальнага кодэкса, ні афіцэраў для выканання функцый аўдытара (хаця гарадзенскі губернатар І.Скварцоў дазволіў начальнікам праводзіць суд без аўдытараў) і прадстаўлялі падобныя справы на канфірмацыю вышэйшаму начальству, іншыя ў імкненні зрабіць кар'еру не спыняліся перад маральнымі перашкодамі.

Аналіз спісу паўстанцаў, якія былі пазбаўлены жыцця ў 1863 - 1864 гг. на тэрыторыі падпарадкаванай М. Мураўёву, прыведзены ў даследаванні Вацлава Студніцкага, сведчыць, што 41 асоба (22,7% ад агульнай колькасці) асуджана на вышэйшую меру пакарання па канфірмацыі ваенных начальнікаў уездаў [109]. Што тычыцца Гарадзенскай губ., то тут мелі месца толькі 4 падобныя выпадкі: 29 лістапада 1863 г. у Беластоку па судовай справе, зацверджанай мясцовым ваенным начальнікам, быў расстраляны Ян Канопка, і ў Кобрыне 5 кастрычніка таго ж года былі павешаныя 3 паўстанцы. На апошнім эпізодзе хацелася б спыніцца больш падрабязна.

Смяротнае пакаранне было праведзена па ініцыятыве і канфірмацыі кобрынскага ўезднага начальніка палкоўніка Поля. 28 верасня ён стварыў палявы суд, у які была ўнесеная справа селяніна Люблінскай губ. Ф. Трафімчука. Апошні абвінавачваўся ва ўдзеле ў забойстве паўстанцамі адстаўнога салдата ў Пінскім уездзе. У гэты ж дзень Поль звярнуўся да ўладаў у Берасці з просьбай выслаць кáта, хаця канчатковага рашэння палявога суда яшчэ не было [110]. 4 кастрычніка Поль падпісаў распараджэнне па войсках, што былі размешчаныя ў г. Кобрыне, у якім дэталёва апісаў працэдуру смяротнага пакарання: калі пачынаць і дзе выконваць экзекуцыю, якой роце, дзе і якое месца займаць, як павінен быць апрануты ксёндз, і што ён павінен рабіць, на якім транспарце, і ў якім парадку дастаўляць ахвяраў да шыбеніцы, на якім этапе павінна быць барабаннае суправаджэнне і г.д. Некалькі разоў у дакуменце змянялася месца ажыццяўлення пакарання. Калі на пачатку быў абраны пляц, які знаходзіўся па-за горадам, то ў канчатковым варыянце фігуравала плошча на Аградніцкай вуліцы [111].

Дакумент цікавы яшчэ і тым, што ў ім адлюстраваўся працэс эвалюцыі працэдуры пакарання. Калі ў першапачатковым варыянце размова паўсюдна ішла толькі аб адной ахвяры, то ў канчатковай версіі адзіночны лік ва ўсіх месцах, якія тычыліся асуджанага, быў зменены на множны. Аказваецца, што ў апошні момант дадаліся яшчэ дзве ахвяры - Ф. Пятроўскі і Ф. Грушэўскі (Гарушэўскі), якія тым жа складам ваенна-палявога суда і па канфірмацыі кобрынскага ваеннага начальніка былі асуджаны на вышэйшую меру пакарання [112]. Ва ўсіх трох выпадках Поль, у межах уведзенай Міхаілам Мураўёвым традыцыі, замяніў расстрэл на павешанне. Экзекуцыя адбылася 5 кастрычніка 1863 г. а першай гадзіне. Неверагодна, але гэта факт, што абавязкі кáта былі ўскладзеныя кобрынскім начальнікам на аднаго з арыштантаў. Невядома, ці рабіў ён гэта пад прымусаў ці з уласнае ахвоты. Не выключана, што нехта падобным чынам спрабаваў выкупіць сабе свабоду.

Прыведзеным тут прыкладам выкананне смяротных пакаранняў на тэрыторыі Гарадзенскай губ. не абмяжоўваецца. Але ў іншых выпадках прысуды выконваліся па канфірмацыі больш высокага начальства, хаця іх непасрэднае ажыццяўленне, нярэдка, зноў жа ўскладалася на вайсковых начальнікаў уездаў [113].

Напэўна, найбольш заўважны след у памяці мясцовага насельніцтва ваенныя ўездныя начальнікі пакінулі знішчэннем шляхецкіх ваколіцаў. Яшчэ ў 1831 г. Міхаіл Мураўёў, які на той час займаў пасаду гарадзенскага губернатара, звяртаў увагу вышэйшых дзяржаўных чыноўнікаў на гэты сацыяльны слой, як на "галоўную зброю бунту". У якасці аднаго з сродкаў барацьбы ён прапанаваў высяленне ўсёй шляхты, якая на працягу года не магла пацвердзіць сваёй дваранскай годнасці на "лінію" (Арэнбургская губ. ці Каўказ) [114]. Камітэт заходніх губерняў у той час адхіліў прапанаваныя ім дзеянні. Але праз 30 гадоў Мураўёву нішто не замінала ў рэалізацыі ранейшых ідэяў барацьбы з шляхецкімі ваколіцамі.

Ліпеньскае дапаўненне да "Инструкции" дазваляла ваенным начальнікам накладваць на шляхецкія ваколіцы кантрыбуцыю (ад 10 да 25 руб. срэбрам з двара) у выпадку выяўлення фактаў удзелу ў паўстанні альбо аказання дапамогі паўстанцам. Але гэта мера падалася М. Мураўёву не дастаткова эфектыўнай. Таму віленскім генерал-губернатарам былі прапанаваны больш рашучыя крокі. Сярод іншага ён запатрабаваў "некалькі селішчаў, асабліва шляхецкіх ваколіцаў, жыхары якіх будуць выяўлены вінаватымі ў садзейнічанні мяцежнікам, знішчыць… жыхароў, браць пад варту для перасялення іх з сем'ямі ва ўнутраную Расею" [115]. Улады не хавалі, што ідуць на падобныя беспрэцэдэнтныя меры, каб застрашыць, навесці паніку, паказаць, што ніхто не застрахаваны ад падобнага лёсу, "для примера другим". Канешне, увядзенне прынцыпу калектыўнай адказнасці, калі за дзеянні некалькіх асобаў караліся сотні, паўплывала на далейшае звужэнне сацыяльнай базы паўстання. Падобныя карныя аперацыі мелі вялікі рэзананс не толькі ў наваколлі, але і далёка за межамі той мясцовасці, дзе адбываліся. Пасля знішчэння некалькіх ваколіцаў уладам дастаткова было толькі перапісаць жыхароў таго населенага пункта, які падазраваўся ва ўдзеле ці аказанні дапамогі паўстанню, каб жыхары імгненна выказалі сваю лаяльнасць і пакорлівасць [116].

На жаль, недахоп крыніцаў не дазваляе ўстанавіць дакладнай даты з'яўлення гэтага распараджэння. Храналагічная рэканструкцыя падзеяў сведчыць, што яно пачало выконвацца ў Гарадзенскім уездзе на пачатку ліпеня [117]. Але разаслана па астатніх уездах і адпаведна ваенным начальнікам з канцылярыі гарадзенскага губернатара яно было толькі на пачатку жніўня.

Магчыма, затрымка была звязана са зменай на губернатарскай пасадзе, якая адбылася ў гэты час. У сярэдзіне ліпеня 1863 г. замест графа У. Бабрынскага, які ў знак нязгоды з палітыкай М. Мураўёва падаў у адстаўку, быў прызначаны больш згаворлівы І. Скварцоў. Менавіта з яго імем звязваецца ўзмацненне карнай палітыкі ў рэгіёне. Менавіта за яго подпісам абавязак па вызначэнню ваколіцаў для ўзорнага пакарання быў ускладзены на вайсковых начальнікаў. Не ўсе з іх пагадзіліся браць на сябе выкананне азначанага распараджэння. Напрыклад, начальнік Ваўкавыскага уезда палкоўнік Казанлі нават пасля паўторнай просьбы-ўказання І. Скварцова даслаць заключэнне, ці "не вымагае ваколіца Карэвічы прыняцця супраць яе адмыслова строгіх мераў," адказаў адмовай [118]. Падобны дакумент ("звярнуць асаблівую ўвагу на шляхецкія ваколіцы і прадставіць свае меркаванні") быў накіраваны ў Бельск. Але генерал-маёр Амонтаў ці не зразумеў, што ад яго патрабуецца, ці не пажадаў гэтага рабіць. У хуткім часе ён быў заменены на палкоўніка Барэйшу. Адступіўся ад свайго першапачатковага намеру выслаць усіх жыхароў ваколіцы Эйсманты Надтабольскія гарадзенскі ўездны начальнік палкоўнік Брант.

У 1863 - 1864 гг. з тэрыторыі Гарадзенскай губ. былі высланыя жыхары Явароўкі (Беластоцкі уезд), Лукавіцаў і Прушанак-Баранак (Бельскі), Шчука (Гарадзенскі), Пеняшак (Пружанскі) і часткова Эйсмантаў Надтабольскіх (Гарадзенскі). Магчыма, гэты спіс патрабуе далейшага ўдакладнення. Знішчэнне шляхецкіх ваколіц - гэта асобная старонка гісторыі паўстання, якая вымагае спецыяльнага даследавання. У гэтым артыкуле мы закранем толькі некаторыя аспекты названай акцыі.

Як адзначалася вышэй, вызначэннем населенага пункта для высялення яго жыхароў у Расею займаліся непасрэдна ваенныя ўездныя начальнікі. Звяртае на сябе ўвагу той факт, што большасць з іх на момант выканання гэтага распараджэння знаходзіліся на сваіх пасадах непрацяглы час. Гэта азначае, што яны не маглі валодаць сітуацыяй па свайму уезду ў дастатковай ступені. Можна меркаваць, што пакаранню падвергліся першыя ваколіцы, якія трапілі пад "гарачую руку" пасля выхаду мураўёўскага прадпісання. Яскравым пацверджаннем таму з'яўляецца прыклад палкоўніка Барэйшы, які змяніў свайго папярэдніка на пасадзе 7 верасня 1863 г., а ўжо 9 верасня (!) выступіў з ініцыятывай аб знішчэнні дзвюх ваколіцаў (Лукавіцы і Фалькі). Падобную аператыўнасць можна растлумачыць тым, што хутчэй за ўсё перад уступленнем у свае абавязкі ён атрымаў адпаведныя інструкцыі падчас асабістай сустрэчы з М. Мураўёвым ці І. Скварцовым. Яго беластоцкі калега, генерал Беклямішаў расправіўся з Явароўкай праз месяц пасля прызначэння на пасаду (рэальна ён прыняў справы яшчэ пазней). Трохі больш за месяц выконваў абавязкі ўезднага начальніка маёр фон Крэмер на момант ліквідацыі Пеняшак.

Карныя аперацыі па знішчэнню ваколіцаў адбываліся прыкладна па адной схеме з некаторымі асаблівасцямі. Звычайна, той ці іншы начальнік уезда звяртаўся да губернатара з рапартам аб тым, што ім выяўлены "рассаднік зламысных намераў і дзеянняў", які ў адпаведнасці з апошнім распараджэннем генерал-губернатара патрабуе тэрміновай ліквідацыі. У выпадку згоды, І. Скварцоў загадваў: "Сабраць як мага больш мясцовых жыхароў… прачытаць маё прадпісанне і спаліць усю ваколіцу і пасля цалкам знішчыць усе напаміны былога селішча, аддаць зямлю суседняй сялянскай грамадзе" [119]. Адначасова з гэтым губернатар накіроўваў паведамленне разам са спісам жыхароў ваколіцы ў Вільню, дзе вызначалася канчатковае месца высылкі кожнай асобнай сям'і. Атрымаўшы дазвол ад губернскага начальства, ваенныя начальнікі абкружалі падпарадкаванымі ім войскамі вызначанае паселішча, праводзілі высяленне жыхароў разам з апісаннем іх маёмасці. Пасля, адначасова з некалькіх бакоў, ваколіца падпальвалася. "У Бельску было відаць полымя… сялян ахапіў жах…", - апісваў гэты момант палкоўнік Барэйша [120]. У храналагічнай паслядоўнасці знішчэнне ваколіцаў адбывалася ў наступным парадку: 12-13 ліпеня 1863 г. Шчука, 6 жніўня - Явароўка, 8 верасня - Пеняшкі, 23 верасня - Лукавіцы і ў сярэдзіне сакавіка 1864 г. - Прушанкі-Баранкі.

Арыштаваныя жыхары ваколіцаў размяшчаліся пад вартай (у астрозе, у палатках за горадам, у карчме, па кватэрах) да вырашэння іх канчатковага лёсу. Прашэнні ваколічнай шляхты падчас знаходжання пад вартай, а таксама і з месца ссылкі сведчаць, што яны не разумелі, у чым іх віна. У іх свядомасці не ўкладвалася, за што і чаму высылаюцца ўсе без разбору: і немаўляты, і старыя, і цяжарныя жанчыны. Не ўсе вытрымлівалі падобны ўдар лёсу. Яшчэ да адпраўкі некаторыя паміралі. Былі такія, што вар'яцелі. Па свайму сацыяльнаму складу гэта была пераважна тая шляхта, якая здолела даказаць сваю прыналежнасць да прывілеяванага стану.

Сялянскія сем'і, якія пражывалі ў межах ваколіцаў М. Мураўёў загадваў пакідаць на месцы, але некаторыя з іх праз няўважлівасць мясцовых уладаў і блытаніну ў справаводстве былі ўсё ж такі высланыя на ўсход. Падчас перапісу Лукавіцаў у пасямейныя спісы былі ўключаныя слугі, якіх таксама як членаў сямей выслалі разам са сваімі гаспадарамі.

Прынцып калектыўнай адказнасці распаўсюджваўся і на тых, хто ўжо нават на працягу некалькіх гадоў (месяцаў) не жыў у спаленай ваколіцы. Пасля гэтых падзеяў мясцовыя ўлады на працягу яшчэ некалькіх гадоў працягвалі арыштоўваць сваякоў, якія пражывалі альбо працавалі ў іншай мясцовасці. Пасля кароткага разбіральніцтва ўсе яны накіроўваліся "для злучэння з сваёй сям'ёй". Паказальны ў гэтым выпадку лёс Антона Явароўскага, які ў 1863 г. працаваў на фабрыцы ў Харошчы, але ў лютым 1865 г. ён быў накіраваны па этапе ў Самарскую губ., дзе знаходзіліся яго сваякі [121]. У Пеняшках арышту былі падвергнуты і 2 жыдоўскія сям'і. Але высланыя былі толькі старэйшыя мужчыны. У адрозненні ад іншых жыхароў ваколіцаў для іх быў абраны іншы від пакарання. Іх накіравалі ў арыштанцкія роты ваеннага ведамства.

Даволі цяжка ўстанавіць дакладную лічбу жыхароў ваколіцаў, якія былі высланыя. Ведамасці, што складалі ўездныя начальнікі, дакладнасцю не вылучаюцца. Некаторым удавалася збегчы падчас самой экзекуцыі ці з месца зняволення (тым не менш насупраць іх прозвішча ставілася паметка аб адпраўцы). Ваенны начальнік ці іншы заступнік мог хадайнічаць за тую ці іншую асобу (сям'ю), каб пакінуць яе на месцы жыхарства. Усё гэта ўскладняе вызначэнне колькасці рэпрэсаваных. Тым не менш, абапіраючыся на тыя дадзеныя, якія прысутнічаюць у афіцыйным справаводстве, атрымліваецца лічба больш за 500 асобаў (разам з шасцю сем'ямі ваколіцы Эйсманты Надтабольскія). Узроставых абмежаванняў на высылку амаль што не існавала. У спісах сустракаюцца немаўляты, якім споўнілася некалькі тыдняў, і старэйшыя за 70 гадоў. Далейшае справаводства па гэтых справах паказвае, што многія апынуліся на новых месцах "абсалютна голымі", "без усялякіх сродкаў для існавання", паколькі "ўсё адбылося так хутка, што мы не паспелі ўзяць ні грошай, ні самай неабходнай вопраткі" [122]. А ў Бельску ў дадатак да ўсяго ў жыхароў Лукавіцаў былі адабраны ўсе наяўныя грошы.

Спаленых і высланых ваколіцаў магло быць куды больш. Раней ужо ўзгадвалася прапанова Барэйшы разам з Лукавіцамі разабрацца і з Фалькамі. Але тады не атрымалася дакладна ўстанавіць, якія канкрэтна Фалькі бельскі начальнік меў на ўвазе (існавала некалькі ваколіцаў з падобнай назвай). Беластоцкі ваенны начальнік напрыканцы жніўня 1863 г. звярнуўся за дазволам выслаць яшчэ чатыры ваколіцы (Зайкі, Рагоўка, Ленцы, Куляшы - больш за 500 жыхароў) [123]. Той жа палкоўнік Барэйша ў студзені 1864 г. выступіў з ініцыятывай высялення ў глыб Расеі жыхароў 8 вёсак і ваколіцаў: Асмолі, Талвіня, Верцені, Выганава, Ясяноўкі, Клапоты Станіславога, Альшова Старога, Гарнава (усяго 1055 асоб)аў [124].

Гэтыя прапановы не былі прынятыя. Чаму? Прычыны маглі быць розныя. Напрыклад, у Менскай губ. падчас абмежавання колькасці шляхты, якую планавалася выселяць з ваколіцаў, на першае месца ставіўся матэрыяльны фактар. Мясцовыя губернскія ўлады палічылі, што высылка такой вялікай колькасці людзей прывядзе да значных грашовых выдаткаў [125]. Але ў Гарадзенскай губ. харчаванне, утрыманне і транспартыроўка жыхароў ваколіцаў адбывалася за іх уласныя сродкі, а дакладней, за тыя грошы, якія ўлады атрымлівалі пасля продажу іх маёмасці. Можна выказаць меркаванне, што ўлады звярнуліся да законнасці ці хаця б здаровага сэнсу. Аб гэтым нібыта сведчыць адказ гарадзенскага губернатара задаволіць прашэнне беластоцкага начальніка аб высылцы 4 ваколіцаў, у якім адзначалася, "што нядобранадзейнасць адной асобы не можа прывесці да адказнасці іншых членаў яго сям'і, а тым больш цэлых паселішчаў" [126]. Але як тады растлумачыць высылку ваколіцы Прушанкі-Баранкі ў сакавіку 1864 г.?

Відавочна, што ўлады выкарыстоўвалі такі тып рэпрэсій у якасці аднаразовага акта запалохвання жыхароў таго ці іншага уезда. Якраз таму не была цалкам высланая ваколіца Эйсманты Надтабольскія, бо падобны лёс у гарадзенскім уездзе спасціг ваколіцу Шчукі. Гэтую заканамернасць можна ўбачыць таксама ў іншых мясцовасцях. Выключэннем з'яўляюцца толькі тыя ж Прушанкі-Баранкі. Расправа з імі была ажыццёўленая ў той момант, калі ў суседнім Каралеўстве Польскім з надыходам вясны пачаў аднаўляцца паўстанцкі рух і ўзнікла пагроза яго распаўсюджвання на сумежныя тэрыторыі. Падобная акцыя была выканана ўладамі ў якасці прэвентыўнай меры, каб не дапусціць узнаўлення нацыянальна-вызваленчай барацьбы ў Гарадзенскай губ.

Высылкай ваколіцаў рэпрэсіўная дзейнасць уездных начальнікаў не абмяжоўвалася. Шырокае ўжыванне ўладамі адміністратыўнай высылкі, для прымянення якой не патрабавалася ні судовага рашэння, ні доказу віны, давала моцныя "козыры" ў рукі вайсковых камандзіраў уездаў. Нягледзячы на тое, што яны не валодалі правам непасрэднага прыняцця рашэння аб выкарыстанні дадзенага віду пакарання ў адносінах да той ці іншай асобы, менавіта яны вызначалі "нядобранадзейных", якія падлягалі высылцы. Пры гэтым нядобранадзейнасць магла выяўляцца ў чым заўгодна. Так, берасцейскі ўездны начальнік палкоўнік Дзяконскі ў жніўні 1863 г., прадстаўляючы спіс жыхароў г. Берасця, якія, на яго думку, заслугоўваюць выдалення з краю, аргументаваў сваю пазіцыю наступнымі фармулёўкамі: "па свайму розуму мае вялікі ўплыў на польскае грамадства", "скрытным характарам выклікае моцнае падазрэнне", "фанатык", "сваім дурным кірункам шкодны для краю" і г.д. [127]

Падобныя аргументы для адміністратыўнай высылкі ў той час былі не выключэннем, а правілам. Іх можна сустрэць (і значна дапоўніць) у перапісцы губернскіх уладаў з іншымі ўезднымі начальнікамі. Усё гэта дазваляе сцвярджаць, што прычынай высылкі магло з'яўляцца суб'ектыўнае меркаванне ваеннага начальніка, якое не правяралася ні фармальным следствам, ні нават папярэднім расследаваннем. У сваім імкненні пазбыцца ад няўгодных асобаў вайсковыя камандзіры здзіўлялі нават губернскае начальства. Так, пружанскі начальнік маёр Бубноў нават пасля таго, як невінаватасць некаторых асобаў была даказана гарадзенскай следчай камісіяй, прасіў не вяртаць іх у Пружаны, а выслаць разам з сем'ямі, бо лічыў іх "шкоднымі" [128]. Атрымаў адмовы і палкоўнік Барэйша, які некалькі разоў прасіў губернскія ўлады выслаць у Сібір былога чыноўніка бельскага ўезднага суда без усялякага расследавання толькі на падставе таго, што "ў яго няма сродкаў для жыцця і ён нядобранадзейны ў палітычных адносінах" [129].

Сярод іншых відаў рэпрэсіўнай дзейнасці ваенных начальнікаў можна вылучыць наступныя:

- заснаванне і ажыццяўленне кантролю за дзейнасцю г.зв. сялянскай варты, якая стваралася дзеля барацьбы з паўстаннем;

- правядзенне вобыскаў, як у асобных людзей, так і ў прысутных месцах, у гандляроў, у каталіцкіх кляштарах, касцёлах, капліцах і нават на могілках;

- спагнанне г.зв. "працэнтнага збору". Пры гэтым меркаванні ўездных начальнікаў улічваліся як пры яго "раскладцы" па ўезду, так і ў выпадках змяншэння гэтага віду грашовага спагнання ў дачыненні да некаторых асобаў. Невыкананне запланаваных фінансавых паказчыкаў вяло да жорсткай вымовы з боку начальства [130];

- забеспячэнне войскаў харчаваннем і фуражом коштам мясцовых жыхароў на працягу пэўнага тэрміну [131];

- закрыццё касцёлаў і кляштараў. Ваенныя начальнікі ўездаў у некаторых выпадках выступалі з ініцыятывай закрыцця, скасавання ці ператварэння ў праваслаўныя храмы каталіцкіх культавых пабудоў. Але разам з тым, начальства цыркулярна прадпісвала ім выказваць свае асабістыя меркаванні адносна "новай арганізацыі рымска-каталіцкіх прыходаў." На падставе гэтых прапаноў адбываўся далейшы працэс "памяншэння шкоднага ўплыву касцёла";

- спрыянне пераходу мясцовага каталіцкага насельніцтва ў праваслаўе. Аднойчы дзейнасць ваеннага начальніка стала нават прадметам разбіральніцтва ў Міністэрстве ўнутраных спраў. Пружанскі начальнік палкоўнік Эліс (рэфарматар па веравызнанню), імкнучыся выслужыцца перад М. Мураўёвым, у 1864 г. распрацаваў адмысловы "план па далучэнню каталікоў да праваслаўя" ў сваім уездзе. У адпаведнасці з ім яму ўдалося "навярнуць у праваслаўе" 388 шляхціцаў, сялянаў і мяшчанаў [132]. Аднак у сталіцы ўзніклі сумненні адносна выкарыстаных метадаў. Падазравалі, што ў якасці галоўнага аргумента Эліс выкарыстаў алкаголь. Пазней некаторыя з новых праваслаўных падалі скаргі на яго дзеянні.

Асобна хацелася б закрануць пытанне прававога аспекту дзейнасці ваенных уездных начальнікаў. Юрыдычныя падставы, якія вызначалі іх нарматыўнае становішча былі закладзены некалькімі адмысловымі інструкцыямі 1861 і 1863 г. Пазней прававое поле іх дзейнасці неаднаразова пашыралася, як праз прыняцце М. Мураўёвым новых інструкцый і прадпісанняў, так і праз іх дапаўненне, а таксама праз распараджэнні гарадзенскага губернатара.

Паколькі падобныя акты выходзілі за рамкі прававой традыцыі і практыкі імперыі і грунтаваліся на адмысловых паўнамоцтвах, якія атрымаў віленскі генерал-губернатар у тым ліку і ў заканадаўчай сферы, то самі ўездныя ваенныя начальнікі могуць быць аднесены да органаў надзвычайнай улады з надзвычайнымі паўнамоцтвамі. Заслугоўвае ўвагі праблема законнасці іх дзейнасці нават у межах гэтага надзвычайнага заканадаўства. Тым больш, што нават у асяродку вышэйшай улады не было адзінага падыходу да вырашэння гэтай праблемы. Так, з аднаго боку, гарадзенскі губернатар гр. У. Бабрынскі сваю інструкцыю для ўездных начальнікаў завяршаў патрабаваннем абавязковай законнасці іх дзеянняў [133]. З іншага, "нататкі для ваенна-уездных начальнікаў", якія былі створаны пазней (аўтарства іх выявіць не ўдалося) прадпісвалі ім "не абмяжоўваць сябе фармальнасцю" [134].

Факты сведчаць, што выбар начальнікамі быў зроблены выразна на карысць другой мадэлі. Нягледзячы на тое, што ў тыя часы любая скарга на мураўёўскую адміністрацыю магла прывесці да самых сур'ёзных наступстваў, захаваліся шматлікія сведчанні свавольства і злоўжыванняў вайсковых камандзіраў уездаў і іх падначаленых. Некаторыя прыклады ўжо прыводзіліся вышэй. Сярод іншых абмяжуемся прывядзеннем фактаў толькі адносна Бельскага ўезда. Гэта самавольная перлюстрацыя паштовай карэспандэнцыі, канфіскацыя грашовых сродкаў у арыштантаў, пераслед, зневажанне некаторых асобаў і іх сем'яў, збіццё бізуном з мэтаю атрымання патрэбных паказанняў, прымус падпісання чыстых папераў, на якіх пасля фабрыкаваліся сведчанні і г.д.

Зразумела, што ваенныя начальнікі не маглі асабіста выконваць усе абавязкі, якія ўскладваліся на іх уладамі. І таму ў сваёй дзейнасці яны акрамя войска абапіраліся на станавых ваенных начальнікаў, жандарскія каманды, следчыя камісіі і мясцовыя органы кіравання. Нельга атаясамляць пасаду ваеннага начальніка уезда ў азначаны перыяд з нейкай канкрэтнай асобай. Справа ў частых зменаў па прычыне пераводу вайсковых частак, у якіх яны неслі службу, у іншыя мясцовасці. Акрамя таго ўлады часта змянялі ваенных начальнікаў. У сярэднім за два гады ў кожным уездзе змянілася па 4 начальнікі. Выключэнне тут, пэўна, складае постаць бельскага ваеннага камандзіра палкоўніка Барэйшы, які заставаўся на сваёй пасадзе 2 гады.

Трэба адзначыць, што ваенныя ўездныя начальнікі з'яўляліся адным з найбольш значных элементаў рэалізацыі рэпрэсіўнай палітыкі М. Мураўёва. Пры гэтым яны ўласнымі ініцыятывамі непасрэдна фармавалі некаторыя элементы гэтай палітыкі. Разам з тым, іх дзейнасць у залежнасці ад асобы ўезднага начальніка мела шэраг спецыфічных рысаў, што прывяло да фармавання рэгіянальных адметнасцяў "мураўёўскай сістэмы". У залежнасці ад часу і ступені ўздыму нацыянальна-вызваленчай барацьбы ў іх дзейнасці дамінавалі розныя віды рэпрэсіўнай дзейнасці. Надзеленыя неабмежаванай уладай, ваенныя начальнікі, фактычна, ператвараліся ў "мураўёвых" уезднага маштабу.

Дадатак

Прыкладны спіс ваенных уездных начальнікаў у Гродзенскай губ.

Гарадзенскі уезд:

Палкоўнік Вернер (звесткі са студзеня па ліпень 1863 г.)

Палкоўнік Брант (з 23 ліпеня 1863 г. па лістапад 1863 г)

Капітан Фельдман (з лістапада 1863 г.)

Слонімскі уезд:

Падпалкоўнік Грыгароўскі (прызначаны ў студзені 1863 г.)

Палкоўнік Клавер (звесткі з лютага па ліпень 1863 г.)

Маёр Чартоў (прызначаны ў ліпені 1863 г.)

Падпалкоўнік Мэрдэр (звесткі са снежня 1863 г. па жнівень 1864 г.)

Ваўкавыскі уезд:

Маёр Духноўскі

Палкоўнік Калакольцаў (звесткі за травень 1863 г.)

Палкоўнік Казанлі (прызначаны ў траўні 1863 г.)

Кобрынскі уезд:

Палкоўнік фон дэр Брынкер (Брынкін) (прызначаны ў люты 1863 г.)

Палкоўнік Драгапулаў (прызначаны ў чэрвені 1863 г., але да выканання абавязкаў не прыступаў)

Палкоўнік Поль (прызначаны ў жніўні 1863 г.)

Пружанскі уезд:

Маёр Бубноў (звесткі за травень 1863 г.)

Маёр фон Крэмер (прыняў абавязкі 17 ліпеня 1863 г.)

Палкоўнік Эліс (звесткі за верасень, снежань 1863 г.)

Капітан Нікіфаракі (прыняў абавязкі 4 лістапада 1864 г. па сакавік 1865 г.)

Брэсцкі уезд:

Палкоўнік Казанлі (звесткі за 1861 г.)

Палкоўнік Дзяконскі (прызначаны ў сакавіку 1863 г., звесткі да жніўня 1863 г.)

Палкоўнік Прохараў (да кастрычніка 1864 г.)

Палкоўнік Лявонаў (прызначаны 2 кастрычніка 1864г.)

Беластоцкі уезд:

Палкоўнік Суркоў (прызначаны ў студзені 1863 г.)

Генерал Беклямішаў прызначаны 27 чэрвеня 1863 г.

Бельскі уезд:

Капітан Баранаў (звесткі за люты 1863 г.)

Маёр Корф (прызначаны ў лютым 1863 г.)

Палкоўнік Молер (прызначаны ў сакавіку 1863 г.)

Генерал Амонтаў (выконваў абавязкі да 7 верасня 1863 г.)

Палкоўнік Барэйша (з 7 верасня 1863 г. па верасень 1865 г.)

Сакольскі уезд:

Палкоўнік Цэге - фон- Мантэйфель (з чэрвеня па ліпень 1863 г.)

Палкоўнік Эліс (з жніўня 1863 г.)

Капітан Нікіфаракі (з лістапада 1863 г. па верасень 1864 г.)

Палкоўнік Маноцкі (з верасня 1864 г.)

Александр Ильин, кандидат физ.-мат. наук,
Елена Игнатюк, кандидат филолог. наук (Пинск),
Полесский университет

Повстанцы Гажичи

Дворянский род Гажичей (Гажицей) имеет хорватское или венгерское происхождение. В 1815 г. майор Евгений Георгиевич Гажич (1789-1854) уволился из российской армии, а через три года вместе с женой Екатериной Гажич из Гонсовских (1785-1849) купил у князя Чарторийского (вероятно, Константина) фольварк Сегнёвщизна (Сегнёвщина) (с 174 душами мужского пола) Брестского уезда, расположенного недалеко от села Лыщицы. У супругов было два сына. Младший сын Антон Гажич (1823-1855) умер довольно молодым.

Старший сын Ежи (Георгий) Гажич (1819-1877) - личность примечательная. Так, в 1846 г. польские патриоты под руководством Людвика Мерославского готовили восстание. С целью его подготовки в Брестский уезд прибыл эмиссар Мерославского студент Берлинского университета Иоганн Рер. Эмиссара и его друга-соратника, местного помещика Аполлина Гофмейстера радушно принимали во многих поместьях Брестского уезда, в том числе и в Сегнёвщизне.

После ареста Иоганна Рера брестские шляхтичи Аполлин Гофмейстер и Юзеф Богуславский были сосланы вместе с ним на каторгу в Сибирь, а остальные помещики, принимавшие эмиссара, оказались под полицейским надзором. В списках таких лиц за первую половину 1848 г. [135] читаем: «12. Егор Гажиц. 29 лет. По тому же делу. В имении Сегнёвщизна занимается хозяйством. От казны содержания не получает. Женат».

Гажич пользовался большим авторитетом среди дворян Брестского уезда, которые избрали его, бывшего поднадзорного, уездным предводителем дворянства (1857-1864 гг.).

Северная часть Брестского уезда оказалась в 1863 г. в зоне активных действий повстанцев против российских войск. В начале года здесь прошёл со своим довольно многочисленным отрядом Роман Рогинский. Весной действовали отряды Стасюкевича (Стасякевича) и Казимира Нарбута, а летом - Яна Ваньковича, сына знаменитого художника. Однако эти отряды состояли в основном из жителей других уездов. Местное население неохотно шло в повстанческие отряды, туда бежали всего 56 человек, преимущественно шляхтичи [136]. Поэтому Ежи Гажич вместе с женой Констанцией активно агитировал окрестных крестьян вступать в повстанческие отряды. В списках подследственных в Брестском уезде (октябрь 1863 г.) читаем: «73. Георгий Евгеньевич Гажич, помещик, 45 лет, за подговор крестьян к мятежу, брестская городская тюрьма» [137]. За агитацию супруги были сосланы царскими властями в Пермскую губернию.

Младший их сын Константин (хотя в родословной семьи Гажичей [138] называют его Клементий-Владимир) Гажич (1848-1900), в виду малолетства, в восстании не участвовал. В 1878 г. он женился на Марии Хшановской (в будущем - известная польская художница Мария Гажич (1860-1935) [139]). После смерти мужа она ушла в монастырь и позднее стала настоятельницей гродненского монастыря назаретанок. Около 1907 г. она продала свои имения Сегнёвщизну и Тополяны, а полученные деньги передала на реконструкцию костёла и кляштора бригиток в Гродно, где обосновались назаретанки.

Старший сын Ежи Гажича Витольд родился 4 апреля 1843 г. в Сегнёвщизне. Закончил Варшавскую гимназию и в 1861 г. уехал в Санкт-Петербург, где стал вольным слушателем императорского университета. Во время учебы принимал активное участие в работе польской студенческой организации «Ogół», главной целью которой была помощь бедным студентам-полякам. Тогда же Витольд познакомился с Константином Калиновским, который вместе с Э. Вериго, И. Здановичем, Ф. Зенковичем, Ю. Юндзиллом, И. Ямонтом принадлежал к руководящей группе «Ogóła» [140]. Организация в то время делилась на три партии: «белые», «умеренные» и «красные». Сам Гажич принадлежал к партии умеренных. В Петербургском университете брестский шляхтич проучился недолго и вскоре продолжил своё образование в Париже. С началом восстания он вернулся на родину, где был назначен революционным комиссаром Лидского уезда. В августе 1863 г. Витольд Гажич был арестован царскими властями и приговорен к 20 годам каторги. В начале 1864 г. в Москве по дороге на каторгу повстанец умер.

14 августа 1863 г. арестованный Витольд Гажич дал в Вильне показания следователю Евреинову про студенческие организации в Петербургском университете. О значении этих показаний для изучения революционной деятельности Константина Калиновского известный историк Геннадий Киселёв писал: «Вельмі каштоўныя для нас, напрыклад, паказанні Віктара [Витольда - А. И., Е. И.] Гажыча, якія малююць Каліноўскага як кіраўніка левага крыла пецярбургскага студэнцкага "Огула", чые перекананні складваліся пад магутным уздзеяннем рускай рэвалюцыйнай дэмакратыі" [141]. Впервые этот интересный документ ввела в научный оборот историк Ирина Белявская [142]. До сих пор были известны две копии [143] этих показаний: первая хранится в Государственном архиве Российской Федерации (Фонд III отделения, 1 эксп., 1863 г., д. 23, ч. 313, л. 2-3 об.) в деле «По показанию студента Гажича и других насчет учрежденных между студентами обществ из русских, немцев, поляков, малороссиян», а вторая - в Государственном историческом архиве Литвы (Ф.378, Полит. отд., 1863 г., д. 743, л. 15-17) в деле «О помещичьем сыне Гажиче, комиссаре революционного комитета, и других 27 студентов разных заведений». Первая копия была впервые опубликована в книге «Калиновский К. Из печатного и рукописного наследия» [144], где ее отредактировали на современном русском языке, а вторая публиковалась фрагментами на белорусском языке в книге историка Анатолия Смирнова [145].

Нами в отделе рукописей Российской национальной библиотеки (ф. 377, д. 1384) обнаружена третья копия показаний Витольда Гажича, которая находится в фонде Ивана Корнилова, ближайшего соратника М.Муравьёва. Понимая важность показаний Витольда Гажича, Иван Корнилов, вероятно, приказал переписать для него документ, который хранился в архиве Ратча. Генерал-майор Василий Ратч был официальным историографом восстания 1863 г. на территории Беларуси и Литвы. Он собрал богатейший архив материалов, посвящённых истории восстания, который после смерти генерала и некоторых перепетий оказался у Корнилова. "З дакументаў малюецца наступны шлях гэтых матэрыялаў: Ратч (Вільня) - Ратч (тамбоўская вёска) - Гогель (Царскае сяло) - удава Гогеля - Карнілаў (Пецярбург) - публічная бібліятэка" [146].

Поскольку показания Витольда Гажича ещё никогда полностью не печатались, то имеет смысл опубликовать их «корниловскую копию». Причем курсивом выделим те места, которые были опущены при публикации документа В.Шалькевичем в книге «Калиновский К. Из печатного и рукописного наследия». Также печатается короткое примечание к показаниям В.Гажича, котрое могло быть дописано писарем по просьбе самого Корнилова.

ДАКУМЕНТ

Показания Витольда Гажича об участии студентов в польском восстании ( Писарская копия)

1863 г. Сентября 14 дня, дворянин Брестского уезда, Гродненской губернии, Витольд Георгиев Гажич был спрошен и показал.

Воспитание моё началось в Варшавской гимназии, откуда в 1860 г. поехал в С.-Петербург и был там вольным слушателем университета в С.-Петербурге. В С.-Петербурге пробыл я один только год и два месяца и хотя не состоял в университете, но, живя вместе со студентами, знал, что все они были разделены на три клуба, а именно: русские, поляки и немцы, между которыми ничего общего не было и сходки из этих национальностей составлялись только, когда интерес касался всего Университета. Таковыя составлялись большею частью из избранных депутатов и были в самом здании Университета.

Подробностей Русского и Немецкого обществ я не знаю, в польском же положении было следующее: общество состояло более чем из 500 человек, принимались в члены оного только те из студентов, которые могли быть рекомендованы, по крайней мере, пятью товарищами, причем могли бы также жертвовать деньги, сколько кто мог и желал. Деньги эти ежемесячно разделялись бедным студентам поровну. Общество имело свою библиотеку и кто из студентов желал брать из оной книги, тот обязан был платить особо, по 40 к. в месяц.

Библиотека и денежная касса помещались в частной квартире. В должности библиотекаря и кассира избирались студенты на один год, сборщика между ними не было и всякий, кто желал платить, сам приносил деньги кассиру. Не заплативший денег в продолжение 2-х месяцев, исключался из общества и таковым делалось напоминание следующим порядком: через 6 недель после срока, фамилии неплательщиков выставлялись в библиотеке на доску с предупреждением об исключении из общества ежели в течение 2-х недель деньги уплачены не будут. Всякий видящий это распоряжение, обязан был сообщить тому, кого распоряжение это касалось. Библиотека, во время пребывания моего в Петербурге помещалась на Васильевском острове, по 3-й линии в д[оме] . Семекова. Кто был Кассир, я не помню, библиотекарями же, в разное время, были студенты, Калиновский, Трейдосевич и Помяновский. Библиотекарь пользовался особым уважением общества и считался как бы старшим лицом, а на сходках имел право окончательно решать дела. На обязанности библиотекаря было - смотреть за порядком и целостью книг, а равно и покупать их вновь, но не иначе как по совету нарочно выбранных для сего 5-и членов.

Сходки собирались только тогда, когда, в этом предоставлялась надобность, и составлялись из депутатов от каждого факультета, человек по 4 или по 5-и, и сходились всегда в помещении библиотеки. Ежели сходка должна была составиться из всего общества, то квартира библиотеки, конечно, для сего была мала, и, в таком случае, каждый факультет собирался у кого-нибудь из своих знакомых и рассуждения свои сообщал другому факультету чрез посвященных товарищей. Большое влияние на общество имели Маевский, Маркевич, Станкевич, Чарнецкий и Пильковский, и особенно, Статцкевич, но не по уму, а по своей физической силе.

Из денег, добровольно жалованных обществом, кроме раздачи их бедным, отделялось несколько процентов для того, чтобы устроить мелочную лавку, в которой бедные студенты могли бы дешевле покупать все для них нужное. Купцом этой лавки назначен был студент Стенпень. Польское общество разделялось на три партии, которые носили названия: белых, умеренных и красных. К первой принадлежали те, цель которых была учиться для окончания курса, в политическом же отношении никогда не разыгрывать роли. Впоследствии партия эта приняла название матрикулистов, потому что она взяла утвержденные правительством, матрикулы. За это матрикулисты были очень преследуемы товарищами, которые не разделяли их понятий, даже до того, что некоторые должны были оставить университет и возвратиться на родину, впрочем таких было очень мало. К партии умеренных принадлежали студенты также старающиеся учиться, но усвоившие себе смысл, что университет, кроме наук, должен готовить молодых людей и к политической жизни. Наконец, партия красных, которые называли себя либералами и революционерами, отличалась тем, что члены ее ходили в изорванных сюртуках и сапогах, а вместо галстуков носили на шее полотенца. Эта партия составляла большинство общества, и к ней принадлежали студенты Стетцкевич, Чернецкий и многие другие, особенно же резко высказывался Калиновский.

Партия белых состояла из людей высшего сословия, получивших хорошее домашнее образование. Умеренные - большей частью из Царства Польского, а красные - из Западных и Юго-Западных губерний, большей частью не получившие достаточного образования и принадлежавшие к низшему слою людей. На сходках они никогда не рассуждали о делах политики, в семейных же товарищичных кружках очень часто толковали по политике.

Относительно Польского вопроса понятия этих трех партий определить можно следующим образом: партия белых утверждала, что полезным отечеству можно быть только через специальное образование в науках, необходимых в общественной жизни, как-то математике, экономии и юриспруденции. Партия умеренных не отвергала революции, однако верила в нее как средство крайнее, требующее многих жертв, изнуряющих народ, и средство, от употребления которого надобно избегать всеми силами и прибегать к нему, в крайнем случае, почему они следили за Европейской политикой и выжидали минуты, когда можно поднять вопрос о самостоятельности Польши, что впоследствии и началось чрез демонстрации и манифестации. Партия красных верила лишь в революцию не в смысле значения этого слова, но в революцию кулачную, соединенную с социальным переворотом. В этом отношении они были согласны с либералами Русского общества, которым вообще очень симпатизировали. В последствии многие из этой партии определились в должности сельских писарей для того, чтобы, основывая свои надежды на социальном перевороте, иметь непосредственное влияние на крестьян, побуждая их к революции не во имя национальности, а для улучшения их быта. В писарския должности, большой частию поступили студенты Московского университета, из С. Петербургского же поступило мало, и все без исключения в западные губернии. К партии красных, кроме вышеупомянутых, принадлежали: Когновицкий, лицо особенно замечательное, Соколовский, Иоч, Стенпень, Рыбовский, Монюшко и Костецкий. Более по сему делу, ничего прибавить не имею, а ежели что припомню, премину объявить о том особо.

Дворянин Витольд Гажич(*)

(*) Гажич арестован вместе с 12 другими студентами был в Лиде Комиссаром революционного правительства.

Ирина Никулина (Барнаул, Россия),
доктор истор. наук
Алтайский государственный технический университет

О ссыльных участниках восстания 1863-1864 гг. на Алтае

Как известно, в 60-х гг. 19 в. значительное количество политических ссыльных составили участники восстания 1860 - 1864 гг. в Царстве Польском и западных губерниях. Среди городов Западной Сибири, определенных для жительства лиц, высланных по политическим причинам, были названы и города Бийск, Кузнецк, Усть-Каменогорск Алтайского горного округа, официально закрытого для ссылки как собственности Кабинета [147].

Следует отметить, что с 1747 г. Алтайский горный округ был царской собственностью, которая распространялась на земли, леса, недра Алтая. Этим объяснялось своеобразие положения, занимаемого округом, являвшимся своего рода государством в государстве со своей администрацией, хозяйственным и правовым укладом. Управление этой собственностью было вверено Кабинету Его Императорского Величества, находившемуся в Петербурге и осуществляющему общее руководство. То особое положение, в котором находился Алтай, как входящий в состав земель Кабинета, и послужило причиной его закрытия для ссылки еще в 18 в. на основании законов Правительствующего Сената 1762, 1776 гг. и т.д. [148] В дальнейшем этот запрет подтверждался Высочайшими повелениями 1808, 1862 гг. [149]

Тем не менее, в исключительных случаях ввиду различных обстоятельств, с учетом особого положения Алтая [150] сюда допускались политические ссыльные, что нашло подтверждение в пребывании здесь ссыльных участников Январского восстания.

Среди участников восстания 1863 - 1864 гг. на Алтае были и ссыльные Западных губерний: Минской, Гродненской, Витебской, Могилевской, именуемые по документам «поляками». Подчеркнем, «поляком» мог быть назван каждый, кто был причастен к восстаниям или являлся уроженцем западных губерний и Царства Польского. Понятия «поляки», «польские преступники» и др. употреблялись не столько по этническому, сколько по функциональному основанию (участие в противоправительственных действиях на территории Царства Польского и прилегающих к нему местностей).

На основе изучения и систематизации архивных материалов удалось выявить 18 ссыльных указанных губерний, находившихся на Алтае: 8 чел. - Минской губернии, 4 чел. - Могилёвской губернии, 5 чел. - Гродненской губернии, 1 чел. - Витебской губернии. Следует отметить, что о значительном количестве сосланных не содержится сведений с мест высылки, откуда они прибыли и где проживали до ссылки. Поэтому необходимо продолжение исследований в этом направлении, уточнение и выявление новых имен и соответственно внесение определенных корректив в изучение проблемы.

По нашим подсчетам 4 человека находилось в Кузнецке, 1 чел. - в Бийске, 9 чел. - в Усть-Каменогорске, 4 чел. - в Барнауле, но в дальнейшем были переведены в Усть-Каменогорск [151]. Однако в виду частого перевода ссыльных с одного места жительства на другое точный подсчет достаточно затруднен.

Найденный нами в фонде ГАРФ список польских политических преступников, находившихся на жительстве в Барнауле, состоящий из 54 человек, свидетельствует о том, что Барнаул был также пунктом сосредоточения польских ссыльных. 5 человек из них были из Минской губернии: это Иван Барсук, Юлиус Нелезовский, Эдуард Палоневич, Иосиф Турковский, зачисленные рядовыми линейного № 10 батальона г. Барнаула, и Вильгельм Сокульский, по распоряжению начальника губернии находившийся в Барнауле [152].

К сожалению, подробности жизни этих людей на Алтае малоизвестны ввиду ограниченности сведений о них. Несомненно, перед ними возникала проблема приспособления к новым условиям жизни, поскольку адаптация в условиях иной социокультурной среды - процесс достаточно сложный и длительный. Известно, что все они находились под полицейским надзором. Однако, в рапорте начальника Алтайских горных заводов от 21 сентября 1864 г. отмечалась сложность осуществления надзора и указывалось, что «людей подобного разряда до нынешнего года никогда в Барнаул не присылали, и, хотя они состоят под надзором полиции, но состав барнаульской полиции так ничтожен, что не представляется никакой возможности подробно следить за образом жизни сих людей» [153].

Информация о Вильгельме Сокульском содержится в библиографическом словаре В.А. Дьякова и статье Б. Герасимова: родился в 1823 г., дворянин Минской губернии, отставной штабс-ротмистр Волынского уланского полка. Во время восстания 1863-1864 гг. Сокульский проживал в Витебской губернии, склонял крестьян к вступлению в ряды повстанцев и «за участие в мятеже и распространении между крестьянами возмутительных слухов» был предан военному суду и по конфирмации командующего войсками Виленского военного округа … сослан на житье в Сибирь с лишением всех особенных лично и по состоянию присвоенных ему прав и преимуществ». С 25 ноября 1864 г. состоял под строгим бессрочным надзором полиции в Барнауле, затем в Усть-Каменогорске. Был женат, семья осталась на Минщине [154].

С пребыванием польских ссыльных в Барнауле связана волна пожаров с 19 по 27 августа 1864 г. Причину пожаров пытались найти в злоумышленных поджогах польских ссыльных, однако доказательств виновности поляков не нашлось, и следствие пришлось прекратить за недостатком улик. Однако именно после пожаров 1864 г. поляки были удалены из Барнаула. Большинство из них было переведено в линейные № 12, 14 батальоны Усть-Каменогорска и № 7 Семипалатинска, поскольку в этих городах « не существует казенных заводов, целости которых могло бы угрожать жительство … политических преступников из поляков…» В соответствии с этим Иван Барсук, Юлиус Нелезовский, Эдуард Палоневич, Иосиф Турковский были переведены в линейный № 12 батальон Усть-Каменогорска, Вильгельм Сокульский - в Усть-Каменогорск [155].

На Алтае в этот период времени находилось 5 ксендзов, высланных из Западного края за участие в восстании. Некоторые из них получали денежное пособие. Известно, что в 1867 г. из Бийского окружного казначейства выдавалось с 6 марта по 1 руб. 50 коп. кормовых ксендзу Францу Дышо, сосланному в 1864 г. на жительство в Томскую губернию под надзор полиции по обвинению в сношениях с мятежниками, посещении их и доставлении продовольствия, с 29 марта 1865 г. находившемуся в Бийске [156] .

Часть ссыльных находилась в крайне бедственном положении, не получая от казны пособия. Так, с прошением о выдаче пособия обращался 9 декабря 1866 г. к начальнику Томской губернии Урбан Торгонский, высланный на жительство под надзор полиции в Томскую губернию «за умышленное составление начальству ложного донесения», с 20 августа 1866 г. находившийся в Кузнецке, «в крайней нищете», поскольку «…здесь заработать копейку… не в состоянии по сану… и преклонным летам…» [157]

В целом, материальное положение ссыльных было тяжелым. С разрешения шефа корпуса жандармов политические ссыльные, находившиеся в Западной Сибири и не имевшие собственных средств к существованию, получали казенное пособие 57 руб. 4 ¼ коп. или 114 руб. 28 ½ коп. серебром в год. Это пособие выдавалось за каждый истекший год в феврале или марте следующего года [158]. Ссыльным из дворян, высланным без лишения и ограничения прав и не имеющим собственных средств к жизни, разрешалось выдавать по 15 коп. в сутки [159]. Следует отметить, что польские ссыльные долгое время не получали определенного от казны пособия, затем оно стало выдаваться частями и ссыльные долгое время не могли обзавестись хозяйством. Казенное пособие выдавалось периодически. Эта выдача находилась в непосредственной зависимости от материального состояния ссыльных. Если ссыльные имели занятия, которые давали нормальное материальное обеспечение или получали денежную помощь от родственников, то выдача казенного пособия им временно прекращалось. Вместе с тем, размер пособия был ничтожен и ссыльные работали, чтобы обеспечить себя средствами к существованию.

Многие ссыльные занимались ремеслами. В Усть-Каменогорске занимался кузнечной работой Адольф Геберт, высланный за участие в восстании по конфирмации командующего войсками Виленского военного округа на поселение в Томскую губернию с лишением всех прав и преимуществ. «Сапожным мастерством» занимался Игнатий Бурачевский [160].

Известно, что В. Сокульский получал от казны пособие в размере 6 и 15 коп. в сутки. Игнатий Бурачевский, высланный за участие в восстании по конфирмации командующего войсками Виленского военного округа с лишением всех прав и преимуществ на поселение в Томскую губернию, получал от казны содержание по 6 коп. в сутки, точно в таком же положении находился Адольф Геберт. Болеслав Лапинский, отправленный на жительство в Томскую губернию за участие в восстании с лишением всех прав и преимуществ, определенный в Барнаул и затем переведенный в Усть-Каменогорск, получал денежное пособие от казны в размере 6, 10 и 15 коп. в сутки. Интересно, что Николай Тыкоцкий, сосланный на жительство за участие в мятеже в Томскую губернию и находившийся в Усть-Каменогорске по конфирмации командующего войсками Виленского военного округа с лишением всех прав и преимуществ, будучи женатым, получал вместе с женой Варварой Матвеевной казенное пособие по 6 и 15 коп. каждый в сутки и 1 р. 50 коп. квартирных в сутки, их 3-летний сын Людвиг получал по 7 ½ коп. суточных и 75 коп. квартирных [161].

Известно, что пчеловодством занимались Викентий Арцишевский, высланный в Сибирь « за нахождение в шайке мятежников» по конфирмации командующего войсками Виленского военного округа от 24 сентября 1863 г. и определенный «в военную службу с лишением прав дворянства», Николай Пиотровский, отданный «за участие в мятеже» с лишением прав дворянства в военную службу в 4-й западно-сибирский батальон по конфирмации командующего войсками Виленского военного округа [162].

Следует отметить, что малочисленность местной интеллигенции, нехватка грамотных людей, достаточно высокий образовательный уровень ссыльных вызывали их привлечение к работе в качестве педагогов, писцов и т.д. Примером этого может служить пребывание в Усть-Каменогорске Викентия Арцишевского, имевшего частные письменные занятия, с 1870 г. служившего писцом после окончания срока полицейского надзора, с 1875 г. - бухгалтером в городской управе. Игнатий Бурачевский и Николай Тыкоцкий зарабатывали средства к существованию частной службой. Николай Пиотровский занимал должность письмоводителя мирового судьи Усть-Каменогорска, с 1875 по 1895 гг. был избран городским секретарем думы. Болеслав Лапинский имел частные занятия [163].

Некоторые из ссыльных женились на местных жительницах. Так, в Усть-Каменогорске женился на солдатской вдове Александре Константиновне Мучкиной Викентий Арцишевский, имел сына Виталия, учившегося в Барнаульском горном училище и дочерей Зою и Людмилу, учившихся в Семипалатинской женской гимназии. Игнатий Бурачевский в 1869 г. «вступил в брак с девицей православного вероисповедания, дочерью унтер-офицера Пелагеей Алексеевой Федоровой», имел сына. Юлиуш Желязовский женился в Усть-Каменогорске на дочери ссыльного участника восстания 1831 г. в Царстве Польском Селиверста Флерчика Елизавете, имел трех сыновей и дочь [164].

На Алтае ссыльные находились под постоянным полицейским надзором. Ежемесячно составлялись ведомости с пометками о каждом из сосланных, затем делалась общая годовая ведомость о поведении лиц, состоящих под надзором полиции. В этом отношении большой интерес представляет краткий исторический очерк Б. Герасимова, написанный на основе дел, хранившихся в архивах Усть-Каменогорского городского управления и Семипалатинской области, содержащий сведения о поведении поднадзорных и проливающий, таким образом, свет на эту сторону жизни.

Так, отмечалось хорошее поведение В. Сокульского, А. Геберта с пометкой «занимается своим мастерством (т.е. кузнечным - И.Н.) добросовестно», И. Бурачевского, причем указывалось, что он «был самой кроткой жизни» [165]. Относительно Н. Тыкоцкого в 1865 г. отмечалось, что «ведет себя прилично, ни в чем предосудительном не замечен, но в пользу исправления сказать ничего нельзя». Интересные отметки о поведении и образе мыслей Б. Лапинского сделаны в результате полицейских наблюдений: «ведет себя хорошо, но истый фанатик, набитый польским духом - и не подает никакой надежды ни к чему Русскому», «поведения хорошего, но не подает никакой надежды на изменение образа мыслей», «ведет себя хорошо, но вполне заражен национальным элементом», «до выезда вел себя прилично, но образа мыслей весьма неблагонадежен» [166]. Очевидно, поведение каждого из ссыльных в определенной мере зависело от особенностей характера, личных убеждений, общего настроения, рода занятий в изгнании.

Дальнейшее положение ссыльных в Сибири определялось рядом манифестов. Следует указать на Высочайшие повеления от 18 октября 1866 г. и 25 мая 1868 г., в соответствие с которыми польские ссыльные «приобрели право переселиться из мест ссылки на жительство под надзор полиции в Европейскую Россию или получали в Сибири право приписываться к сельским или городским обществам…» [167]. На основании Высочайшего повеления от 13 мая 1871 г. ссыльным возвращались «прежние права состояния», и они освобождались от надзора полиции «с дозволением… жить повсеместно, за исключением столиц и столичных губерний, уроженцам же Царства Польского и Западных губерний, за исключением и сих губерний», а «…лицам, сосланным в Сибирь в административном порядке, по приговорам обществ и получившим, на основании действующих законов, разрешение на временное пребывание в Европейской России, предоставить право возвратиться в прежние общества, если таковые пожелают их принять…» [168]

Воспользовавшись этим, некоторые ссыльные покинули Алтай. Так, Ян Войткевич выехал в Минскую губернию, Болеслав Лапинский - в Казанскую губернию, Адольф Геберт, Вильгельм Сокульский - на родину и др. [169]

Следует отметить, что ссыльные, не воспользовавшиеся по неимению средств или по другим причинам правом переезда в Европейскую Россию, могли возбуждать ходатайства о применении к ним Высочайшего повеления от 13 мая 1871 г. Кроме того, на основании Высочайшего повеления от 9 января 1874 г. «…освобожденным от надзора полиции… предоставить право поступления на государственную службу в тех местностях, где им дозволено свободное проживание» [170]. Этим разрешением воспользовались некоторые из оставшихся на постоянное жительство ссыльных.

Среди оставшихся в Сибири можно назвать Викентия Арцишевского (умер 17 октября 1905 г. в Усть-Каменогорске), Игнатия Бурачевского (умер в Павлодаре), Юлиуша Желязовского (умер в Барнауле), Николая Пиотровского (умер в 1898 г. в Усть-Каменогорске), Иосифа Турковского (умер в Семипалатинске), Николая Тыкоцкого [171].

Отметим, что окончательная амнистия значительной части ссыльных была объявлена Манифестом от 15 мая 1883 г. [172]

В 70-х гг. 19 в. произошли существенные изменения в положении ссыльных римско-католических священников. На основании Высочайшего повеления от 13 мая 1871 г. отдельным категориям политических ссыльных возвращались «прежние права состояния, но без прав на прежнее имущество тех из них, которые были лишены сего судебными приговорами», многие из них освобождались «от надзора полиции с дозволением жить повсеместно, за исключением столиц и столичных губерний, уроженцам же Царства Польского и Западных губерний, за исключением и сих губерний, а лицам, принадлежащим к духовному сословию римско-католического вероисповедания, кроме того, и за исключением Царства Польского, с оставлением в своей силе воспрещения всем им вступать в государственную и общественную службу… Кроме того, политических преступников, находившихся как на поселении, так и в каторжной работе …которые …со времени ссылки вели себя одобрительно и будут признаны благонадежными, обратить в разряд сосланных на житье с лишением всех особенных, лично и по состоянию присвоенных прав и преимуществ. Лицам, сосланным в Сибирь в административном порядке по приговорам обществ и получившим, на основании действующих законов, разрешение на временное пребывание в Европейской России, предоставить право возвратиться в прежние общества, если таковые пожелают их принять» [173].

В связи с этим большой интерес представляет доклад директора Департамента духовных дел иностранных исповеданий и полиции исполнительной, сделанный в 1872 г., в котором указывалось, что применение 3 пункта Высочайшего повеления 13/17 мая 1871 г. [174] «должно быть распространено и на тех, кои были высланы по суду без лишения прав или в административном порядке… В числе таких лиц находились и ксендзы, высланные без лишения прав и духовного сана …» Однако «ксендзы… беспрепятственно переезжают из одного места в другое - каковым правом не пользуются …», поскольку «состоящие под надзором полиции, и следовательно признанные неблагонадежными, свободны от всякого наблюдения … и не всегда известно, где они находятся и чем занимаются. По имеющимся …сведениям ксендзы, будучи свободны в выборе мест жительства, сосредотачиваются или в местах пограничных с Западным краем или в местностях, назначенных для жительства высших духовных лиц римско-католического исповедания, удаленных от управления делами, что может отразиться вредным образом на ходе дел римско-католической церкви…» [175]

В соответствии со статьей 90 Свода законов Российской империи «никто из принадлежащих к Римско-Католическому духовенству не может отлучаться из мест пребывания своего или службы без вида от надлежащего своего начальства; паспорта для дальних отлучек выдаются Начальниками Губерний, по требованию Епархиальных Начальников, во все губернии» [176].

Именно поэтому 12 апреля 1872 г. Департаментом исполнительной полиции МВД предписывалось «начальникам губерний, чтобы они строго следили за приехавшими туда ксендзами и в случае обнаружения каких-либо… фактов неблагонадежности… входили бы в Министерство с представлением о высылке их оттуда с учреждением за ними вновь полицейского надзора». 28 апреля 1872 г. начальникам губерний указывалось, что «всем проживающим во вверенной Вам губернии ксендзам, освобожденным от надзора полиции объявить…, что не будучи лишены духовного сана, они должны подчиняться действию 90 ст. 1 Ч. XI. Т. Св. Зак. (изд. 1857 г.) и потому не могут отлучаться с места их жительства иначе как по билетам, выдаваемым Начальниками губерний…» [177]

В дополнение к этому на основании Высочайшего повеления от 8 октября 1872 г. «…освобожденные от надзора полиции римско-католические священники могут быть назначены викарными к приходам великорусских губерний под надзор и ответственность настоятеля, и негласное наблюдение полиции» [178].

15 декабря 1872 г. из Департамента полиции исполнительной последовало указание начальникам губерний о том, что «ксендзам, допущение которых к должностям будет признано возможным по соглашению Министра внутренних дел с Третьим Отделением С.Е.И.В. Канцелярии с тем однако, чтобы лица эти не были назначаемы в места настоятелей, а были определяемы викариями и с учреждением за ними надзора духовного их начальства и секретного наблюдения полиции» [179].

Высочайшее повеление от 9 января 1874 г. фактически подтвердило дарованное 13 мая 1871 г. в соответствии с которым «…состоящим ныне в разряде сосланных на житье с лишением всех особенных лично и по состоянию присвоенных прав и преимуществ, и находившихся как в Европейской России, так и в Сибири, даровать прежние права состояния…, тем из таковых лиц, кои находятся в Сибири, дозволить, если пожелают, переселиться в одну из внутренних губерний по назначению правительства… тех же, кои находятся в Европейской России, освободить от надзора полиции… предоставить право поступления на государственную службу в тех местах, где им дозволено свободное проживание …освобожденным от надзора лицам, которые были удалены с места жительства без лишения прав, дозволить возвратиться на родину» [180].

Однако сведений о выехавших из Сибири на основании данных Высочайших повелений ссыльных ксендзов Минской, Могилёвской, Витебской, Гродненской губерний пока не обнаружено. Известно, что Франц Дышо в мае 1874 г. был освобожден от полицейского надзора «с выдачею вида на повсеместное жительство за исключением столичных и западных губерний» [181]. Николай Гиртович остался в Сибири, умер 11 июня 1872 г. в возрасте 57 лет в Томске, где и похоронен [182].

В целом, ссыльные Западного края 60 - 70-х гг. 19 в. оказали определенное влияние на жизнь региона. Следует отметить достаточно доброжелательное отношение к ним со стороны местного населения. Неслучайно Б. Герасимов писал, что «ссыльные поляки являлись… культурным элементом. Среди них немало было лиц с образованием. Местная интеллигенция относилась к ним… с уважением» [183].

Безусловно, проблема адаптации играла важную роль в жизни польских ссыльных. Процесс приживания имел сложный и продолжительный характер, многое зависело от условий существования, личностных качеств человека, способности акклиматизации и установления контактов с местным населением. Результатом этого явилась разносторонняя деятельность поляков в изгнании, выработка в повседневной практике определенных норм поведения с сибиряками и приспособлением к новым условиям жизни.

В сибирском изгнании ссыльные были вынуждены заниматься многообразной деятельностью, внося значительный вклад в экономическое и культурное развитие региона, занимаясь ремеслами, пчеловодством и т.д.

Пребывание ссыльных участников восстания 1863-1864 гг. на Алтае является составной частью истории поляков в Сибири. Именно в условиях сибирской ссылки в процессе живого общения закладывались основы дальнейших дружеских взаимоотношений и контактов между представителями славянских диаспор в регионе, что является подтверждением переплетения исторических судеб народов России, Польши, Беларуси на протяжении ряда столетий. Одновременно это история формирования основ межгосударственного общения, взаимовлияния и взаимообогащения различных культур, обусловленного тесными и постоянными контактами местного населения со ссыльными, оказывающая глубокое воздействие на процесс формирования межэтнических отношений. В настоящее время большое значение в развитие межкультурных связей имеет создание польского и белорусского обществ в Барнауле, деятельность которых направлена на взаимообогащение и дружбу белорусского, польского, русского народов. В этой связи становится всё более необходимым широкое сотрудничество ученых России, Польши, Беларуси, благодаря которому, несомненно, найдет новое освещение ряд неизученных и малоизвестных вопросов истории и культуры.

Сведения о ссыльных участниках восстания 1863 - 1864 гг. Гродненской, Витебской, Могилёвской, Минской губерний, находившихся на Алтае.

Арцишевский Викентий Семенов - из дворян Могилёвской губернии, римско-католического вероисповедания, образование среднее. По конфирмации главнокомандующего войсками Виленского военного округа от 24 сентября 1863 г. «за нахождение в шайке мятежников» был выслан в Сибирь в возрасте 22-х лет и определен в военную службу с лишением прав дворянства. Служил в 4-м западно-сибирском линейном батальоне. В ссылку отправлен 22-х лет. В Усть-Каменогорске проживал с 11 сентября 1869 г. Умер 17 октября 1905 г.

(Герасимов Б. Ссыльные поляки… С. 47)

Барсук Иван - из дворян Минской губернии, за участие в восстании выслан в Сибирь в 1864 г., зачислен на службу рядовым в линейный № 10 батальон Барнаула, затем переведен в линейный батальон № 12 Усть-Каменогорска.

(ГАРФ. Ф. 109. 4 эксп. 1864 г. Д. 171. Л. 82)

Бурачевский Игнатий Адамов - уроженец Гродненской губернии Белостокского уезда местечка Кнышина (Морусь), римско-католического вероисповедания. За участие в восстании по конфирмации командующего войсками Виленского военного округа был лишен всех прав и преимуществ и сослан на поселение в Томскую губернию в возрасте 16 лет, затем в 1864 г. переведен в Усть-Каменогорск. В дальнейшем из Усть-Каменогорска выехал в Павлодар, где и умер.

(Герасимов Б. Ссыльные поляки… С. 49)

Войткевич Ян Викентьев - из дворян Минской губернии, римско-католического вероисповедания. По конфирмации командующего войсками Виленского военного округа от 11 августа 1863 г. «за нахождение в шайке мятежников» был отдан в солдаты без лишения прав дворянства и отбывал службу в 4-м западно-сибирском батальоне, сослан в Сибирь в возрасте 23-х лет. С 1 октября 1869 г. проживал в Усть-Каменогорске. В 1878 г. Выехал в Минскую губернию.

(Герасимов Б. Ссыльные поляки… С. 51)

Гиртович Николай (умер 11.06.1872) - ксендз Чечерского костела Могилевской епархии. Выслан в 1864 г. на постоянное жительство под строгий полицейский надзор в Томскую губернию как неблагонадежный в политическом отношении. Находился с 20 ноября 1864 г. в Томске, с 3 июня 1866 г. в Кузнецке. Скончался в Томске 11 июня 1872 г. в возрасте 57 лет.

(ГАОО. Ф. 3. Оп. 6. Д. 7784. Л. 22; ГАТО. Ф. 3. Оп. 54. Д. 1007. Л. 20 - 21; РГИА. Ф. 821. Оп. 3. Д. 183. Л. 1 - 1 об.; Католический некрополь города Томска (1841-1919). Томск, 2001. С. 55)

Геберт Адольф Иванов - из шляхтичей Гродненской губернии Белостокского уезда, деревни Морусь, римско-католического вероисповедания. За участие в восстании по конфирмации командующего войсками Виленского военного округа был отправлен на поселение в Томскую губернию с лишением всех прав и преимуществ, переведен в Усть-Каменогорск. С 25 ноября 1864 г. Находился под строгим секретным бессрочным надзором. В 1874 г. значился проживающим в Павлодаре, где получил 2 мая «письменный вид на право проживания в местностях Российской империи». Выехал на родину.

(Герасимов Б. Ссыльные поляки… С. 56)

Дышо Франц - ксендз, капеллан Лепельского уезда Витебской губернии. Сослан в 1864 г. на жительство с лишением духовного сана, всех прав и преимуществ в Томскую губернию под надзор полиции по обвинению в сношениях с мятежниками, посещении их, доставлении продовольствия по конфирмации губернатора Северо-Западного края. С 29 марта 1865 г. находился в Бийске, 11 февраля 1868 г. переведен в Томск. В 1874 г. освобожден от надзора полиции, разрешено повсеместное проживание кроме столичных и западных губерний.

(ГАОО. Ф. 3. Оп. 6. Д. 7784. Л. 16; Оп. 7. Д. 11462. Л. 1, 3, 14; ГАТО. Ф. 3. Оп. 54. Д. 1060. Л. 1, 1 об., 5, 5 об.)

Желязовский Юлиуш - дворянин Минской губернии, римско-католического вероисповедания. По конфирмации командующего войсками Виленского военного округа от 28 августа 1863 г. «за участие в мятеже» был лишен прав дворянства, чина коллежского регистратора и отдан в солдаты. Находился на военной службе в 4-м западно-сибирском линейном батальоне с 23 лет. Проживал в Усть-Каменогорске с 1 октября 1869 г., затем выехал на жительство в Барнаул, где и умер.

(Герасимов Б. Ссыльные поляки… С. 61)

Котович Эдуард - из Гродненской губернии, викарный ксендз Ивенецкого костела Минского уезда. Выслан в 1866 г. на постоянное жительство под строгий надзор полиции в Томскую губернию «как обнаруживший вредное направление и совершенную неблагонадежность в политическом отношении». С 18 декабря 1866 г. находился в Кузнецке, затем в Мариинске.

(ГАОО. Ф. 3. Оп. 6. Д. 7784. Л. 22; ГАТО. Ф. 3. Оп. 11. Д. 1197. Л. 7 об.; Оп. 19. Д. 728. Л. 13 об.; РГИА. Ф. 821. Оп. 3. Д. 241. Л. 2)

Кржижановский Андрей Домиников - ксендз Францевского костела Могилевской губернии. Выслан в 1864 г. на житье под надзор полиции с лишением духовного сана, всех прав и преимуществ в Томскую губернию по конфирмации командующего войсками Виленского военного округа. С 15 мая 1865 г. находился в Каинске, с 17 июня 1865 г. в Кузнецке, затем в Мариинске. В 1874 г. освобожден от надзора полиции на основании Высочайшего повеления от 13/17 мая 1871г.

(ГАОО. Ф. 3. Оп. 6. Д. 7784. Л. 20 об.; Оп. 7. Д. 11555. Л. 4, 4 об., 8; ГАТО. Ф. 3. Оп. 11. Д. 1197. Л. 3; РГИА. Ф. 821. Оп. 3. Д. 166. Л. 1)

Лапинский Болеслав Степанов - дворянин Гродненской губернии, римско-католического вероисповедания. По конфирмации командующего войсками Виленского военного округа за участие в восстании был лишен всех прав и преимуществ и отправлен на жительство в Томскую губернию в возрасте 22 лет. Местом жительства был назначен Барнаул, оттуда переведен в Усть-Каменогорск. С 25 ноября 1864 г. состоял под строгим бессрочным надзором. В соответствии с манифестом от 16 апреля 1866 г. по разрешению генерал-губернатора Западной Сибири в 1869 г. выехал в Казанскую губернию.

(Герасимов Б. Ссыльные поляки… С. 68-69)

Нелезовский Юлиус - из дворян Минской губернии, за участие в восстании выслан в Сибирь, зачислен на службу рядовым в линейный № 10 батальон Барнаула, затем переведен в линейный № 12 батальон Усть-Каменогорска.

(ГАРФ. Ф. 109. 2 эксп. 1864 г. Д. 171. Л. 82 об.)

Палоневич Эдуард - из дворян Минской губернии, за участие в восстании выслан в Сибирь, зачислен на службу рядовым в линейный № 10 батальон Барнаула, затем переведен в линейный № 12 батальон Усть-Каменогорска.

(ГАРФ. Ф. 109. 2 эксп. 1864 г. Д. 171. Л. 82 об.)

Пиотровский Николай Михайлов - из дворян Минской губернии, римско-католического вероисповедания. По конфирмации командующего войсками Виленского военного округа от 25 августа 1863 г. «за участие в мятеже» был лишен прав дворянства и отдан в военную службу в 4-й западно-сибирский батальон. С 8 октября 1869 г. находился в Усть-Каменогорске, где и умер в 1898 г.

(Герасимов Б. Ссыльные поляки… С. 82)

Сокульский Вильгельм (род. 1823) - уроженец Минской губернии, римско-католического вероисповедания, отставной штабс-ротмистр Волынского уланского полка. Был предан военному суду «за участие в мятеже и распространение между крестьянами возмутительных слухов» и по конфирмации командующего войсками Виленского военного округа сослан на житьё в Сибирь с лишением всех прав и преимуществ в возрасте 40 лет. В 1864 г. находился в Барнауле, затем переведен в Усть-Каменогорск. С 25 ноября 1864 г. состоял под строгим бессрочным надзором. В дальнейшем выехал на родину.

(ГАРФ. Ф. 109. 4 эксп. 1864 г. Д. 171. Л. 80; Герасимов Б. Ссыльные поляки… С. 85; Дьяков В.А. Деятели русского … С. 162)

Торгонский Урбан Юрьевич - ксендз. Выслан на жительство из Минской губернии под надзор полиции с лишением всех прав и преимуществ в Томскую губернию «за умышленное составление начальству ложного донесения». С 20 августа 1866 г. находился в Кузнецке, затем в Мариинске.

(ГАОО. Ф. 3. Оп. 6. Д. 7784. Л. 22; ГАТО. Ф. 3. Оп. 2. Д. 1149. Л. 101; Оп. 11. Д. 1197. Л. 8)

Турковский Иосиф - из казенных воспитанников Минской губернии, римско-католического вероисповедания. По конфирмации командующего войсками Виленского военного округа от 14 сентября 1863 г. «за бытность в шайке мятежников» был отдан в солдаты без лишения прав. Службу отбывал в 4-м западно-сибирском линейном батальоне. В 1864 г. зачислен на службу рядовым в линейный № 10 батальон Барнаула, затем переведен в линейный № 12 батальон Усть-Каменогорска, затем переселился в Семипалатинск, где и скончался.

(ГАРФ. Ф. 109. 4 эксп. 1864 г. Д. 171. Л. 82; Герасимов Б. Ссыльные поляки… С. 95)

Тыкоцкий Николай Васильев - уроженец Могилёвской губернии и уезда, римско-католического вероисповедания. По конфирмации командующего войсками Виленского военного округа за участие в мятеже был лишен всех прав и преимуществ и сослан на жительство в Томскую губернию в возрасте 42 лет, затем переведен в Усть-Каменогорск. В 1870 г. выбыл в Омск.

(Герасимов Б. Ссыльные поляки… С. 94-95)

Віктар Кахновіч (Менск),
Беларускі Дзяржаўны універсітэт

Эканамічныя наступствы падаўлення паўстання 1863-1864 гг. на Берасцейшчыне

Студзеньскае паўстанне 1863-1864 гг. апроч важных палітычных мела таксама і істотныя эканамічныя наступствы. Загінулі тысячы паўстанцаў - прыхільнікаў ідэі і каштоўнасцяў Рэчы Паспалітай абодвух народаў, амаль 40 тыс. было выслана ў Сібір. У Царстве Польскім было канфіскавана звыш 1600 маёнткаў, у г.зв. "Заходнім крае" - звыш 1800 [184]. Істотная значэнне мелі таксама "працэнтны збор-кантрыбуцыя" і прававое абмежаванне мясцовых землеўласнікаў "польскага паходжання". Спынімся толькі на адным аспекце праблемы - эканамічных наступствах паўстання для Берасцейшчыны (поўдзень Гарадзенскай губерні, частка Палескага рэгіёну).

Па шэрагу агульных знешніх паказчыкаў Берасцейшчына ў сярэдзіне 19 ст., як і Гарадзенская губерня, беларускія, літоўскія і ўкраінскія землі ў цэлым, мела структурнае сацыяльнае падабенства з еўрапейскай часткай Расeі ў большай ступені, чым з Царствам Польскім. Так, калі ў еўрапейскай частцы Расеі без Царства Польскага ступень урбанізаванасці складала 10,5%, то ў 5 заходніх губернях (т. зв. беларускіх) - 11,6% (прычым, у Гарадзенскай губ. - 12,9%), у 3-х губернях Правабярэжнай Украіны - 8,5%, у той час як у 10 губернях (да 1864 г. іх было 5) Царства Польскага - 25,2% [185]. Амаль удвая меншай была таксама шчыльнасць насельніцтва ў беларуска-украінскіх губернях Заходняга краю, чым у Царстве Польскім: 19,32 і 37,11 супраць 54,4 чал./ км 2 адпаведна [186].

Асабліва моцнае падабенства ўяўляла сабой Берасцейшчына з геаграфічна выразным рэгіёнам Палесся, часткай якога яна складалася. Агульным жа з Царствам Польскім было тое, што дамінавала тут каталіцкае ("польскае" за распаўсюджаным тагачасным вызначэннем) дваранскае землеўладанне, а сацыяльна, культурна і палітычна адасобленая група буйных землеўласнікаў-дваран была найбольш заможнай і дамінуючай групай у краі. Так, паводле А.П. Жытко, у 1862 г. у межах 5 заходніх ("беларускіх") губерняў з 9929 памешчыкаў, што валодалі населенымі маёнткамі 9261 ці 93,3% складалі дваране-каталікі [187]. У той жа час у межах гэтых губерняў было ў 1863 г. 229 495 асоб дваранскай саслоўнай прыналежнасці (5,1% насельніцтва) [188]. Такім чынам, з улікам сем'яў колькасць памешчыкаў сярод усяго дваранства ў краі можна ацаніць у 12-15%; рэшта ж, відаць па ўсім, складалася з дробнай шляхты, асабістага дваранства, пасэсараў і іншых беззямельных прадстаўнікоў дваранскага саслоўя. Аднак, адносна невялікая група насельніцтва - памешчыкі - валодалі не меней 3/5 ад усёй зямлі на тагачасных беларускіх землях. Бадай, гэта былі ці не лепшыя землі.

Супастаўленне колькасці зямлі ў маёнтках, паводле Вальтэра Шмідта, і дваранскай зямлі па пазямельнаму перапісу 1877 г. дазваляе акрэсліць маштабы зямянскага землеўладання на Берасцейшчыне і ў Гарадзенскай губерні на 1862-1865 гг. (Табліца 1).

Табліца 1. Стан землеўладання ў маёнтках

Тэрыторыя	Доля землеўладання ў маёнтках (усе землі 100%)	у т. л. маёнткі ўласнікаў-каталікоў
Гарадзенская губерня	66,4 %	64,5 %
Бельскі павет	61,2 %	60,9 %
Берасцейскі павет	94,3 %	91,6 %
Кобрынскі павет	83,4 %	79,7 %
Пружанскі павет	55,4 %	54,9 %
4 пазначаныя паветы разам:	75,4 %	73,4 %

Крыніцы: Schmidt W. Geneza prywatnej rosyjskiej własności ziemskiej w b. gubierniach Wileńskiej, Grodzieńskiej i Mińskiej (1793-1875). Warszawa: Głowny Urzęd Statystyczny, 1922; Статистика поземельной собственности и населенных мест Европейской России: в 5 вып. Вып. 5. Санкт-Петербург.: Тип. Мин-ва внутр. дел, 1882.

Як бачым, значэнне памешчыкаў-каталікоў было выключным у мясцовым землеўладанні. Доля апошняга ў агульным землеўладанні хісталася (напрыклад, адносна меншай яна была ў Пружанскім павеце, што тлумачылася значным абшарам наяўных у павеце лясных валоданняў Белавежскай удзельнай акругі), але складала звыш 3/5 ад усёй зямлі. Вышэйшай была доля гэтага землеўладання ў палескіх паветах. Якім жа чынам адбілася на дадзенай катэгорыі канфіскацыя, секвестр і распродаж маёнткаў пасля Студзеньскага паўстання?

На падставе прыведзеных вышэй крыніцаў былі прасочаныя вага і роля канфіскаваных уласнасцей у агульнай структуры памешчыцкага землеўладання ў губерні і на Берасцейшчыне (Табліца 2).

Табліца 2. Уплыў усціску ўрада на стан землеўладання. 1864-1873 гг.

Губерня, паветы, край	прымусова прададзеныя				усе прададзеныя
	маёнткі	у % да ўсіх маёнткаў	дзес. зямлі	у % да ўсёй зямлі	маёнткі	у % да ўсіх маёнткаў	дзес. зямлі	у % да ўсёй зямлі
Гарадзенская губ.	59	1,1%	67209	3,4%	326	5,8%	287323	14,3%
Бельскі павет	11	0,4%	4468	3,1%	34	1,4%	11994	8,2%
Берасцейскі павет	10	5,0%	25841	7,7%	42	20,8%	87709	26,0%
Кобрынскі павет	11	2,5%	13240	3,8%	52	11,6%	45666	13,0%
Пружанскі павет	1	0,4%	207	0,1%	21	7,8%	29778	16,1%
4 пазначаныя паветы разам:	33	1,0%	43756	4,3%	149	4,4%	175147	17,2%

Крыніцы: Schmidt W. Geneza prywatnej rosyjskiej własności ziemskiej w b. gubierniach Wileńskiej, Grodzieńskiej i Mińskiej (1793-1875). Warszawa: Głowny Urzęd Statystyczny, 1922. - 104 s.; Статистика поземельной собственности и населенных мест Европейской России: в 5 вып. Вып. 5. Санкт-Петербург.: Тип. Мин-ва внутр. дел, 1882. - 208 с.

З прыведзеных падлікаў відаць, што значэнне менавіта канфіскаваных і прададзеных маёткаў было зусім невялікім. Але нельга не заўважыць істотнае змяненне ў землеўласнасці на Берасцейшчыне, што было звязана з абмежавальнай палітыкай і ўціскам ураду на мясцовы памешчыцкі асяродак. Так, на 26% зямлі паменшылася ў сувязі з адзначаным ціскам дзяржаўных устаноў землеўладанне памешчыкаў у Кобрынскім павеце. Наогул, на Берасцейшчыне адносна больш зямлі, чым па губерні было страчана мясцовым зямянскім асяродкам. Пры гэтым трэба засяродзіць увагу на наступнай акалічнасці: калі зямлі у прададзеных маёнтках было, сапраўды, досыць шмат - 175 147 дзес. (ці 61% па чатырох паўднёвых палескіх паветах да усёй губерні), то вось зусім іншую сітуацыю можна назіраць з колькасцю прададзеных маёнткаў (149 ці 45,7% з 326 у губерні) і атрыманай сумай грошай ад іх продажу (3 027 850 руб. ці ўсяго 22,7% да ўсёй губерні).

Заўважна адна характэрная рэч: маёнткі на Палессі былі вялікія, але малакаштоўныя. Калі сярэдні кошт адной прададзенай дзесяціны па губерні складаў 46,43 руб., то ў 4-х палескіх паветах - 17,29 руб. ці ў 2,7 разы саступаў па вартасці сярэдняму губернскаму паказчыку. Яшчэ больш выразна паўстае гэтая розніца датычна 59 прымусова прададзеных пасля канфіскацыі ва ўдзельнікаў паўстання маёнткаў. Падлічана, што 10,3% маёнткаў (33 да 59 па губерні), 65,1% зямлі (43 756 да 67 209 дзес.) складалі ўсяго 6,7% таварнай вартасці гэтай катэгорыі прададзеных маёнткаў. Такім чынам, сярэдні кошт дзесяціны ў гэтых маёнтках у 9,7 разоў саступаў па вартасці сярэдняму паказчыку па губерні (14,28 да 138,11 руб. за 1 дзес.). У найбольшай ступені гэта тычылася Кобрынскага і Берасцейскага паветаў, што на фоне ўсёй губерні адрозніваліся істотнай доляй маёнткаў, страчаных мясцовымі памешчыкамі пасля Студзеньскага паўстання. Разам з тым, звернем увагу, што пераважная большасць гэтых маёнткаў было прададзена самімі землеўласнікамі, а не дзяржаўнымі ўстановамі пасля канфіскацыі ці секвестру. Цікава і тое, што перыяд продажу гэтых маёнткаў быў працяглы.

Больш дакладна прасачыць стан канфіскаваных і прымусова прададзеных маёнткаў дазваляе рукапіс ведамасці 1863 г. Гэтая ведамасць ёсць і ў друкаваным выглядзе, але першакрыніца дазваляе больш поўна прасачыць стан асобных гаспадарчых аб'ектаў у маёнтках (Табліца 3).

Табліца 3. Склад канфіскаваных маёнткаў. 1863 г.

Павет, рэгіён	Маёнткі	Зямля, дзес.	Млыны	Корчмы	Сады	Вінакурні	Піваварні	Шкіпінарна-дзягц. з-ды	Цагельныя заводы	Суконныя фабрыкі	Гадавы даход, руб.
Пружанскі	11	4867,5	0	6	7	0	0	0	1	0	2362,6
Кобрынскі	7	18068,2	1	9	5	1	0	0	0	0	3337,0
Бельскі	4	2233,2	1	4	1	0	0	1	1	0	2044,3
Берасцейскі	10	9207,5	2	6	4	1	0	0	0	0	4280
Разам:	32	34376,4	4	25	17	2	0	1	2	0	12024
Гарадзенская губерня	59	56578,7	16	53	22	7	1	1	2	3	25412
4 павета ў % да ўсёй губ.:	54,2 %	60,8 %	25,0 %	47,2 %	77,3 %	28,6 %	0,0 %	100 %	100 %	0,0 %	47,3 %

Крыніцы: Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Гародні (НГАБ у Гародні). Ф. 42, воп. 1, ад.з. 33. Арк. 1-34.

З прыведзенай табліцы бачна, што маёнткі на Палессі істотна саступалі па прыбытковасці сярэдняму узроўню па губерні. І гэта пры тым, што заўважаецца пэўнае канцэнтрацыя прамысловасці ў палескіх маёнтках. Не змяняе агульную сітуацыю і пашырэнне ў палескіх маёнтках садоў. Відаць, больш цёплыя паўднёвыя ўмовы лепш адпавядалі патрэбам садаводства ў гэтай частцы губерні, але дасягнуць выніковасці ў гэтай сферы не дазвалялі. Чаму? Адказ не цяжка знайсці ў геаграфічных умовах палескай мясцовасці - празмерна ўвільготненай, забалочанай, з цяжкадаступнымі ўгоддзямі ды інш. Так, святар Крупчыцкай царквы (Кобрынскі павет) Ніканор Катовіч пісаў у снежні 1913 г.: "По качеству земли Полесье самая бедная, неплодородная страна во всей России. Даже при самом сильном удобрении своих тощих полей навозом жители Полесья едва собирают 3-4 копны ржи с десятины. А без удобрения здешняя почва не возвращает даже семян" [189].

Добра дазваляе патлумачыць мясцовую сітуацыю характарыстыка асобных маёнткаў з ліку канфіскаваных у 1863 г. Так, найбуйнейшым з такіх валоданняў быў маёнтак Калесанцыя Анджэйкавіча "Горкі" ў Кобрынскім павеце, што меў 9211 дзес. зямлі. Аднак, ворыва ў маёнтку было толькі 534 дзес. або 5,8%, сядзіба (разам з агароднай, пад пабудовамі і іншай гаспадарчай зямлёй) займала 12 дзес., было 2 карчмы. У маёнтку пераважалі балотныя сенакосы - 7408 дзес. (80,4%) і лес - 1257 дзес. (13,6%). Аналагічная сітуацыя была таксама ў іншых буйнейшых маёнтках ("Баландзічы" Яраслава Анджэйкавіча, "Рудавец" і "Каляды" Уладзіслава Калерадскага, "Востраў" Траўгута і Бенклеўскага, "Радванавічы Царкоўныя" Даскопскіх, "Чаі" графа Генрыха Залуцкага). Трохі лепш выглядала сітуацыя ў меншых маёнтках, што мелі ад 77 да 730 дзес. Асабліва вылучаўся маёнтак "Доўгае" (326 дзес.) Крашэўскіх у Пружанскім павеце.

Эканамічны стан большасці маёнткаў на Берасцейшчыне нельга назваць паспяховым. Так, у секвестраваным маёнтку Бездзеж знаходзім па стану на 1864 г. "совершенную ветхость…" гаспадаркі [190]. Тое ж тычыцца секвестраваных маёнткаў Івана Скіндруха, Клеафаса Мыслоўскага, Паўла Шыраева і інш. у Кобрынскім павеце. Як па стану на 1860-я, так і ў жніўні 1883 г. яны мелі слабую вытворчую базу і былі абцяжараны вялікай запазычанасцю ўласнікаў перад крэдыторамі [191].

На карысць выказанага меркавання таксама сведчаць яшчэ два нюанса. Па-першае, добраахвотна было прададзена звыш паловы маёнткаў і да 7/10 зямлі, якія належалі да публічнага і абавязковага продажу. Па-другое, нягледзячы на відавочнае жаданне самім пазбыцца сваіх маёнткаў, працэс продажу істотна зацягнуўся, а кошты на зямлю былі адносна нізкімі. Магчыма, землеўласнікі добра разумелі сітуацыю, у якой знаходзіліся іх маёнткі, і імкнуліся іх збыць. У параўнанні з суседнімі, больш спрыяльнымі па ўмовах мясцовасцямі, гаспадарка на Палессі была менш канкурэнтаздольнай. Асабліва востра гэта адчувалася пасля адмены прыгону, калі памешчыкі не маглі больш разлічваць на эксплуатацыю таннай працоўнай сілы прыгонных.

Пацверджанне гэтаму знаходзім у паведамленні земскага начальніка першага ўчастка Берасцейскага павета, які разважаў пра росквіт малочнай фальваркавай гаспадаркі ў сярэдзіне 19 ст. і канстатаваў шырокі заняпад усіх праяваў гаспадарчай дзейнасці ў краі ў другой палове 19 ст. [192] Высокі ўзровень выдаткаў вытворчасці, звычайна, кампенсаваўся эксплуатацыяй прыгоннай рабочай сілы (замяшчэнне капіталу працай), але ў новых умовах гэта не магло больш дзейнічаць.

Трэба звярнуць увагу і на іншыя эканамічныя наступствы разгромленага Студзеньскага паўстання. З шэрагу сітуацый па матэрыялах НГАБ у Гародні выразна прасочваецца ціск мясцовай адміністрацыі на "польскіх" памешчыкаў. Так, нават для таго, каб сабрацца на вяселле да родзічаў, мясцовыя землеўласнікі былі абавязаны атрымоўваць асаблівы дазвол. Перамяшчэнні па-за маёнткамі былі абмежаваныя, што мела і прамыя эканамічныя наступствы, бо знікала магчымасць наведваць рынкі, кірмашы, гандлёвыя ўстановы. Асаблівае значэнне мела дзяржаўнае заканадаўства, якое забараняла набываць мясцовым памешчыкам новыя землі і маёнткі. Гэтая праблема даўно і рознапланава разглядаецца ў гістарыяграфіі, але магчымасці вывучэння архіўных фондаў тут яшчэ далёка не вычарпаны.

Істотным эканамічным фактарам быў "кантрыбуцыйны збор", што дзейнічаў з 1863 па 1897 г. і адцягваў істотныя сродкі (10, затым 7 і 5% ад зафіксаванай даходнасці маёнткаў). З улікам нізкай даходнасці гаспадарак у краі гэты збор станавіўся для іх адчувальным цяжарам. Разам з тым, выяўляецца яшчэ адзін фактар эканамічнага ўціску, што дзейнічаў на "нізавым узроўні". Гэта злоўжыванні мясцовай адміністрацыі. Так, Людвіку Гутоўскаму з Берасцейскага павету замест збору з 333 дзес. давялося сплочваць яго з 422,5 дзес., што налічылі чыноўнікі [193]. І гэта не адзінкавы выпадак.

Падводзячы вынікі, можна заўважыць імкненне Расейскага ўраду падарваць эканамічную моц мясцовага памешчыцкага асяродку пасля паўстання. Аднак непасрэдныя вынікі наступу на землеўладанне "нядобранадзейнага" мясцовага земянства былі менш істотныя, чым складаныя прыродныя ўмовы краю. Вялікае значэнне для ўласнікаў пачалі набываць лясныя масівы; з'яўлялася новая перспектыва ў гаспадаранні.

Вольга Гарбачова (Менск),
кандыдат гіст. навук,
Беларускі дзяржаўны універсітэт

Фотаздымак як крыніца па гісторыі паўстання 1863 г.

У пачатку 60-х гадоў 19 ст.. фатаграфія становіцца досыць распаўсюджанай з'явай на Беларуска-Літоўскіх землях. У гэты час фотамайстэрні дзейнічалі ва ўсіх губернскіх беларускіх гарадах. У Гародні гэта - фотаатэлье І. Штумана, Э. Менцэля і Доўнар-Запольскага. У Менску - майстэрні Антонія Прушынскага, Якава Брафмана, Альфонса Дэпласэ (вул. Захар'еўская, 16), Эмерыка Адамовіча і К. Бжэскага. У Віцебску - майстэрня Серабрына (вул. Замкавая). У Магілёве - майстэрня братоў Прасольных [194]. Што тычыцца Вільні, то там колькасць майстэрняў была больш значнай. Гэта - майстэрні Вальдэмара Борхарта (вул. Вялікая, 3, дом Вагнера), Абдона Карзона [195], Альберта Свейкоўскага [196], атэлье Прывальскага і Рамке (знаходзілася за Вострай брамай, у доме Баркенберга), Ахіла Банольдзі [197], Івана Трутнева і К° (дзейнічала пры мастацкай школе на Вялікай вуліцы, 14, у будынку гімназіі), атэлье Бржазоўскага і Аколава (дзейнічала пад кіраўніцтвам мастака Аляксандра Страуса [198], размяшчалася ў доме Адамовіча), майстэрня Яна Бржазоўскага і Аляксандра Страўса [199], А. Друэ (вул. Нямецкая, дом Ходзькі), Hetzschold, І. Лявіцкага (Палацавы сад, 14) [200].

Тым не менш, на сённяшні дзень фотаздымак не знайшоў адпаведнага выкарыстання як ўвогуле ў даследчыцкай практыцы, так і ў дачыненні да гісторыі паўстання 1863-1864 гг. У межах дадзенага артыкула ставіцца мэта даказаць неабходнасць вывучэння гэтай крыніцы ў дачыненні пазначаных падзей, а таксама ахарактарызаваць найбольш значныя зборы фотаздымкаў, апрацоўка якіх пашырыць уяўленні аб паўстанні і яго дзеячах.

У польскай гістарыяграфіі гэтая крыніца пачала выкарыстоўвацца даволі даўно. Трэба адразу адзначыць выданні ўспамінаў саміх паўстанцаў, дзе друкаваліся здымкі з прыватных збораў. І перш за ўсё гэта мемуары Апалінарыя Свентаржыцкага і Якуба Гейштара [201], якія змясцілі значную колькасць здымкаў беларускіх паўстанцаў. Багата ілюстраваныя таксама ўспаміны Бенедзікта Дыбоўскага [202]. Выданне музейных фотазбораў распачынаецца з 60-х гг. 20 ст. У гэты час выходзяць каталогі матэрыялаў паўстання у фондах Музея польскай арміі і Музея гісторыі польскага рэвалюцыйнага руху (сучасны Музей незалежнасці) [203]. Але гэтыя выданні мелі больш шырокія мэты, у сувязі з чым калекцыі фотаздымкаў былі прадстаўлены ў іх толькі часткова.

На пачатку 21 ст. з'яўляюцца навуковыя выданні, да якіх можна аднесці публікацыю збору фотаздымкаў, падрыхтаваную Лешэкам Махнікам на падставе вроцлаўскага збору [204], а таксама двухтомны каталог са збораў Гістарычнага музея Варшавы, падрыхтаваны Крысцінай Лейко і Эльжбетай Камінскай [205]. Для нас гэтыя выданні прадстаўляюць дваякі інтарэс. Па-першае, крыніцазнаўчы, бо ўтрымліваюць здымкі беларускіх паўстанцаў. А, па-другое, выступаюць свайго роду стымулам ў накірунку далейшага даследавання гэтай крыніцы, а таксама апрацоўкі і выдання беларускіх матэрыялаў.

Фотаздымак 50-60-х гадоў 19 ст., нягледзячы на сваю пэўную статычнасць, мае высокую інфарматыўную каштоўнасць. Дзякуючы яму ўдалося захаваць выявы не толькі вядомых дзеячаў свайго часу, але таксама шырокага кола звычайных людзей. Фотаздымкі выступаюць каштоўнай крыніцай у даследаванні матэрыяльнай культуры 19 ст., уносяць карэктывы ў даследаванне сацыяльнай структуры грамадства і г. д. Пэўнае месца ў фотамастацтве адзначанага часу займаюць таксама фотакопіі розных мастацкіх твораў, шэраг якіх на сённяшні дзень мажліва аднавіць толькі дзякуючы фатаграфіі. А яшчэ большую значнасць для нас мае фіксацыя на здымках гістарычных падзеяў, што адбываліся з сярэдзіны 19 ст.

Адным з першых фатографаў, які зразумеў важнасць выкарыстання фотаздымкаў у прапагандысцкіх мэтах становіцца варшавянін Караль Байер. Падчас маніфестацыі, якая адбылася 11 чэрвеня 1860 г. у Варшаве ў сувязі з пахаваннем удавы паўстанца 1830 г. Кацярыны Савінскай, Байер зрабіў пасмяротны здымак, які ў далейшым стаў выкарыстоўвацца з патрыятычнымі мэтамі. Яшчэ большую ролю адыгралі здымкі пяці палеглых на Рынку Старога горада ў Варшаве падчас маніфестацыі 27 лютага 1861 г., якія зноў жа былі выкананы К. Байерам [206]. Пазначаныя здымкі распаўсюджваліся сярод насельніцтва і заклікалі да барацьбы.

Гэтую ідэю падхапілі іншыя майстры. Як прыклад, пасмяротны здымак Уладзіслава Сыракомлі, выкананы ў верасні 1862 г. [207] На жаль, ён не ўтрымлівае інфармацыі пра фатографа.

У большасці выпадкаў фатографы паступалі не настолькі смела. Шырокае распаўсюджванне атрымлівае ўвядзенне ў здымкі нацыянальнага каларыту, што таксама забаранялася афіцыйнымі ўладамі. Пацверджаннем гэтаму з'яўляецца разбіральніцтва па справе Рамана Бохвіца [208], які сфатаграфаваўся ў нацыянальным адзенні. Здымак, выкананы ў 1860 г. у кракаўскай майстэрні Валенція Ржэвуцкага (вул. Каперніка, 29), на якім Бохвіц апрануты ў кунтуш, становіцца прычынай правядзення даследавання аб дачыненні апошняга да паўстанцкіх падзей 1863 г. Яго абвінавацілі ў распаўсюдзе патрыятычных выяваў [209].

Выкарыстанне патрыятычнай сімволікі мажліва прасачыць ў дзейнасці фатографа Антонія Прушынскага. Станіслаў Антоній Прушынскі (1826-1895) паходзіць з падляшскай шляхты герба Любіч. Ягонымі бацькамі былі шляхціц Менскай губ., якому належаў маёнтак Асінцы, Антоній Прушынскі (п. каля 1873) і Роза Станьская.

Фотамайстэрствам Прушынскі пачаў займацца каля 1850 г. Ягоныя радыкальныя погляды, прыналежнасць у 1844-1845 гг. да тайных таварыстваў, а таксама жаніцьба з беднай шляхцянкай Пелагеяй Кулаковай, становяцца прычынамі пазбаўлення яго права на спадчынны маёнтак [210]. Пасля гэтага А. Прушынскі перабіраецца ў Менск, дзе праз нейкі час адчыняе на вуліцы Францысканскай фотамайстэрню [211]. Для Менска яе статус быў падобны на той, які мела варшаўская майстэрня Караля Байера, размешчаная на Кракаўскім прадмесці № 389. Прушынскім выконваліся партрэтныя здымкі. У якасці прыклада мажліва ўзгадаць групавы партрэт з альбома Уладзіслава Міцкевіча, дзе побач з самім уладальнікам майстэрні Антоніем Прушынскім бачым Міхала Дабравольскага [212], Багуслава Семірадскага [213], Валерыя Валодзьку [214], Яна Навакоўскага [215], Юзафа Любічанкоўскага [216], Караля Станкевіча [217], Юзафа Барташэвіча [218] і Мікалая Караткевіча [219].

Выконваліся Прушынскім таксама фотарэпрадукцыі абразоў [220], што адначасова з тыражыраваннем мастацкіх твораў з'яўлялася досыць распаўсюджанай з'явай для 19 ст. Адначасова з гэтым ў майстэрні Прушынскага рабіліся здымкі патрыятычнага зместу.

Прушынскі дзейнічаў досыць рызыкоўна. У сваёй майстэрні ён захоўваў крэсла, на спінцы якога змяшчаўся герб з Арлом і Пагоняй. Захаваўся шэраг фотаздымкаў, на якіх асобы здымаюцца ў згаданым крэсле. У якасці прыкладу мажліва ўзгадаць здымкі маці Антонія Прушынскага Розы Станьскай, змешчаны ў кнізе С. Лявіцкага [221], паўстанца Валовіча са збораў Летувіскага гістарычнага архіву [222], наваградскага шляхціца Уладзіслава Гацыскага [223]. У пачатку 60-х гг. 19 ст. адпаведныя паводзіны фотамайстроў прыводзілі да судовых разбіральніцтваў з боку расейскіх уладаў.

У перыяд паўстання 1863 г. кантроль над дзейнасцю фотаатэлье і ўладальнікаў узмацніўся. У адпаведнасці з прадпісаннем ад 12 ліпеня 1863 г. праводзіліся рэвізіі ва ўсіх фотамайстэрнях на тэрыторыі беларуска-літоўскіх губ. Пры адсутнасці афіцыйнага дазволу на дзейнасць майстэрні ці з прычыны недабранадзейнасці іх уласнікаў такія майстэрні падпадалі пад забарону, а фотамашыны пад канфіскацыю. Пад дадатковыя праверкі траплялі таксама і ўсе астатнія майстры. Ім неабходна было на працягу пяці дзён прадставіць паручыцельства не меней, чым ад трох асобаў, а таксама заплаціць залог у залежнасці ад даходаў майстэрні, памер якога мог складаць ад 200 да 600 рублёў. Акрамя гэтага ўладальнікі атэлье павінны былі несці адказнасць за дабранадзейнасць сваіх супрацоўнікаў [224].

З развіццём у Беларусі паўстанцкага руху Прушынскі далучыўся да "партыі чырвоных" і ўвайшоў у склад Менскага паўстанцкага камітэту. Аднак у самым пачатку 1863 г. ён быў арыштаваны і 29 кастрычніка 1863 г. высланы на жыхарства ў Сібір [225]. Пад канфіскацыю павінна была трапіць уся ягоная ўласнасць. Аднак праведзены ў студзені 1864 г. прыставам менскай гарадской паліцэйскай управы вобыск даў нязначныя вынікі. У доме арыштанта была знойдзена толькі фотамашына, на якую адразу прад'явіла правы жонка Пелагея Прушынская, здолеўшая іх даказаць [226]. Дадзеныя абставіны не дазволілі канфіскаваць у Прушынскага фотаабсталяванне, што дазволіла заснаваць новую майстэрню.

Пакаранне Антоній Прушынскі адбываў у Каінскай акрузе Томскай губ. У 1864 г. да яго перабралася жонка разам з сынамі Конрадам (19.2.1851-8.7.1908), Максіміліянам і дачкой Зенонай. Ужо ў Томску ў іх нарадзіўся сын Севярын, які памёр каля 1869 г., што стала вялікай трагедыяй для сям'і [227].

На працягу 1864-1873 гадоў у Томску Прушынскі таксама ўтрымліваў невялікую фотамайстэрню [228]. Яе асновай стала абсталяванне, перавезенае з Менску. Пра дзейнасць гэтай майстэрні, практычна, нічога невядома. Мажліва, што афіцыйна яна лічылася пад прозвішчам іншай асобы, у сувязі з тым, што атрымаць дазвол на адкрыццё фотамайстэрні ссыльнаму было немажліва. У нас застаецца яшчэ надзея, што пэўныя звесткі ў гэтым накірунку могуць з'явіцца ў працэсе даследавання ліставання Антонія Прушынскага з сынам Конрадам, перабраўшымся ў 1868 г. з Томска ў Варшаву (збор Нацыянальнай бібліятэкі ў Варшаве) [229]. Тым не менш, даследчыкам вядомы шэраг здымкаў Прушынскага, выкананых у томскі перыяд. На адным з іх (датаваны 25 мая 1868 г.) сам Антоній Прушынскі з сынам Конрадам напярэдадні ад'езду апошняга ў Варшаву [230].

З 1873 г. сям'я Прушінскіх жыла ўжо ў Варшаве. Там на працягу 1874-1895 гг. А. Прушынскі зноў кіруе фотамайстэрняй, якая пачаткова з-за адсутнасці афіцыйнага дазволу на яе заснаванне лічылася за Анастазіем Пуцятай, цесцем сына Конрада. Фотаздымкі гэтага перыяду знаходзяцца ў Аддзеле іканаграфіі Нацыянальнай бібліятэкі Варшавы і зборах Гістарычнага музея Варшавы [231]. Сярод іх трэба пазначыць партрэт бацькоў Антонія Прушынскага, выкананы 1871 гг., а таксама фотаздымак сям'і Прушынскага з жонкай Пелагеяй і дзецьмі.

Па сведчанню Ядвігі Астраменцкай, якая добра ведала А. Прушынскага і яго сям'ю ў ссылцы, пры сустрэчы з ім у Варшаве ў 1891 г. ён, "нягледзячы на страту зроку, захаваў бадзёры настрой і добра ўзгадваў сібірскія часы, калі складаныя бытавыя ўмовы, цяжкія перажыванні і аддаленасць ад радзімы аб'ядноўвала людзей быццам у адну сям'ю" [232].

Адной са змястоўных крыніц з'яўляецца фотаальбом са збораў Польскай бібліятэкі ў Парыжы пад назвай "Альбом фотаздымкаў, падараваных У. Міцкевічу ліцвінамі з Менску ў 1861 г." [233] Аксамітавы, карычневага колеру з залатым цісненнем, альбом без пагінацыі памерам 26 х 20 см уключае выявы Наваградка і яго ваколіц, а таксама здымкі, выкананыя ў канцы 50 - пачатку 60-х гг. 19 ст., у тым ліку і паўстанцаў 1863 г [234].

Усяго ў альбоме размешчана 36 здымкаў, з якіх два прадстаўляюць сабой групавыя фота, шэсць з'яўляюцца сюжэтнымі выявамі, астатнія партрэтнымі фотаздымкамі. На здымках выявы 41 асобы, для большасці з якіх на аверсах пазначаны імёны і прозвішчы. Семнаццаць з іх маюць дачыненне да паўстання. Да іх адносіцца ўраднік канцылярыі Менскай палаты грамадзянскага суда Юзаф Барташэвіч, сасланы за удзел у паўстанні ў заходнесібірскі батальён ў Табольскую губ. [235]; сын вядомага рэлігійнага пісьменніка Фларыяна Бохвіца Раман [236]; удзельнік паўстання 1831 г., чыноўнік па асаблівых даручэннях пры Віленскім генерал-губернатары, cябра Віленскай археалагічнай камісіі, ганаровы куратар Наваградскай бібліятэкі, маршалак Наваградскага павета Уладзіcлаў Казімір Гіпаліт Брахоцкі [237]; памешчык Менскай губ., аўтар шэрагу ўспамінаў Валерый Валодзька [238]; старэйшы сын мастака Валенція Ваньковіча Адам [239]; выпускнік Віленскага універсітэту, лекар з Наваградка, які ў 1831 г. выратаваў жыццё цяжка хвораму М. Мураўёву, Пётр Гнаінскі-Міткевіч [240]; сябра менскай паўстанцкай арганізацыі, дзе выконваў абавязкі памочніка начальніка горада, сасланы ў Іркуцкую губ., Міхал Дабравольскі [241]; сын вядомага дзеяча 1831 г. Юзафа Кашыца, сасланы за ўдзел у паўстанні ў Казанскую губ., Канстанцін Ян Казімір Яўстафій Кашыц [242]; памешчык Наваградскага павета Станіслаў Маліноўскі, сасланы ў Табольскую губ. [243]; сябра наваградскай паўстанцкай арганізацыі з абавязкамі павятовага кіраўніка Адольф Мікульскі, сасланы на жыхарства ў Томск [244]; выпускнік Пецярбургскага універсітэта, адвакат менскага суда, сябра менскай паўстанцкай арганізацыі Ян Навакоўскі, сасланы пасля паўстання на жыхарства ў Вяцкую губ. [245]; вядомы грамадскі дзеяч, мемуарыст, мастак Эдвард Баніфацы Паўловіч, які за "знойдзеныя ў яго творы злачыннага зместу і забароненыя лісты" з 8 сакавіка 1863 г. трапіў пад следства Менскай следчай камісіі і па выніках следства быў сасланы на жыхарства ў Аланецкую губ. [246]; сябра Адама Міцкевіча, член наваградскай паўстанцкай арганізацыі з абавязкамі акруговага кіраўніка Канстанцін Туганоўскі [247]; чыноўнік канцылярыі Менскага дваранскага дэпутацкага сходу Антоній Зыгмунт Станіслаў Пуцята [248]; менскі шляхціц, лекар, сасланы за ўдзел у паўстанні ў Ноўгарадскую губ., Праспер Багуслаў Семірадскі [249]; выпускнік Горы-Горацкага сельскагаспадарчага інстытута, сябра менскай паўстанцкай арганізацыі Караль Станкевіч, сасланы пасля паўстання ва Усходнюю Сібір [250]; шляхціц Наваградскага павета Канстанцін Урублеўскі, сасланы на пасяленне ў Пермскую губ. [251]; лекар, ардынатар шпіталя старавераў у Менску Міхал Караль Янкоўскі, сасланы ў Тамбоўскую губ. [252]

Вялікую каштоўнасць для даследчыкаў паўстання 1863 г. мае збор фотаздымкаў Летувіскага дзяржаўнага гістарычнага архіва. Каля 600 фотаздымкаў перыяду 60-х гадоў 19 - пачатку 20 ст. утрымлівае фонд пад назвай "Архіў музея графа М.М. Мураўёва" [253]. Найбольш каштоўнымі з'яўляюцца адзінкі захавання 147 і 148, якія ўтрымліваюць здымкі ўдзельнікаў паўстання [254]. Тут знаходзяцца фота К. Каліноўскага. Адно з іх, выкананае ў майстэрні Ахіла Банольдзі, вядомае даследчыкам [255]. Акрамя яго тут знаходзіцца неаднатаваны здымак, на якім выява мужчыны вельмі падобнага на К. Каліноўскага [256]. На рэверсе здымка алоўкам пазначаецца пад пытальнікам ініцыял і прозвішча [257]. Побач з гэтым здымкам знаходзяцца выявы Людвіка Звяждоўскага, Ігнацыя Здановіча, Зыгмунта Серакоўскага, Аляксандра Скірмунта, Баляслава Свентаржэцкага [258], Багуслава Семірадскага, Альфрэда Ромэра, Браніслава Залескага, Медарда Кончы, Ціта Далеўскага, Леана Плятэра, Эдуарда Чыжэўскага і інш. [259]

Адначасова з гэтым частка справаў разглядаемага фонду сфармавана не толькі па тэматычнаму, але таксама і па алфавітнаму прынцыпу. Сярод разнастайных здымкаў сустракаюцца і ўдзельнікі паўстання. Так, напрыклад здымак Б. Свентаржэцкага, паўстанцкага камісара Менскай губ. [260], паўторна размешчаны побач са здымкамі духоўных асобаў і прадстаўнікоў афіцыйных уладаў [261].

Даследаванне фотаздымкаў 60-х гадоў 19 ст. пацвярджае тэзіс, што фатаграфія на гэты час з'яўлялася дастаткова распаўсюджанай з'явай у шляхецкім асяроддзі. Практычна кожная сям'я мела пэўную калекцыю здымкаў. Здымкі рабіліся пры наведванні сталічных гарадоў, вандроўках у замежжа і г. д. У майстэрнях заказчыкам прапаноўвалася ад пяці да шасці аднолькавых здымкаў, якія пазней як каштоўны падарунак распаўсюджваліся сярод сяброў і сваякоў. Для вывучэння гісторыі паўстання 1863 г. фотаздымкі з'яўляюцца надзвычай каштоўнай крыніцай.

Алена Фірыновіч (Менск),
аспірантка Інстытута гісторыі НАН Беларусі

Дакументальныя матэрыялы НГАБ у г. Гародні па гісторыі паўстання 1863 - 1864 гг.: крыніцазнаўчы аналіз

Канцэптуальная ацэнка падзеяў паўстання 1863 - 1864 гг., нягледзячы на амаль 150-гадовы этап даследавання праблемы, па-ранейшаму поўніцца гістарыяграфічнымі міфамі, палітызаванымі і неабгрунтаванымі высновамі, панаваннем старых клішэ. Адна з прычын неадназначнасці тэарэтычнага асэнсавання праблемы бачыцца ў слабой яе прапрацоўцы на ўзроўні базы крыніц. Гісторыкамі актыўна вывучаліся архіўныя матэрыялы Літвы, Польшчы, Расеі, у той час як беларускія архівасховішчы доўгі час былі пакінутыя без увагі. Для выпрацоўкі зладжанага навуковага погляду на дыскусійныя пытанні даследаванай тэмы неабходна ў поўнай, цэласнай і аб'ектыўнай форме ўвесці ў гістарычны абарот архіўныя дакументы, што знаходзяцца ў архівасховішчах Беларусі. Крыніцазнаўчы аналіз дакументальных матэрыялаў НГАБ у Гародні па гісторыі паўстання 1863 - 1864 гг. з'яўляецца мэтазгодным крокам для аб'ектыўнага асвятлення тых падзеяў.

Дакументы па гісторыі паўстання 1863 - 1864 гг. у НГАБ Гародні выяўлены ў фондах: ф. 1 "Канцылярыя Гарадзенскага губернатара", ф. 3 "Гарадзенская губернская ваенна-следчая камісія па палітычных справах", ф. 581 "Гарадзенская палата крымінальнага і грамадзянскага суду", ф. 1203 "Берасцейская павятовая ваенна-следчая камісія", ф. 1712 "Кобрынская павятовая ваенна-следчая камісія", ф. 1713 "Слонімская павятовая ваенна-следчая камісія", ф. 1714 "Ашмянская павятовая ваенна-следчая камісія". Адзінкавыя дакументы захоўваюцца і ў іншых фондах.

Асаблівай каштоўнасцю вылучаюцца матэрыялы, змешчаныя ў ф. 1 "Канцылярыя Гарадзенскага губернатара" (гл. Дадатак). Сабраная калекцыя прадстаўляе сабой рукапісныя, часткова друкаваныя арыгіналы дакументаў, якія непасрэдна прысвечаны падзеям паўстання 1863 - 1864 гг. Своеасаблівыя рысы вызначанага збору праяўляюцца ў іх тэматычнай і відавай агульнасці. Дакументы раскрываюць, галоўным чынам, палітыку царызму на Беларуска-Літоўскіх землях. Тэматычнае адзінства можна прасачыць нават па назвах справаў: "Дело о запрещении медикам-полякам заключать договора с крестьянами на их лечение" [262], "Высочайше учрежденные в день 21 апреля 1863 г. правила для образования в западных губерниях сельских вооруженных караулов" [263], "Предложение Военного губернатора г. Гродно и Гродненского гражданского губернатора ноября 20 дня 1863 г. № 6717" [264] і інш. Што тычыцца відавай характарыстыкі, то самымі пашыранымі з'яўляюцца распараджэнні, цыркуляры і інструкцыі. Вылучаныя дакументы можна аб'яднаць у групу арганізацыйна-распарадчай дакументацыі.

Цыркуляры і распараджэнні ўяўляюць сабой пісьмовыя дырэктывы, што высылаліся падначаленым установам для абавязковага выканання. Прычым назву "цыркуляр" мелі толькі дакументы міністра ўнутраных спраў, астатнія называліся "распараджэннямі". Даволі часта распараджэнні фігуравалі пад афіцыйнай назвай "предложения". Напрыклад, "Предложение Военного губернатора г. Гродно и Гродненского гражданского губернатора ноября 20 дня 1863 г. № 6717" пачынаецца з слова "предлагаю", але па сутнасці ўтрымлівае канкрэтнае ўказанне распарадчага парадку: "…предлагаю Военным начальникам: 1. Принять под свое особое покровительство лиц, изъявивших желание присоединиться к православию и оградить их от притеснений, которые они могли бы навлечь на себя со стороны лиц, враждебных православию. 2. Если изъявили желание присоединиться к православию лица, содержащиеся под стражею по обвинению их в политических и других преступлениях, то немедленно отдалить их, если возможно, от прочих преступников католического исповедания, сообщать о них местному православному священнику и предоставить ему посещать этих лиц, дабы он лично мог убедиться искренно ли их желание и раскаиваются ли они в своих преступлениях" [265].

Усе распараджэнні прадстаўленыя чарнавіком (сустракаюцца закрэсліванні, выпраўленні) і канчатковым варыянтам дакумента, што дазваляе прасачыць этапы яго стварэння, ход думак, ідэйныя змяненні. Цыркуляры ж захаваліся толькі ў канчатковым варыянце, і адзін з іх з'яўляецца спісанай копіяй з арыгінала - "Копия с циркулярного предписания Начальника Гродненской губернии Военно-уездным начальникам от 17 августа 1863 за № 3058" [266].

Грыф "сакрэтна" меў толькі адзін цыркуляр ("Дело о запрещении медикам-полякам заключать договора с крестьянами на их лечение"). Сакрэтнасць дакумента вызначалася яго складальнікам у залежнасці ад таго, якое значэнне мела выконваемая мера. Зразумела, што забарона працы толькі па прычыне нацыянальнай прыналежнасці не магла быць абнародаваная, бо магла выклікаць абурэнне і супраціў царскай уладзе з боку польскай інтэлігенцыі [267].

Большасць распараджэнняў і цыркуляраў носяць усеагульны характар. Яны прызначаныя на доўгачасовы тэрмін дзеяння на ўсёй тэрыторыі "Паўночна-Заходняга краю". Напрыклад, "Распоряжение Виленского Военного, Ковенского, Гродненского и Минского генерал-губернатора и Главного Начальника Витебской и Могилевской губерний от 4 Июля 1863 г. № 5449" усталёўвала сістэму мераў пакарання ўдзельнікаў паўстання 1863 - 1864 гг. Гэтым дакументам прадугледжвалася: "…чтобы земли и усадьбы в казенных имениях на коих водворены шляхта, однодворцы и другие разночинцы, в случае участия их в мятеже, немедленно были отбираемы в распоряжение сельских крестьян и сельских обществ и предоставляющих сими последними в пользование крестьянам-огородникам и бобылям или кутникам, не имеющих полевых наделов… Имея при том в виду, что некоторые из огородников, и в особенности бобылей не смогут найти в отведенных им участках хозяйственного обзаведения …и необходимых на этот предмет средствах, я предоставляю …разрешать в подобных случаях выдачу в пособие таким лицам до 50 рублей серебром, относящих этот расход на счет виновных в мятеже" [268].

Сустракаюцца распараджэнні і цыркуляры прыватнага характару. Яны прымаліся на кароткі тэрмін, закраналі вузкія пытанні і мелі тэрытарыяльнае абмежаванне. Напрыклад, "Циркуляр Министерства внутренних дел. Департамент полиции исполнительной от 4 Февраля 1869 г. № 18" паведамляў: "…сообщено было Вашему Превосходительству о разыскании в пределах вверенной Вам губернии неизвестно куда скрывшегося из г. Вологды, ксендза Валериана Ружицкого. Ныне получены сведения, что Ружицкий находится за границею, и по сему ему, как самовольно отлучившемуся из отечества, должен быть воспрещен навсегда возврат в наши пределы" [269]. Выкананне такіх цыркулярных прадпісанняў даручалася канкрэтнаму адміністратару, а не ўсім служачым краю.

Сутнасным працягам распараджэнняў і цыркуляраў з'яўляецца інструкцыя. Інструкцыя - гэта комплекс узаемазвязаных указанняў, правіл, якія ўсталёўвалі парадак і спосаб выканання і ажыццяўлення пэўных загадаў. З цыркуляра ці распараджэння пачыналася выкананне мерапрыемства, а інструкцыя падрабязна апісвала крокі і накірункі яго ажыццяўлення. Інструкцыі дадзенай калекцыі аб'ядноўваюцца тэматыкай загадаў. Яны дазваляюць прасачыць механізм кіравання Беларуска-Літоўскім краем. Напрыклад, "Инструкция для устройства военно-гражданского управления в уездах Виленской, Ковенской, Гродненской, Минской, Витебской и Могилевской губерний" [270], "Высочайше учрежденные в день 21 апреля 1863 г. правила для образования в Западных губерниях сельских вооруженных караулов" [271].

Інструкцыі вылучанага збору накіроўваліся, як правіла, ваенным начальнікам паветаў. Мэтай іх дзейнасці Міхаіл Мураўёў лічыў "хуткае заспакаенне" даручаных ім паветаў. Змест інструкцый уражвае сваёй падрабязнасцю і прадуманасцю крокаў у рэалізацыі пастаўленых задач. Вось, што паведамляла "Инструкция Военным начальникам уездов": "Во всяком случае нужно принять за норму следующие основания: 1. В уездном городе должно стоять столько рот, сколько необходимо для содержания караулов и для подания помощи отрядам, расположенным в уездах. 2. Прочие войска должны быть расположены таким образом, чтобы охранять пункты, которые важны: а) по количеству пролегающих там путей; б) по сочувствию жителей к инсургентам; в) по местным условиям, благоприятствующим пребыванию вблизи партии мятежников и г) по временной важности, которую приобрело какое-либо место" [272].

У дапамогу войску прызначаліся "сельские караулы". Для іх арганізацыі была выпрацавана спецыяльная інструкцыя "Высочайше учрежденные в день 21 апреля 1863 г. правила для образования в Западных губерниях сельских вооруженных караулов", чым падкрэслівалася значнасць сялянскай варты ў справе задушэння паўстання 1863 - 1864 гг. У прыватнасці, граф Мураўёў раіў: "При учреждении сельских караулов я рекомендую военным Начальникам большой такт. Пусть они имеют в виду, что крестьяне вообще более преданы Правительству, чем инсурекции, и что мятежники только рядом зверских мер, поселят в них такой страх, который существует у крестьян и до сих пор… Если будут примеры, что крестьяне возьмутся за караульную службу неохотно - нужно убеждать их во имя личной пользы и безопасности и доказывать словами и на деле" [273].

У інструкцыях змяшчаліся падрабязныя апісанні дзеянняў ваенных начальнікаў пры з'яўленні атрадаў паўстанцаў, даваліся неабходныя рэкамендацыі. Правілы грамадзянскага кіравання складаліся з улікам сацыяльных і нацыянальных асаблівасцей "Паўночна-Заходняга краю". Аб чым сведчыць "Инструкция Военным начальникам уездов". У ёй гаварылася: "За крестьянами по степени равнодушия к мятежу следуют евреи, богатые люди, в особенности, если они семейные; затем последовательно идут: отставные офицеры - католики, мелкие помещики, шляхта, бездомные люди и, наконец, ксендзы. По мере того, как преданность исчисленных здесь лиц становится сомнительнее, внимательнее должно быть наблюдение за их поведением и поступками, строже разбор их действий" [274].

Такім чынам, крыніцазнаўчы аналіз распараджэнняў, цыркуляраў і інструкцый дае магчымасць згрупаваць сабраныя дакументы па відах, тэматыцы, характары прызначэння і тэрмінах дзеяння. Гэта спрыяе аналізу дакументаў, выяўленню іх інфармацыйнай навізны ў асвятленні гісторыі паўстання 1863 - 1864 гг. У дадзеным выпадку арганізацыйна-распарадчая дакументацыя, што захоўваецца ў НГАБ Гародні, спрыяе вывучэнню сістэмы кіравання Беларуска-Літоўскімі землямі ў час паўстання і пасля яго задушэння.

ДАДАТАК

Дакументы Фонда 1 "Канцылярыя Гарадзенскага губернатара" НГАБ у Гародні па гісторыі паўстання 1863 г.

1	2	3	4	5	6	7	8
№	Час і месца стварэння	НАЗВА І СТРУКТУРА АДЗІНКІ ЗАХАВАННЯ	Характар сапраўднасці	Мова	Від	Месца знаходжання	Заўвагі
1	6 кастрычніка 1863 - 3 чэрвеня 1872 г.	Дело об увольнении от должности писарей Вроблевского, Новаковского, Гладковского и др., подозреваемых в участии в польском мятеже 1863 г., и ссылке Гладковского Франца в Томскую губернию:	Арыгінал/ Рукапіс	Рус.	Распараджэнне	Ф. 1, воп. 31, адз. зах. 16	Выкарыстана двойчы для навуковых мэтаў і двойчы для службовых
2	15 жніўня-13 кастрычніка 1864 г.	Дело о запрещении медикам-полякам заключать договора с крестьянами на их лечение	Арыгінал/Рукапіс	Рус.	Цыркуляр	Ф. 1, воп. 6, адз. зах. 418	Выкарыстана тройчы для навуковых мэтаў і двойчы для службовых
3	22 студзеня 1862 г.	Циркуляр МВД о выдаче пособий, лицам высланным с постоянного местожительства под надзор полиции и не имевших средств к существованию	Арыгінал/Рукапіс	Рус.	Цыркуляр	Ф. 1, воп. 22, адз. зах. 1277	Выкарыстана аднойчы для навуковых мэтаў
4	4 красаві ка 1863 - 29 жніўня 1867 г.	Дело по прошению дворянки Карчевской о разрешении ее отцу политическому ссыльному Карчевскому Ксаверию временного приезда в губернию для продажи имения: а) Предложения полевого Генерал-аудитора от 30 апреля 1867 № 1179	Арыгінал/Рукапіс	Рус.	Распараджэнне	Ф. 1, воп. 22, адз. зах. 142	Выкарыстана аднойчы для навуковых мэтаў
5	2 мая 1866 - 27 верасня 1869 г.	Циркуляры Министра внутренних дел о сокращении срока ссылки лицам, участвовавшим в польском восстании 1863 г. а) Циркуляр МВД от 16 апреля 1866 №73 б) Циркуляр МВД от 31 мая 1868 г. № 2006	Арыгінал/Рукапіс	Рус.	Цыркуляр	Ф. 1, воп. 31, адз. зах. 102	Выкарыстана двойчы для службовых мэтаў і двойчы для навуковых
6	19 жніўня 1861 - 5 мая 1869 г.	Рапорты городничих и земских исправников о политическом состоянии губернии:а) Распоряжение от 11 августа 1861 г. № 528	Арыгінал/Рукапіс	Рус.	Распараджэнне	Ф. 1, воп. 22, адз. зах. 1112	Выкарыстана пяць разоў для навуковых мэтаў
7	11 снежня 1863 г.	Циркуляр МВД о правилах проверки показаний политических ссыльных об их подданстве	Арыгінал/Рукапіс	Друк	Цыркуляр	Ф. 1, воп. 31, адз. зах. 199	Не выкарыстана
8	3 мая 1863 - 17 мая 1865 г.	Дело об организации сельских вооруженных караулов по уездам губернии: а) Высочайше учрежденные в день 21 апреля 1863 г. правила для образования в Западных губерниях сельских вооруженных караулов б) Циркуляр военным начальникам Витебской губернии в) Инструкция для устройства военно-гражданского управления в уездах Виленской, Ковенской, Гродненской, Минской, Витебской и Могилевской губерний от 24 мая 1863 г. г) Копия с циркулярного предписания Начальника Гродненской губернии Военно-уездным начальникам от 17 августа 1863 за № 3058	Арыгінал/Рукапіс Арыгінал/Рукапіс Арыгінал/Рукапіс Копія/Рукапіс	Рус.	Інструкцыя Цыркуляр Інструкцыя Цыркуляр	Ф. 1, воп. 22, адз. зах. 1375	Выкарыстана тройчы для навуковых мэтаў
9	6 красавіка - 16 верасня 1863 г.	Дело о наложении секвестра на имущества разных лиц, принимавших участие в польском восстании 1863 г.: а) Правила для наложения секвестра на имения лиц, причастных к беспорядкам возникавших в пограничных с Царством Польским губерниях, и для заведывания и распоряжения сими имениями б) Предложения господину Начальнику Гродненской губернии от 2 июня 1863 г. № 1149 в) Предложения господину Начальнику Гродненской губернии от 18 октября 1863 г. № 9358	Арыгінал/Рукапіс Арыгінал/Рукапіс Арыгінал/Рукапіс	Рус. Рус. Рус.	Інструкцыя Распараджэнне Распараджэнне	Ф. 1, воп. 22, адз. зах. 1389	Выкарыстана аднойчы для службовых мэтаў і аднойчы для навуковых
10	15 кастрычніка 1863 - 7 студзеня 1864 г.	Дело по прошению вдовы убитого участника польского восстания 1863 г. мещанина Синайко о выдаче ей пенсии: а) Распоряжение Виленского Военного, Ковенского, Гродненского и Минского Генерал-губернатора и Главного начальника Витебской и Могилевской губерний от 3 декабря 1863 г. № 11061	Арыгінал/Рукапіс	Рус.	Распараджэнне	Ф. 1, воп. 31, адз. зах. 7	Выкарыстана двойчы для навуковых мэтаў і аднойчы для службовых
11	3 ліпеня 1863 - 27 красавіка 1867 г.	Переписка с генерал-губернатором Северо-Западного края о передаче казенных ферм и оброчных статей от дворян и помещиков, участвовавших в польском восстании 1863 года, благонадежным арендаторам: а) Предложение Виленского Военного, Ковенского, Гродненского и Минского генерал-губернатора и Главного Начальника Витебской и Могилевской губерний от 1 Июля 1863 г. № 5322 б) Распоряжение Виленского Военного, Ковенского, Гродненского и Минского генерал-губернатора и Главного Начальника Витебской и Могилевской губерний от 4 Июля 1863 г. № 5449 в) Инструкция для устройства военно-гражданского управления в уездах Виленской, Ковенской, Гродненской, Минской, Витебской и Могилевской губерний	Арыгінал/Рукапіс Арыгінал/Рукапіс Арыгінал/Рукапіс	Рус. Рус. Рус.	Распараджэнне Распараджэнне Інструкцыя	Ф. 1, воп. 31, адз. зах. 9	Выкарыстана двойчы для навуковых мэтаў і тройчы для службовых
12	2-20 верасня 1863 г.	Дело о помиловании участника польского восстания 1863 г. дворянина Игнатовича Юлиана. а) Распоряжение Виленского Военного, Ковенского, Гродненского и Минского генерал-губернатора и Главного Начальника Витебской и Могилевской губерний от 13 Сентября 1863 г. № 3050	Арыгінал/Рукапіс	Рус.	Распараджэнне	Ф. 1, воп. 31, адз. зах. 14	Выкарыстана двойчы для навуковых мэтаў і аднойчы для службовых
13	18 ліпеня 1863 - 25 мая 1871 г.	Дело об отдаче в рекруты крестьян Грицюка Василия, Куппо Ивана и других с конфискацией имущества за участие в польском восстании 1863 г.: а) Распоряжение Военного губернатора Гродно и Гродненского гражданского губернатора 7 Октября 1863 г. № 4768	Арыгінал/Рукапіс	Рус.	Распараджэнне	Ф. 1, воп. 31, адз. зах. 13	Выкарыстана сем разоў для навуковых мэтаў і двойчы для службовых
14	28 кастрычніка 1863 - 9 студзеня 1864 г.	Дело о прекращении выдачи пенсий лицам, принимавшим участие в польском восстании 1863 г.: а) Распоряжение Виленского Военного, Ковенского, Гродненского и Минского генерал-губернатора и Главного Начальника Витебской и Могилевской губерний от 27 Октября 1863 г. № 2642 б) Предложение Военного губернатора Гродно и Гродненского гражданского губернатора от 23 Декабря 1863 г. № 8271	Арыгінал/Рукапіс Арыгінал/Рукапіс	Рус. Рус.	Распараджэнне Распараджэнне	Ф. 1, воп. 31, адз. зах. 18	Выкарыстана аднойчы для навуковых мэтаў і двойчы для службовых
15	28 лістапада 1863 - 5 лютага 1864 г.	Дело о вручении указов о помещике Велькомирского уезда Ляхницком и аптекаре Шимкевиче и др., обвиняемых в принадлежности к тайному политическому варшавскому Центральному комітету: а) Распоряжение Особой следственной по политическим делам комиссии г. Ковно от 19 декабря 1863 г. № 336	Арыгінал/Рукапіс	Рус.	Распараджэнне	Ф. 1, воп. 13, адз. зах. 1387	Не выкарыстана
16	30 красавіка - 19 лістапада 1864 г.	Дело о замене полицейских и других должностей, занимаемых поляками, русскими чиновниками а) Распоряжение Виленского Военного, Ковенского, Гродненского и Минского генерал-губернатора и Главного Начальника Витебской и Могилевской губерний от 15 Марта 1864 г. № 3278	Арыгінал/Рукапіс	Рус.	Распараджэнне	Ф. 1, воп. 13, адз. зах. 1435	Выкарыстана пяць разоў для навуковых мэтаў і двойчы для службовых
17	18 сакавіка - 21 снежня 1864 г.	Дело о надбавке 50% жалования чиновникам прибывшим из центральных губерний России в Западный край; а) Распоряжение Виленского Военного, Ковенского, Гродненского и Минского генерал-губернатора и Главного Начальника Витебской и Могилевской губерний от 18 Марта 1864 г. № 3609	Арыгінал/Рукапіс	Рус.	Распараджэнне	Ф. 1, воп. 13, адз. зах. 1443	Выкарыстана тройчы для навуковых мэтаў і аднойчы службовых.
18	10 верасня 1864 - 4 мая 1873 г.	Дело о запрещении полякам покупать землю с целью укрепления русского земледелия в Западном Крае и другим вопросам: а) Второе дополнение к инструкции для устройства Военно-гражданского управления в уездах Виленской, Ковенской, Гродненской, Минской, Витебской и Могилевской губерний от 24 мая 1863 г. б) Циркуляр Виленского Военного, Ковенского, Гродненского и Минского генерал-губернатора и Главного Начальника Витебской и Могилевской губерний от 1 Января 1864 г. № 3 в) Инструкция о порядке продажи казенных земель в Западном крае лицам русского происхождения, служащих в том крае или желающим там водвориться на постоянное место жительство г) Циркуляр Виленского Военного, Ковенского, Гродненского и Минского генерал-губернатора и Главного Начальника Витебской и Могилевской губерний от 13 Сентября 1867 г. № 1204 д) Циркуляр Виленского Военного, Ковенского, Гродненского и Минского генерал-губернатора и Главного Начальника Витебской и Могилевской губерний от 10 Сентября 1873 г. № 6898	Арыгінал/Друк Арыгінал/Друк Арыгінал/Рукапіс Арыгінал/Рукапіс Арыгінал/Рукапіс	Рус. Рус. Рус. Рус. Рус.	Інструкцыя Цыркуляр Інструкцыя Цыркуляр Цыркуляр	Ф. 1, воп. 13, адз. зах. 1393	Выкарыстана пяць разоў для навуковых мэтаў
19	28 ліпеня 1863 - 15 красавіка 1864 г.	Дело об аресте девиц Парадовской Марии и Дубняковой Александры за сочувствие польскому восстанию 1863 г.: а) Предложение Виленского Военного, Ковенского, Гродненского и Минского генерал-губернатора и Главного Начальника Витебской и Могилевской губерний от 19 Сентября 1863 г. № 3180 б) Предложение Виленского Военного, Ковенского, Гродненского и Минского генерал-губернатора и Главного Начальника Витебской и Могилевской губерний от 27 Ноября 1863 г. №4773	Арыгінал/Рукапіс Арыгінал/Рукапіс	Рус. Рус.	Распараджэнне Распараджэнне	Ф. 1, воп. 31, адз. зах. 79	Выкарыстана двойчы для службовых мэтаў
20	23 лютага 1868 - 8 сакавіка 1869 г.	Дело о запрещении въезда в пределы России ксендзу Ружицкому, незаконно уехавшему за границу: а) Циркуляр Министерства внутренних дел. Департамент полиции исполнительной от 8 Февраля 1868 г. № 26 б) Циркуляр Министерства внутренних дел. Департамент полиции исполнительной от 4 Февраля 11869 г. № 18	Арыгінал/Друк Арыгінал/Друк	Рус. Рус.	Цыркуляр Цыркуляр	Ф. 1, воп. 31, адз. зах. 182	Выкарыстана двойчы для навуковых мэтаў
21	14 жніўня 1864 - 9 ліпеня 1868 г.	Дело о запрещении русским чиновникам жениться на польках: а) Распоряжение Министра внутренних дел, Военного губернатора Гродно и Гродненского гражданского губернатора от 14 Августа 1864 г. № 8828 б) Предложение Министра внутренних дел, Военного губернатора Гродно и Гродненского гражданского губернатора от 14 Августа 1864 г. № 8827	Арыгінал/Рукапіс Арыгінал/Рукапіс	Рус. Рус.	Распараджэнне Распараджэнне	Ф. 1, воп. 6, адз. зах. 417	Выкарыстана дзесяць разоў для навуковых мэтаў
22	27 красавіка 1866 - 9 сакавіка 1867 г.	Дело о произношении нецензурных слов в адрес царя унтер-офицером Янущицким: а) Распоряжение Виленского Военного, Ковенского, Гродненского и Минского генерал-губернатора и Главного Начальника Витебской и Могилевской губерний от 22 Февраля 1867 г. № 616	Арыгінал/Рукапіс	Рус.	Распараджэнне	Ф. 1, воп. 6, адз. зах. 514	Выкарыстанапяць разоў для навуковых мэтаў і 1 раз для службовых
23	6 лістапада 1868 г.	Циркуляр Министерства Внутренних дел о порядке сопровождения заключенных лиц, пересылаемых из одного места в другое по распоряжению правительства: а) Циркуляр Министерства внутренних дел. Департамент полиции исполнительной от 6 Ноября 1868 г. № 222	Арыгінал/Рукапіс	Рус.	Цыркуляр	Ф. 1, воп. 31, адз. зах. 171	Не выкарыстана
24	12 кастрычніка 1861 - 27 лістапада 1862 г.	Дело об исключении из Белостокской гимназии студентов Рошбицкого и де-Ромера за пение польских гимнов: а) Распоряжение Гродненской дирекции училищ 11 Октября 1861 г. № 891 б) Копия с предложения Попечителя Виленского учебного округа Директорам училищ Виленского округа, от 12 Августа 1861 г. № 2510	Арыгінал/Рукапіс Копія/Рукапіс	Рус. Рус.	Распара джэнне Распараджэнне	Ф. 1, воп. 22, адз. зах. 1135	Выкарыстана пяць разоў для навуковых мэтаў
25	8 лістапада - 20 снежня 1861 г.	Дело о заключении в тюрьму органиста Семятицкого костела Озинкевича за исполнение запрещенного гимна в костеле: а) Распоряжение Военного губернатора Гродно и Гродненского гражданского губернатора от 2 Ноября 1861 г. № 7	Арыгінал/Рукапіс	Рус.	Распараджэнне	Ф. 1, воп. 22, адз. зах. 1136	Выкарыстана тройчы для навуковых мэтаў
26	20 мая 1863 - 21 кастрычніка 1866 г.	Дело об учреждении в мест. Милейчицах Брестского уезда сельской почты для доставления срочных донесений военному начальнику, связанных с восстанием 1863 г.: а) Инструкция Военным Начальникам	Арыгінал/Рукапіс	Рус.	Інструкцыя	Ф. 1, воп. 22, адз. зах. 1393	Выкарыстана шэсць разоў для навуковых мэтаў і аднойчы для службовых
27	28 мая - 15 чэрвеня 1864 г.	Дело об изъятии из продажи запрещенных цензурой книг: а) Распоряжение Министра внутренних дел, Военного губернатора Гродно и Гродненского гражданского губернатора от 15 Июня 1864 г. № 4192	Арыгінал/Друк	Рус.	Распараджэнне	Ф. 1, воп. 22, адз. зах. 1532	Выкарыстана шэсць разоў для навуковых мэтаў
28	3 жніўня 1864 - 3 красавіка 1865 г.	Дело об отстранении ксендзов Орловского и Стецкевича от службы в виду их политической неблагонадежности: а) Распоряжение Виленского Военного, Ковенского, Гродненского и Минского генерал-губернатора и Главного Начальника Витебской и Могилевской губерний от 2 Августа 1864 г. № 2375 б) Распоряжение Виленского Военного, Ковенского, Гродненского и Минского генерал-губернатора и Главного Начальника Витебской и Могилевской губерний от 13 Сентября 1864 г. № 5218	Арыгінал/Рукапіс Арыгінал/Рукапіс	Рус. Рус.	Распараджэнне Распараджэнне	Ф. 1, воп. 6, адз. зах. 414	Выкарыстана дзевяць разоў для навуковых мэтаў
29	30 красавіка - 9 жніўня 1866 г.	Дело о запрещении православным жителям г. Дрогичина посещать римско-католические костелы: а) Распоряжение Министерства внутренних дел, Гродненского губернатора от 9 Августа 1866 г. № 111545	Арыгінал/Рукапіс	Рус.	Распараджэнне	Ф. 1, воп. 6, адз. зах. 626	Выкарыстана двойчы для навуковых мэтаў і аднойчы для службовых
30	20 ліпеня 1867 - 12 кастрыч ніка 1868 г.	Дело об увольнении со службы ксендза Порозовского костела Липку, занимавшегося агитацией крестьян в римско-католическую веру: а) Распоряжение Виленского Военного, Ковенского, Гродненского и Минского генерал-губернатора и Главного Начальника Витебской и Могилевской губерний от 12 Июля 1868 г. № 2653	Арыгінал/Рукапіс	Рус.	Распараджэнне	Ф. 1, воп. 6, адз. зах. 821	Выкарыстана аднойчы для навуковых мэтаў і двойчы для службовых
31	1 мая - 6 чэрвеня 1867 г.	Дело о привлечении к ответственности крестьянина Козловского Мартина и мещанина Скварку Викентия за порчу портрета царя: а) Распоряжение Виленского Военного, Ковенского, Гродненского и Минского генерал-губернатора и Главного Начальника Витебской и Могилевской губерний от 31 Мая 1867 г. № 2032	Арыгінал/Рукапіс	Рус.	Распараджэнне	Ф. 1, воп. 6, адз. зах. 916	Выкарыстана чатыры разы для навуковых мэтаў

---

[1] Апошнія словы (паводле А.Масалова) [у:] Кастусь Каліноўскі. За нашую вольнасць. Творы, дакументы. Мн.: Беларускі кнігазбор, 1999. С. 208.

[2] Ассман Я. Культурная память. Письмо, память о прошлом и политическая идентичность в высоких культурах древности. Москва, 2004.

[3] Больш грунтоўна гэтая тэма разглядалася ў артыкуле А.Смаленчука Кастусь Каліноўскі ў польскай гістарычнай традыцыі (Спадчына. 1998 № 2. С. 84-105).

[4] Gazeta Wileńska. 1906 № 17 ад 7 (20).03.1906

[5] Станіслаў Ворцаль (Worcell) (1799-1857) - палітык, удзельнік паўстання 1830-1831 г., дзеяч "Вялікай эміграцыі", прыхільнік сацыялістычных ідэй.

[6] Іахім Лялевель (1786-1861) - польскі гісторык і палітык, старшыня Патрыятычнага таварыства (1830), прыхільнік грунтоўных сацыяльных рэформ.

[7] Аляксандр Герцэн (1812-1870) - рускі пісьменнік, публіцыст, філосаф. Ягоныя погляды перажылі эвалюцыю ад лібералізму ("лібералы-западнікі") да сацыялізму (дактрына А.Прудона).

[8] Людвік Адам Мераслаўскі (1814-1878) - удзельнік паўстання 1830-1831 г., актыўны дзеяч "Вялікай эміграцыі".

[9] Леан Васілеўскі (1870-1936) - дзеяч ППС, прыхільнік федэрацыі Польшчы, Літвы і Беларусі і саюза з незалежнай Украінай. Пасля Рыжскага міра выступаў супраць паланізацыі беларусаў і ўкраінцаў. Даследчык нацыянальна-культурнай праблематыкі Беларусі і Літвы, на пачатку 30-х гг. кіраўнік Інстытута даследавання нацыянальных праблем (Варшава).

[10] Janulaitis A. 1863 metų sukilimo veikėjai Lietuvoje // Švietimo Darbas. 1921, Nr 1-2, p. 53-54.

[11] Революционный подъем в Литве и Белоруссии в 1861-1862 гг.: Документы и материалы. Москва, 1964; Восстание в Литве и Белоруссии. Москва, 1965.

[12] Валевский А.Л. Основания биографики. Киев: Наукова думка, 1993.

[13] Omeljaniuk N. Wersje językowe gazety "Mużycka Prauda" // Studia z Filologii Rosyjskiej i Słowiańskiej. Т. 15. Warszawa, 1989. S.101-109; Яна ж. Jeszcze o języku i autorstwie "Mużyckiej Praudy" i listów "z-pad szybienicy" // Studia z Filologii Rosyjskiej i Słowiańskiej. Т. 18. Warszawa, 1989. S. 201-208.

[14] Абрамавичюс В. Библиография белорусских периодических изданий. 1861-1944 (рукапіс, 1949) // Аддзел рукапісаў Бібліятэкі імя Урублеўскіх Акадэміі навук Літвы. F21-2250.

[15] Станкевіч А. Кастусь Каліноўскі. "Мужыцкая праўда" і ідэя незалежнасьці Беларусі // З Богам за Беларусь. Збор твораў. Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2008. С. 230.

[16] Kąkolewski K. Konstanty Kalinowski i jego piśma w latach 1862-1864 // Z dziejów wspólpracy rewolucyjnej Polaków i Rosjan w drugiej połowie XIX w. Wrocław, 1956.

[17] Біч М. "...І думаў аб самастойнасці Літвы" // Беларуская мінуўшчына. 1997, № 5. С. 37-41.

[18] Шалькевич В.Ф. Кастусь Калиновский. Страницы биографии. Мн.: Университетское, 1988. С. 48.

[19] Rok 1863. Wyroki śmierci. Pod red. W.Studnickiego. Wilno, [1925].

[20] Гэта ж пацвердзіў у сваіх паказанняў Сымон Каліноўскі, бацька паўстанца.

[21] Лісты Казіміры Багушэвіч і Марыі Плаўскай друкуюцца з захаваннем усіх асаблівасцяў арыгіналу. Пераклад з польскай мовы А.Смаленчука. Лісты былі выяўлены ў Літоўскім Дзяржаўным гістарычным архіве студэнтам праграмы "Гісторыя Беларусі і культурная антрапалогія" Еўрапейскага гуманітарнага універсітэту Андрэям Мастыкам падчас рэалізацыі навуковага праекту "Беларусістыка ў архівах і біліятэках Вільні" (Інстытут гістарычных даследаванняў Беларусі ЕГУ, Гісторыка-антрапалагічны гурток імя М.Улашчыка).

[22] Пра аўтарства Казіміры Багушэвіч сведчаць пісьмовыя паметкі яе віленскага адрасата. Між іншым ён адзначыў, што яна ўдава "земскага абыватэля" Ваўкавыскага пав. Антона Багушэвіча (ф. 1135, воп. 4, ад.з. 381, арк. 4 адв.).

[23] Паводле Г.Кісялёва ў Берасцейскім пав. жыў дзядзька Каліноўскага Юры Сцяпанавіч (Г.Кісялёў. Кастусь Каліноўскі: яго час і спадчына // Кастусь Каліноўскі. За нашую вольнасць. Творы, дакументы. Мн.: Беларускі кнігазбор, 1999. C. 287).

[24] Гл., напр., Харэўскі С. Магіла Каліноўскага знайшлася на гары Гедыміна ў Вільні // Наша Ніва. № 44 ад 29 кастрычніка 2001 г.; Дубавец С. Магіла Каліноўскага - гара Гедыміна // Свабода. 2008 № 4 ад 01 - 06.02.2008 г.

[25] Studnicki W. Grobe powstanców na Górze Zamkowej // Dziennik Wileński. 1916, Nr 109

[26] Інфармацыя пра магілы на Замкавай гары таксама была змешчаная В.Студніцкім у згаданым зборніку Rok 1863. Wyroki śmierci. Pod red. W. Studnickiego. Wilno, [1925]. Пераклад гэтай заметкі на беларускую мову быў размешчаны на старонках сайта http://arkushy.narod.ru/kalinouski/lib/rok_1863/uvodziny.htm

[27] Разсказы на белорусском наречіи. Вильно: В типографии А.Сыркина, 1863. 33 с.

[28] Казбярук У. Заняпад і адраджэнне: Беларуская літаратура ХІХ ст. / Укл. У.Казберука, Мн.: "Мастацкая літаратура", 2001. С. 320-321; Латышонак A. Гутарка "царкоўнага старасты Янкі" з "Яськам гаспадаром з-пад Вільні" // Дзеяслоў. 2004. № 9. С. 200.

[29] Разсказы на белорусском наречіи... С. 9.

[30] Тамсама. С. 13.

[31] Шпилевский П.М. Путешествие по Полесью и белорусскому краю. Мн.: "Беларусь", 2004. С. 105.

[32] Каліноўскі К. За нашую вольнасць. Творы, дакументы / Уклад. Г. Кісялёў. Мінск: Беларускі кнігазбор, 1994. С. 28. Глядзі таксама фотакопіі нумароў "Мужыцкай праўды" у кнізе: К.Калиновский: Из печатного и рукописного наследия / Институт истории партии при ЦК КП Белоруссии - фил. Ин-та марксизма-ленинизма при ЦК КП КПСС. Мн.: Беларусь, 1988. 208 с.

[33] Каліноўскі К. За нашую вольнасць... С. 28.

[34] Тамсама.

[35] Тамсама. С. 28.

[36] Тамсама. С. 29.

[37] Тамсама.

[38] Тамсама. С. 34.

[39] Богданович А. Мои воспоминания // Неман. 1984. № 5. С. 53.

[40] Каліноўскі К. За нашую вольнасць… С. 241.

[41] Тамсама. С. 38.

[42] Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Гродне. Ф. 1, воп. 34, ад.з. 169. Арк. 166.

[43] Каліноўскі За нашую вольнасць… С. 40.

[44] Тамсама. С. 44.

[45] Валер Булгакаў. Гісторыя беларускага нацыяналізму. Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2006. С. 119.

[46]Цытую па: Bazyli Białokozowicz. Między wschodem a zachodеm. Z dziejów formowania się białoruskiej świadomości narodowej, Białystok 1998. S.29 ("Ten kraj rdzennie słowiański nie ma swojej nazwy, bo nie stanowi (odrębnego) państwa, ale nachyla się to do systemu lechickiego, to pod berło ruskie. Ziemіе te zostały podbite przez Rurykowiczów i od tego podboju noszą nazwę ziem ruskich. Litwini zachowali im miano przypominające dawny podbój, a Polacy, polożywszy na nich swe piętno, odróżniają w swym języku ziemie ruskie оd państwa Rosji. (...) Ta wielka kraina była widownią walk między Polską a Rosią. Na tym obszarze ścierali się dwie religie, katolicka i prawosławna. Rzeczpospolita szlachecka Polaków i sistemat samowładztwa Rosji toczyły tutaj zawzięte boje").

[47] Антология педагогической мысли Белорусской ССР. Москва, 1986. С. 173-175.

[48] Łatyszonek O. Krajowość i "zapadno-rusizm". Tutejszość zideolgizowana // Krajowość - tradycje zgody narodów w dobie nacjonalizmu. Materjały z międzynarodowej konferencji naukowej w Instytucie Historii UAM w Poznaniu (11-12 maja 1998) / Pod red. J.Jurkiewicza. Poznań: Instytut Historii UAM, 1999. S. 39.

[49] Пра Ігната Кулакоўска, праўда, мы ведаем усё ж вельмі мала. Алег Латышонак вылучыў гіпотэзу, што менавіта ён мог быць аўатарам "Разсказов на белорусском наречіи", але пазней адмовіўся ад яе пад уплывам аргументаў лінгвістычнага характару.

[50] Лінднер Р. Гісторыкі і ўлада. Нацыятворчы працэс і гістарычная палітыка ў Беларусі ХІХ-ХХ ст. Санкт-Пецярбург., 2003. С. 259-266.

[51] Большая советская энциклопедия. Т. 19. 2-е изд. Москва, 1953. С. 436.

[52] Советская историческая энциклопедия. Т. 6. М., 1965. С. 857; Большая советская энциклопедия. Т. 11. 3-е изд. Москва, 1973. С. 213.

[53] Беларуская савецкая энцыклапедыя. Т. 5. Мн., 1972. С. 265.

[54] Беларуская энцыклапедыя. Т. 7. Мн., 1998. С. 640.

[55] Энцыклапедыі гісторыі Беларусі. Т. 4. Мн., 1997. С. 32.

[56] Перцаў В. Кастусь Каліноўскі // Полымя. 1945. № 9. С. 141.

[57] Смирнов А. Кастусь Калиновский. Москва, 1959. С. 7-8.

[58] Смирнов А. Кастусь Калиновский. Мн., 1963. С. 12-13.

[59] Национальный исторический архив Беларуси в Гродно (далее: НИАБ). Ф. 3, оп. 1, ед.х. 40, л. 247.

[60] Кісялёў Г. Рыцарь свабоды // Каліноўскі К. За нашу вольнасць. Творы, дакументы. Мн., 1999. С. 7.

[61] Каліноўскі К. За нашую вольнасць. Творы, дакументы / Уклад., прадм., паслясл. і камент. Г. Кісялёва. Мн., 1999. С. 7.

[62] НИАБ в Гродно. Ф. 1, оп. 20, ед.х. 232, л. 80 об.-81.

[63] Очерк мануфактурно-промышленных сил Европейской России, служащий текстом промышленной карты, в двух частях, составленный П. Крюковым. Санкт-Петербург., 1853. С. 50.

[64] Исследования о состоянии льняной промышленности в России. Санкт-Петербург., 1847. С. 50-51.

[65] НИАБ в Гродно. Ф. 2, оп. 11, ед.х. 1050, л. 2-3.

[66] Там же. Л. 7.

[67] Там же. Л. 4.

[68] Систематический указатель фабрикантов, заводчиков и торговых фирм, заявивших свои клейма в Департаменте торговли и мануфактур. Санкт-Петербург, 1884. С. 53.

[69] Там же. С. 81, 99.

* С полной копией показаний С.Калиновского меня любезно познакомил А.Смоленчук. Его помощь и живое участие в подготовке данного сообщения были весьма полезны, за что приношу ему искреннюю благодарность.

[70] НИАБ в Гродно. Ф. 3, оп. 1, ед.х. 40, л. 247-248 об.

[71] Каліноўскі К. За нашую вольнасць. Творы, дакументы / Уклад., прадм., паслясл. і камент. Г. Кісялёва. Мн., 1999. С. 404.

[72] Там же. С. 182, 366-367.

[73] Там же. С. 182.

[74] Виленский временник. Книга VI, ч. II. Архивные материалы муравьевского музея относящиеся к польскому восстанию 1863-1864 г.г. в пределах Северо-Западного края. Вильна, 1915. С. 7

[75] НГАБ у Гародні. Ф. 1, воп. 34, ад.з. 172, арк. 12.

[76] Тамсама. Ф. 970, воп. 2, ад.з. 2, арк. 161.

[77] Тамсама. Ф. 1, воп. 34, ад.з. 2, арк. 4.

[78] Тамсама. Ф. 970, воп. 2, ад.з. 4, арк. 3

[79] Тамсама. Ад.з. 7, арк. 112

[80] Тамсама. Ф. 1, воп. 34, ад.з. 2564, арк. 109.

[81] Тамсама. Ф. 970, воп. 2, ад.з. 2, арк. 13-14

[82] Отчет графа М.Н. Муравьёва по управлению Северо-Западным краем с 1 мая 1863 г. по 17 апреля 1865 г. С. 4.

[83] НГАБ у Гародні. Ф. 970, воп. 2, ад.з. 16, арк. 10-15.

[84] Тамсама. Ф. 1624, воп. 2,ад.з. 3, арк. 324; Ф. 974, воп. 1, ад.з. 7, арк. 679.

[85] Berg M. Zapiski o polskich spiskach i powstaniach. Cz. X., Warszawa, 1906. S. 129.

[86] НГАБ у Гародні. Ф. 1, воп. 34, ад.з. 14, арк. 33.

[87] Цылов Н.И. Сборник распоряжений графа Михаила Николаевича Муравьева по усмирению польского мятежа в северо-западных губерниях 1863-1864. Вильна, 1866. С. 102.

[88] НГАБ у Гародні. Ф. 974, воп. 1, ад.з. 2, арк. 103.

[89] Тамсама. Арк. 2.

[90] Тамсама. Ад.з. 13, арк. 346.

[91] Тамсама. Ф. 1, воп. 34, ад.з. 170, арк. 45; Ф. 1, воп. 35, ад.з. 1, арк. 4.

[92] Тамсама. Ф. 1, воп. 34, ад.з. 1068, арк. 22, 28.

[93] Тамсама. Ф. 970, воп. 2, ад.з. 7, арк. 60.

[94] Тамсама. Ф. 1, воп. 34, ад.з. 170, арк. 154-155.

[95] Тамсама. Ф. 1, воп. 13, ад.з. 1400, арк. 16-65.

[96] Тамсама. Ф. 970, воп. 2, ад.з. 1, арк. 70.

[97] Тамсама. Ф. 974, воп. 1, ад.з. 2. Арк. 110 (Дакумент друкуецца на мове арыгінала з захаваннем тагачаснай пунктуацыі).

[98] Тамсама. Арк. 82 (Дакумент друкуецца на мове арыгінала з захаваннем тагачаснай пунктуацыі).

[99] Тамсама. Ф. 1, воп. 34, ад.з. 823, арк. 38.

[100] Тамсама. Ф. 970, воп. 2, ад.з. 17, арк. 127, 128.

[101] Тамсама. Ф. 1, воп. 34, ад.з. 170, арк. 85, 154.

[102] Тамсама. Воп. 13, ад.з. 1400, арк. 69.

[103] Тамсама. Воп. 34, ад.з. 542, арк. 16.

[104] Тамсама. Ф. 3, воп. 1, ад.з. 39, арк. 14.

[105] Тамсама. Ф. 1, воп. 13, ад.з. 1400, арк. 169.

[106] Тамсама. Воп. 34, ад.з. 456, арк. 131-132.

[107] Тамсама. Ад.з. 170, арк. 154.

[108] Цылов Н.И. Сборник распоряжений графа Михаила Николаевича Муравьева по усмирению польского мятежа в северо-западных губерниях 1863-1864. Вильна, 1866. С. 125.

[109] Studnicki W. Rok 1863. Wyroki śmierci. Wilno. S. 3-53.

[110] НГАБ у Гародні. Ф. 1159, воп. 3, ад.з. 21, арк. 334, 344.

[111] Тамсама. Арк. 328-330.

[112] Тамсама. Ад.з. 13, арк. 37.

[113] Тамсама. Ф. 1, воп. 31, ад.з. 72, арк. 41, 49.

[114] РДГА. Ф. 1266, воп. 1, ад.з. 8, арк. 32.

[115] Тамсама. Ф. 78, воп. 1, ад.з. 100, арк. 62;НГАБ у Гародні. Ф. 1624, воп. 2, ад.з. 3, арк. 71.

[116] НГАБ у Гародні. Ф. 1, воп. 34, ад.з. 1746, арк. 3.

[117] Тамсама. Ад.з. 456, арк.2.

[118] Тамсама. Ф. 970, воп. 2, ад.з. 7, арк. 84.

[119] Тамсама. Ф. 1, воп. 34, ад.з. 456, арк. 4; Ф. 1, воп. 31, ад.з. 57, арк. 3; Ф. 974, воп. 1, ад.з. 12, арк. 67.

[120] Тамсама. Ф. 1, воп. 6, ад.з. 372, арк. 10.

[121] Тамсама. Ф. 1, воп. 34, ад.з. 542, арк. 166, 168.

[122] Тамсама. Ад.з. 456, арк. 105; Ф.1, воп. 6, ад.з. 829, арк. 140; Ф.1, воп. 6, ад.з. 372, арк. 197.

[123] Тамсама. Ф. 1, воп. 34, ад.з. 676.

[124] Тамсама. Ад.з. 1746.

[125] Горбачёва В.В. Восстание 1863-1864 гг. и репрессивные мероприятия царизма в Беларуси // Powstanie Styczniowe 1863-1864. Walka i uczęstnicy. Represje i wygnanie. Historiografia i tradycja: Zb. art.; Pod redakcją W. Cabana, W. Śliwowskiej. Kielce: Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, 2005. S. 115.

[126] НГАБ у Гародні. Ф. 1, воп. 34, ад.з. 676, арк. 38.

[127] Тамсама. Ад.з. 667, арк. 2.

[128] Тамсама. Ф. 1, воп. 34, ад.з. 2425, арк.2.

[129] Тамсама. Ф. 3, воп. 1, ад.з. 39, арк. 48.

[130] Тамсама. Ф. 974, воп. 1, ад.з. 7, арк. 583.

[131] Тамсама. Ф. 1715, воп. 1, ад.з. 2, арк. 147.

[132] Комзолова А.А. Политика самодержавия в Северо-Западном крае в эпоху великих реформ. Москва, Наука, 2005. С. 187.

[133] НГАБ у Гародні. Ф. 970, воп. 2, ад.з. 16, арк. 15.

[134] Тамсама. Ф. 1624, воп. 2, ад.з. 3, арк. 133.

[135] НИАБ в г. Гродно. Ф. 1, оп. 21, ед.х. 722. Л. 10.

[136] Карпович О.В. Участие населения белорусских уездов Гродненской губернии в восстании 1863-1864 гг. // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 1. 2009. №1. С. 3.

[137] НИАБ в Гродно. Ф. 3, оп. 1, ед.х. 5.

[138] НИАБ в Гродно. Ф.31, оп. 1, ед.х. 134. Л. 14.

[139] Маліноўская-Франке Н.Забытая мастачка святла: жыццёвы і творчы шлях Марыі Гажыч // Роднае слова. 2009. №3. С. 97-99.

[140] Шалкевич В.Ф. Кастусь Калиновский: Страницы биографии. Мн., 1988. С. 80.

[141] Кісялёў Г. Героі і музы. Мн., 1982. С. 89

[142] Белявская И.М. А.И. Герцен и польское национально-освободительное движение 60-х годов XIX в. Москва, 1954. С. 59-60

[143] Каліноўскі К. За нашую вольнасць. Творы, дакументы. Мн., 1999. С. 360.

[144] Калиновский К. Из печатного и рукописного наследия. Мн., 1988. С. 118-120

[145] Смірноў А.П. Кастусь Каліноўскі ў паўстанні 1863 года. Мн., 1959. С. 22-24

[146] Кісялёў Г. Героі і музы... С. 117

[147] Сапаргалиев Г.С., Дьяков В.А. Общественно-политическая деятельность ссыльных поляков в дореволюционном Казахстане. Алма-Ата: Наука. 1971. 252 с.

[148] Полное собрание законов Российской империи (далее ПСЗРИ). Т.15. № 11414; Т.20. № 14462 и др.

[149] Центр хранения архивного фонда Алтайского края (далее ЦХАФ АК). Ф. 4, оп. 1, д. 18. Л. 3.

[150] Под Алтаем подразумевается Алтайский горный округ, включавший территорию современного Алтайского края, республики Алтай, части Новосибирской, Кемеровской, Омской, Томской областей, восточной части Республики Казахстан.

[151] Подсчитано: Государственный архив Российской Федерации (далее ГАРФ). Ф. 109. экспед. 1864 г., д. 171. Л. 80-82 об.; Государственный архив Омской области (далее ГАОО). Ф. 3, оп. 6, д. 7784. Л. 20 об., 22; Оп. 7, д. 11555. Л. 4 об.; Российский государственный исторический архив (далее РГИА). Ф. 821, оп. 3, д. 241. Л. 2 и др.; Герасимов Б. Ссыльные поляки в Семипалатинской области (Краткий исторический очерк) // Записки Семипалатинского подотдела Западно-Сибирского отдела Русского Географического общества. Вып. 12. 1918. С. 47, 49, 50 и др.

[152] ГАРФ. Ф. 109. экспед. 1864 г., д. 171. Л. 80-82 об.

[153] РГИА. Ф. 1286, оп. 25, д. 1391. Л. 13.

[154] Дьяков В.А. Деятели русского и польского освободительного движения в царской армии. 1856-1865 годов. Москва: Наука, 1967. С. 162; Герасимов Б. Ссыльные поляки … С. 85.

[155] ГАРФ. Ф. 109. экспед. 1864 г., д. 171. Л. 80, 82 об.

[156] ГАОО. Ф. 3, оп. 6, д. 7784. Л. 16; Оп. 7, д. 11462. Л. 1, 3; Государственный архив Томской области (далее ГАТО). Ф. 3, оп. 54, д. 1060. Л. 1, 1 об.; ЦХАФ АК. Ф. 170, оп. 1, д. 730-а. Л. 2 об.

[157] ГАОО. Ф. 3, оп. 6, д. 7784. Л. 22; ГАТО. Ф. 3, оп. 2, д. 1149. Л. 101.

[158] Герасимов Б. Ссыльные поляки… С. 12.

[159] Митина Н.П. Во глубине сибирских руд. Москва, 1966. С. 15.

[160] Герасимов Б. Ссыльные поляки… С. 49, 56.

[161] Там же. С. 49, 56, 69, 85 ,94, 95.

[162] Герасимов Б. Ссыльные поляки… С. 47, 82.

[163] Там же. С. 47, 49, 68, 82, 94.

[164] Там же. С. 56, 68, 85.

[165] Там же. С. 49, 56, 85, 104, 105.

[166] Там же. С. 68, 95, 104, 106.

[167] Полное собрание законов Российской Империи (далее 2-е ПСЗ РИ). Т. 46. Отд. 1. № 49597.

[168] Там же.

[169] Герасимов Б. Ссыльные поляки… С. 56, 68, 85.

[170] 2-е ПСЗ РИ. Т. 49. Отд. 1. № 53017.

[171] Герасимов Б. Ссыльные поляки… С. 47, 49, 51, 61, 82, 95.

[172] 3-е ПСЗ РИ. Т. 3. № 1583.

[173] 2-е ПСЗ РИ. Т. 46. Отд. 1. № 49597.

[174] 2-е ПСЗ РИ. Т. 46. Отд. 1. № 49597.

[175] ГАРФ. Ф. 109. 1 эксп. 1872 г., д. 63. Л. 2 - 4.

[176] Свод законов Российской империи, издания 1857 года. Санкт-Петербург, 1857. Т. 11. Ч. 1. № 90.

[177] ГАРФ. Ф. 109. 1 эксп. 1872 г., д. 63. Л. 16, 16 об., 22.

[178] РГИА. Ф. 821, оп. 3., д. 427. Л. 28.

[179] ГАРФ. Ф. 109. 1 эксп. 1872 г., д. 63. Л. 41. Следует отметить, что 28 июля 1881 г. «последовало Высочайшее соизволение на распространение Высочайшего повеления от 8 октября 1872 г. о назначении римско-католических священников, освобожденных от надзора полиции, викарными в приходы великорусских губерний - на губернии Лифляндскую, Эстляндскую и Курляндскую» (Там же. Л. 72).

[180] 2-е ПСЗРИ. Т. 49. Отд. 1. № 53017.

[181] ГАОО. Ф. 3, оп. 7, д. 11462. Л. 14.

[182] Католический некрополь города Томска (1841-1919). Томск: ООО "Рау Шмбх", 2001. 282 с.

[183] Герасимов Б. Ссыльные поляки… С. 19.

[184] Нарыс гісторыі Польскай дзяржавы і народа. Х - ХХІ стст. / рэд. і укл. тэксту М. Семаковіч. 2-е выд. Варшава: Demart Sp. z o.o., 2006. С. 149-151.

[185] Западные окраины Российской империи / под ред. М.Д. Долбилова и А.И. Миллера. Москва: Новое литерурное обозрение, 2006. С. 554, табл. 2.

[186] Тамсама.

[187] Жытко, А.П. Дваранства Беларусі перыяду капіталізму 1861-1914 гг. Мн.: БДПУ, 2003. С. 85.

[188] Тамсама. С. 42.

[189] НГАБ у Гродне. Ф. 31, воп. 1, ад.з. 208. Арк. 252.

[190] НГАБ у Гродне. Ф. 31, воп. 2, ад.з. 1855. Арк. 1 адв.-3.

[191] Тамсама. Воп. 1, ад.з. 36. Арк. 1-14 адв.

[192] Тамсама. Ад.з. 213. Арк. 1-4 адв.

[193] Тамсама. Ф. 42, воп. 1, ад.з. 11. Арк. 68-68 адв., 84-84 адв.

[194] Пералік майстэрняў зроблены на падставе наступных крыніц: Lіetuvos valstybinis istorios archyvas (далей - LVIA). F. 439, ap. 1, b. 147-149; Гарадзенскі дзяржаўны гісторыка-археалагічны музей (далей - ГДГАМ). КП № 2842.

[195] Абдон Карзон (1826-1865), нарадзіўся ў Расіенскім павеце Ковенскай губ., жыў у Вільні. Фотамастацтва вывучаў у Парыжы. Каля 1859 г. на вуліцы Вялікай адкрыў фотастудыю. Меў дачыненне да паўстання, за што ў красавіку 1863 г. быў арыштаваны і сасланы ў Енісейскую губерню. Памёр у ссылцы.

[196] Альберт Свейкоўскі, прускі грамадзянін. Ягоная фотамайстэрня, размешчаная ў Вільні на вуліцы Нямецкай у доме Мюлера, дзейнічала на працягу 1861-1866 гг. В чэрвені 1863 г. яна была зачынена і аднавіла сваю дзейнасць праз месяц пасля ўплаты залога ў памеры 300 рублёў. У ліпені 1866 г. Свейкоўскі пераехаў у Тулу.

[197] Джузэпэ Ахіл Эльмір Банольдзі (п. каля 1871), нарадзіўся ў, італьянец па паходжанню. З 1842 г. жыў у Вільні, працаваў выкладчыкам спеваў у Віленскім Дваранскім інстытуце, заснаваў фотамайстэрню. Сябра Станіслава Манюшкі, да якога неаднаразова прыязджаў у Менск. У 1862 г. увайшоў у склад Літоўскага правінцыяльнага камітэта. З пачаткам паўстання быў высланы, пасля чаго дзейнічаў як прадстаўнік віленскага паўстанцкага цэнтра за мяжой. Пазней займаўся фатаграфіяй у Парыжы. Удзельнік Парыжскай камуны, служыў капітанам у атрадзе В. Урублеўскага. Памёр ад ран.

[198] Аляксандр Уладзіслаў Страус (1834-1896), віленскі тэатральны дэкаратар і фатограф, скончыў Санкт-Пецярбургскую мастацкую акадэмію, з 1860 г. выкладаў у Віленскім Дваранскім інстытуце.

[199] Гэтая майстэрня была заснавана ў 1864 г. і з'яўлялася адной з самых вялікіх у Вільні. Размяшчалася яна ў доме Шмідта на вуліцы Вялікай. Пасля смерці А. Страуса атэлье перайшло да яго жонкі і праіснавала да 1915 г.

[200] Пералік віленскіх фотамайстэрняў даецца на падставе аналізу фотаздымкаў са збораў "Мураўёўскага музея" (LVIA), што зразумела не адлюстроўвае ўсяго развіцця фота­майстэрства ў Вільні. Гэты збор пераважна ўтрымлівае здымкі паўстанцаў і прадстаўнікоў урадавай адміністрацыі. Гл.: LVIA. F. 439, ap. 1, b. 147, l. 6, 23, 56, 98, 125; b. 148, l. 146; b. 149, l. 1, 6, 22, 38, 40, 80.

[201] [Świętorzecki Apo­lina­ry]. Ze wspomnień wygnańca / Spisała Z. Kowalewska. Wilno, 1911; Gieysztor J. Pamiętniki z lat 1857-1865. Wilno, 1913. Т. I-II.

[202] Dybowski B. Pamiętnik od roku 1862 zacząwszy do roku 1878. Lwów, 1930.

[203] Bigoszewska W., Słoniewska M. Powstanie styczniowe w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego. Warszawa, 1966; Wórkiewicz H., Ozyra H., Andrzejewska B. Powstanie styczniowe. Katalog zbiórów Muzeum Historii Polskiego Ruchu Rewolucyjnego. Nabytki z lat 1957-1975. Warszawa, 1982.

[204] Machnik L. Fotografie powstańców styczniowych w zbiórach Gabinetu Grafiki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Wrocław, 2002.

[205] Powstanie styczniowe i zesłańcy syberyjscy. Katalog fotografii ze zbiorów Muzeum Historzcznego m. st. Warszawy. Сz. 1. Powstanie styczniowe / Oprac. K. Lejko. Warszawa, 2004; Powstanie styczniowe i zesłańcy syberyjscy. Katalog fotografii ze zbiorów Muzeum Historzcznego m. st. Warszawy. Cz. II. Zesłańcy syberyjscy / Oprac. E. Kamińska. Warszawa, 2005.

[206] Powstanie styczniowe i zesłańcy syberyjscy. Katalog fotografii ze zbiorów Muzeum Historzcznego m. st. Warszawy. Сz. 1. S. 5.

[207] LVIA. F. 439, ap. 1, b. 161, l. 18-18 v.

[208] Раман Бохвіц (каля 1843-1939), шляхціц з роду Бохвіцаў герба Радван, сын Фларыяна (1799-1856), знакамітага рэлігійнага пісьменніка і Паўліны Маеўскай, пляменніцы маці Адама Міцкевіча. З красавіка да сярэдзіны чэрвеня 1863 г. знаходзіўся ў паўстанцкім атрадзе Янкі Каваля, потым пакінуў паўстанцаў. 22 верасня 1863 г. добраахвотна здаўся ўладам. Па рашэнню Часовага палявога аўдытарыяту ад 15.3.1865 г. і канфірмацыі галоўнакамандуючага віленскай ваеннай акругі быў асуджаны на 4 месяца турэмнага зняволення і далейшы нагляд паліцыі. Гл.: НГАБ. Ф. 1081, воп. 1, ад.з. 2. Арк. 19; LVIA. F. 1248, ap. 2, b. 1460; Aftanazy R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Т. 2. Województwa nowogródzkie, brzesko-litewskie. Wrocław, 1993. S. 314, 393; Mienicki R. Ziemia nowogródzka w dobie porozbiorowej (1793-1915). Wilno, 1935. S. 55; PSB. T. 2. S. 175-176.

[209] LVIA. F. 1248, ap. 2, b. 1460, l. 2-3.

[210] Lewicki S. Konrad Prószyński. Warszawa, 1987. S. 11-12.

[211] Фотографіческая іллюстрація. № 8/9. Менск, 1863. C. 10; Кісялёў Г. Імгненне і вечнасць // Мастацтва Беларусі. 1984. № 6.

[212] Міхал Дабравольскі (29.11.1831-17.8.1898), шляхціц Менскай губ., сын Міхала, праваслаўны. У 1863 г. чыноўнік канцылярыі менскага губернатара, калежскі рэгістратар. Уваходзіў у склад менскай паўстанцкай арганізацыі. Па канфірмацыі галоўнакамандуючага войскамі Віленскай ваеннай акругі ад 19 чэрвеня 1864 г. асуджаны на 12 гадоў працы на рудніках са стратай шляхецкіх правоў. Пакаранне адбываў у Іркуцкай губ. 13 мая 1871 г. Дабравольскаму вярнулі адабраныя правы. Пасля вяртання з ссылкі жыў у брата ў г. Влацлавэк Варшаўскай губ. Гл.: НГАБ. Ф. 299, воп. 1, адз. 579, арк. 171 адв.; Ф. 299, воп. 2, ад.з. 6062, арк. 28 адв.; Ф. 299, воп. 2, ад.з. 6063, арк. 16 адв.; Ф. 319, воп. 2, ад.з. 929; Mickiewicz W. Pamiętniki. T. 2. 1862-1870. Warszawa, 1927. S. 53, 54; Powstanie styczniowe i zesłańcy syberyjscy. Katalog Fotografii ze zbiorów Muzeum Hi­storycznego m. st. Warszawy. Cz. II. S. 252, 254; Rok 1863 na Mińszczyźnie. Mińsk, 1927. S. 95, 105; Śliwowska W. Syberia w życiu i pamięci Gieysztorów - zesłańców postyczniowych. Wilno - Sybir - Wiatka - Warszawa. Warszawa, 2000. S. 172; [Świętorzecki Apolinary]. Ze wspomnień wygnańca. S. 81.

[213] Праспер Багуслаў Семірадскі (н. 13.11.1838), шляхціц з Менску, сын Стэфана (н. каля 1800), паводле сведчання Якуба Гейштара, доктар. За ўдзел у паўстанні быў сасланы на жыхарства ў Наўгародскую губ. Паводле інфармацыі Клюкоўскага, атруціўся па дарозе ў ссылку. Гл.: НГАБ. Ф. 319, воп. 2, ад.з. 2946, арк. 22, 95, 117 адв.; Gieysztor J. Pamiętniki z lat 1857-1865. Wilno, 1913. Т. I. S. 405; Klukowski Z. Lekarze zesłańcy po powstaniu 1863 r. // Lekarz Wojskowy. 1927. Т. IX. S. 20; Mickiewicz W. Pamiętniki. T. 2. S. 53.

[214] Валерый Вaлодзькa, памешчык Менскага і Бабруйскага паветаў Менскай губ., уладальнік маёнтка Забалацце, жыў у Менску. У паўстанні 1863 г. дзейнічаў пад прозвішчам Вацлаў Кошчыц, быў у атрадзе Паўла Дыбоўскага. У пасляпаўстанцкі перыяд знаходзіўся ў Турцыі, дзе займаўся будаўніцтвам мастоў. Аўтар шэрагу ўспамінаў, у тым ліку і пра паўстанне. Гл.: НГАБ. Ф. 299, воп. 2, ад.з. 6062, арк. 16-16 адв.; Ф. 299, воп. 2, ад.з. 6063, арк. 4 адв.; Ф. 320, воп. 1, ад.з. 331, арк. 204 адв.; Кісялёў Г. На пераломе дзвюх эпох: Паўстанне 1863 г. на Міншчыне. Мн., 1990. С. 20; Mickiewicz W. Pamiętniki. Т. 2. S. 53, 54.

[215] Ян Навакоўскі (н. каля 1835), шляхціц Менскай губ., сын Отана. Скончыў Пецярбургскі універсітэт. У паўстанні ўваходзіў у склад менскай паўстанцкай арганізацыі. Арыштаваны за ўдзел у выступленнях, якія адбываліся ў Менску ў лістападзе 1862 г. Па рашэнню ад 12 студзеня 1863 г. сасланы на жыхарства ў Вяцкую губ. 18 красавіка 1868 г. Навакоўскі быў вызвалены з-пад паліцэйскага нагляду без мажлівасці вяртання на месца жыхарства. Праз нейкі час перабраўся ў Варшаву. Гл.: Fajnhauz D. 1863. Litwa i Białoruś. Warszawa, 1999. S. 70; Mickiewicz W. Pamiętniki. T. 2. S. 53, 54; [Świętorzecki Apo­lina­ry]. Ze wspomnień wygnańca. S. 81.

[216] Юзаф Леапольд Любічанкоўскі (н. 13.12.1835), шляхціц Рэчыцкага павета Менскай губ., сын Яна. Гл.: НГАБ. Ф. 319, воп. 2, ад.з. 1898; Mickiewicz W. Pamiętniki. T. 2. S. 53; Na nieznane losy. Między Ołońcem a Jadryniem. Dwa pamiętniki z zesłania po powstaniu styczniowym / Оprac. A. Brus. Warszawa, 1999. S. 96.

[217] Караль Станкевіч (1833 (1834)-1898), шляхціц Ковенскай губ., сын Іллі. Скончыў Горы-Горацкі сельскагаспадарчы інстытут. У пачатку 60-х гг. працаваў у Менскай палаце дзяржаўных маёмасцяў. Распаўсюджваў у сялянскім асяроддзі польскамоўныя падручнікі, сам з'яўляўся аўтарам шэрагу прац па сацыяльнай праблематыцы. Падчас візіту Уладзіслава Міцкевіча прымаў удзел у канспіратыўным сходзе, які адбываўся ў Менску ў доме Аляксандра Валіцкага. У 1863 г. з'яўляўся членам менскай паўстанцкай арганізацыі. Быў пакараны ссылкай "у найбольш аддаленыя раёны Сібіры". 7 лютага 1865 г. прыбыў у Табольск, адкуль 3 сакавіка гэтага ж года быў перапраўлены далей ва Усходнюю Сібір. На падставе маніфеста ад 17 мая 1868 г. быў переведзены пад паліцэйскі нагляд у Вяцкую губерню. Жыў у Вятцы, працаваў бухгалтарам у купца А. Красоўскага. 16 ліпеня 1883 г. выехаў у Варшаву, где працаваў архівістам у Гандлёвым банку. Памёр у Варшаве. Гл.: Gieysztor J. Pamiętniki Т. 2. S. 305; Mickiewicz W. Pamiętniki. T. 2. S. 54; PSB. T. XLII. S. 188-189; Rok 1863. S. 31, 47, 75, 104; Śliwowska W. Syberia. S. 327; [Świętorzecki Apo­lina­ry]. Ze wspomnień wygnańca. S. 81; Кісялёў Г. На пераломе... C. 9.

[218] Юзаф Барташэвіч (н. каля 1838), шляхціц, сын Ануфрыя, служыў у канцылярыі Менскай палаты цывільнага суда. У 1863 г. абвінавачваўся ва ўдзеле ў палітычных маніфестацыях. Адбываў пакаранне ў заходнесібірскіх батальёнах Табольскай губ. Пасля звальнення са службы жыў у Цюмені, дзе займаўся юрыдычнай практыкай. У 1873 г. жыў у Та­больскай губерні, сям'і не меў. Гл.: Дзяржаўны архіў Арэнбургскай вобласці ў г. Омску. Ф. 3, воп. 6, ад.з. 9081, арк. 31-33, 42; Дзяржаўны архіў Расейскай Федэрацыі. Ф. 109, 1 эксп., 1863, адз.. 23, ч. 228, арк. 190-190 адв.; тамсама: ч. 416, арк. 103; Расейскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1286, воп. 34, ад.з. 1096, арк. 2. (Інф. Магды Міціньскай); Mickiewicz W. Pamiętniki. Т. 2. S. 54.

[219] Мікалай Караткевіч (п. каля 1865), шляхціц Рэчыцкага павета Менскай губерні, сын Яна. Аўтар беларуска- і польскамоўных вершаў. У альбоме Вярыгі-Дарэўскага змешчаны ягоны беларускамоўны верш, датаваны 4 лістапада 1858 г. Гл.: НГАБ. Ф. 319, воп. 2, ад.з. 1523, арк. 106, 118 адв., 124-125, 135, 149, 151, 174, 188, 192; Пачынальнікі. З гісторыка-літаратурных матэрыялаў ХІХ ст. / Уклад. Г.В. Кісялёў. Мн., 1977. С. 259-260; Mickiewicz W. Pamiętniki. Т. 2. S. 53, 54; Zienkewicz T. Śladami ojca. Władysław Mickiewicz na Białorusi w roku 1861 // Acta Polono-Ruthenica. T. 2. Olsztyn, 1997. S. 344.

[220] Biblioteka Polska w Paryżu (далей - BPP), akc. 2305, k. 1, 4; LVIA. F. 439, ap. 1, b. 148, l. 85.

[221] Гл.: Lewicki S. Konrad Prószyński. Po s. 81.

[222] Гл.: LVIA. F. 439, ap. 1, b. 147, l. 57.

[223] Гл.: ГДГАМ. КП № 2842, арк. 24.

[224] НГАБ. Ф. 1416, воп. 4, ад.з. 11800, арк. 5адв.-7, 28-29 адв.

[225] На жаль, не атрымалася азнаёміцца з яго следчай справай і вызначыць дакладную прычыну арышта.

[226] НГАБ, ф. 299, воп. 1, спр. 576, арк. 648-649 адв.

[227] Biblioteka Narodowa (далей - BN), rkps II. 5966.

[228] Ostromęcka J. Pamiętnik z lat 1862-1911 / Оprac. A. Brus. Warszawa, 2004. S. 42.

[229] BN, rkps II. 5966; rkps I. 5977.

[230] Гл.: Lewicki S.Konrad Prószyński. Рo s. 81.

[231] BN, F. 10452/W; F. 10467/W; F. 10470/W; F. 10474/G; Powstanie styczniowe i zesłańcy syberyjscy. Katalog fotografii ze zbiorów Muzeum Historycznego m. st. Warszawy. Сz. II. S. 19, 323.

[232] Ostromęcka J. Pamiętnik z lat 1862-1911. S. 43.

[233] BPP, akc. 2305. "Album z fotografiami ofiarowany Wł. Mickiewiczowi przez Litwinów z Mińska w 1861 r."

[234] Надпісы і фотаздымкі размешчаныя ў альбоме на 22 стар. Шэраг старонак альбома чыстыя. Пагінацыя адсутнічае. Намі выкарыстоўваецца ўмоўная пагінацыя, пры якой пустыя старонкі не ўлічваюцца.

[235] BPP, akc. 2305, k. 4.

[236] Ibid., k. 22.

[237] Ibid., k. 16.

[238] Ibid., k. 4.

[239] Ibid., k. 7.

[240] Ibid., k. 19.

[241] Ibid., k. 4.

[242] BPP, akc. 2305, k. 18.

[243] Ibid., k. 18.

[244] Ibid., k. 19.

[245] Ibid., k. 4.

[246] Ibid., k. 19.

[247] Ibid., k. 13.

[248] Ibid., k. 19.

[249] Ibid., k. 4.

[250] Ibid., k. 4.

[251] Ibid., k. 22.

[252] Ibid., k. 4.

[253] LVIA, f. 439, ap. 1.

[254] LVIA, f. 439, ap. 1, b. 147, 148.

[255] LVIA, f. 439, ap. 1, b. 147, l. 125-125 v.

[256] LVIA, f. 439, ap. 1, b. 147, l. 126.

[257] LVIA, f. 439, ap. 1, b. 147, l. 126 v.

[258] У справе знаходзяцца тры здымкі Баляслава Свентаржэцкага. На двух з іх ён сам, а трэці здымак - партрэт паўстанца з жонкай. Гл.: LVIA, f. 439, ap. 1, b. 148, l. 3, 4, 126.

[259] LVIA, f. 439, ap. 1, b. 147, l. 4, 58, 74, 90, 99, 149; b. 148, l. 3, 4, 9, 121, 122, 123.

[260] Гл.: НГАБ, ф. 299, воп. 1, спр. 582, арк. 57, 340.

[261] LVIA, f. 439, ap. 1, b. 161, l. 4-4 v.

[262] НГАБ у г. Гародні. Ф. 1, воп. 6, ад.з. 418. Арк. 1.

[263] Тамсама. Ф. 1, воп. 22, ад.з. 1375. Арк. 2.

[264] Тамсама. Ф. 1, воп. 6, ад.з. 380. Арк. 25.

[265] Тамсама. Ф. 1, воп. 6, адз. 380. Арк. 25.

[266] Тамсама. Ф. 1, воп. 22, ад.з. 1375. Арк. 63.

[267] Тамсама. Ф. 1, воп. 6, ад.з. 418. Арк. 1.

[268] Тамсама. Ф. 1, воп. 31, ад.з. 9. Арк. 3.

[269] Тамсама. Ад.з. 182. Арк. 12.

[270] Тамсама. Ф. 1, воп. 22, ад.з. 1375. Арк. 24.

[271] Тамсама. Арк. 2.

[272] Тамсама.. Ф. 1, воп. 22, ад.з. 1393. Арк. 2.

[273] Тамсама. Ад.з. 1375. Арк. 4.

[274] Тамсама. Ад.з. 1393. Арк. 6.

 

Top