Папярэдняя старонка: Кастусь Каліноўскі і яго эпоха

Дадана: 14-05-2011,
Крыніца: Кастусь Каліноўскі і яго эпоха ў дакументах і культурнай традыцыі. Менск 2010.

Спампаваць

Асоба Кастуся Каліноўскага ў нацыянальным дыскурсе

Плебановіч Іван (Гародня). Кастусь Каліноўскі і беларускі нацыянальны рух у 20 стагоддзі

Унучак Андрэй (Менск). Да пытаньня інтэрпрэтацыі ідэйнай спадчыны Кастуся Каліноўскага

Бачышча Юрась (Менск). Постаць Кастуся Каліноўскага ў друкаванай спадчыне беларускіх хрысціянскіх дэмакратаў

Пагарэлы Аляксандр (Варшава). Каліноўскі ў пантэоне нацыянальных герояў БХД (1920-30-я г.)

Мілеўскі Ян Ежы (Беласток) Памяць пра Кастуся Каліноўскага ў Польшчы.

Яноўская Валянціна (Менск). Акадэмік Ул. Перцаў аб ролі Кастуся Каліноўскага ў беларускай гісторыі: змена поглядаў пад уплывам савецкай рэчаіснасці

Іван Плебановіч (Гародня),
аспірант Інстытута гісторыі НАН Беларусі

Кастусь Каліноўскі і беларускі нацыянальны рух у 20 стагоддзі [1]

Апошнім часам у перыёдыцы, навуковых выданнях і на інтэрнэт-блогах нярэдка падымаецца пытанне аб неабходнасці разбурэння "міфа" пра Кастуся Каліноўскага як беларускага нацыянальнага героя. Апошняя публікацыя, аднак, здзівіла. Не столькі сваім зместам, колькі месцам надрукавання. Як-ніяк "Беларуская Думка" - самае што ні на ёсць афіцыйнае грамадска-палітычнае і філасофскае выданне. Думка "Беларускай Думкі" - гэта сёння, мабыць, афіцыйная ідэалагічная лінія беларускай улады па тым ці іншым пытанні. Такім чынам атрымоўваецца, што ідэя "дэканструкцыі" Каліноўскага, зрабіла сур'ёзную заяўку на тое, каб выйсці на дзяржаўны ўзровень.

Па вялікаму разліку высновы А. Гронскага аб Каліноўскім - не больш чым "рэанімэ" старых тэарэтычных палажэнняў савецкага гісторыка Самуіла Агурскага, выказаных яшчэ ў далёкім 1928 г. у кнізе "Нарысы па гісторыі рэвалюцыйнага руху на Беларусі (1863-1917)", якія ў сваю чаргу ў крыху камунізаваным выглядзе паўтаралі вывады работы Васіля Ратча аб Каліноўскім як "самолюбивом безумном мятежнике", фанатычна настроеным рэвалюцыянеры, які адначасова быў свядомым палякам. Спрабуе А. Гронскі расшыфраваць таксама гісторыю стварэння міфа пра Каліноўскага, якая, на яго думку, была мэтанакіраванай акцыяй тых, каго ў савецкі час ахрысцілі "нацдэмамі", а зараз больш любяць здзекліва называць "адраджэнцамі".

Праўда, і ў гэтай публікацыі даецца заўважыць тыя самыя супярэчнасці, якія былі ўласцівы папярэднікам А. Гронскага. Напрыклад, у адным месцы А. Гронскі піша пра Каліноўскага як пра "рэвалюцыянера-фанатыка", які хацеў бачыць Літву краінай сялян, што спавядаюць утапічны сацыялізм, у другім месцы падкрэслівае, што выразна сялянскія, антыпрыгонніцкія матывы Каліноўскі выкарыстоўваў выключна ў дэмагагічных мэтах. Адным словам, высновамі аўтара кіруюць не столькі факты, колькі факты падбіраюцца да загадзя падрыхтаваных высноў. У гэтым аўтар сам становіцца падобным да В. Ластоўскага, змагаючыся з яго падкрэслена не навуковай, публіцыстычнай публікацыяй пра Каліноўскага.

Пра такое ж "падцягванне" фактаў да сваіх уласных высноў сведчаць таксама сцверджанні аб этнічным польскім паходжанні Каліноўскага і яго рэлігійнай індэферэнтнасці.

Галоўнай прычынай неабходнасці "дэканструкцыі" міфа пра Кастуся Каліноўскага А. Гронскі абвяшчае той факт, што "исторические мифы опасны своей поразительной способностью искажать национальное самосознание и менталитет." Маўляў, нацыя міфаў мець не павінна. На першы погляд надзвычай смелы і, я бы нават сказаў, амбітны мэсэдж. Адно толькі, што мала звязаны з гістарычнай рэальнасцю. Еўрапейскімі гісторыкамі даўно даказана, што адным з галоўных элементаў нацыянальнай свядомасці любога народа з'яўляюцца больш-менш міфалагізаваныя ўяўленні аб той ці іншай падзеі, асобе ці часе ў жыцці сваёй Радзімы. Адсюль вядуць свой пачатак легенды пра "залаты век" у сярэднявечным мінулым ўсходнееўрапейскіх народаў, якія ў 19 ст. змагаліся за сваю незалежнасць, на міфах будуецца імперская і нават рэлігійная свядомасць (узяць хоць бы цэлы атрад расейскіх праваслаўных святых, пачынаючы ад Аляксандра Неўскага і заканчваючы былым царом Мікалаем ІІ). На міфах, пры чым куды больш нядаўняга часу (узяць хоць бы перыяд 1941 - 1944 гг.), пабудавана "ідэалогія беларускай дзяржавы". Такім чынам, нацыянальны міф - не такое ўжо і страшнае пудзіла, якім падае яго сп. Гронскі. Выглядае на тое, што словы аб неабходнасці барацьбы з нацыянальнымі міфамі ўвогуле з'яўляюцца толькі спробай завуаляваць сапраўдныя матывы з'яўлення гэтага артыкула. Першы такі сапраўдны матыў, тое, што ляжыць на паверхні - канчатковы вывад асобы Кастуся Каліноўскага з кантэксту беларускай нацыянальнай ідэі і дзяржаўнасці.

"Навуковая" і грамадская матывацыя падобнага кшталту памкненняў зразумелая. Каліноўскім занадта актыўна карыстаецца апазіцыя, што не можа не выклікаць негатыўнай рэакцыі ва ўлады. У дадатку, улада не надта прыхільна ставіцца да ідэяў, прапагандаваных Каліноўскім. Чалавек, які змагаўся з панаваннем Расейскай Імперыі, выступаў супраць праваслаўя, занадта моцна падкрэсліваў суверэнітэт грамадзяніна ў межах любой дзяржавы ("не народ для ўрада, а ўрад для народа") натуральна ўспрымаецца як антыдзяржаўнік і сёння.

У дыскусію адносна пытання, кім насамрэч лічыў сябе Кастусь Каліноўскі, якім імем сябе называў, якой бачыў будучыню Беларусі і ці існавала для яго Беларусь як нейкая асобная тэрытарыяльная, нацыянальная і палітычная катэгорыя, умешвацца пакуль не лічу патрэбным. Паколькі пры наяўных сёння, ужо даўнавата адшуканых і усяляк даследаваных крыніцах нешта лепшае за "канцэптуальны" артыкул А. Гронскага (дзе на шасці старонках тэксту добры тузін разоў сустракаюцца выразы кшталту "судя по всему", "видимо", "скорее всего", "во всяком случае") наўрад ці атрымаецца. Сёння хочацца звярнуць увагу на іншае. У першую чаргу на тое, кім паспеў стаць для беларусаў Каліноўскі ўжо ў 20 ст., залежна ці незалежна ад таго, не прызнаваўшага свайго шляхецтва шляхціца, жыццё якога спынілася на брудным Лукішскім пляцы вясной 1864 г.

Упершыню пра Каліноўскага як беларускага патрыёта сапраўды напісаў Вацлаў Ластоўскі ў 1916 г. у газеце "Гоман". Пра асобу правадыра паўстання ён, канешне, ведаў і раней, можа быць, праўда не ў 1910 г. калі друкаваў сваю "Кароткую гісторыю Беларусі", аднак "Наша Ніва" зусім не надавала ўвагі асобе Кастуся Каліноўскага [2]. Каліноўскі стаў патрэбен беларусам найперш тады, калі Першая сусветная вайна і глабальныя палітычныя змены на Еўрапейскім кантыненце прадэманстравалі той факт, што нягледзячы на незавершанасць працэсу "культурнага накаплення", у беларусаў на першы план выходзіць неабходнасць змагацца за незалежнасць палітычным і збройным шляхам. Найбольш яскрава гэтую думку можна пацвердзіць цытатай з артыкула Івана Трызны (Івана Цвікевіча), упершыню надрукаванага ў 1922 г.: "Ён [Каліноўскі - А.В.] быў першым беларусам, каторы зразумеў, што нашыя ўсходныя і заходныя суседзі, некалькі вякоў ваеваўшыя паміж сабой і праліўшыя не адну раку крыві за ўладаньне беларускай тэрыторыяй, за права панаваньня над беларускім народам, - што яны нізашто і ніколі дабравольна ня вызнаюць права беларускаму народу распараджацца ўласным сваім лёсам. Асабістыя досьледы Каліноўскага даканчальна пераканалі яго ў гэтым і таму ён першы голасна і адважна выказаў думкі, да якіх беларускі народ дайшоў толькі праз 50 гадоў пасьля смерці Каліноўскага, перажыўшы трагедыю ўсесьветнае вайны, перажыўшы Берасьцейскі мір, і, ўрэшце, зьведаўшы польска-расійскую вайну і пачуўшы на целе сваім нож Рыжскага міру.

Каліноўскі першы заявіў што калі народ хоча быць вольным - ён павінен заваяваць гэту волю. Кінуўшы гэтую думку, паказаўшы шлях усім адважным духам, Каліноўскі сам стаў на гэты шлях: падняў аружнае паўстаньне супраць маскоўскага і варшаўскага дзяржаўна-нацыянальнага гнёту" [3].

Неабходна ў сваю чаргу звярнуць увагу на акцэнтацыю змагання Каліноўскага як з польскім, так і з царскім расейскім прыгнётам. Такім чынам, Каліноўскі ўзводзіцца ў ролю агульнанацыянальнага сімвала, рысы героя ўсё больш прыстасоўваюцца пад патрэбы бягучага моманту.

Рашаючую ролю ў папулярызацыі асобы Каліноўскага ў Савецкай Беларусі 1920-х гг. адыграла выдатная драма Еўсцігнея Міровіча "Кастусь Каліноўскі", якая больш пяці гадоў з нязменным поспехам ішла на сцэне БДТ-1. Па матывах п'есы ў 1927 г. быў зняты кінафільм "Кастусь Каліноўскі", прэм'ера якога адбылася ў жніўні 1928 г. (у той час, калі ўжо пачыналі гучаць першыя галасы супраць ідэалізацыі Каліноўскага як "нацдэмаўскага" героя). Пераказваць сюжэт фільма не лічым патрэбным, падкрэслім толькі некалькі найбольш характэрных момантаў. Па-першае - Каліноўскі ў фільме змагаецца ў роўнай ступені як з царскімі жандарамі і войскам, так і з польскімі панамі, якія выглядаюць нават больш агідна, чым жандары, паколькі з'яўляюцца здраднікамі (галоўныя адмоўныя героі, апрача, канешне Мураўёва, гэта магнаты з характэрным прозвішчам Велькапольскія). Па-другое - цікава гучаць апошнія словы Каліноўскага, сказаныя ім перад шыбеніцай. Схоплены нацыянальны герой кажа: "Чуеш, Беларусь! Веру - будзе вольная Беларусь працоўных, рабочых і сялян!". "Чуем!" ‑ гучыць у адказ голас маўклівага дагэтуль беларускага народа [4].

Такім чынам Каліноўскі ўзводзіўся ў ранг сімвала народнага гневу і хуткай расправы над ненавіснай панскай Польшчай, якая паняволіла ды прыгнятала заходніх беларусаў [5].

Спатрэбіцца таксама нямала часу, каб проста пералічыць мастацкія творы, прысвечаныя Каліноўскаму беларускімі паэтамі ў 1920-х гг. Няма сумніву, што Каліноўскі быў адным з любімых вобразаў у маладой беларускай творчай інтэлігенцыі (тут, дарэчы, ці не першая роля належыцца згаданай пастаноўцы Е. Міровіча). Аднак яшчэ раз падкрэслім самае важнае - Каліноўскі ў гэты час быў сімвалам аб'яднання Беларусі, вызвалення заходняй яе часткі, якая знаходзілася пад уладай Польшчы. Вось, напрыклад, кавалачак з верша Алеся Дудара 1925 г. фактычна з адкрытым заклікам да вызвалення Заходняй Беларусі:

Не сягоння было і не ўчора,

Бо сягоння загоены раны.

Ты не плач, Наваградскае ўзгор'е,

не журыся тугой саматканай:

кінуў дзень залатыя кроплі

над заводам, над полем, над лугам...

Кастуся Каліноўскага покліч

сёння зноў - ад Вяллі да Буга.

Выйдуць войска сярмяжнага ўзводы,

выйдуць важыць жыццё і смерць...

Дык гучней гудзіце, заводы,

Каб нудою жыцця не мераць... [6]

Аднак жа неўзабаве, ужо ў 1929-1931 гг., у ходзе гучных пагромаў беларускіх "нацдэмаў" ранейшае ўзвялічванне асобы Кастуся Каліноўскага было ацэнена як "нацыяналістычная фальсіфікацыя беларускай гісторыі". Пра правадыра паўстання 1863 г. належала, такім чынам, як мага хутчэй забыцца, бо патрыятычна настроеныя беларускія камсамольцы пачыналі ўспрымаць яго як сімвал змагання ня толькі з польскімі панамі, але і з русіфікатарамі. Нездарма ўжо ў 1928 г. аўтар цытаванага вышэй верша А. Дудар прапаноўваў накінуць "мураўёўскі гальштук" на шыі бальшавіцкім камісарам, што дзялілі Беларусь у Берасці і Рызе, называючы іх нашчадкамі Мураўёва.

Адмовіцца ад Каліноўскага аказалася ня так проста. Асабліва там, дзе беларусы вялі зацятую барацьбу за свае нацыянальныя правы. Такім месцам у перадваенныя дзесяцігоддзі была найперш Заходняя Беларусь. Пры гэтым трэба адзначыць, што Каліноўскага пазітыўна ацэньвалі прадстаўнікі бадай што ўсіх заходнебеларускіх палітычных плыняў.

Некалькі прац прысвяціў Каліноўскаму адзін з лідэраў беларускай хрысціянскай дэмакратыі ксёндз Адам Станкевіч. Акрамя таго, беларускія хрысціянскія дэмакраты ў 1933 г. урачыста адзначылі юбілейныя даты, звязаныя з жыццём Каліноўскага.

Найбольш цікава аднак тое, што на вышыню сапраўды ідэйна-паэтычнага абагульнення Каліноўскага ўзвялі акурат заходнебеларускія камуністы. Тлумачэнне простае - менавіта камуністы ў літаральным і пераносным сэнсе былі найбліжэй да Лукішак. З кім, як не з Каліноўскім было параўноўваць сябе маладому паэту-камуністу Максіму Танку, які, толькі выпушчаны з турмы, блукаў паміж вітрынамі начных віленскіх рэстаранаў. У сувязі з гэтым можна прыгадаць дыялог паміж Максімам Танкам і сакратаром ЦК камсамола Заходняй Беларусі Мікалаем Дворнікавым, які адбыўся на віленскім бруку летам 1936 г. і які М.Танк занатаваў у сваіх "Лістках календара": "Неспадзявана ён [Дворнікаў] запытаўся, што я ведаю пра Каліноўскага.

- Пацікаўся больш гэтым героем, - параіў мне. - Трэба адбіць яго ў хадэкаў. Каліноўскі - ня іх сьвяты і дарма яны лезуць да яго ў сваякі" [7].

Словы сябра-падпольшчыка выклікалі ў маладога паэта шчырае здзіўленне: "Няўжо ж ён не чытаў разгромных артыкулаў пра паўстанне 1863 году, пра Каліноўскага, якія друкаваліся ў Менску?" Думаецца, што Дворнікаў гэтыя артыкулы ўсё ж чытаў і добра ведаў афіцыйную лінію КП(б)Б па асобе Кастуся Каліноўскага, паводле якой той лічыўся шляхецкім рэвалюцыянерам і польскім нацыяналістам, які зусім ня быў абаронцам правоў сялянства. Аднак разуменне бягучых патрэбаў рэвалюцыйнай барацьбы змушала заходнебеларускіх камуністаў адыходзіць ад ідэалагічных штампаў, што накідаліся Менскам. Беларускаму народу, які змагаўся за свае правы ў польскай дзяржаве, для ўздыму нацыянальнага духу былі відавочна патрэбныя нацыянальныя героі-сімвалы, і Каліноўскі на гэтую ролю выдатна падыходзіў. Менавіта таму галоўны герой знакамітай "Песні пра сухар" Валянціна Таўлая камуніст Паўлюк параўноўваецца з міфалагізаваным Каліноўскім-Світкай, які хоча разлічыцца з "белымі", здрадзіўшымі паўстанне і зараз засеўшымі ў Бельведэры [8].

Мікалай Дворнікаў загінуў у пачатку 1938 г. у гарах Іспаніі, змагаючыся з фашызмам у інтэрнацыянальных брыгадах, і там ён, паводле наступных сведчанняў ягоных баявых паплечнікаў, да апошніх дзён свайго жыцця марыў стварыць асобную беларускую нацыянальную роту імя правадыра паўстання 1863 г. [9]

Ва Усходняй Беларусі пра Кастуся ўспомнілі ў гады Другой сусветнай вайны. Мабыць усе са школьных хрэстаматый добра помняць верш Пятруся Броўкі, які пачынаўся радкамі: "На Беларусі па вёсках ідуць пагалоскі, з'явіўся Кастусь Каліноўскі." Кастусь Каліноўскі ў вершы - збіральны вобраз блакітнавокага партызана-антыфашыста, мсціўца, які з'яўляўся ў самых нечаканых месцах і нёс акупантам заслужанае пакаранне. І імя Каліноўскага не было пустым гукам. Напісаны ў 1943 г., гэты верш перадрукоўваўся партызанскімі газетамі. Асобная старонка ў вяртанні імя Каліноўскага - дзейнасць партызанскай брыгады імя правадыра паўстання 1863 г. Брыгада імя Кастуся Каліноўскага пад началам ленінградскага інжынера камбрыга Вайцяхоўскага была ці не самым актыўным партызанскім злучэннем на Гарадзеншчыне і Беласточчыне ў другой палове 1943-га - 1944-га гг. Дзесяткі пушчаных пад адхон нямецкіх цягнікоў, сотні забітых гітлераўцаў, такі рахунак дзеянняў беларускіх партызан, ажыццёўленых з імем Кастуся Каліноўскага.

Як бачым, "канструяванне" Каліноўскага як нацыянальнага героя не было прадуктам чыёйсці свядомай міфатворчасці. Хутчэй наадварот, ідэя Каліноўскага ізноў і ізноў набывала актуальнасць акурат у часы ўзнікнення рэальнай пагрозы для існавання беларусаў. І, трэба сказаць, нямала дапамагала ім. У чым жа тут "небяспека" міфа пра Каліноўскага, пра якую гаворыць А. Гронскі?

Гэта становіцца зразумелым, калі больш уважліва ўчытацца ў тэкст артыкула: "Для существования нации нужны национальные герои, причём такие, которыми можно законно гордиться. А если этих героев нет - их создают". Пасыл аўтара вельмі просты, каб была нацыя - трэба герояў. Няма герояў - іх трэба стварыць. А калі наадварот, то калі няма герояў, няма і нацыі. Такім чынам, асноўны глыбінны матыў развянчання ідэі Кастуся Каліноўскага як беларускага нацыянальнага героя - гэта фактычна спроба даказаць неіснаванне або беларускай нацыі наагул, або прынамсі, беларускай нацыі ў такім сэнсе, у якім мы прывыклі яе разумець.

Спробы хуткай і бескампраміснай расправы з Каліноўскім, ды яшчэ і на старонках афіцыйных ідэалагічных выданняў, можна расцэньваць не іначай, як выкопванне беларускай уладай ямы, у якую ў перспектыве павінна ўваліцца ў першую чаргу сама гэтая ўлада. Баючыся павесіць у сваіх кабінетах партрэт Кастуся з лозунгам: "Не народ для ўрада, а ўрад для народа", чыноўнікі адмаўляюцца ад магчымасці стаць пераемнікамі дзесяцігоддзяў дзяржаўных, патрыятычных і вайсковых традыцый, звязаных з асобай Каліноўскага ўжо ў 20 ст. і на якіх у надзвычай значнай ступені трымаецца менавіта беларуская нацыянальная ідэя, бо Каліноўскі - гэта адна з нешматлікіх постацяў нашай гісторыі, якую нам не прыходзіцца ні з кім дзяліць. Апроч нас, беларусаў, Каліноўскі асабліва не патрэбны ні палякам, ні літоўцам, ні тым больш расейцам.

Варта падкрэсліць, што размовы з некалькімі дзясяткамі беларускіх студэнтаў, праведзеныя ў 2008 - 2009 гг., пераканалі аўтара ў тым, што для большасці з іх Кастусь Каліноўскі працягвае існаваць як бясспрэчны нацыянальны герой. Пры тым галоўнай станоўчай рысай асобы правадыра паўстання 1863 - 1864 гг. называюцца не "беларускасць" ці ваенныя і арганізатарскія здольнасці, а рашучасць у справе абароны сваіх перакананняў і інтарэсаў народа. Цікава таксама, што рашаючым фактарам пераўтварэння Кастуся Каліноўскага ў нацыянальнага героя ў вачах як мінімум некалькіх пакаленняў беларусаў, сталі не падручнікі па гісторыі Беларусі, а найперш творы Уладзіміра Караткевіча і асабліва яго раман "Каласы пад сярпом тваім".

А што ж сам Каліноўскі? Думаецца, што яго месцу ў "беларускай ідэі" нічога не пагражае. Ён працягвае існаваць ў рамантычным арэоле шляхецкага хлопца, які пераадолеў стэрэатыпы свайго сацыяльнага асяроддзя і змог, першы і, мабыць, адзіны ў сваім часе, сказаць аб "мужыцкім народзе", яшчэ не беларусах, але ўжо не тутэйшых, як аб людзях з гісторыяй, гонарам і правам. А дзяржава і тыя, хто сёння яе ўвасабляюць, пра Каліноўскага ўспомняць адразу, калі рэальная небяспека для незалежнай беларускай дзяржаўнасці прымусіць перакідваць масткі ў мінулае.

Ускосным доказам выказанай думкі з'яўляецца той факт, што ўжо ў лістападаўскім нумары "Беларускай Думкі" за 2008 г. быў надрукаваны артыкул кандыдата гістарычных навук Анатоля Мяснікова "І ўсё ж ён герой" (на беларускай мове). У гэтым артыкуле, які з'явіўся праз дзесяць месяцаў пасля публікацыі А. Гронскага і праз два месяцы пасля з'яўлення рэакцыі на яе ў "ARCHE", аўтар абараняе тэзы, якія на 100% супярэчаць пазіцыі А. Гронскага. Няма сумніву, што рэдакцыі "БД" бліжэйшыя ідэі А. Гронскага, аднак выказаныя ім тэзы аб штучнасці стварэння беларускай нацыі супярэчаць галоўным палажэнням сучаснай "ідэалогіі беларускай дзяржавы", таму рэдакцыя "БД" і надрукавала артыкул А. Мяснікова ў якасці палемічнага матэрыялу. Фактычна, Кастусь Каліноўскі і гэтым разам змусіў прызнаць сябе беларускім нацыянальным героем. Падобны паварот у "справе Каліноўскага" можна ў нейкай ступені патлумачыць таксама ўзмацненнем "незалежніцкай рыторыкі" прадстаўнікамі ўлады на фоне чарговых нафтагазавых канфліктаў з Расейскай Федэрацыяй.

Нацыянальных герояў ствараюць не палітычныя тэхнолагі і не "канструктары" неіснуючых нацый, як спрабуе паказаць А. Гронскі. Гэта псеўдааб'ектывісцкі міф, які насамрэч куды далейшы ад рэальнасці, чым нават прывідная беларускасць Каліноўскага. Нацыянальных герояў ствараюць абставіны, калі хочаце, нават ворагі. Бо ў патрэбе змагацца за сваю Радзіму і часам нават аддаць жыццё за яе ў сітуацыі, калі ёй здрадзілі яе кіраўнікі, военачальнікі і ў вецер пераўтварыліся словы прыгожых песняў пра бясконцае квітненне і вечную перамогу, чалавек шукае апору найперш у сваім мінулым, якім бы неадназначным і супярэчлівым яно не было. Ці ж не з'яўляецца асоба Кастуся Каліноўскага, з імем якога змагаліся беларусы ў 20 ст. і з палякамі і з немцамі, найлепшым доказам гэтага сцверджання?

Андрэй Унучак (Менск),
кандыдат гіст. навук,
Інстытут гісторыі НАН Беларусі

Да пытаньня інтэрпрэтацыі ідэйнай спадчыны Кастуся Каліноўскага [10]

Асоба і дзейнасьць, а таксама ідэйная спадчына Кастуся Каліноўскага зьяўляюцца аднымі з самых вострых пытаньняў сучаснай беларускай гістарыяграфіі. Асаблівасьцю спрэчак вакол паўстаньня 1863 г. і асобы яго кіраўніка ёсьць тое, што гэтыя спрэчкі часта выходзяць далёка за навуковыя рамкі і перакідваюцца ў плашчыню актуальнага грамадзкага жыцьця. Разам з гэтым, можна сьцьвярджаць, што гістарычная постаць славутага паўстанца трывала замацавалася ў культурным каноне Беларусі, і замацавалася ў цэлым са станоўчага боку. Апошняе, нягледзячы на спрэчкі, можна лічыць фактам.

"Узыходжаньне" К. Каліноўскага на гістарычны алімп Беларусі пачалося зь Першай сусьветнай вайны, ці больш дакладна з 1916 г., калі заходнія тэрыторыі Беларусі былі занятыя нямецкімі войскамі. Тады пра яго зрабілася магчымым пісаць легальна. Тут варта прыгадаць вядомы артыкул Вацлава Ластоўскага "Pamiaci Sprawiadliwaho", зьмешчаны ў газэце "Homan" 15 лютага 1916 г.

Асабліва папулярнай асоба знакамітага паўстанца становіцца ў 1920-я гады ў БССР. Пра яго складаюцца вершы й паэмы, яму прысьвячаюцца спэктаклі й фільмы. 2 лістапада 1923 г. Першы беларускі дзяржаўны драматычны тэатар паставіў п'есу Еўсьцігнея Міровіча "Кастусь Каліноўскі". У 1926 г. была апублікаваная паэма Анатоля Вольнага "Кастусь Каліноўскі" ў зборніку "Чорнакудрая радасьць" [11]: "Дапаможа шляхта паўстаньню / Так, як кашаль ліхой хваробе. / Бедната! / Сьмялей шаг! / Ярчэй выгляд! / Зернем буйным галовы раскінуць, / Беларусь - паном ня быдла - / Альбо жыць, / альбо ўсім загінуць! […] / Мы і сягоньня помнім словы / Што апошнімі сказаў Кастусь: / […] / Браткі мае, Беларусы, / Ад шыбельніцы маскоўскай / Шлю вам сваё - / Прывітаньне!" [12]

У гэтым творы адначасова можна адшукаць вельмі моцны антыпольскі і антырасейскі акцэнты з ухілам на "клясавую барацьбу" ў Беларусі якая нібыта разгортвалася пад кіраўніцтвам К. Каліноўскага.

14 жніўня 1928 г. у Менску праходзіць прэм'ера мастацкага фільму "Кастусь Каліноўскі", зьнятага беларускай кінастудыяй супольна з ленінградзкай фабрыкай "Совкино".

Але, пачынаючы з 1929 г. "году вялікага пералому", імя К. Каліноўскага, ці больш дакладна яго станоўчы імідж, трапляе пад патаемную забарону ў БССР. Аднак, амаль адначасова ў Менску выходзяць дзьве знакавыя працы, прысьвечаныя паўстаньню 1863 г. у Беларусі [13]. Гэтыя працы напісаныя яшчэ ў духу 1920-х гг., ужо нясуць у сабе наймацнейшы адбітак вульгарнага сацыялістычнага падыходу да інтэрпрэтацыі беларускай гісторыі. Адначасова, тэма паўстаньня 1863 г. і асоба К. Каліноўскага, зьяўляецца ў творчасьці шматлікіх прадстаўнікоў нацыянальнай інтэлектуальнай эліты Заходняй Беларусі, якая знаходзілася пад уладай Польшчы. Так, у 1933 г. выходзіць брашура кс. Адама Станкевіча "Kastuś Kalinoŭski, "Mużyckaja prauda" i ideja Niezależnaści Biełarusi"; у 1934 і 1938 гг. у Вільні выходзяць паэмы Міхася Машары [14] і Максіма Танка [15], прысьвечаныя дыктатару паўстаньня; у 1934-1935 гг. друкуецца праца Адама Станкевіча "Да гісторыі беларускага палітычнага вызваленьня: з нагоды 70-лецьця сьмерці Кастуся Каліноўскага рэд. "Mużyckaj praudy" (1864) і 50-лецьця "Гоману" (1884)" і г.д. [16]

Што датычыцца БССР, то легендарны "дыктатар Літвы" зь ценю савецкай забароны выйшаў толькі ў гады Другой сусьветнай вайны. Народны паэт Беларусі Янка Купала ў артыкуле "Народ-мсцівец" (1941) [17] параўноўвае значэньне К. Каліноўскага для беларусаў са значэньнем Аляксандра Суворава для расейцаў і Багдана Хмяльніцкага для ўкраінцаў. Менавіта прыклад К. Каліноўскага, на яго думку, павінны натхніць беларусаў на вайну з нацызмам. Беларускія савецкія партызаны выкарыстоўвалі гэтае імя ў антыфашысцкай прапагандзе, імем К. Каліноўскага ў 1943 г. названая адмысловая партызанская брыгада, якая дзейнічала на Гарадзеншчыне і Беласточчыне.

У пасьляваенны пэрыяд асоба К. Каліноўскага ізноў вяртаецца ў культурны пантэон Беларусі. У 1947 г. Беларускі акадэмічны тэатар опэры й балету паставіў опэру "Кастусь Каліноўскі". У 1963 г. у Беларусі даволі шырока адзначалася 100-годзьдзе паўстаньня 1863 г. і ў лютым таго ж году адна з новых вуліцаў Менску была названая ў гонар К. Каліноўскага. Выходзіць шэраг дакумэнтальных выданняў беларускага і "саюзнага ўзроўню", прысьвечаных як увогуле паўстаньню 1863 г., так і асобе К. Каліноўскага ў прыватнасьці [18]. У сярэдзіне 1960-х гг. вобраз героя-паўстанца ўвекавечыў у сваіх творах адзін з самых папулярных у найноўшы час беларускіх пісьменьнікаў Уладзімер Караткевіч.

У цэлым, калі меркаваць па зваротах беларускай мастацкай і навукова-папулярнай літаратуры да пэўных гістарычных тэмаў, то паўстаньне 1863 г. саступае хіба што Другой сусьветнай вайне.

У 1988 г., калі адзначалася 150-годзьдзе з дня народзінаў К. Каліноўскага, зьявілася некалькі працаў прысьвечаных яму і ягонай дзейнасьці, выйшла адносна падрабязная манаграфія Вячаслава Шалькевіча "Кастусь Калиновский: Страницы биографии" [19].

Такім чынам, факт прысутнасьці К. Каліноўскага ў культурнай памяці беларусаў відавочны. Але зь іншага боку, ні беларуская гуманітарная навука, ні гуманітарная эліта ня маюць кансалідаванай пазыцыі адносна інтэрпрэтацыі ідэйнай спадчыны К. Каліноўскага.

Вяртаючыся ў 1916 г., калі ў газэце "Homan" зьявіўся вядомы артыкул В. Ластоўскага [20], варта адзначыць некалькі вельмі істотных і важных ідэйных рысаў да палітычнага партрэту К. Каліноўскага, якія вывеў аўтар "Кароткай гісторыі Беларусі". Па-першае, ён пісаў, што кіраўнік паўстаньня ў Беларусі і Літве "скончыўшы гімназ'яльную навуку (каля 1855 г. - А.У.) паехаў у Маскву у унівэрсытэт, скуль за народнічэскіе пераконаньня і пропаганду скора яго выдалілі". Тут адразу кідаецца ў вочы пастулат "народнічэскіе пераконаньня". У зьвязку з гэтым, паўстаюць два пытаньні: першае, што ж канкрэтна маецца на ўвазе пад тэрмінам "народнічэскіе пераконаньні"; другое - калі яны зьявіліся ў К. Каліноўскага, у Беларусі ці ўжо ў Расеі?

На першае пытаньне часткова адказвае сам В. Ластоўскі ў тым самым артыкуле: "У Пецярбурзі Каліноўскі зыйшоўся з расейскімі рэволюц'ёнерамі і стаўся вялікім староннікам навукі Гэрцэна… Каліноўскі быў рэволюц'ёнерам і народнікам і ў гэтым кірунку ішла яго грамадзянская праца. Стараўся ён перш-наперш для сваей працы зьеднаці селян і ў сваей праграме дамагаўся скасаваньня становых прывілеёў… Дзеля сваей справы ён умеў зьеднаць шляхоцкую маладзеж і заахвоціць яе да працы сярод народу" [21]. Гэтае тлумачэньне ў пэўнай меры праясьняе сытуацыю, але зьяўляецца яўна недастатковым, каб дэталёва высьветліць, які ж сэнс укладваўся ў паняцьце "народнік" інтэлектуаламі "нашаніўскага кола".

Таму тут, на нашу думку, варта зьвярнуцца да ідэйнай спадчыны Антона Луцкевіча, сучасьніка, і на пэўным этапе супрацоўніка В. Ластоўскага. Ён пісаў на пачатку 1926 году, што "першым песьняром, які разглядае беларускую сялянскую масу, як сілу, актыўнасьць якое можна і трэба разбудзіць (тут і далей курсіў А. Луцкевіча. - А.У.), зьяўляецца Сыракомля. Гэты "вясковы лірнік", глыбока адчуваючы маскоўскую няволю і бачачы, што без учасьця сялянства ў барацьбе за палітычнае вызваленьне з-пад Расеі нічога паважнага нельга дасягнуць … заклікае беларускіх сялян, каб разам са шляхтай, як роўныя з роўнымі, "вялі раду аб роднай зямлі", каб на гэтай радзе вырашылі вызваліць свой край з-пад расейскае ўлады і разам з панамі "выгнаць маскаля" [22].

У гэтым выпадку, ужо відавочна, што ёсьць адрозьненьне беларускага разуменьня тэрміну "народніцтва" ад расейскага. Вось што пісаў адзін з галоўных ідэолагаў расейскай "Народнай Волі", удзельнік "паходу ў народ" Леў Ціхаміраў: "Нашыя "пляны" й "летуценьні" былі скрайне няпэўнымі. Ішлі "паглядзець", "агледзецца", "памацаць глебу" … а далей? Магчыма, чыніць бунт, магчыма, прапагандаваць … Але галоўнае - у паходзе ў народ было штосьці так новае, так заманлівае, цікавае, якое патрабавала гэтулькі дробных клопатаў, якія не затлумляюць галаву … патрабавала гэтулькі фізычных пакутаў (якія задавальнялі маральна, прымушаючы думаць кожнага, што ён зьдзяйсьняе самаахвярны акт)" [23]. Галоўнай, на нашу думку, зьяўляецца фраза "пляны й летуценьні былі скрайне няпэўнымі". Відавочна, што уплыў рамантычнага захапленьня "народам", якое ішло з Захаду на Ўсход, моцна захапіла расейскую інтэлігенцыю 1860-х ‑ 1870-х гадоў, але гэта было толькі першаснае захапленьне, "знаёмства з народам". Гэтае "знаёмства" адбывалася ў той час, калі палітыкі і інтэлектуалы беларускіх земляў пакаленьня К. Каліноўскага дакладна акрэсьлілі галоўную задачу "народу" ‑ " разам з панамі выгнаць маскаля".

Зьвернемся да згаданага ўжо А. Луцкевіча: "сьледам за Сыракомляй ідзе Костусь Каліноўскі. Гэты "дыктатар Літвы", як яго называлі, ня толькі хоча выкарыстаць беларускую масу як актыўную сілу дзеля вызваленьня ягонае Бацькаўшчыны - Літвы (у гістарычных межах) з палітычнае залежнасьці ад Масквы і Варшавы, але і падгатаўляе грунт дзеля так званае "народніцкае" ідэалёгіі, якая ў Беларусі набіраецца нацыянальных рысаў, маючы корні іменна ў паўстанчай ідэалёгіі Каліноўскага" [24]. Паводле А. Луцкевіча, у часы К. Каліноўскага "народніцкая ідэалёгія" мае толькі "патрыятычны ідэал", а ўжо ў апошнія два дзесяцігодзьдзі 19 ст. зьяўляецца яшчэ "ідэал сацыяльны ‑ працоўны" [25], які найлепш выразіўся ў творчасьці Францішка Багушэвіча.

Амаль адначасова з вышэйцытаванай публічнай лекцыяй А. Луцкевіча, у БССР выходзіць праца Усевалада Ігнатоўскага "Гісторыя Беларусі ў 19 і ў пачатку 20 сталецьця" [26]. У гэтай працы вядомы гісторык апісвае фармаваньне палітычных поглядаў К. Каліноўскага наступным чынам: "Творы Герцэна і Бакуніна робяць вялікі ўплыў на яго сьветапагляд. У 1860 годзе Каліноўскі ўжо тыповы рэволюцыянэр-народнік таго часу" [27]. Паводле У. Ігнатоўскага, правадыр паўстаньня імкнуўся "ўтварыць "мужыцкую" Беларусь, незалежную і ад польскага пана, і ад рускага самаўладзтва" [28]. Такім чынам, паняцце "народнік", паводле У. Ігнатоўскага, мае ня столькі сацыяльнае, колькі нацыянальнае вымярэньне, К. Каліноўскі намагаўся стварыць "мужыцкую" Беларусь, таму яго і можна назваць "народнікам". Зь іншага боку, "народніцтва" К. Каліноўскага таксама мае карані, паводле таго ж гісторыка, у поглядах А. Герцэна і М. Бакуніна, якія ўкладвалі найперш і перадусім сацыяльны зьмест у гэтае паняцьце.

Да пытаньня "народніцтва" К. Каліноўскага зьвяртаўся таксама кс. Адам Станкевіч: "Каліноўскі - гэта быў сапраўды першы беларускі народнік, які першы будзіў народ беларускі пасьля яго доўгай сьпячкі ў няволі палітычнай і сацыяльнай да вольнага жыцьця. Праўда, беларускае яго народніцтва няможна разумець так, як гэта мы разумеем сяньня" [29]. Усё адрозненьне поглядаў К. Каліноўскага ад поглядаў беларускай інтэлігенцыі 1930-х гадоў, на думку А. Станкевіча, было ў тым, што "ў Каліноўскага ня было - і не магло быць - беларускага нацыяналізму ў сучасным разуменьні" [30]. А галоўнымі ягонымі мэтамі былі "агулам скончыць з панскай над беларусамі апекай, надзяліўшы беларусаў зямлёй на ўласнасьць і зрабіўшы іх вольнымі сацыяльна, і такжа скончыць з царскім уціскам палітычным, надзяліўшы беларусаў палітычна-грамадзкімі правамі" [31].

Такім чынам, на той момант (міжваенны час), у беларускай думцы зьяўляюцца 2 інтэпрэтацыі тэрміну "народнік" у дачыненьні да поглядаў К. Каліноўскага. Па-першае, паводле А. Луцкевіча быць народнікам азначала зьвяртацца да сялянаў, каб тыя "разам з панамі выгналі маскаля"; па-другое, паводле А. Станкевіча - "скончыць з панскай над беларусамі апекай … і такжа скончыць з царскім уціскам палітычным" (ідэі на гэты конт У. Ігнатоўскага знаходзяцца недзе паміж поглядамі А. Луцкевіча і А. Станкевіча).

Забягаючы наперад варта зазначыць, што ў беларускай падсавецкай гістарыяграфіі К. Каліноўскі выступаў у амплюа падобным да таго, якім апісвала расейскага рэвалюцыянэра-народніка 1870-х гг. расейская падсавецкая гістарыяграфія.

Яшчэ адзін істотны момант у інтэрпрэтацыі ідэйнай спадчыны кіраўніка паўстаньня 1863 г. у Беларусі й Літве, гэта сьцьверджаньне, што К. Каліноўскі знаходзіўся пад моцным ідэйным уплывам расейскіх сацыялістаў, найперш А. Герцэна, М. Агарова і М. Бакуніна і нават быў іхнім пасьлядоўнікам.

Менавіта такая характарыстыка К. Каліноўскага ўтрымліваюцца ў вядомай працы расейскага генэрала Васіля Ратча "Сведения о польском мятеже 1863 года в Северо-Западной Росии" (1867-1868), які пісаў, што "Каліноўскі быў чысьцейшым прадуктам камуністычнай літаратуры цэнтралізацыі з усімі фэдэратыўнымі трызненьнямі "Колокола". Ён разумеў справу бунту ў такім сэнсе, што "сякера не павінна спыніцца і над калыскай шляхецкага дзіцяці", і што "такой бесталковай мазгаўні як Варшава, нельга даверыць будучыню Літвы" [32]. Нешта блізкае можна сустрэць і ва ўспамінах Якуба Гейштара ‑ ён пісаў, што К. Каліноўскі: "пры гарачым патрыятызме вылучаўся крайнімі тэорыямі, любіў народ, бачыў у ім будучыню Польшчы, але занадта сурова меркаваў пра шляхту, ведаючы яе больш з крайне дэмакратычных часопісаў і расейскіх пісьменьнікаў, чым з жыцьця" [33].

Яшчэ адна цытата на гэтую тэму належыць польскаму сацыялісту, гісторыку паўстаньня 1863 г. Баляславу Ліманоўскаму: "Ратч называе яго (К. Каліноўскага. А.У.) "вучнем камуністычнай літаратуры Цэнтралізацыі Дэмакратычнага Таварыства і фэдэратыўных трызьненьняў "Колокола" і мае ў гэтым пэўную рацыю, бо Каліноўскі быў пасьлядоўнікам сацыяльных прынцыпаў, абвешчаных Ворцэлям, прызнаных Лялевелям, разьвітых Герцэнам; што ж да палітычнага накірунку, ён ішоў, галоўным чынам за Мераслаўскім" [34].

Як відаць, погляды польскіх і расейскіх аўтараў што да ўплываў на К. Каліноўскага, хоць і ня вельмі значна, але ўсё ж адрозніваюцца. Калі для В. Ратча, кіраўнік паўстання 1863 г. у Беларусі й Літве свае сацыяльныя погляды грунтаваў на літаратуры "цэнтралізацыі" (Польскага Дэмакратычнага Таварыства (1832-1862). - А.У.), а палітычныя - на працах А. Герцэна; то для Б. Ліманоўскага сацыяльныя погляды "дыктатара Літвы" грунтаваліся на ідэях Ст. Ворцэля, Я. Лялевеля і А. Герцэна, а палітычныя - на ідэях Л. Мераслаўскага. Я. Гейштар сьцьвярджаў, што на К. Каліноўскага ўплывалі пэўныя "расейскія пісьменьнікі". Але ўсе сыходзяцца на адным, што К. Каліноўскі быў чалавекам даволі радыкальных левых поглядаў і знаходзіўся пад уплывам польскіх і расейскіх сацыялістаў.

Беларуская падсавецкая гістарыяграфія падтрымала і распрацавала выказаныя ў 19 ст. ідэі расейскіх і польскіх аўтараў: "Нярэдка нумары "Мужыцкай праўды" дапаўняліся перапісанымі з "Колокола" артыкуламі, прывітаньнямі на адрас А.І. Герцэна, здравіцамі ў гонар рэвалюцыйнага саюзу прыгнечаных народаў. Так адзін з распаўсюджвальнікаў беларускай газэты дапоўніў яе тэкст наступнымі рукапіснымі фразамі: "Голас расейскага народу! Няхай жыве рэспубліка! Няхай жыве вялікі дыктатар Расеі Аляксандар Іскандэр! Няхай жыве ўсеагульны славянскі саюз! Няхай жывуць свабода і адзінства! Далоў чухонска-нямецкую дынастыю ілжэраманавых! Далоў кабальна-нямецкі ўрад, які складаецца з лісьліўцаў, злодзеяў, рабаўнікоў і катаў." [35] (спасылка В. Шалькевіча на: - Жукоўскі А. А. Герцэн і "Мужыцкая праўда" // Беларусь. 1956. №9. С. 29. - А.У.).

Падобная думка пашырана і ў сучаснай гістарыяграфіі: "Каліноўскі быў дзіцем свае эпохі і нават як малады энтузіяст і нонканфарміст ня столькі ствараў новыя катэгорыі мысьленьня […] колькі даводзіў да крайнасьці некаторыя з ужо існых. […] У беларускую культуру ён унёс ня толькі зацікаўленасьць народам (заўважальную ў Марцінкевіча), але і надзяляў яе моцнымі клясавымі, прэтэнцыёзнымі каштоўнасьцямі, што мела немалое значэньне для яе будучага лёсу" [36].

Такім чынам, вынікае, што ўсе ацэнкі К. Каліноўскага як пасьлядоўніка А. Герцэна й расейскіх сацыялістаў сярэдзіны 19 ст. грунтуюцца на ўскосных зьвестках. Сам К. Каліноўскі пра гэта нідзе, наколькі вядома, не казаў і не ўспамінаў ні наўпрост ні ўскосна. У "Лістах з-пад шыбеніцы", ён пісаў, што "Дзікі маскаль думае, што калі можа народ абдзіраці за ўсякага дабытку, то і патрапіць кажнаму ўбіць у галаву свой дурны розум, дурны для таго, што розум маскоўскі калі не раз харашо кажа (курсіў мой. А.У.), то ніколі па-людску нічога не робіць, адно людзей абманывае, а перад кнутом царскім гнецца, як астатні валацуга" [37].

А тое сьцьверджаньне, што ён хацеў вынішчаць шляхту, базуецца галоўным чынам на ўражаньнях, якія ўзьніклі ў палітычных праціўнікаў ці апанентаў К. Каліноўскага такіх як В. Ратч ці Я. Гейштар і былі падхоплены пазьнейшымі аўтарамі.

У той самы час мы можам прачытаць з "Гісторыі паўстаньня польскага народу…" А. Гілера, што К. Каліноўскі быў "адзін з самых высакародных мужоў Літвы, […] вялікі патрыёт і вялікі характар […] яго сьмерць зрабіла ўражаньне на ўсіх сьмеласьцю й верай у будучыню Польшчы" [38]. Сам А. Герцэн, падаючы ў "Колоколе" інфармацыю пра "Мужыцкую праўду", спасылаецца на пецярбургскую афіцыйную газэту "Северная пчела", перадрукаваўшы зь яе фрагмэнт без камэнтару: "нейкі пан, што называе сябе Яськам гаспадаром з пад Вільны, падладжваючыся пад гаворку беларускага прасталюдзіна, намагаецца рознымі закручастымі сафізмамі і трапнымі слоўкамі ўбіць тутэйшым сялянам у галаву, што яны да таго часу ня будуць вольнымі, пакуль яны, узброіўшыся косамі й сякерамі, ня пойдуць, разам з паўстанцамі біцца з маскалямі і вызваляць айчыну (batkouszczynu)" [39].

Важнае месца ў беларускай гістарычнай і палітычнай думцы займаюць пытаньні геапалітычнай і культурнай арыентацыі К. Каліноўскага. А. Станкевіч для адказу на яго правёў параўнаньне "Мужыцкай праўды" з "Гомоном" [40]. Ён назваў абодва гэтыя выданьні "народніцкімі", але, аналізуючы іхны зьмест, прыйшоў да высновы пра істотную розьніцу ідэйнага зьместу "Мужыцкай праўды" й "Гомона". Хоць "Гомон" і называны ідэйным прадаўжальнікам "Мужыцкай праўды", але розьніца ў пасланьні, якое яны зьмяшчаюць, уразіла А. Станкевіча. Па-першае, геапалітычная арыентацыя аўтар "Мужыцкай праўды" арыентваўся на Польшчу, аўтары "Гомону" - на Расею. Па-другое, пытаньне мовы - калі для К. Каліноўскага важна, каб свабодна функцыянавалі ўсе мовы краю, то "гоманаўцы" прапануюць пакінуць беларускую мову "аматарам" і заняцца больш "важнымі" справамі сацыяльнага вызваленьня й эканамічнага дабрабыту. У канцы А. Станкевіч прыходзіць да той высновы, што ў "Гомоне" значна больш "беларускага духу", чым у "Мужыцкай праўдзе", бо там канкрэтна пісалася пра Беларусь і беларусаў.

У 1935 г. нешта падобнае выходзіць з-пад пяра А. Луцкевіча: "Каліноўскі, змагаючыся з запаланіўшай край Масквой, рашуча выступае ўжо і супраць цэнтралістычных тэндэнцыяў Варшавы. Іграе тут вельмі паважную ролю, пэўне ж, старая непрыхільнасьць польскага грамадзянства Беларусі і Літвы да ўсяго, што ішло з Варшавы: і па сягоньняшні дзень пануе тут папросту варожасьць да "варшавякаў", гэтак далёкіх па сваёй псыхіцы ад "крэсоўцаў" […] Вось чаму Каліноўскі ў аднэй із сваіх адозваў у вострай форме заяўляе, што не "бязмозглая Варшава", а "мы самі будзем будаваць мужыцкую Беларусь", ясна, як складовую частку Польшчы. І з пэўным правам мы можам залічыць Каліноўскага да лічбы прадстаўнікоў беларускага аўтанамізму ў Польскай дзяржаве" [41].

Такім чынам, для аднаго з патрыярхаў беларускага руху А. Луцкевіча, К. Каліноўскі - польскі аўтанаміст, а значыць асоба ідэйна досыць далёкая ад беларускага руху пачатку 20 ст. Тут вядома паўстае пытанне пра месца "палякаў" у беларускай гісторыі, ці больш дакладна месца рэчпаспалітаўскае спадчыны, як чыньніка, што ўплываў на беларускі рух першай траціны 20 ст.

Звернемся зноў да А. Луцкевіча: "Мужыцкую Беларусь" Каліноўскі будаваў заўсёды пад кіраўніцтвам … "ронду Польскага", дык немагчыма тут дагледзіць ідэю запраўднае незалежнасьці Беларусі. І "мужыцкасьць" Беларусі процістаўляецца тут (А. Луцкевіч тут кажа пра неканкрэтную "адозву", дзе ёсьць словы "бязмозглая Варшава". - А.У.) выразна ня Польшчы як дзяржаве, а кіраўнічаму цэнтру паўстаньня ў Варшаве, які хварэў на "панскасьць" [42].

З гэтага відаць, ня толькі пэўная нэгатыўная характарыстыка К. Каліноўскага, якому прыпісваецца глыбінны "польскі" (а не рэчпаспалітаўскі) патрыятызм, але й нэгатыўнае стаўленьне А. Луцкевіча да "польскай справы" як такой. Пра гэта патрыярх беларускага руху 20 ст. напісаў без залішніх умоўнасцяў: "Костусь Каліноўскі, па сваёй ідэалёгіі - шчыры народнік, які творыць цэлую паўстанчую літаратуру ў беларускай мове (7 адозваў), заклікаючы беларусаў падпарадкавацца "польскаму ронду" і далучыцца да паўстанчага руху ў імя зьдзейсьненьня польскага дзяржаўнага ідэалу" [43].

Сапраўды, у "Лістах з пад шыбеніцы" можна прачытаць наступныя словы: "хто хоча дазнаці праўдзівага смаку, няхай сам пажыве пад рондам маскоўскім, то і паглядзіць, якое дабрадзейства мужыкі мелі; ось то для чаго кажам: што польскае дзела гэта наша дзела, гэта вольнасці дзела" [44]. Адначасова, у перадсьмяротнай "Тлумачальнай запісцы", якую К. Каліноўскі склаў расейскаму сьледзтву 28 лютага 1864 г., занатавана: "Выпрацаванае гісторыяй спачуваньне Літвы да Польшчы, якое найбольш узмацнілася падчас расейскага панаваньня (факт, на які варта зьвярнуць увагу), перамагло ўсялякія акалічнасьці, якія былі супраць паўстаньня, і Літва зварухнулася" [45].

Такім чынам, інтэрпрэтуючы ідэйную спадчыну К. Каліноўскага, можна сьцьвярджаць, што для яго была відавочнай наяўнасьць "польскага дзела" і "нашага дзела", што паўстаньне ў Польшчы і ў Літве - гэта саюзнае паўстаньне двух народаў, а менавіта "Рэчы Паспалітай Польскай" і "Рэчы Паспалітай Літоўскай". Але беларуска-польская ідэйная барацьба пачатку 20 ст., і рэчаіснасьць ІІ Рэчы Паспалітай наклалі адбітак на стаўленьне беларускай інтэлектуальнай эліты да рэчпаспалітаўскага патрыятызму і "польскага пытаньня" як такога.

У 1930-я - пач. 1950-х гг. тэма інтэрпрэтацыі ідэйнай спадчыны К. Каліноўскага ў БССР была настолькі заідэалягізаваная, што пра яе навуковае асэнсаваньне казаць не даводзіцца. Гэта прывяло да таго, што ў другой палове 1950-х - 1980-я гг. тэмай паўстаньня пад кіраўніцтвам К. Каліноўскага і вытокамі беларускай нацыянальнай ідэі займаліся ў асноўным філёлягі й літаратуразнаўцы [46]. Яны ажыцьцяўлялі свае дасьледаваньні ў пазытывісцкім ключы з тым, каб пазьбегнуць нажніцаў цэнзуры й абвінавачваньняў у "нацыяналізме". Гэты, умоўна кажучы, філялягічны этап дасьледаваньня вытокаў нацыянальнай ідэі, да сёньняшняга дня недастаткова асэнсаваны беларускай гістарычнай навукай. А той матэрыял, які назапасілі і апублікавалі "філёлягі", на нашу думку, усё яшчэ патрабуе засваеньня з боку гісторыкаў.

Іншая сітуацыя назіралася ў інтэлектуальным асяродку беларускай эміграцыі, дзе навукоўцы, у значнай ступені адарваныя ад першакрыніцаў, вымушаныя былі рабіць інтэпрэтацыі на аснове публікацыяў, што выйшлі ў царскай Расеі, выходзілі ў савецкай Беларусі, Польшчы, і г.д. У якасьці прыкладу можна прывесьці публікацыю Янкі Запрудніка і Томаса Бэрда [47]. Ва ўводзінах, якія займаюць 30 з 70 старонак выданьня, аўтары спрабуюць растлумачыць чаму, на іх думку, у БССР з 1928 г. цалкам не публікавалася "Мужыцкая праўда" пры наяўнасьці вялізнай колькасці інтэрпрэтацыяў зьместу гэтага выданьня. На думку Я. Запрудніка і Т. Бэрда, гэта адбывалася таму, што К. Каліноўскі быў перш за ўсё нацыянальным дзеячам, а пасьля рэвалюцыянэрам, у тым сэнсе слова ў якім яго разумелі камуністычныя ўлады.

Дыскусія ў гэтым пытаньні, толькі па іншых аспэктах, пасьля 1991 г. распачаліся ў незалежнай Беларусі. Для сярэдзіны 1990-х гг. характэрнай зьяўлялася спрэчка прафэсійных гісторыкаў, якія выказвалі розныя, часта супрацьлеглыя, пункты погляду на галоўнае, геапалітычна-культурнае пасланьне ідэйнай спадчыны "дыктатара Літвы". Знакавымі тут зьяўляюцца дэбаты 1997 г. паміж Міхасём Бічом і Уладзімерам Казьберуком у пытаньні грамадзка-палітычных поглядаў К. Каліноўскага [48].

Дыскусія Біч-Казьбярук, распачатая яшчэ на пачатку 1990-х у пэрыядычным друку [49], мае вялікую цікавасць для асэнсаваньня нашай тэмы. Асноўным "каменем спатыкненьня" ў ёй зьяўляецца пытаньне аб тым, што лічыць беларускай нацыянальнай ідэяй і нацыянальным рухам. У. Казьбярук лічыць, што ў 1863 г. " беларуская нацыянальная сьвядомасьць як гістарычная зьява, як працэс яшчэ не заявіла аб сабе ні ў навуковых трактатах ..., ні ў дзейнасьці палітычных ці грамадзкіх арганізацый". Погляды і дзейнасьць К. Каліноўскага У. Казьбярук разглядае выключна як польскія. М. Біч у адказ напісаў, што погляды У. Казьберука надзвычай супадаюць з ацэнкай дзейнасьці К. Каліноўскага савецкай гістарыяграфіяй 1930-х гг. Далей на працягу ўсяго артыкулу М. Біч крытыкаваў адзін за адным аргумэнты У. Казьберука і даказваў, што менавіта ў час паўстаньня 1863-1864 гг. ідэя самастойнасьці " Літвы", якую можна атаясаміць зь Беларусьсю, была сфармулявана ў нацыянальна-культурных і палітычных катэгорыях.

Сама дыскусія праходзіла амаль выключна ў пазытывісцкім рэчышчы. Галоўным апанэнты лічылі падаць як мага большую колькасьць эмпірычных фактаў (фрагмэнтаў мэмуараў, сьледчых паказаньняў і г.д.) на карысьць свайго пункту погляду. Пры гэтым як адзін, так і другі навуковец абмежаваліся толькі падзеямі паўстаньня, ці часам, які беспасярэдне яму папярэднічаў. Тут варта таксама адзначыць, што гісторыкі пагадзіліся ў тым моманце, што падзеі зьвязаныя з паўстаньнем 1863-1864 гг. і ідэі якія атрымалі жыцьцё ў той час, можна лічыць пачаткам беларускай нацыянальнай ідэі (М. Біч), ці, прынамсі пачаткам пачатку (У. Казьбярук).

У гэтым асноўная розьніца інтэлектуальнага кантэксту дыскусіі Біч-Казьбярук і тых ідэяў, якія выказваюцца пэўнымі гісторыкамі ў апошні час. Для прыкладу можна прывесьці погляды Аляксандра Гронскага [50]: "Каліноўскі зрабіўся беларускім героем толькі пры канцы Першай сусьветнай вайны, больш чым праз паўстагодзьдзе пасьля сваёй сьмерці. Ідэя пра тое, што польскае паўстаньне 1863-1864 гг. на землях Беларусі было беларускім рухам, зьяўлялася спробай легітымізаваць права на ўладу беларускіх нацыяналістычных груповак, з аднаго боку, і апраўдаць палітычную актыўнасьць беларускіх эмігрантаў, з другога" [51].

Наколькі і ў якой ступені гэта стасуецца з рэчаіснасьцю можна меркаваць з вышэйпрыведзенага агляду поглядаў А. Луцкевіча на асобу і палітычны сьветапогляд К. Каліноўскага.

Ці яшчэ адна выснова з аналізу ідэйнай спадчыны К. Каліноўскага, зробленая тым самым аўтарам: "Асноўны зьмест "Мужыцкай праўды" - заклік да барацьбы з расейцамі: ня толькі з прадстаўнікамі ўлады, а з расейцамі ўвогуле, якія паказваліся жорсткім і разумным ворагам" [52]. Адначасова, А. Гронскі піша, што "Мужыцкая праўда" апелявала да сацыяльнага слою - да сялянства, а не да этнічнай супольнасьці - беларусаў. Той факт, што яна выходзіла на беларускай мове зусім не раўназначны беларускай скіраванасьці выданьня" [53].

У выніку мы атрымліваем цікавую сытуацыю - з аднаго боку, К. Каліноўскі гэта польскі патрыёт, для якога найважнейшай мэтай зьяўляецца барацьба з расейцамі, а з іншага - ён зьвяртаецца да беларускіх сялянаў на іх мове і апелюе да іх як да "сацыяльнага слою". Такім чынам, калі давесьці гэтую ідэю А. Гронскага да лягічнага завяршэньня, то выходзіць К. Каліноўскі быў перакананы, што галоўную сацыяльную праблему сяляне гістарычнай Літвы бачылі ў расейскай уладзе. Іншымі словамі кажучы, А. Гронскі тут "згодны" з А. Луцкевічам у тым, што К. Каліноўскі зьвяртаўся да "народу" з адной мэтай - пазбавіцца ад расейскай улады ў краі. У гэтым ён бачыў галоўную праблему Беларусі.

У якасьці апанэнта А. Гронскага выступіў гісторык, журналіст Анатоль Мясьнікоў, які пры канцы 2008 г. у часопісе "Беларуская думка" апублікаваў артыкул пад назвай "І ўсё ж ён герой" [54]. У гэтым матэрыяле А. Мясьнікоў абвяргае аргумэнты А. Гронскага наконт ролі К. Каліноўскага ў беларускай гісторыі, даказваючы, што знакаміты паўстанец - "нацыянальны герой Беларусі".

На думку А. Мясьнікова, "падчас вучобы ў Пецярбургу Кастусь Каліноўскі пазнаёміўся з рэвалюцыйнай публіцыстыкай часопісаў "Полярная звезда", "Колокол" і "Современник", многімі творамі В. Бялінскага, А. Герцэна, М. Дабралюбава, М. Чарнышэўскага, М. Агарова, у якіх выкрывалася царскае самаўладзьдзе й прыгонны лад. … Усё гэта канчаткова й адназначна сфарміравала погляды і перакананьні маладога чалавека, завяршыла выпрацоўку ўласных жыцьцёвых пазыцый, падыходаў, адзнак…" [55]. Атрымаўшы такую сьветапоглядную падрыхтоўку, К. Каліноўскі вяртаецца на Гарадзеншчыну, стварае "падпольны рэвалюцыйны гурток" і піша палітычную праграму, якая, паводле А. Мясьнікова, "прадугледжвала зьвяржэньне самадзяржаўя, зьнішчэньне прыгонніцтва, дасягненьне нацыянальнай самастойнасьці Беларусі, а ў аснову ўсёй барацьбы быў пакладзены канстытуцыйны і парляманцкі вопыт дэмакратычных краінаў сьвету" [56].

У найноўшы час з катэгорыямі, якімі характарызаваўся вобраз К. Каліноўскага спрабаваў разабрацца ўзгадваны вышэй прафэсар Р. Радзік, які пісаў у сваім артыкуле, прысьвечаным ідэйным поглядам кіраўніка паўстаньня 1863 г.: "Я апісваю К. Каліноўскага (што зразумела) у катэгорыях яго эпохі, укладаючы ў яго тэрміны той сэнс, які яны мелі амаль паўтара стагодзьдзя таму" [57]. Паводле таго ж Р. Радзіка "польскасьць" у часы К. Каліноўскага мела некалькі значэньняў. Па-першае, гэта асацыяцыя з былой Рэччу Паспалітай; па-другое, з "Кангрэсоўкай", якая апынулася за Бугам; па-трэцяе з мовай і культурай, якая панавала ў асяродзьдзях беларускай шляхты, апазыцыйных царызму. На думку Р. Радзіка, К. Каліноўскі вызнаваў клясавую, ненацыянальную ідэалёгію, якой запаліўся ў Пецярбурскім унівэрсытэце [58].

Такім чынам, нягледзячы на назапашаны факталагічны матэрыял, справа інтэрпрэтацыі ідэйнай спадчыны К. Каліноўскага перажывае яўны крызіс. Тыя катэгорыі, пастуляты, якія былі закладзеныя ў першай траціне 20 ст. В. Ластоўскім, А. Луцкевічам, У. Ігнатоўскім, А. Станкевічам да нашага часу застаюцца базавымі для сучасных дасьледчыкаў праблемы. Прытым гэта датычыцца беларускіх гісторыкаў практычна ўсяго спэктру гістарычных школаў і поглядаў.

На нашу думку, асноўнае праблема тут палягае ў тым, што Рэч Паспалітая як такая яшчэ не ўпісана ў беларускі гістарычны кантэкст як супольная спадчына многіх народаў паміж Балтыйскім і Чорным марамі, у тым ліку й беларусаў. Таму адказ на пытаньне, ці азначала для беларусаў змаганьне за вяртаньне Рэчы Паспалітай на палітычную мапу барацьбу за ўласную дзяржаўнасьць вісіць у паветры. Пры гэтым цяжка ігнараваць, што крыніцы, якія датычаць ідэйнай спадчыны й асобы К. Каліноўскага сьведчаць пра тое, што віленскі паўстанцкі цэнтар узьнік незалежна ад варшаўскага [59], а гэта значыць, што рашэньне ўзьняцца на паўстаньне супраць Расейскай імпэрыі было прынята людзьмі той зямлі, што сёньня называецца Рэспубліка Беларусь. Менавіта К. Каліноўскі, як кіраўнік паўстаньня 1863 г. у Беларусі й Літве прымусіў і расейцаў і палякаў ня проста ўзмоцнена цікавіцца беларускімі землямі, а па новаму на іх паглядзець [60].

Зь іншага боку, сацыяльнае пытаньне ў Беларусі 19 ст. гісторыкі зьвязваюць з сялянскай праблемай, праблемай постпрыгоннага ўладкаваньня. І тут большасьць дасьледчыкаў выносяць адназначны вэрдыкт - К. Каліноўскі быў чалавекам скрайніх левых поглядаў і ледзьве не камуністам. Паўстае лягічнае пытаньне, а ці быў вызвольнік рабоў, заснавальнік Рэспубліканскай партыі ЗША Абрагам Лінкальн чалавекам левых поглядаў, чалавекам які схіляўся да камунізму? Ён жа таксама марыў пра свабоду да чарнаскурых нявольнікаў, марыў іх зрабіць грамадзянамі, грунтуючыся на Божым Законе. Да Божага Закону апелявала й "Мужыцкая Праўда", спасылалася яна і на імя Тадэвуша Касьцюшкі, які ваяваў за свабоду ЗША, і імкнуўся, паводле К.Каліноўскага вызваліць "мужыкоў" [61].

Востра стаяць перад сёньняшняй навукай і пытаньні вытокаў палітычнай думкі К. Каліноўскага, уплываў на яго. Для гэтага неабходнае ня толькі вывучэньне ідэйнай спадчыны самога "дыктатара Літвы", але й новага асэнсаваньня кантэксту скасаваньня прыгону ў Беларусі, працэсу разбору шляхты, грамадзка-палітычнай атмасфэры ў часе "аляксандраўскай адлігі" (1856-1861 гг.) і г.д.

Хоць у цэлым, варта прызнаць, што ўсе спрэчкі вакол асобы й спадчыны К. Каліноўскага - сьведчаньне слабасьці беларускай гістарыяграфіі, палітычнай думкі ў цэлым і тэарэтычнай непаспрацаванасьці праблемаў зьвязаных з гісторыяй беларускай дзяржаўнасьці. Такім чынам, вялікая навуковая праца ў дадзеным кірунку яшчэ наперадзе, тым больш асноўны корпус крыніцаў ужо апрацаваны й чакае на ўвядзеньне ў навуковы гістарыяграфічны ўжытак.

Юрась Бачышча
(Вільня),
кандыдат гіст. навук,
Еўрапейскі гуманітарны універсітэт

Постаць Кастуся Каліноўскага ў друкаванай спадчыне беларускіх хрысціянскіх дэмакратаў

Апошнім часам назіраюцца спробы выдаліць асобу кіраўніка паўстання 1863-1864 г. у Літве і Беларусі Вікенція Канстанціна Каліноўскага з пантэону беларускіх нацыянальных дзеячаў і пачынальнікаў беларускага нацыянальнага Адраджэння. У часопісе "Беларуская думка" за 2008 г. з'явіліся публікацыі Аляксандра Гронскага і Аляксандра Бендзіна [62], у якіх Каліноўскі лічыцца палякам, у дзейнасці якога нібыта не было нічога беларускага. Адначасна апошнім аўтарам робіцца спроба "адмыць" Міхаіла Мураўёва, ад тых адмоўных ацэнак, якія ён заслужыў сваёй рэпрэсіўнай дзейнасцю ў Беларуска-Літоўскім краі. У адным з пазнейшых нумароў вышэйзгаданага часопіса Анатоль Мяснікоў напіша пра Каліноўскага, што "Усё ж ён герой" [63], аднак сам тэкст артыкула не вельмі пераканаўчы. Тым не менш, для большасці беларускіх гісторыкаў пытанне беларускасці Кастуся Каліноўскага, не выклікае сумніву. Аб гэтым сведчыць вялікая колькасць публікацый, пачынаючы з артыкула Вацлава Ластоўскага "Памяці Справядлівага" у самым першым нумары "Гомана" за 1916 г. [64]

Адным з першых пытаннем "Хто быў Костант Каліноўскі?" зацікавіўся і беларускі ксёндз Уладзіслаў Талочка [65]. Каліноўскі паўстае ў яго артыкуле як чалавек, які любіў свой народ і змагаўся за яго адраджэнне. Талочка быў першым хрысціянскім дэмакратам, які прамовіў сваё слова пра беларускага кіраўніка паўстання. Калі, праўда, не лічыць Вацлава Ластоўскага хрысціянскім дэмакратам, бо ён хаця і не з'яўляўся чальцом Хрысціянска-дэмакратычнай злучнасці, якая паўстала ў 1917 г., але належаў да сяброў Хрысціянскай злучнасці, якая існавала ў Вільні ў 1915 г. [66]

У далейшым асоба Каліноўскага, яго дзейнасць і спадчына выклікала да сябе ўвагу шэрагу аўтараў - літоўскага гісторыка Аўгустынаса Янулайціса, беларусаў Івана Цвікевіча і Усевалада Ігнатоўскага. Але з усіх прац міжваеннага перыяду вылучаецца сваёй значнасцю брашура Адама Станкевіча "Кастусь Каліноўскі, "Мужыцкая праўда" і ідэя незалежнасці Беларусі" [67]. Уладзімір Конан, найлепшы знаўца спадчыны А.Станкевіча, лічыць ягоны біяграфічны нарыс пра Каліноўскага "узорным даследаваннем гэтай тэмы" [68].

Між іншым, ніводны са згаданых вышэй аўтараў "Беларускай думкі" пры падрыхтоўцы сваіх артыкулаў не скарыстаў гэтую публікацыю лідэра беларускіх хрысціянскіх дэмакратаў, якая з'яўляецца першай і найбольш грунтоўнай манаграфіяй пра асобу Каліноўскага, якая выйшла ў свет у першай палове 20 ст. У пазнейшы час хіба толькі Генадзь Кісялёў і Вячаслаў Шалькевіч здолелі дасягнуць такога ж узроўню глыбіні аналізу жыцця, асобы і поглядаў лідэра паўстанцаў. Па многіх пытаннях брашура А.Станкевіча да сённяшняга часу застаецца актуальнай і без яе прачытання і аналізу губляецца важная частка гістарыяграфічнай спадчыны. Аднак неабходна заўважыць, што аналізу твораў Станкевіча не надавалі пакуль значнай увагі.

Само імя Адама Станкевіча, выдатнага стваральніка і шматгадовага ідэйнага, духоўнага і арганізацыйнага кіраўніка беларускіх хрысціянскіх дэмакратаў да 90-х г. заставалася амаль невядомым не толькі звычайным чытачам, але і гісторыкам. Яго творчая навуковая і публіцыстычная спадчына хавалася ў "спецсховішчах" архіваў, а імя яго не згадвалася ў савецкіх энцыклапедыях ці нейкіх іншых даведніках [69]. Неабходна, сказаць, што публікацыямі Станкевіча не карысталіся ў 1988 г. яшчэ ні В.Шалькевіч пры напісанні сваёй біяграфіі Каліноўскага, ні гісторыкі, якія сабраліся ў гэтым годзе ў Гародні на навуковую канферэнцыю, прысвечаную 150-годдзю з дня нараджэння беларускага паўстанца. І толькі пачынаючы з 90-х г. дзякуючы намаганням Беларускай каталіцкай грамады, гісторыка і філосафа Уладзіміра Конана, гэтае імя і творы Кастуся Каліноўскага пачалі вяртацца да беларускага чытача. Нарэшце, 2008 г. стаўся проста выключным, бо на свет з'явіліся адразу два зборніка твораў беларускага ксяндза [70], якія ахапілі амаль усю яго друкаваную творчую, навуковую і духоўную спадчыну.

Чаму важна аналізаваць творы Станкевіча, прысвечаныя Каліноўскаму? Ідэолаг хрысціянскай дэмакратыі меў сфармаваны цэласны погляд на гісторыю Беларусі і на тое, як неабходна фармаваць беларускую нацыю. Гэты погляд значна адрозніваўся ад сацыялістычнага, распаўсюджанага сярод многіх беларусаў. Станкевіч адмаўляў класавы падзел і неабходнасць барацьбы класаў, на беларускі народ глядзеў як на адзіны арганізм і лічыў, што фармаванне беларускай свядомай эліты і нацыі мусіць адбывацца эвалюцыйным шляхам праз арганічную працу над развіццём беларускай культуры.

У адрозненне ад погляду хадэкаў, большасць літаратуры, якая выходзіла ў савецкай Беларусі, несла ў сабе пэўныя ідэалагічныя штампы. А пачынаючы з 1928 г. з публікацыі "Очерков по истории революционного движения в Белоруссии (1863-1917 гг.)" С.Агурскага, увогуле распачалося вяртанне да ацэнак расейскай гістарыяграфіі, што паўстанне было арганізавана выключна палякамі, да якіх адносілі і Каліноўскага. Менавіта ў Агурскага прысутнічае думка, падхопленая пазней Гронскім, што "Мужыцкая Праўда", фактычна, з'яўлялася польскім выданнем, адзінай задачай якога было ўцягнуць у барацьбу беларускіх сялян за інтарэсы кіраўнікоў польскага паўстання, а беларуская мова была выкарыстаная толькі ў прапагандысцкіх мэтах.

У 30-я ж гады пісаць пра беларускае нацыянальнае стала жыццёва небяспечным ва Усходняй Беларусі, таму нейкіх навуковых даследаванняў пытання там проста не магло быць. І вось, менавіта ў гэты час, у 1933 г., прысвячаючы сваё выданне 70-годдзю беларускай прэсы і 15-м угодкам абвяшчэння незалежнасці Беларусі, Адам Станкевіч выдаў кнігу пра Каліноўскага. На гэтым фоне, важнасць працы напісанай Адамам Станкевічам мае выключнае значэнне. Ён змог адлюстраваць хіба не толькі свае думкі, але погляд усяго беларускага руху на многія аспекты беларускай гісторыі. Нездарма, на адным з асобнікаў кніжкі беларускага ксяндза пра Каліноўскага, на сымбалічным бел-чырвона-белым тытульным аркушы, кімсьці з камуністычных катаў быў пастаўлены прысуд "Уничтожить" [71].

Тэкст брашуры ўзнік з рэферату, прачытанага ксяндзом Станкевічам на ўрачыстай імпрэзе. Лідэр хрысціянскіх дэмакратаў мог пісаць пра Каліноўскага ўсё, што думаў і гэта яго выгодна адрознівала ад становішча гісторыкаў на ўсходзе. Станкевіч выкарыстоўваў усю даступную літаратуру пра Каліноўскага. У бібліяграфіі выдання Станкевіча знаходзім творы на польскай, літоўскай, беларускай і расейскай мовах, успаміны сучаснікаў, прыхільнікаў і ідэйных апанентаў Каліноўскага. Найбольш важным было тое, што Станкевіч упершыню выкарыстаў віленскія архіўныя матэрыялы, датычныя справы Каліноўскага.

Ужо ў самім прысвячэнні сваёй кнігі Адам Станкевіч яднае Кастуся Каліноўскага з абвяшчэннем незалежнасці Беларусі 25 сакавіка 1918 г., падкрэсліваючы, што менавіта гэты чалавек больш за паўстагоддзя да важнай для беларусаў даты зрабіў першыя крокі да палітычнага вызвалення свайго народу.

Крытычна ацэньваючы высновы польскай і расейскай гістарыяграфіяў адносна асобы Каліноўскага, дзе ён паўстае або як "самолюбивый безумный мятежник", або як "polski bohater narodowy", Станкевіч адзначае як сапраўдны навуковец, што некаторы фактычны матэрыял з гэтых прац усё ж можа быць скарыстаны.

Станкевіч заўважае, што пра беларускія і літоўскія землі Каліноўскі "разважаў як адно цэлае". Таму лідэр БХД лічыць задачай беларускіх і літоўскіх гісторыкаў (а не польскіх ці расейскіх) даць належнае тлумачэнне асобе Каліноўскага і яго дзейнасці. Станкевіч дае высокую ацэнку працы літоўскага гісторыка Аўгустынаса Янулайціса [72], які адным з першых паказаў "праўдзівы твар Каліноўскага". Менавіта гэты прафесар заўважыў, што ў паўстанні, якое раней лічылася выключна польскім, важную ролю на кіруючых пасадах адыгрывалі таксама літоўцы і беларусы, у прыватнасці, ксёндз Антон Мацкевіч і Кастусь Каліноўскі, якія змагаліся за палітычную самастойнасць свайго краю [73].

Сярод беларускіх гісторыкаў Станкевіч згадаў Усевалада Ігнатоўскага, які "з шматлетніх плесьняў на сьвятло дзённае пачаў выдабываць слаўную асобу нашага народнага героя Каліноўскага" [74].

Да важных здабыткаў Станкевіча ў сферы ацэнкі спадчыны Каліноўскага варта аднесці тое, што ён першым заўважыў некарэктнасць прыпісвання беларускім народным героям 70-цігадовай даўнасці сучасныя [75] беларускія ідэалы. Ён лічыў няправільнай спробу сфармаваць у беларускай навуцы вакол Каліноўскага легенду, "як аб барацьбіце за незалежнасьць Беларусі, і прытым у сучасным разуменьні" [76]. Гэтым ён перасцерагаў беларускіх гісторыкаў ад скрыўленага тлумачэння месца асобы Каліноўскага ў беларускай гісторыі. Станкевіч падкрэсліваў федэралізм Каліноўскага, што той імкнуўся да "роўнага суіснавання народаў унутры федэрацыяў" з Польшчай, альбо нават з Расеяй, калі там перамогуць дэмакраты-народнікі. Каліноўскі, на думку Станкевіча, магчыма яшчэ не бачыў ідэала - цалкам незалежнай і самастойнай беларускай дзяржавы. Аднак тое бачанне нацыянальнай ідэі, якое меў Каліноўскі на той час, Станкевіч лічыў вельмі прагрэсіўным і вартым павагі. Вядома, што і на Усебеларускім з'ездзе ў снежні 1917 г. большасць дэлегатаў яшчэ не ўяўляла сваю краіну цалкам незалежнай, выказваліся думкі пра аўтаномію ці федэрацыю з Расеяй, і нават перад самым падпісаннем 25 сакавіка 1918 г. Трэцяй устаўной граматы БНР гэтыя спрэчкі працягваліся.

Станкевіч узняў праблему стварэння вакол Каліноўскага пэўнай легенды і неадпаведнай ацэнкі яго дзейнасці, але, у адрозненне ад Гронскага, не адмаўляў беларускасці Каліноўскага і яго дзейнасці на карысць свайго народу. Толькі ён зазначаў, што імкненні Каліноўскага не зусім падпадаюць пад сучасныя тэрміны і не могуць ацэньвацца з пункту гледжання сучаснага разумення нацыі, нацыяналізму, дзяржаўнай незалежнасці, бо тады быў іншы час. У сваёй працы Станкевіч і ставіў задачу разабрацца ў сутнасці "самастойніцкай ідэі" Каліноўскага, вызначыць яе межы і тэрыторыю, на якой збіраўся пашырыць свае ідэалы гэты беларус [77]. Як вынік, на думку У.Конана, менавіта А.Станкевіч "упершыню дакладна вызначыў сутнасць ідэалогіі К.Каліноўскага і ягонай "Мужыцкай праўды" - ідэю адраджэння Вялікага Княства Літоўскага як складовай часткі федэрацыі двух народаў" [78].

Станкевіч апісаў варункі, у якіх пачынаў сваю дзейнасць Каліноўскі. Гэта быў час, калі "вясна рамантызму лунала над галавой Беларусі" і "прыходзіла да беларускага народу ... яго нацыянальнае адраджэньне". Гэта быў час, калі з муроў віленскага універсітэту з'явіліся і беларускія рамантыкі-пісьменнікі і навукоўцы. А таксама - "гэта час палітычных нацыяналізмаў, час народных рэвалюцыяў, час будаваньня нацыянальных дзяржаў і тварэньня нацыянальных культураў..." [79] Гэта таксама час фармавання і распаўсюджання народніцкіх ідэяў, сфармаваных Герцэнам і Бакуніным у Лонданскім часопісе "Колокол". Аднак Станкевіч не проста згадвае гэты часопіс, але падрабязна разглядае тыя погляды, якія пашыраліся на яго старонках і асабліва датычылі беларускіх зямель. Аўтары "Колокола" выступалі з ідэяй палітычнай самастойнасці розных народаў і фармавання імі федэратыўных дзяржаў на падставе роўнасці народаў. Сфармаваўся там і ідэал для будучай Польшчы, якая бачылася "не шляхоцкай і не адзінай суцэльнай дзяржавай", а "павінна стварыць зь земляў даўнейшай Польшчы саюз вольных народаў, злучаных вольнай фэдэрацыяй". Прычым, да гэтай федэрацыі мусіла далучыцца і Расея.

Станкевіч падкрэсліваў значны ўплыў гэтых ідэй на "беларускую дэмакратычную інтэлігенцыю", сярод якой таксама зараджаўся палітычны рамантызм у выглядзе розных незалежніцкіх ідэяў. У пачаткаў беларускага палітычнага рамантызму, Адам Станкевіч і ставіць асобу Кастуся Каліноўскага. Ён на думку беларускага ксяндза, марыў не толькі "аб волі беларускага народу, а такжа аб волі народаў усяго быўшага Вялікага Княства Літоўскага" [80].

Станкевіч, у адрозненне ад гісторыкаў-сацыялістаў, не трактаваў Каліноўскага як класавага барацьбіта. Ён адзначаў, што Каліноўскі не ўскладаў надзеяў на буйную шляхту, а лічыў, што "паўстанне маюць рабіць сяляне і дробная абяднелая шляхта". Пры гэтым ён дапускаў і буйную шляхту да ўдзелу ў паўстанні у тых месцах, дзе сяляне не маглі іх ведаць з кепскага боку [81]. У Станкевіча няма такога жорсткага размежавання ўдзельнікаў паўстання на паноў і сялян, як гэта прасочваецца ў многіх савецкіх даследаваннях.

Станкевіч ацэньваў Каліноўскага як "чыстай вады палітычнага рамантыка", які любіў народ і "безгранічна ў яго верыў" [82]. Пэўна такая вера ўспрымалася ксяндзом за рамантызм, бо сам ён разумеў, што, найперш, надзея мусіць ускладацца на Бога і толькі потым на людзей. Станкевіч сам усё жыццё паклаў, каб зрабіць беларусаў свядомай нацыяй і відавочна ўсведамляў усе цяжкасці гэтай працы і працэсу фармавання свядомасці народа, якая не ўзнікае раптоўна, але кшталтуецца дзесяцігоддзямі.

Станкевіч падкрэсліваў, што Каліноўскі не быў непасрэдным вайсковым правадыром, а больш займаўся кіраваннем паўстання ў сэнсе палітычным і ідэйным.

Лідэр беларускай хадэцыі звяртаў увагу, што аднадумцам Каліноўскага быў "вялікі патрыёт народу літоўскага кс. Антон Мацкевіч", якога Каліноўскі назначыў ваяводай "зямель этнаграфічна літоўскіх" [83]. Як бачым у апошнім выразе, Станкевіч усведамляў таксама, што пад тэрмінам "Літва" у той час разумеліся абшырныя тэрыторыі, якія ўключалі і беларускія і літоўскія землі. Пра тое, што пад Літвой разумелі таксама Беларусь паведамляе сучаснік ксяндза А.Цьвікевіч: "Паняцьце "Літвы" (у адрозненьні ад этнографічнай Літвы...) ... абыймало, такім чынам, апроч этнографічнай Літвы і ўсю этнографічную Беларусь" [84]. Літоўскі гісторык Аўгустынас Янулайціс яшчэ ў 1923 г., пішучы сваю кнігу пра паўстанне, называў цяперашнія літоўскія землі жмудзкімі, ксяндза Мацкевіча жмудзкім лідэрам, ды і саміх літоўцаў жмудзінамі [85]. Відавочна, што гісторыкі 20-х г. 20 ст., а ўслед за імі і Станкевіч, не сумняваліся, што тэрміны "Літва", "літоўскі" у часы Каліноўскага распаўсюджваліся і на беларускія землі і народ.

Адам Станкевіч падкрэсліваў супольную барацьбу літоўцаў і беларусаў, агульнасць іх інтарэсаў, што было вельмі блізка беларускаму ксяндзу, бо ў першай палове 20 ст. ужо ён сам імкнуўся паяднаць паміж сабой літоўскі і беларускі нацыянальны рух, усталяваць паміж імі шчыльныя сувязі.

Адам Станкевіч, як святар, цытаваў найбольш трапныя выказванні Каліноўскага, якія адлюстроўвалі ўсю веліч і ахвярнасць яго маральнага выбару. Гэта бачна праз цытаванне словаў Каліноўскага, калі ён адмаўляецца данасіць на сваіх сяброў ("прапазіцыю гэту вязень адкінуў з пагардай"), кажучы "што калі асабістая грамадзкая мужнасьць ёсьць цнотай, то шпіёнства ёсьць маральна абрыдлым, і што грамадзянства збудаванае на шпіёнстве, ня варта назовы грамадзянства..." А калі следчая камісія падштурхоўвае яго задумацца аб смерці, ён прамаўляе: "Прычыны і скуткі я добра абдумаў, а сьведамасьць уласнай дастойнасьці і таго становішча, якое я займаў у грамадзянстве, не пазваляюць мне ісьці іншай дарогай" [86].

Далей цытуецца вельмі станоўчая характарыстыка Каліноўскага з боку Якуба Гейштара, які быў між іншым яго палітычным апанентам. Апошні падкрэсліў выключную "асабістую самаахвярнасьць" Каліноўскага і яго любоў да народа, назваў яго "найпрыгажэйшым, найчысьцейшым" і падводзячы вынік кажа, што "гэты адзін чалавек варт быў сотняў" [87]. Такім чынам, Станкевіч фармаваў годны прыклад для беларускай моладзі.

Разам з тым, акцэнтуецца жорсткасць і амаральнасць М.Мураўёва. Станкевіч падкрэсліў, што менавіта, генерал-губернатар сваім уласным загадам змяніў прысуд ваенна-палявога суда з расстрэлу Каліноўскага на павешанне.

Разважаючы далей над сутнасцю незалежніцкай ідэі Каліноўскага, Станкевіч тлумачыць, што гэта "беларускі народнік, які змагаўся перадусім за сацыяльныя правы беларускага народа, а такжа за яго волю палітычную ў сэнсе... фэдэрацыі з Польшчай, як сапраўды "вольныя з вольнымі і роўныя з роўнымі" [88].

Такая выснова была зроблена А.Станкевічам на падставе грунтоўнага аналізу тэкстаў, напісаных Каліноўскім у "Мужыцкай праўдзе". Гісторык шляхам супастаўлення звестак з розных крыніц паспрабаваў датаваць паасобныя нумары "Мужыцкай праўды", а таксама вызначыць месца іх захавання на той час. Ён падкрэсліў памылку, распаўсюджаную ў тагачаснай беларускай літаратуры, што пачатак выдання "Мужыцкай праўды" звязваюць з 1863 г., хаця пачала яна выдавацца ў 1862 г.

Аналізуючы газету, ён пісаў, што яна выдавалася лацінкай на даволі чыстай беларускай мове "з горадзенскімі асаблівасьцямі". Станкевіч цалкам перадрукаваў № 2 "Мужыцкай праўды". Ён імкнўся паказаць, што Каліноўскі дамагаўся вольнасці "народна-палітычнай". Звярталася ўвага на тое, што Каліноўскі не толькі падкрэсліваў адметнасць свайго народу ад маскалёў, але і ўважаў "гэты народ і край агулам як нешта цалкам самастойнае, рознае ад палякаў і Польшчы" [89]. Як доказ таму цытаваліся фрагменты згаданай паўстанцкай газеты: "...Пад маскалём забыці трэба, што ёсць у нас бацькаўшчына", "...У Польшчы мужыкі таксама, як і вы, спадзяваліся на цара ..." і інш.

Станкевіч шчыра прызнаваўся, што не бачыў № 1 і № 4 "Мужыцкай праўды", але адзначаў падобнасць агульнага пасылу ўсіх іншых нумароў. Ён звяртаў увагу на асаблівасць № 6, дзе разглядалася рэлігійнае пытанне, і лічыў цалкам слушным заклік Каліноўскага да праваслаўных беларусаў вяртацца ў унію. Даследчык вызначаў дзве магчымыя прычыны ўзняцця Каліноўскім гэтай праблемы на старонках "Мужыцкай праўды". Па-першае, імкненне скарыстаць гэтую балючую тэму, дзеля ўзбунтавання народу супраць царскага панавання. Таксама даследчык дапускаў, што Каліноўскі мог бачыць у уніі трывалы грунт для духоўнага паяднання беларускага народа, разарванага на дзве варожыя часткі.

Паколькі Станкевічу прыходзілася спатыкацца з закідамі, што "Мужыцкая праўда" - гэта ніякая не газета", то ён спрабаваў даказаць, чаму гэтае выданне сапраўды можна лічыць першым перыядычным беларускім выданнем. Сярод такіх доказаў ён называў перыядычнасць выхаду і парадкавы нумар на кожнай газеце, адну і тую ж назву "Мужыцкая праўда", якая захоўваецца з нумару ў нумар, а таксама "высокаідэйны грамадзкі і - апрача самай мовы беларускай - агулам беларуска-нацыянальны зьмест" [90]. Станкевіч прыгадаў, што і некаторыя польскія аўтары (як Я.Гансяроўскі) называлі яе газетай ці "часопісяй". Напрыканцы, лідэр хадэкаў заўважыў, што той з беларусаў, хто адносіўся б да "Мужыцкай праўды" без належнай пашаны, "быў бы тым біблійным Хамам, які сьмяяўся з свайго бацькі" [91]. Паводле Адама Станкевіча, "Мужыцкая праўда" - гэта зародак, пачатак, маці беларускай сучаснай прэсы".

Станкевіч адзначаў, што некаторыя польскія аўтары прыпісваюць Каліноўскаму таксама выданне іншай беларускай газеткі "Гутаркі двух суседаў", якой, па вядомых яму звестках, выйшла тры нумары.

У асобным раздзеле характарызаваў беларускі ксёндз "Пісьмы з-пад шыбеніцы". Сярод важных назіранняў Станкевіча, тое, што ў гэтых лістах значна выразней выступаў "элемэнт беларускі, нацыянальны". Калі ў "Мужыцкай праўдзе" Каліноўскі ніколі не называў беларусаў "беларусамі", то ў лістах ён ужо называе іх "мужыкі- беларусы" [курсіў Станкевіча - Ю.Б.] [92]. Ксёндз вылучыў некалькі ключавых думак, выказаных лідэрам паўстанцаў. У першую чаргу, гэта заклік і далей змагацца за сваю волю разам з палякамі, не чакаць дапамогі з-за мяжы, але самім здабываць вольнасць. Відавочна, што Кастусь Каліноўскі дапускаў магчымасць здабыцця беларусамі беларускай школы пры дапамозе Польшчы, падкрэсліваў саступкі, якія былі зробленыя палякамі ў сваім Маніфесце. Мелася на ўвазе абяцанне "самаўрадаў" і надзялення сялян зямлёй, роўнасці ўсіх і прызнанне за народамі Літвы і Русі злучанымі з Польшчай "найшырэйшага разьвіцьця нацыянальнасьці і мовы" [93].

Адам Станкевіч даводзіў, што Каліноўскі - беларус. Ён не прымаў аргумент, што шляхецкае паходжанне Каліноўскага далучала яго да палякаў, бо і беларусы былі шляхціцамі, "нават цэлыя беларускія вёскі". Станкевіч сцвярджаў, што перагледзеў шляхецкія радаводы Каліноўскіх у некалькіх польскіх даведніках і не знайшоў там ніякіх польскіх каранёў. Але нават, дапускаючы, што яго продкі паходзілі з Польшчы, Станкевіч перакананы, што гэта ніколькі "не перашкаджае беларускасьці Каліноўскага", бо гэтыя продкі ўжо прынамсі некалькі пакаленняў жылі на Беларусі і былі "зьбеларушчаны" [94].

Найбольш выразнай адзнакай, па якой неабходна вызначаць нацыянальную прыналежнасць чалавека, Станкевіч лічыў, яго самасвядомасць, "духовае асабістае пачуцьцё чалавека да якой[сьці] нацыянальнасьці і канкрэтная праца для дабра яе" [95]. Даследчык нагадваў, што Каліноўскі "не любіў шляхты", "ніколі нідзе не называў сябе палякам, а называў часта гістарычным назовам - літвін, як тады называлі ня толькі самых літвінаў, але такжа і беларусаў, якія ў гісторыі разам зь літвінамі ды і з украінцамі збудавалі супольную дзяржаву Вялікае Княства Літоўскае" [96].

Такім чынам, абвяргаючы аргументы польскіх гісторыкаў, Станкевіч паказваў Каліноўскага як беларуса, які добра ўсведамляў уласную адместнасць ад палякаў і імкнуўся да адасобленасці, аб чым кажуць многія згадкі пра яго "сепаратызм", як ва ўспамінах сучаснікаў, так і ў саміх польскіх аўтараў.

Найбольш грунтоўна імкненне Каліноўскага да самастойнасці ад Польшчы даводзіцца ў восьмым раздзеле, які называецца "Каліноўскі - змагар за палітычную самастойнасць Беларусі". Тут Станкевіч прыводзіць успаміны сучаснікаў Каліноўскага, якія якраз сведчаць пра ягонае імкненне адасобіцца ад Польшчы. Гэта словы Я.Гейштара, які ўважаў Каліноўскага за "літоўскага сепаратыста" і пісаў пра праект Літоўскага камітэта, які "быў сапраўды незалежным урадам ад Варшавы, варшаўскі ў ім камісар меў голас толькі дарадчы" [97]. Станкевіч цытаваў расейскага афіцыйнага гісторыка і сучасніка тых падзеяў генерала В.Ратча: "Каліноўскі з настроем герцэнаўскай школы, на чале самалюбных асобаў з чырвоных літвінаў, стойка праводзіў ідэю самастойнасці Літвы" [98]. Пры гэтым Станкевіч неаднаразова падкрэслівае ў сваёй кнізе, што "літвін" і "Літва" павінны таксама ўспрымацца як "беларус" і "Беларусь". Паводле польскага гісторыка В.Пшыбароўскага, таксама цытаванага ў брашуры, Каліноўскі лічыў, што "Літва павінна разам з Польшчай дабівацца незалежнасці,... але павінна станавіць адзінку асобную, цалком незалежную ад Польшчы і звязаную з ёй толькі вузламі федэрацыйнамі... У паўстанні Каліноўскі бачыў перадусім незалежнасць Літвы, а пасля сацыяльную рэвалюцыю..." [99] Станкевіч сцвярджаў, што ў такім святле паўстае Каліноўскі і ў працах іншых расейскіх, літоўскіх і беларускіх гісторыкаў.

З гэтых звестак Станкевіч вымалёўваў палітычную ідэалогію Каліноўскага, які "імкнуўся да незалежнасьці Беларусі і Літвы ў федэрацыйнай лучнасьці з Польшчай, і, што ў гэную федэрацыю Беларусь зь Літвой мелі ўвайсьці як сапраўды вольныя, роўныя, палітычна самастойныя дзяржавы" [100]. Далейшыя погляды Каліноўскага на федэрацыйнае ўладкаванне Станкевіч звязваў з поглядамі тагачасных украінскіх (Кастамаравым, Драгаманскім, Антановічам) і расейскіх (Герцэнам) народнікаў.

Такім чынам, Станкевіч прыходзіў да высновы, што Каліноўскі - першы "вялікі барацьбіт за вольнасьць сацыяльную і за самастойнасьць народна-палітычную беларускага народу", які змагаўся за гэтую "вялікую ідэю" і склаў "на алтыры любові да бацькаўшчыны і народу... маладое жыццё сваё" [101]. Станкевіч падкрэслівае, што Каліноўскі ўваскрасіў "дзяржаўніцкую федэрацыйную ідэю зямель быўшага ВКЛ", якая "замёрла разам зь вялікім Львом Сапегам" [102].

Беларускі ксёндз адносіў Каліноўскага да людзей, якія мелі вялікі дух. Ён паказаў Каліноўскага як пакутніка за свой народ , што "завіс на шыбеніцы як ахвяра сваёй любові да народу, да праўды вышэйшай і справядлівасці".

Як бачна, Каліноўскі быў вельмі блізкім па духу героем для Адама Станкевіча, які таксама ўсё пакладаў на алтар служэння сваёй Айчыне. Каліноўскі не быў матэрыялістам, але быў чалавекам ідэі, які хадзіў у страху перад Богам. Гэта пэўна выклікала асаблівую прыхільнасць у лідэра беларускіх хрысціянскіх дэмакратаў, бо ўсё сваё жыццё ён імкнуўся паяднаць хрысціянскую веру з служэннем Беларусі. Два цэнтральныя пастулаты хадэкаў "Бог і Бацькаўшчына", відавочна былі і сярод каштоўнасцяў, якія раздзяляў Кастусь Каліноўскі. Уся яго публіцыстыка імі прасякнута, а дзейнасць сведчыць пра гэта на справе. І Каліноўскі, і Станкевіч прыхільна ставіліся да уніі, спадзеючыся што яна зможа вярнуць цэласць беларускаму народу. Адзінае, што іх адрознівала - гэта погляд на шляхі дасягнення сваіх мэтаў. Каліноўскі лічыў, што неабходна ўзброенае паўстанне, а хрысціянскія дэмакраты выступалі за арганічную эвалюцыйную працу над узгадаваннем нацыянальнай свядомасці сярод беларусаў, рыхтуючы такім чынам эліту беларускага грамадства.

Станкевіч праводзіў біблейскую аналогію з жыцця і смерці Каліноўскага, які "стаўся зярнём ускрашэньня нашага народу" [103]. Беларускі святар паказаў пераемнасць ідэйнай спадчыны Каліноўскага ў далейшых пакаленнях, і, што яго смерць не была дарэмнай, але выклікала да жыцця многія маладыя і ахвярныя ў сваім служэнні Бацькаўшчыне душы. Ідэі Каліноўскага, паводле Адама Станкевіча, увасобіліся ў Акце Незалежнасці Беларусі, абвешчаным 25 сакавіка 1918 г.

Характарызуючы кнігу Станкевіча, неабходна ўлічваць, што яно паўстала з рэферату, чытанага на ўрачыстасці і таму мае пэўную папулярную форму. Разам з тым, вялікая праца з даступнай тагачаснай літаратурай і першакрыніцамі ўводзіць гэту кнігу і ў шэраг навуковых. Многія пытанні былі пастаўленыя А.Станкевічам упершыню ў беларускай навуцы і ён паспрабаваў на старонках сваёй кнігі знайсці на іх адказы. Можа не заўсёды гэта атрымалася, але было зроблена шмат новага для айчыннай думкі.

Завяршаў сваю працу Станкевіч выказваннем, што ён "зрабіў, што мог, няхай, хто можа, зробіць лепш" [104]. Спадзяваўся ён, што гэтая яго праца не будзе дарэмнай, але з карысцю паслужыць разам са змешчанай ніжэй бібліяграфіяй наступным беларускім даследчыкам спадчыны Каліноўскага. Сапраўды, працы Станкевіча вяртаюцца да беларускага даследчыка і нясуць карысць, але на жаль гэтае вяртанне зацягнулася на некалькі дзесяцігоддзяў у сувязі з рэпрэсіўнай палітыкай савецкай улады. Праўда, як ужо адзначалася, не ўсе даследчыкі і зараз лічаць неабходным звяртацца да гэтай манаграфіі, ці мо не ведаюць пра яе?

Дарэчы, ксёндз Станкевіч праз нейкі час сам быў пастаўлены ўровень з героем сваёй брашуры. Ужо ў 1940 г. на 25-я ўгодкі святарскай дзейнасці Адама Станкевіча, Язэп Найдзюк параўнаў ксяндза з К.Каліноўскім. Пішучы аб яго шырокай выдавецкай дзейнасці, ён адзначыў, "што праца гэта нялёгкая, а да таго і адказная, аднак кс. Адам Станкевіч яе праводзіў і праводзіць далей, бо ён так як і Скарына, так як і К.Каліноўскі, знае добра вартасьць друкаванага слова" [105].

Такім чынам, для беларускіх хрысціянскіх дэмакратаў ніколі не ўзнікала пытанне ці з'яўляецца Каліноўскі беларускім нацыянальным героем! Ніколі беларускія хадэкі не забывалі адзначыць памятныя даты, звязаныя з Каліноўскім. У 1933 г. хадэцкая прэса разразілася цэлым дажджом юбілейных публікацый прысвечаных 70-годдзю беларускай прэсы і 15-м угодкам абвяшчэння незалежнасці Беларусі. Адмысловыя тэксты прысвечаныя Каліноўскаму і яго газэце "Мужыцкая Праўда", з'явіліся ў "Беларускай крыніцы", "Хрысьціянскай думцы", "Шляху моладзі", Бюлетэні беларускіх студэнцкіх арганізацыяў (АБСА) ў Празе. Ва ўсіх гэтых перыядычных выданнях, па сутнасці, перадрукоўваліся тэксты А. Станкевіча.

Да 70-годдзя смерці Кастуся Каліноўскага і 50-годдзя народніцкага часопісу "Гоман" было прысвечана выданне манаграфіі А.Станкевіча "Да гісторыі беларускага палітычнага вызвалення", якая з 1934 г. друкавалася часткамі ў "Шляху моладзі", а ў наступным годзе выйшла асобнай брашурай [106]. У гэтай кнізе асобны раздзел прысвечаны К.Каліноўскаму, і ён утрымлівае новы аналіз і новыя думкі.

Станкевіч пісаў, што Каліноўскі паходзіў з "беларускай спольшчанай шляхты", а бацька яго быў з Рэплі Ваўкавыскага павету. Кастусь атрымаў на пачатку хатнюю адукацыю і толькі потым вучыўся ў Свіслацкай гімназіі. Станкевіч падкрэслівае прыналежнасць Каліноўскага да руху польскіх дэмакратаў-народнікаў, а таксама яго пастаянную варожасць да "польскага цэнтральнага нацыяналістычна-захопніцкага камітэту", па прычыне ідэйных разыходжанняў.

Станкевіч называў Каліноўскага першым беларускім народнікам і федэралістам. Ён зноў падкрэсліваў, што ў Каліноўскага не было і не магло быць беларускага нацыяналізму ў сучасным разуменні слова, як поўнай незалежнасці для свайго народа і дзяржавы, а, у тых умовах, толькі як федэрацыі самастойных і роўных Польшчы, Літвы і Беларусі.

Станкевіч крытыкаваў С.Агурскага за выказаную ім думку, што Каліноўскі не меў дачынення да выдання "Мужыцкай праўды". Недаверліва ставіўся беларускі ксёндз да адозвы "Да мужыкоў зямлі польскай", лічыў яе хутчэй падробкай з боку ідэйных апанентаў Каліноўскага - "белых", якія проста скарысталі ў подпісе яго мянушку "Яська-гаспадар з-пад Вільні". У падсумаванні Станкевіч назваў Каліноўскага "сапраўдным апосталам беларускага народу" [107].

Нарэшце, у 1938 г. у 100-я угодкі ад нараджэння Каліноўскага хадэцкі часопіс "Хрысціянская думка" на ўвесь тытульны аркуш друкуе рэдакцыйны артыкул "Кастусь Каліноўскі - вялікі сын беларускага народу". У гэтым артыкуле, які хутчэй за ўсё складаўся Станкевічам, бо пераклікаецца ў сваіх ацэнках з ранейшымі тэзісамі гэтага аўтара, сцвярджаеца, што "Каліноўскі ёсць беларускім нацыянальным героем, нацыянальным барацьбітом". У якасці аргументоў сцвярджалася: "1) Ён быў беларусам, бо з беларускім народам быў заадно, для яго пасвячаў усе свае сілы і жыццё аддаў; 2) Выдаваў першую беларускую газетку "Мужыцкая Праўда", якой выйшла сем нумароў, прынамсі аб гэтулькі сёння ведама; 3) Каліноўскі стаяў за тое, каб Беларусы мелі свае беларускія школы; 4) Бароўся ня толькі проціў царскай няволі, але так-жа і проціў паншчыны; 5) Жадаў для Беларускага народу самастойнасці палітычнай у федэрацыйнай лучнасці з Польшчай, разумеючы гэну федэрацыю, як саюз вольных і самастойных народаў; 6) Сёлета прыпадала 75 гадоў польскага паўстання 1863 г. Польскае грамадзянства, святкуючы гэтыя гістарычныя ўгодкі, каля асобы Вялікага Кастуся Каліноўскага праходзіла маўчком, як-бы выракаючыся яго і пакідаючы яго нам Беларусам, як нашу нацыянальную ўласнасць і гордасць" [108]. А на пятай старонцы часопісу змяшчаўся партрэт кіраўніка паўстання на Беларусі і Літве.

Такім чынам, у хадэцкай друкаванай спадчыне належнае месца адводзілася асобе Кастуся Каліноўскага, які адназначна паўставаў як беларускі нацыянальны герой, пачынальнік барацьбы за палітычнае вызваленне беларусаў, чалавек надзвычайных якасцяў і высокага непахіснага духу, які нібыта прарок з'явіўся ў свае маладыя гады на беларускай зямлі, каб прамовіць словы праўды, "мужыцкай праўды" і ускалыхнуць свой народ да разважання над сваім лёсам і да здабыцця лепшай долі.

Аляксандр Пагарэлы (Варшава),
магістар
Школа сацыяльных навук ПАН

Каліноўскі ў пантэоне нацыянальных герояў БХД (1920-30-я г.)

У міжваенны перыяд ў Заходняй Беларусі адбываўся пошук і прадукаванне рознымі палітычнымі партыямі і групоўкамі сімвалічных сродкаў для мабілізацыі падтрымкі і ўкаранення сваёй версіі беларускай ідэнтычнасці. Такія сродкі павінны былі, з аднаго боку, адлюстроўваць палітыка-ідэалагічныя перакананні той ці іншай групоўкі, а з другога - прапанаваць агульнанацыянальную версію мінулага. Сярод усіх палітычных партый і груповак (паланафілы, камуністы, грамадоўцы, сялянскія групоўкі і інш.) найбольш сістэматычную спробу выкарыстання і інтэрпрэтацыі нацыянальнага мінулага ўяўляе сабой дзейнасць Беларускай Хрысціянскай Дэмакратыі. Паспрабую на прыкладзе дзейнасці БХД, адной з важнейшых тагачасных палітычных партыяў, вызначыць месца, якое адводзілася постаці Кастуся Каліноўскага ў беларускай гісторыі, і якія асаблівасці і наступствы яго функцыянаванне ў якасці фігуры своеасаблівага нацыянальнага пантэону мела ў кантэксце Заходняй Беларусі. Аналіз будзе абапірацца на матэрыялы блізкай да хадэцыі прэсы ("Biełaruskaja Krynica", "Chryścijanskaja Dumka", "Шлях Моладзі"), якая была прасторай для ўвядзення ў поле грамадскай увагі і пераацэнкі асобы Каліноўскага ў публічнай сферы.

Запатрабаванасць мінулага ў якасці важнага сімвалічнага рэсурсу менавіта гэтым палітычным аб'яднаннем тлумачыцца перш за ўсё спецыфікай БХД, бо каталіцкія святары ў сілу сваёй адукацыі і дзейнасці мелі дачыненне з мінулым, увасобленым ў Старым Запавеце і яго тэалагічнай інтэрпрэтацыяй. На думку брытанскага гісторыка Эдрыяна Хастынгса, Святое Пісанне гэта люстэрка, з дапамогай якога ўяўляецца хрысціянская нацыя, для якой яно забяспечвае першапачатковы ўзор. Вялікая таксама і роля духавенства ў зацвярджэнні ідэі нацыянальнасці праз узмацненне пачуцця агульнай лакальнай, рэгіянальнай ці нацыянальнай ідэнтычнасці [109]. Таму няма нічога дзіўнага ў тым, што менавіта БХД і ў значна меншай ступені разнастайныя праваслаўныя выданні, палітычныя ўтварэнні і структуры ў міжваенны перыяд прыкладалі значныя намаганні як для фармавання своеасаблівага пантэону нацыянальных дзеячаў, так і яго распаўсюджання сярод беларусаў.

Актуальным быў пошук постацей, якія б увасаблялі сабой не проста розныя перыяды гісторыі беларусаў, але і памкненні, звязаныя з актуальнымі задачамі нацыянальнага руху, а таксама, паводле Энтані Сміта, страчанымі ў сучаснасці каштоўнасцямі і нацыянальным геніем, якія яны ўвасабляюць [110].

Самай папулярнай і бясспрэчна аўтарытэтнай фігурай, якая была звязана з "залатым векам" беларускай гісторыі, не выклікала супярэчнасцяў і патэнцыяльна магла аб'яднаць усіх беларусаў, быў Францыск Скарына [111]. Асветны праект быў звязаны з імем Скарыны. Ён увасабляў і сімвалізаваў страчаную высокую культуру і неабходнасць вярнуць яе беларусам сёння. Сведчаннем папулярнасці фігуры Скарыны з'яўляецца ў т.л. і тое, што друкарня, якая належала БХД, была названа у яго гонар [112]. Яго ж імя насіла студэнцкая карпарацыя ва Універсітэце Стэфана Баторага.

Сярод дзеячаў перыяду Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай (Вітаўт, Канстанцін Астрожскі, Леў Сапега), а таксама пісьменнікаў і паэтаў нацыянальнага адраджэння (Дунін-Марцінкевіч, Багушэвіч, жывыя на той момант класікі Янка Купала і Якуб Колас) фігура Кастуся Каліноўскага сапраўды вылучаецца. У 1916 - 1922 гг. назіраўся першы ўсплёск цікавасці да яго постаці сярод беларускіх нацыянальных актывістаў у Вільні і Коўне. Яна надавала дынамізм статычнаму да таго часу перыяду 19 ст., які ад пачатку быў аддадзены літаратарам-адраджэнцам. Паўстанне 1863 г. праз фігуру Кастуся Каліноўскага стала па праву адным з эпізодаў нацыянальна-вызвольнай барацьбы. Яго характарызавалі як "першага ідэйнага барацьбіта на беларускіх гонях за лепшы палітычна-сацыяльны лёс беларускага народу" [113]. У лютым 1938 г. Каліноўскі адназначна характарызуецца як нацыянальны герой [114].

Большую частку 1920-х г. Каліноўскі на старонках хадэцкай прэсы амаль не згадваўся за выключэннем эпізоду палемікі з газетай "Dziennik Wileński" увосень 1927 г. "Biełaruskaja Krynica" у невялікім артыкуле абуралася рэакцыяй польскага выдання на фільм пра Кастуся Каліноўскага, які павінен быў выйсці на экраны ў 1928 г. Пры гэтым сама постаць Каліноўскага не закраналася, гаворка ішла аб прыніжэнні ролі "Мужыцкай праўды" і адмаўленні здрадніцкай ролі польскай шляхты ў паўстанні 1863 г. Беларускае выданне падкрэсліла важнасць "Мужыцкай праўды" абараняючы яе ад непрыязнага польскага выдання [115].

Новы ўсплёск цікавасці да Каліноўскага ў 1930-я г. і вяртанне да абмеркавання ягонай ролі адбыліся пасля працяглага перапынку, калі ў БССР ягоная постаць як дзеяча нацыянальна-вызвольнай барацьбы беларускага народа апявалася ў нацыянальнай паэзіі і ўзвялічвалася гістарыяграфіяй. У міжваеннай Польшчы ўшанаванне юбілеяў паўстання 1863 г. у 1933 і 1938 г. прадэманстравала беларусам, што іх удзел у польскай версіі падзеяў мінулага ігнаруецца. Гэта выразна адчувалася менавіта праз замоўчванне ролі Каліноўскага пры святкаванні 75-х угодкаў паўстання 1863 г. [116]

Адначасова у БССР таксама разгарнулася атака супраць Каліноўскага. Яго імя выкрэслівалася з інстытуалізаванай гістарычнай памяці (акадэмічны дыскурс, школа) [117]. На глыбейшым узроўні паспрыяла вяртанню і больш вострай актуалізацыі Каліноўскага і тое, што на пачатку 1930-х гадоў магчымасці легальнай парламенцкай барацьбы для беларусаў (як у 1920-х г.) ужо не існавала [118]. Нацыянальны рух прымае больш інтравертныя формы ў тым сэнсе, што замест адкрытай палітычнай барацьбы ў рамках польскіх дзяржаўных інстытутаў ён вымушаны заняцца пераасэнсаваннем свайго культурнага і сімвалічнага багажу, шукае легітымізацыі сваіх мэтаў у мінулым і больш актыўным культурным будаўніцтвам [119]. Як і ў царскія часы магчымасці для палітычнай дзейнасці становяцца моцна абмежаванымі, таму ўсё больш увагі нацыянальныя дзеячы надаюць традыцыям, цырымоніям, звычаям свайго народа [120]. Патрэбна была фігура, якая кідала б выклік нацыянальнаму прыгнёту, які тады усё больш і больш узмацняўся і меў для нацыянальных дзеячаў выразныя паралелі ў мінулым.

Каліноўскі стаў адным з шэрагу постацей (Вітаўт, Сапега), якія пасля 1930 г. пераасэнсоўваюцца БХД як часткі своеасаблівага нацыянальнага пантэону. Блізкасць даты яго смерці (22 сакавіка) і дня абвяшчэння незалежнасці 25 сакавіка прадвызначылі семантыку вобраза Каліноўскага [121]. Ён стаў сімвалам імкнення беларусаў да незалежнасці.

Ксёндз Адам Станкевіч падкрэсліў, што ягоная смерць была пакутніцкай [122]. Рэлігійны матыў аднак не стаў дамінаваць у інтэрпрэтацыі спадчыны і постаці Каліноўскага ў міжваенны перыяд, нягледзячы на тое, што прапагандай яго асобы займаліся дзеячы беларускага каталіцтва. Тым больш Станкевіч, які з'яўляўся ініцыятарам вяртання Каліноўскага на арэну дэбатаў пра нацыянальную ідэнтычнасць у Заходняй Беларусі сваімі артыкуламі і кнігамі пераконваў чытаючую беларускую публіку ў важнасці Кастуся Каліноўскага як папярэдніка ідэі нацыянальнай незалежнасці. Аднак трэба звярнуць увагу на тое, што зыходным пунктам свайго даследавання аб Каліноўскім ён зрабіў праблематызацыю постаці дыктатара паўстання і нават пастаноўку пад сумнеў ідэалізацыі апошняга як беларускага нацыяналіста 19 ст., што азначала б мадэрнізаваць гісторыю [123]. Рабіў ён гэта ўжо з пазіцыі таго, што міт пра Каліноўскага паспеў укараніцца ў беларускай грамадскасці. Дыскурсіўны і рознабаковы падыход Станкевіча выявіў складанасць фігуры Каліноўскага, якая выходзіла па-за межы яго рамантызацыі.

Нягледзячы на тое, што Каліноўскі, паводле Адама Станкевіча, быў усё ж такі толькі пераходнай фігурай, якая у кантэксце публіцыстыкі "Мужыцкай праўды", сфармулявала сацыяльныя патрабаванні, абапіраючыся на гістарычны вопыт Вялікага Княства Літоўскага, ён адыгрывае важнае сімвалічнае значэнне ва ўкараненні нацыянальнай ідэнтычнасці на беларускай вёсцы ў 1930-я г. Менавіта сувязь постаці Каліноўскага і дня абвяшчэння незалежнасці Беларусі 25 сакавіка 1918 г. выяўляецца дастаткова выразна ў распаўсюджанні святкавання гэтага галоўнага нацыянальнага свята па-за Вільню. Тэматычныя рэфераты, якія чыталіся ў гуртках БІГіКу на вёсцы і прымеркаваныя да гэтага дня, былі прысвечаны яго жыццю і дзейнасці [124].

Каліноўскі ў другой палове 1930-х г. стаў аўтарытэтам не толькі для БХД. Згадкі пра яго мы знаходзім і ў такіх выданнях, як "25 сакавіка" і "Беларускі фронт" [125], сябры рэдакцыяў якіх раней так ці інакш былі звязаныя з БХД (БНА). Тым не менш камуністычны друк як беларуска-, так і польскамоўны ў гэты час пераважна маўчаў на тэму Каліноўскага. Практычна, няма згадак аб ім і ў праваслаўнай прэсе, што выходзіла ў Заходняй Беларусі паміж 1925 і 1936 г. Яна, калі і звярталася да мінулага, то часцей да цяжкага для беларускага праваслаўя перыяду рэлігійных і палітычных ўніяў, а таксама сярэднявечнай старабеларускай праваслаўнай культуры. Для гэтых выданняў паралелі з сучаснасцю у гэтых падзеях былі відавочнымі як у спробах аднаўлення ўніі, так і ў пэўнай паланізацыі праваслаўя [126]. Патрабаванне Каліноўскага вярнуць унію выклікáла дыскамфорт у праваслаўных дзеячаў. Таму няма нічога дзіўнага ў тым, што яны мала ўвагі надавалі перыяду 19 ст. і ігнаравалі постаць Каліноўскага. Можна такім чынам казаць пра своеасаблівую сімвалічную манаполію БХД на фігуру Каліноўскага ў рамах яе палітычнай "тэалогіі нацыянальнага вызвалення".

У 1933 г. разам з юбілеем "Мужыцкай праўды" і паўстання 1863 г. на старонках хрысцыянска-дэмакратычнага друку згадвалася 300-годдзе смерці канцлера Льва Сапегі (1633-1933) [127]. За год перад гэтым адзначалася нават 550-годдзе смерці вялікага князя Кейстута (1932) [128]. Калі юбілей Сапегі маглі святкаваць як палякі, так і беларусы, то постаць Кейстута магла быць яўна супрацьпастаўленая Ягайлу і парадыгме адзінства гістарычнай Літвы і Польшчы, якую ён сабою ўяўляў. Кейстут і Вітаўт увасаблялі палітычную праграму федэрацыйнага адзінства Беларусі, Літвы і Украіны [129]. Сапега быў сімвалічна звязаны з Каліноўскім праз вернасць абодвух ідэалам самастойнасці беларускіх зямель [130]. У адрозненні, аднак, ад Вітаўта, а тым больш фігуры Кастуся Каліноўскага асоба выдатнага канцлера і военачальніка часоў Вялікага Княства Літоўскага не згадвалася па-за кантэкстам пашырэння гістарычнага тэзаўрусу нацыянальна свядомых беларусаў. Сярод вельмі рэдкіх фотаздымкаў і рэпрадукцый дзеячаў, якія сабой персаніфікуюць нацыю, у хадэцкіх газетах і часопісах мы не знаходзім постацей з сярэднявечча і ранняга новага часу, але выявы Кастуся Каліноўскага там ёсць [131]. Хоць Вітаўту для ўшанавання памяці дзеячы БХД прысвяцілі 1930 г., яго асоба не столькі кідала выклік прыгнёту, колькі была звязана з геапалітычным самавызначэннем беларусаў і перыядам бясспрэчнай незалежнасці беларуска-літоўскіх зямель. Не на карысць вялікіх князёў і дзяржаўных дзеячаў і колькасць вядомай тэматычнай кніжнай прадукцыі перыяду Заходняй Беларусі. Каліноўскаму былі прысвечаныя дзве манаграфіі [132]. Актывісты і лідэры БХД кідалі свае інтэлектуальныя сілы і абмежаваныя фінансавыя рэсурсы менавіта на прапаганду Каліноўскага.

Маладое крыло блізкіх да БХД дзеячаў, якое гуртаваліся вакол часопіса "Шлях моладзі", таксама брала актыўны ўдзел у пошуках персаналіяў, якія б звязвалі праблемы маладога пакалення з нацыянальным. Цягам 1930-х г. адзначаліся юбілеі і такіх дзеячаў як Адам Гурыновіч, які памёр нават маладзейшым, чым Каліноўскі. Роля кіраўніка паўстання значна вылучала постаць Каліноўскага на фоне Гурыновіча [133]. Беларуская моладзь спрабавала адсвяткаваць 100-годдзе нараджэння Каліноўскага на вёсцы па-за Вільняй, і ў некаторых месцах ёй гэта ўдалося: ставілася і разыгрывалася ў ролях паэма Міхася Машары "Смерць Кастуся Каліноўскага" [134]. Дарэчы, ніводзін са скарынаўскіх юбілеяў (400-годдзе беларускага друку ў 1925 г. і 450-годдзе нараджэння ў 1936 г.) на вёсцы не адзначаўся нават тады, калі там былі тэрытарыяльныя структуры беларускіх арганізацыяў. З гэтага пункту гледжання Каліноўскі значна апярэджваў і першадрукара, і Вітаўта, а тым больш Адама Гурыновіча.

Істотным мінусам у значэнні Кастуся Каліноўскага ў міжваенны перыяд стала тое, што не было знойдзена аднаго канкрэтнага месца ўшанавання памяці яго асобы беларусамі. Ні месца нараджэння ў Мастаўлянах, ні пляц Лукішкі, ні месца яго арышту ў Вільні не сталі мэтамі паломніцтва нацыянальных дзеячаў, інтэлігенцыі і моладзі. Аднак гэта кампенсавалася тым, што Каліноўскі стаў на працягу 1930-х г. героем паэзіі Міхася Машары і Максіма Танка, дзе Вільня замацавалася ў якасці месца, звязанага з лёсам нацыянальнага героя [135].

Нацыянальны гістарычны міт павінен быць звязаны з культурным і сацыяльным кантэкстам грамадства, у якім ён функцыянуе [136]. Трэба звярнуць увагу на некаторыя асаблівасці абставінаў, у якіх адбывалася папулярызацыя постаці Каліноўскага праз друк і дзейнасць БХД. Здольнасць інтэграваць і мабілізаваць з'яўляецца асноўнай функцыяй нацыянальнага героя, а яго здольнасць пераадольваць падзел унутры супольнасці мае нават важнейшае значэнне. Ксёндз Адам Станкевіч у рэфератах і кнігах, дзе асвятлялася роля Каліноўскага, падкрэсліваў яго прыналежнасць да "спольшчанай беларускай дробнай збяднелай шляхты".

Трэба заўважыць, што "Krynica", а ўслед за ёю і "Biełaruskaja Krynica", цягам большай часткі 1920-30-х г. перш за ўсё ў сваіх вясковых карэспандэнцыях паказвала шляхту як небеларускую, а нават антыбеларускую групу. Значную ролю тут адыгрывалі і спробы польскіх дзяржаўных структураў і грамадскасці ўключыць дробную (заградовую) шляхту ў будаванне польскай нацыі "на крэсах" [137]. Слова "шляхтун" было сінонімам асобы, якая імкнулася да польскай культуры і мовы, якая імкнулася да поўнай асіміляцыі з палякамі [138]. Гэта трансфармавала стары сацыяльны стэрэатып у элемент маркіравання нацыянальнай супольнасці на вёсцы.

Аднак ужо ў канцы 1930-х г. тон хадэцкага друку ў дачыненні шляхты змяняецца. У студзені 1939 г., апісваючы ў дзённіку свае ўражанні ад паездкі ў Радзівіловічы на Гарадзеншчыне, Станкевіч даволі прыхільна паставіўся да тамтэйшай беларускамоўнай шляхты [139]. Амаль перад самым пачаткам Другой сусветнай вайны ў жніўні 1939 г. ужо "Chryscijanskaja Dumka" ў перадавым артыкуле старалася рэабілітаваць шляхту ў вачах чытачоў, падкрэсліўшы яе прыналежнасць да беларускага народу [140]. Праўда, у артыкуле Каліноўскі згадваецца ў адным шэрагу з Дуніным-Марцінкевічам, Ігнатам Грынявіцкім, Францішкам Багушэвічам і інш. Ранейшыя выступы Станкевіча таксама сведчаць на карысць таго, што ён стараўся злагодзіць стаўленне чытачоў да гэтай асаблівай групы ўнутры беларускага вясковага соцыюму. Каліноўскі адносіцца да шляхты, з якой распачаўся заняпад беларускага народа і пачалося яго адраджэнне [141].

Другі, але не менш важны момант, заключаецца ў актуальнасці матываў паўстання 1863 г. для сітуацыі 1930-х г. Актуальнасць вастрыні аграрнага пытання для беларусаў зрабіла знаёмымі матывы выступлення супраць паноў і паншчыны, да якіх заклікаў Каліноўскі са старонак "Мужыцкай праўды" [142]. У сацыяльнай памяці беларусаў міжваеннага перыяду прыгон і паншчына заставаліся эпохай, якая вызначала "да" і "пасля" ў памяці сялян. Гэта быў вельмі выразны падзел на эпохі, які быў моцна ўкаранёны ў свядомасці як мінімум старэйшага пакалення беларускага сялянства [143]. Юбілей скасавання прыгону быў нават адзначаны ўвесну 1936 г. беларускай грамадскасцю [144]. Дзякуючы гэтаму постаць Каліноўскага, як героя барацьбы супраць прыгону і паншчыны мела большыя шанцы на ўкараненне ў памяці розных пакаленняў беларускага сялянства як каталіцкага, так і праваслаўнага.

Jan Jerzy Milewski (Białystok)
doktor historii,
Uniwersytet w Białymstoku

Pamięć o Konstantym Kalinowskim w Polsce

Niewątpliwie najwięcej informacji poświęconych Konstantemu Kalinowskiemu zawdzięczamy jednemu z najwybitniejszych historyków polskich prof. Stefanowi Kieniewiczowi, badaczowi dziejów powstania styczniowego, autorowi najważniejszej monografii historii Polski wieku XIX. W tejże pracy Kieniewicz pisząc, że latem 1862 r. zawiązał się w Wilnie (spośród tamtejszych "czerwonych" czyli radykałów) Prowincjonalny Komitet Litewski stwierdza: "Najwybitniejszą postacią był w nim Konstanty Kalinowski, rewolucyjny demokrata przejęty myślą o ludowym powstaniu. Kalinowski wydawał w języku białoruskim tajne pisemko pt. "Mużycka Prauda", w którym demaskował łupieżczy charakter carskiej reformy agrarnej i wzywał chłopów do wspólnej z Polakami walki o wolność i ziemię. Kalinowski i jego stronnicy ociągali się jednak z podporządkowaniem Komitetowi Centralnemu w Warszawie, nie mając pełnego zaufania do biorącego w nim górę "umiarkowanego nurtu" [145] Rząd Tymczasowy zdawał sobie sprawę, że chłopów litewskich, ukraińskich i białoruskich mogło pociągnąć do wspólnej z Polakami walki z caratem tylko radykalne postawienie kwestii agrarnej. Rozumieli to także wileńscy i grodzieńscy "czerwoni" z Kalinowskim na czele, którzy wbrew intencjom "białego" kierownictwa powstania kontynuowali wśród chłopów rewolucyjno-powstańczą agitację.

Postać Konstantego Kalinowskiego, wielokrotnie wymieniana przez Stefana Kieniewicza, siłą rzeczy musiała trafić do podręczników historii kierowanych do uczniów, zwłaszcza szkół średnich. Stosunkowo dużo miejsca poświęca mu popularny autor podręczników w latach 90-tych XX wieku Leszek Antoni Szcześniak. Oceniając działania powstańcze na Litwie po rozbiciu oddziałów płk Zygmunta Sierakowskiego (maj 1863 r.) i powieszeniu go w Wilnie oraz zlikwidowaniu Wydziału Litewskiego Rządu Narodowego, podkreśła: "Niezmordowanie prowadził dalej akcję komisarz pełnomocny Rządu Narodowego na Litwie, Konstanty Kalinowski, ujęty dopiero w zimie i stracony." [146] Szcześniak w zasadzie w żadnym miejscu nie podaje narodowości Kalinowskiego, poza uwagą, że jego oddział działał na Białorusi. Dalej idące wnioski można wyciągnąć z lektury podręcznika autorstwa Grażyny Szelągowskiej, która w paragrafie pt. "Udział w powstaniu Polaków spoza Królestwa" pisze: "Na Żmudzi oraz Grodzieńszczyźnie do ruchu przyłączyło się chłopstwo, walcząc pod rozkazami Zygmunta Sierakowskiego, Konstantego Kalinowskiego i Walerego Wróblewskiego." [147] Ten fragment podręcznika jest potwierdzeniem silnej (mam nadzieję że w przeszłości) tendencji do zawłaszczania przez stronę polską całości tradycji dawnej Rzeczypospolitej.

Na początku 21 wieku sytuacja, jeśli chodzi o przedstawianie postaci Kalinowskiego, nie tylko nie poprawiła się (w niektórych podręcznikach są jedynie jednozdaniowe wzmianki o oddziale Kalinowskiego [148]), ale nawet wręcz pogorszyła się (nawet w podręcznikach o zakresie programowym rozszerzonym nie ma żadnej informacji o tym bohaterze powstania styczniowego [149]).

Przeciętny mieszkaniec Polski, jeśli pilnie uczył się historii i słyszał o Konstantym Kalinowskim, to nazwisko to kojarzy mu się z powstaniem styczniowym i - oczywiście uważa go za Polaka. Inna sytuacja jest w tej części Polski, gdzie mieszkają Białorusini i działają organizacje białoruskie. Już w 1958 r. w Białymstoku część dawnej ulicy Sosnowej otrzymała nazwę Konstantego Kalinowskiego [150].

Na przełomie lat 50-tych i 60-tych powstał nawet w Białymstoku, z inicjatywy białoruskiego tygodnika "Niwa", komitet budowy pomnika Konstantego Kalinowskiego. Ostatecznie zamiast budowy pomnika w Białymstoku komitet ten wsparł budowę domu kultury w Gródku (niedaleko wsi Mostowlany, w której urodził się 21 stycznia 1838 r. bohater artykułu). Uroczyste otwarcie domu kultury w Gródku nastąpiło 6 czerwca 1965 r. - wówczas w ścianę wmurowano tablicę poświęconą Kalinowskiemu [151]. Jednak formalnie Dom Kultury w Gródku nie nosi imienia Konstantego Kalinowskiego, choć niewątpliwie miejscowość ta, jeśli chodzi o podtrzymywanie pamięci w Polsce o tym bohaterze, przoduje. Jest jeszcze tam ulica Kalinowskiego, ale nie wiadomo, co stało się z pamiątkami dotyczącymi rodziny Kalinowskiego po likwidacji szkoły w Mostowlanach, gdzie były przechowywane. Jeszcze w 1988 r. obchodzono uroczyście w rodzinnej miejscowości 150. rocznicę urodzin Konstantego.

Pamięć Konstantego Kalinowskiego we współczesnej Polsce najbardziej została spopularyzowana w wyniku nazwania w 2006 roku jego imieniem programu pomocy stypendialnej dla studentów białoruskich, którzy byli represjonowani we własnym kraju za działalność opozycyjną.

Warto dodać, że także społeczność białoruska na Litwie stara się utrwalić ślady działalności Kalinowskiego. I tak w Wilnie, na ścianie kamienicy, tuż obok kościoła Ducha św., w której mieszkał on przez pewien czas, jest pamiątkowa tablica (w jęz. białoruskim i litewskim). Natomiast w Solecznikach 19 listopada 1999 r. z inicjatywy Białoruskiego Centrum Kultury odsłonięto pomnik Kalinowskiego, na którym jego nazwisko jest wyryte w trzech językach: białoruskim, litewskim i polskim. Na zakończenie trzeba jeszcze zwrócić uwagę na biogram Kalinowskiego w Wielkiej Encyklopedii PWN, w którym podaje się, że jeden z przywódców powstania styczniowego na Litwie i Białorusi urodził się w Mostowlanach koło Wołkowyska (zachodnia Białoruś). [152] Obecnie Mostowlany znajdują się w powiecie białostockim.

Валянціна Яноўская (Менск),
кандыдат гіст. навук,
Інстытут гісторыі НАН Беларусі

Акадэмік Ул. Перцаў аб ролі Кастуся Каліноўскага ў беларускай гісторыі: змена поглядаў пад уплывам савецкай рэчаіснасці

"Первоисточники являются той фактической опорой исторических исследований, без которой невозможна правдивая, объективная историческая наука"

(З даклада У. М. Перцава на агульным сходзе Аддзялення грамадскіх навук АН БССР

19 снежня 1956 г.)

У Цэнтральным навуковым архіве Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі ў фондзе №3, што ўтрымлівае дакументы Інстытута гісторыі НАН Беларусі з моманту яго ўтварэння да сённяшняга дня, захоўваюцца матэрыялы асабістага фонду акадэміка Уладзіміра Мікалаевіча Перцава. Падчас знаёмства з гэтымі дакументамі ў мяне нарадзіліся дзве ідэі: першая - падрыхтаваць артыкул і паразважаць пра тое, што прымусіла акадэміка Перцава, вядомага гісторыка Сярэдневечча, звярнуцца да праблемаў гісторыі Беларусі 19 ст. Тым больш, што айчынныя гістарыёграфы, як правіла, абыходзяць маўчаннем гэтую старонку ягонай дзейнасці. Таксама з'явілася ідэя вывучэння крыніцазнаўчага аспекту паўстання 1863 - 1864 гг. па матэрыялах беларускіх архівасховішчаў.

Уладзімір Мікалаевіч Перцаў належаў да гісторыкаў г.зв "першага паклікання" або "першай падсавецкай генерацыі" [153]. Ён прыехаў у Беларусь у пачатку 1920-х гг., быў адным з першых беларускіх універсітэцкіх прафесараў (з 1922 г. - прафесар і загадчык кафедры гісторыі сярэдніх вякоў БДУ) і вучоных-акадэмікаў (з 1940 г. - акадэмік АН БССР, з 1943 г. па 1959 г. - акадэмік-сакратар Аддзялення грамадскіх навук АН БССР) [154]. Яшчэ ў дарэвалюцыйны час ён меў шэраг навуковых публікацыяў і падручнік па старажытнай гісторыі. Што ж тычыцца беларускай гістарыяграфіі, то яго імя звычайна згадваецца з 1930-х гадоў. Праўда, адразу трэба сказаць, што адносна паўстання 1863 - 1864 гг. гэтыя згадкі вельмі сціплыя, і належаць яны да пасляваеннага перыяду.

У артыкуле "Гістарыяграфія гісторыі Беларусі 19 - пач. 20 ст. ў працах 1920 - 1990-х гг.", змешчаным у Энцыклапедыі гісторыі Беларусі, сцвярджаецца: "У 1939 - 46 (гадах - В.Я.) шэраг прац па гісторыі Беларусі апублікаваў Пічэта. Адначасова да распрацоўкі праблем айчыннай гісторыі звярнуўся У. М. Перцаў, прычым з пазіцый нацыянальна беларускіх (вылучана намі - Аўт.)" [155]. Згадваецца імя Ул. Перцава ў шэрагу прац, прысвечаных паўстанню 1863 г. і ролі ў ім Кастуся Каліноўскага, ва ўступным слове Алеся Смаленчука ў сувязі з публікацыяй артыкула Івана Цвікевіча ў Беларускім гістарычным часопісе (2003, №7), а таксама ў артыкуле Яноўскага А. А. і Яноўскай В. В. [156] На жаль, аб змене канцэптуальных падыходаў гісторыка і прычынах, што спарадзілі гэта ў дадзеных творах нічога не сказана. Праўда, у апошнім артыкуле аўтары пазначылі праблему, але, улічваючы юбілейную "афарбоўку" нумара, вырашылі не засяроджвацца на гэтым аспекце.

Да праблематыкі паўстання 1863 - 1864 гг. Ул. Перцаў звярнуўся яшчэ ў гады вайны (1943), калі, паводле аўтабіяграфіі, якая захоўваецца ў архіве Беларускага дзяржаўнага універсітэта, узнавіў працу ва універсітэце і Інстытуце гісторыі АН БССР [157]. У планы адноўленага інстытута была ўключана падрыхтоўка "серии политических брошюр, имеющих военно-оборонное, политико-воспитательное значение и направленных к целям мобилизации всех сил нашего народа на борьбу против гитлеровской тирании" [158]. У серыю працаў "Замечательные люди Белоруссии" (або "Замечательные люди белорусской земли" - згодна з планам 1945 г.), якая выконвалася пад кіраўніцтвам У. І. Пічэты і мела на мэце "возбуждение любви к замечательным деятелям", былі ўключаны нарысы аб дзеячах 19 ст., сярод якіх узгадваўся і Кастусь Каліноўскі [159]. Аўтарам гэтага нарыса быў пазначаны У. Перцаў [160].

У 1944 г. у часопісе "Беларусь" выйшаў невялікі артыкул Ул. Перцава [161]. У артыкуле акадэмік характарызаваў Кастуся Каліноўскага "самым яскравым, самаадданым і самым таленавітым дзеячом беларускага паўстання ў часе польскай рэвалюцыі 1863 года" [162]. У дачыненні да палітычнай платформы К. Каліноўскага, аўтар сцвярджаў, што той "адстойваў з незвычайнай энергіяй дзве асноўныя ідэі, якія і раней былі асноўным зместам яго рэвалюцыйнай дзейнасці: надзяленне сялян зямлёй шляхам падзелу памешчыцкіх уладанняў і ўтварэнне незалежнай літоўска-беларускай рэспублікі (вылучана мной - В.Я.)" [163].

Праз год у двух нумарах часопіса "Полымя" быў надрукаваны яшчэ адзін артыкул Ул. Перцава "Кастусь Каліноўскі". Першапачатковая назва гэтага артыкула была іншай і яскрава паказвала канцэптуальны погляд аўтара - "Кастусь Калиновский как национальный герой Белоруссии". Відаць, праўка ў назву была ўнесена ў ходзе падрыхтоўкі артыкула да друку і без узгаднення з аўтарам. Бо і пасля выхаду артыкула з друку Ул. Перцаў працягваў указваць яго у сваіх справаздачах пад першапачатковай назвай [164]. У гэтым артыкуле Ул. Перцаў яшчэ больш дакладна вылучыў палітычную кампаненту: "У той час, як велізарная большасць дзеячоў польскай рэвалюцыі 1863 г. патрабавала аднаўлення Польшчы ў межах 1772 г., значыць уключэння ў яе склад Беларусі, Літвы і Украіны, Каліноўскі стаяў за стварэнне самастойнай Літоўска-Беларускай рэспублікі, незалежнай і ад панскай Польшчы, і ад самадзяржаўна-чыноўніцкай царскай Расіі" [165].

Як магло стацца, што ў тыя часы, якія характарызуюцца беларускімі гістарыёграфамі як перыяд "манапольнага становішча марксісцка-ленінскай метадалогіі, спалучанай з мадэрнізаванай расійскай вялікадзяржаўнай канцэпцыяй" [166] з'яўляліся падобныя меркаванні? Відаць, у гэтым на першы погляд адзіным працэсе, ваенныя гады трэба вылучаць асобна, калі вядзецца размова аб гістарыяграфіі. На дадзены аспект звярнуў сваю ўвагу А. Кіштымаў на адной з навуковых канферэнцый. "В годы войны 1941 ­ 1945 гг., адзначаў ён - путёвку в советскую жизнь, наряду с идеологически вывереным списком героев революции и гражданской войны, получил и ряд исторических персонаженей минувших веков. Среди них оказался и Кастусь Калиновский" [167].

Праўда, гэты перыяд хутка скончыўся і, кажучы словамі Райнэра Ліндэра, "разбуральная кадравая палітыка 30-х - 40-х гг. абрынулася на мінскіх гісторыкаў…" [168] Што тычылася Ул. Перцава, то адзін з першых беларускіх гісторыкаў-акадэмікаў быў заўсёды запатрабаваны і савецкай навукай, і адукацыяй, і ўладай. Яму ўдалося ў многіх выпадках "пройти по лезвию бритвы", каб захаваўшы аўтарытэт вучонага, захаваць і сваё жыццё. Калі ж прытрымлівацца дакументаў і той праблемы, якая сёння абмяркоўваецца, то змена поглядаў Ул. Перцава яскрава праявілася пад час працы над распрацоўкай "Тэзісаў аб асноўных пытаннях гісторыі БССР". Неабходнасць выпрацоўкі адзіных канцэптуальных падыходаў да інтэрпрэтацыі ключавых момантаў беларускай гісторыі была выклікана тым, што праца па стварэнню сінтэтычнай гісторыі Беларусі зацягвалася. Таму ў пачатку 1948 г. была ўтворана камісія ў складзе "правераных" гісторыкаў (У. Перцаў, М. Нікольскі, А. П'янкоў, Н. Каменская, Я. Карнейчык, А. Воранава, К. Шабуня). Падрыхтаваныя тэзісы былі надрукаваныя для грамадскага абмеркавання [169].

У дачыненні да перыяду канца 18 - пачатку 19 ст. перш за ўсё быў адзначаны прагрэсіўны характар уз'яднання Беларусі з Расеяй. Паўстанне 1863 г. на тэрыторыі Беларусі было вызначана як сялянскае, яно "супала па часу з паўстаннем у Польшчы, якое насіла нацыянальна-вызваленчы характар і мела сваіх паслядоўнікаў на Беларусі сярод польскай шляхты". Характарызуючы погляды Кастуся Каліноўскага, які, на думку складальнікаў тэзісаў, "не меў яшчэ ясных, чотка сфармуляваных палітычных ідэалаў", падкрэслівалася, што "заклікі да рэволюцыйна-дэмакратычнай барацьбы за "зямлю і волю", барацьба супроць прыгонніцтва былі галоўным зместам яго дзейнасці… Але Каліноўскі не змог спалучыць класавую барацьбу сялянства, накіраваную супроць памешчыкаў і самадзяржаўя, з правільным вырашэннем нацыянальнага пытання" [170].

30 верасня - 1 кастрычніка ў Акадэміі навук БССР адбылося грамадскае абмеркаванне тэзісаў. Даючы ацэнку тэзісам, Ул. Перцаў, як сакратар аддзялення грамадскіх навук АН БССР, падкрэсліў іх значэнне дзеля "установления, основанного на марксистско-ленинском учении, понимания хода исторического развития Белоруссии" [171]. Акрамя таго ён адзначыў, што, пры выпрацоўцы канцэптуальных падыходаў аўтары перш за ўсё сканцэнтравалі сваю ўвагу на пераадоленні "тех неправильных и вредных, чуждых марксистко-ленинской методологии исторических концепций, которые лежали в основе многих буржуазных и националистических работ, посвящённых истории Белорусии" [172].

Што крылася за гэтымі словамі, і які ўнёсак ў гэтае "пераадоленне" зрабіў Ул. Перцаў, раскрываюць матэрыялы з асабістага фонду акадэміка, што захоўваюцца ў Цэнтральным навуковым архіве Нацыянальнай Акадэміі навук Беларусі. У справе пад № 21 сярод рукапісаў артыкулаў і варыянтаў главы па паўстанню 1863 - 1864 гг. для двухтомнага выдання "Истории Белорусской ССР" ёсць матэрыял з рукапіснымі паметкамі пад назвай "Очистить образ Кастуся Калиновского от реакционных наслоений" [173]. Галоўнае скажэнне пры характарыстыцы вобраза Кастуся Каліноўскага Ул. Перцаў угледзеў у "прыпісванні яму дагматычнага лозунга аддзялення ад Расіі і ўтварэння незалежнай Літоўска-Беларускай рэспублікі" [174]. На самой жа справе, заўважае далей Ул. Перцаў, гэта "…легенда, созданная врагом народа. Это реакционный лозунг, приписываемый Калиновскому, агульное охаивание и неверие в силу не только русского освободительного движения, но национально освободительного движения в Польше" [175].

Такім ворагам, па словах Ул. Перцава, быў Іван Трызна, ён жа І. Цвікевіч (у дакуменце, відаць, памылкова пазначана А. Цвікевіч), які "приводя последние письма Калиновского, вместо слов: "браты мои, мужики родные!" написал: "Белорусы, браты мои родные!".…Этот предатель, - працягвае далей Ул. Перцаў, - чувствовал, что он под мужицкий народ не подходит и в братья Калиновскому не годится… Если у Калиновского под братьями понимались мужики не только белорусские, но и других народов, ибо он в этом же письме пишет о революционной Польше, и в это же время называет русский народ братским народом, в противовес московскому (?) правительству, царю с сенатом, одинаково чуждым как русскому, так и белорусскому крестьянству, то у Тризны и в "Белорусском сцяге" и в "Полыме", №2 за 1924 год все белорусы объявляются братьями, а все не белорусы врагами" [176].

Апошнім матэрыялам (не лічачы двухтамовых выданняў "Истории Белорусской ССР" 1954 і 1961 гг.) быў артыкул Ул. Перцава "Кастусь Каліноўскі (Да 90-годдзя з дня пакарання смерцю)" надрукаваны ў сакавіку 1954 г. у ЛіМе. У гэтым артыкуле акадэмік аднёс Кастуся Каліноўскага да ліку "слаўных імён, якімі заслужана ганарыцца беларускі народ". Імкнучыся надаць сваім поглядам сугучнасць з патрабаваннямі часу, Ул. Перцаў адзначыў: "Каліноўскі жыў і дзейнічаў як сялянскі рэволюцыянер, які засвоіў перадавыя ідэі рускіх рэвалюцыйных дэмакратаў. Пазней беларускія буржуазныя нацыяналісты імкнуліся вытлумачыць барацьбу Каліноўскага супраць царскага ўрада як барацьбу супраць рускага народа і зрабіць з яго прыхільніка адрыву Беларусі ад Расіі. Але ў сапраўднасці, як відаць, з паказанняў Каліноўскага Віленскай следчай камісіі, ён змагаўся толькі з царскім урадам, а не з рускім народам і верыў, што вызваленая ад самадзяржаўнага і памешчыцкага прыгнёту Расія дасць свабоду і беларускаму народу. Таму погляды Каліноўскага былі сугучныя даўнім імкненням беларускага народа - уз'еднацца з вялікім рускім народам" [177].

Ці магчыма сказаць адназначна, калі, на якім этапе сваёй працы над праблемай словы гісторыка (друкаваныя або рукапісныя) адпавядалі яго сапраўдным уяўленням? Я не кажу: адпаведна рэчаіснасці, бо гэтае пытанне больш складанае і адказаць на яго можна толькі сумеснымі намаганнямі ўсіх зацікаўленых даследчыкаў. Гісторык не пакінуў уласных сведчанняў. А можа яны нам проста невядомыя, як былі невядомыя да апошніх дзён успаміны У. Пічэты аб тым як прыходзілася прыстасоўвацца гісторыкам, каб не толькі застацца ў жывых, але і захаваць прафесійную годнасць. Адно можна сцвярджаць адназначна: пытанне аб тым, як прайсці паміж ідэалагічнымі патрабаваннямі "зверху" і навуковай аб'ектыўнасцю, не заўсёды вырашалася на карысць гістарычнай навукі. І вытрымаць тыя навуковыя пастулаты, што былі ўзятыя для эпіграфа дадзенага даклада, і застацца "на плаву", было не проста цяжка, а, хутчэй за ўсё, немагчыма.

---

[1] Дадзены артыкул з'яўляецца перапрацаваным варыянтам водгука на артыкул А.Д. Гронскага "Кастусь Калиновский: конструирование героя" (Беларуская Думка. 2008. №2. люты. С. 82-87). Упершыню гэты водгук пад назвай "Як Гронскі расправіўся над Каліноўскім" быў надрукаваны ў часопісе "ARCHE" (2008 год, №7-8).

[2] У надрукаваным у "ARCHE" тэксце гэты абзац гучаў наступным чынам: "Упершыню пра Каліноўскага як беларускага патрыёта сапраўды напісаў Вацлаў Ластоўскі ў 1916 г. у газеце "Гоман". Пра асобу правадыра паўстання ён, канешне, ведаў і раней, можа быць, праўда не ў 1910 г. калі друкаваў сваю "Кароткую гісторыю Беларусі". Аднак "Наша Ніва" ў свой час не пісала пра Каліноўскага не таму, што В. Ластоўскі (паводле А. Гронскага) чакаў, пакуль памруць усе ўдзельнікі паўстання, а таму, што роля Каліноўскага ў беларускай гісторыі ў той момант не была належным чынам асэнсавана бадай што нікім. Ды і ці забыліся мы, што "першая беларуская газэта з рысункамі" выдавалася ў тыя гады, калі ў гарадах Беларусі ўзводзіліся помнікі Мураўёву і называліся вуліцы ў яго гонар?" Вывучаючы глыбей ролю асобы Кастуся Каліноўскага ў гісторыі беларускагага нацыянальнага руху ў 20 ст. аўтар, аднак, прыйшоў да высновы, што цікавасць да асобы Каліноўскага ў "нашаніўцаў" адсутнічала найперш таму, што канцэпт "героя-барацьбіта" не адпавядаў патрэбам бягучага моманта. У перыяд палітычнай стабільнасці беларусам найбольш патрэбен быў вобраз выдатнага культурнага дзеяча, якім ужо з самага пачатку 20 ст. стаў Францішак Скарына.

[3] Трызна, Іван. Кастантын Каліноўскі (гістарычны нарыс) // Беларускі Сьцяг. 1922. №4. С. 10. Дарэчы, менавіта з гэтым артыкулам варта было б палемізаваць А. Гронскаму, паколькі не артыкул В. Ластоўскага, а менавіта праца І. Трызны (І. Цвікевіча), перадрукаваная ў 1924 г. у часопісе "Полымя", стала праграмным артыкулам у папулярызацыі асобы Каліноўскага ў БССР у 1920-х гг.

[4] Інфармацыя з сайта http://www.kino-teatr.ru/kino/movie/sov/9305/annot/. Дата доступу: 10.02.2010 г.

[5] Гэты фільм вось ужо восемдзесят год застаецца адзінай экранізацыяй гісторыі жыцця Кастуся Каліноўскага. У пачатку 2009 г. у электронных СМІ з'явіліся звесткі аб тым, што здымкі фільма пра Каліноўскага запланаваныя галівудскім рэжысёрам Мэлам Гібсанам, а ў ролі галоўнага героя павінен выступіць вядомы акцёр Леанарда ды Капрыё. Падкрэслівалася нават знешняе падабенства апошняга да беларускага нацыянальнага героя (http://community.livejournal.com/by/948885.html?thread=4598677). Звесткі гэтыя, на жаль, не пацвердзіліся, аднак сам факт іх з'яўлення і хуткага распаўсюджання яскрава паказвае на запатрабаванасць такога кінафільма ў беларускім грамадстве.

[6] Душа мая тужлівая…: вершы, паэмы. Уклад. В. Шніп. Мн., 2005. С. 81.

[7] Танк Максім. Лісткі календара. Мн., 1970. С. 96-97.

[8] Таўлай Валянцін. Творы. Мн., 1961. С. 57-58.

[9] Драбінскі Я.І. Ад Гомеля да Эстрэмадуры. Мн., 1975. С. 129.

[10] Захаваная аўтарская арфаграфія

[11] Вольны А. Чорнакудрая радасьць. Мн., 1926.

[12] Тамсама. С. 9, 19.

[13] Ігнатоўскі У. 1863 год на Беларусі. Мн., 1930; Віткоўскі І. Паўстаньне 1863 году і расейскі рэволюцыйны рух пачатку 1860-х гадоў. Мн., 1931.

[14] Машара М. Сьмерць Кастуся Каліноўскага: Поэма: У 70-тыя ўгодкі яго сьмерці (1864-1934). Вільня, 1934.

[15] Кісялёў Г. З думай пра Беларусь. Мн., 1966. С. 204-205.

[16] Станкевіч А. З Богам да Беларусі: Збор твораў. Вільня, 2008.

[17] Кісялёў Г. З думай пра Беларусь. Мн., 1966. С. 207.

[18] Кісялёў Г. Сейбіты вечнага: Артыкулы пра беларускіх пісьменнікаў і дзеячоў рэвалюцыйнага руху 1863 года. Мн., 1963; Яго ж. З думай пра Беларусь. Мн., 1966; Смирнов А.Ф. Кастусь Калиновский. М., 1959; Яго ж. Кастусь Калиновский 1963; Восстание в Литве и Белоруссии 1863-1864 гг. Москва, 1965; За нащу и вашу свободу. Герои 1863 года. Москва, 1964 і інш.

[19] К. Калиновский: Из печатного и рукописного наследия. Мн., 1988; Шалькевич В.Ф. Кастусь Калиновский: Страницы биографии. Мн., 1988.

[20] Swajak. Pamiaci Sprawiedliwaho // Homan. 1916. 15 lut. №1. S. 3.

[21] Тамсама.

[22] Луцкевіч А. Эвалюцыя беларускае адраджэнскае ідэалёгіі і адбіцьцё яе ў літаратуры (Паводле публічнае лекцыі чытанае ў Вільні) / Луцкевіч А. Выбраныя творы: праблемы культуры, літаратуры і мастацтва. Мн., 2006. С. 189.

[23] Цыт. па: Радзинский Э. Александр ІІ: жизнь и смерть: документальный роман. Москва, 2007. С. 303.

[24] Луцкевіч А. Эвалюцыя беларускае адраджэнскае ідэалёгіі і адбіцьцё яе ў літаратуры (Паводле публічнае лекцыі чытанае ў Вільні) / Луцкевіч А. Выбраныя творы: праблемы культуры, літаратуры і мастацтва. Мн., 2006. С. 189.

[25] Тамсама. С. 190.

[26] Ігнатоўскі У. Гісторыя Беларусі ў ХІХ і ў пачатку ХХ сталецьця. Выд. другое. Мн., 1926.

[27] Тамсама. С. 125.

[28] Тамсама. С. 125-126.

[29] Станкевіч А. Да гісторыі беларускага палітычнага вызваленьня // Станкевіч А. З Богам да Беларусі: Збор твораў. Вільня, 2008. С. 162.

[30] Тамсама.

[31] Тамсама.

[32] Цыт па: Каліноўскі К. За нашую вольнасць. Творы, дакументы. Мн., 1999. С. 150.

[33] Цыт па: Каліноўскі К. За нашую вольнасць. Творы, дакументы. Мн., 1999. С. 156.

[34] Цыт па: Каліноўскі К. За нашую вольнасць. Творы, дакументы. Мн., 1999. С. 162.

[35] Шалькевич В.Ф. Кастусь Калиновский: Страницы биографии. Мн., 1988. С. 160.

[36] Радзік Р. Канстанцін Каліноўскі ў сьвятле дакумэнтаў // Arche. 2009. №1-2. С. 127.

[37] Цыт па: Каліноўскі К. За нашую вольнасць. Творы, дакументы. Мн., 1999. С. 43.

[38] Тамсама. С. 210.

[39] Тамсама. С. 214.

[40] Станкевіч А. "Mużyckaja praŭda" і "Гомон" / Станкевіч А. З Богам да Беларусі: Збор твораў. Вільня, 2008. С. 162. С. 177-180.

[41] Луцкевіч А. Нарадавольцы-беларусы і іх орган "Гомон". К 50-лецьцю выхаду "Гомона"/ Луцкевіч А. Барацьба за вызваленьне. Вільня-Беласток, 2009. С. 449.

[42] Тамсама. С. 448.

[43] Тамсама.

[44] Каліноўскі К. За нашую вольнасць. С. 43.

[45] Тамсама. С. 142.

[46] Гл. Александровіч С.Х. Пуцявіны роднага слова. Праблемы развіцця беларускай літаратуры і друку другой паловы ХІХ - пачатку ХХ ст. Мн., 1971; Кісялёў Г. З думай пра Беларусь. Мн., 1966; Яго ж. Пачынальнікі: З гіст.-літар. матэрыялаў ХІХ ст. / Укл. Г.В. Кісялёў. Мн., 1977; Яго ж. Спасцігаючы Дуніна-Марцінкевіча: Спроба навуковай сістэматызацыі дакументаў і матэрыялаў. Мн., 1988. і інш.

[47] Паўстаньне на Беларусі 1863 году. "Мужыцкая праўда" й лісты "з-пад шыбеніцы" (Тэксты й камэнтары) / Укл. Я. Запруднік і Т.Э. Бэрд. Нью-Ёрк: Выд. Фундыцыі ймя П. Крэчэўскага, 1980.

[48] Казбярук У. Загадка Каліноўскага // Беларуская мінуўшчына. 1997. №5. С. 32-36; Біч М. "... і думаў аб самастойнасці Літвы" // Беларуская мінуўшчына. 1997. №5. С. 38-41.

[49] Казбярук У. Маякі і міражы // Літаратура і мастацтва (ЛіМ). 1990, 7 сн.; Біч М.В. Хай народзіцца ісціна // ЛіМ. 1991, 22 лют.; Ён жа. У крывым люстэрку. К.Каліноўскі: праўда і вымыслы // Настаўніцкая газета. 1991, 17, 24, 27 ліп.; Ён жа. Нацыянальнае і аграрнае пытанне ў час паўстання 1863-1864 гг. // Беларускі гістарычны часопіс. 1993. № 3.

[50] Гронский А.Д. Конструирование образа белорусского национального героя: В.К. Калиновский // Белоруссия и Украина. История и культура. Ежегодник 2005/2006. Москва, 2008. С. 253-265.

[51] Тамсама. С. 254.

[52] Тамсама. С. 258.

[53] Тамсама. С. 259.

[54] Мяснікоў А. І ўсё ж ён герой // Беларуская думка. 2008. №11. С. 104-110.

[55] Тамсама. С. 104-105.

[56] Тамсама. С. 106.

[57] Радзік Р. Канстанцін Каліноўскі ў сьвятле дакумэнтаў // Arche. 2009. №5. С. 119.

[58] Тамсама. С. 128-129.

[59] Авейдэ А. Літвіны ставяць умовы Варшаве / Каліноўскі К. За нашую вольнасць. Творы, дакументы. Мн., 1999. С. 174-178 і інш.

[60] Пыпин А. История русской этнографии. Т. 4. Мн., 2005. С. 34.

[61] Каліноўскі К. За нашую вольнасць. С. 29.

[62] Гронский А. Кастусь Калиновский: конструирование героя // Беларуская думка. 2008. №2; Бендин А. Без ярлыков и штампов // Беларуская думка. 2008. №6.

[63] Мяснікоў А. І ўсё ж ён герой // Беларуская думка. 2008. №11. С. 104-110.

[64] Swajak. Pamiaci Spraviadlivaha // Homan. 1916. №1.

[65] Tałočka Uł. Chto byǔ Kostant Kalinoǔski? (Pavodle J.Giejštara) // Biełaruskaje Žyćcio. 1919. №10.

[66] Янушкевіч Я. Ластоўскі Вацлаў // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 4. Мн.: БелЭн. С. 336

[67] Станкевіч А. Кастусь Каліноўскі, "Мужыцкая праўда" і ідэя незалежнасці Беларусі. Вільня, 1933.

[68] Конан У. Ксёндз Адам Станкевіч і каталіцкае адраджэнне ў Беларусі. Мн., 2003. С. 43.

[69] Як піша Уладзімір Конан, доступ да навукова-папулярных даследаванняў Станкевіча да 90-х гг. "абмяжоўваўся спецыяльнымі дакументамі, забаранялася іх перавыдаваць, цытаваць, аб'ектыўна аналізаваць, дазвалялася і заахвочвалася толькі ганьбаваць і "выкрываць". (Конан У. Ксёндз Адам Станкевіч і каталіцкае Адраджэння ў Беларусі. Мн., 2003. С. 37)

[70] Станкевіч Адам. З Богам да Беларусі. Зб. тв. / Укл. А.Пашкевіч, А.Вашкевіч; Рэд. С.Петрыкевіч. Вільня: Інстытут Беларусістыкі, 2008; Адам Станкевіч. Выбранае // Укл. У. Конан. Мн.: Кнігазбор, 2008.

[71] Вашкевіч А., Пашкевіч А. Званар Незалежнасьці // Станкевіч Адам. З Богам да Беларусі. Зб. тв. / Укл. А.Пашкевіч, А.Вашкевіч; Рэд. С.Петрыкевіч. Вільня, 2008. С. 17.

[72] Маецца на ўвазе артыкул: Janulaitis A. 1863 metų sukilimo vejkėjaj Lietuvoje: Kanstantinas Kalinauskas // Švietimo Darbas. 1921. №1-2.

[73] Станкевіч А. Кастусь Каліноўскі, "Мужыцкая праўда" і ідэя незалежнасці Беларусі // Станкевіч Адам. З Богам да Беларусі. Зб. тв. / Укл. А.Пашкевіч, А.Вашкевіч; Рэд. С.Петрыкевіч. Вільня, 2008. С. 217.

[74] Тамсама.

[75] Слова "сучасныя" адносіцца да 30-х гг. 20 ст., калі пісаў сваю кнігу А.Станкевіч. Аднак гэтая выснова аўтара пра некарэктнасць пераносу сучаснага разумення беларускай нацыянальнай ідэі на часы Каліноўскага, актуальна і сёння ў пачатку 21 ст.

[76] Тамсама. С. 218.

[77] Тамсама.

[78] Конан У. Рыцар беларускага Адраджэння // Адам Станкевіч. Выбранае // Укл. У. Конана. Мн.: Кнігазбор, 2008. С. 15.

[79] Станкевіч А. Кастусь Каліноўскі,... С. 218-219.

[80] Тамсама. С. 220.

[81] Тамсама. С. 221.

[82] Тамсама.

[83] Тамсама. С. 222.

[84] Цьвікевіч А. Адраджэньне Беларусі і Польшча. Мн., 1921. С. 27-28.

[85] Janulajtis A. Powstanie w Litwie 1863-1864 r. Wilno, 1923. S. 43.

[86] Станкевіч А. Кастусь Каліноўскі, ... С. 222.

[87] Тамсама. С. 223.

[88] Тамсама С. 223.

[89] Тамсама С. 225.

[90] Тамсама С. 226.

[91] Тамсама. С. 227.

[92] Тамсама. С. 228.

[93] Тамсама. С. 228-229.

[94] Тамсама С. 230.

[95] Тамсама.

[96] Тамсама.

[97] Тамсама. С. 231-232.

[98] Тамсама. С. 232.

[99] Тамсама. С. 233.

[100] Тамсама. С. 234.

[101] Тамсама.

[102] Тамсама. С. 235.

[103] Тамсама.

[104] Тамсама. С. 237.

[105] Найдзюк Я. Кс. Адам Станкевіч і беларускі друк у Вільні // Станкевіч Адам. З Богам да Беларусі.... С. 911-912.

[106] Станкевіч Ад. Да гісторыі беларускага палітычнага вызвалення. Вільня, 1935.

[107] Станкевіч А. Да гісторыі беларускага палітычнага вызвалення // Станкевіч Адам. З Богам да Беларусі... С. 167.

[108] Kastuś Kalinoǔski - vialiki syn Biełaruskaha narodu // Chryścijanskaja dumka. 1938. №4(152). S. 1.

[109] Hastings Adrian. The Construction of Nationhood: Ethnicity, Religion and Nationalism. Cambridge, 1997. Р. 4, 12, 187-188, 191-193.

[110] Smith Anthony. D. The Ethnic Origins of Nations. Oxford, 1986. Р. 199-200.

[111] Я. П-ко. 400-лецьце беларускага друку // Праваслаўны Беларус. № 2. С. 5-7.

[112] Найдзюк Я. (Цыпрыяновіч Станіслаў). Беларуская друкарня імя Францішка Скарыны ў Вільні (1926-1940). Лёндан, 1991.

[113] [Кс.] Адам Станкевіч. Да гісторыі Беларускага палітычнага вызвалення // Адам Станкевіч. З Богам да Беларусі. Збор твораў. Вільня, 2008. С. 162.

[114] Kastuś Kalinoŭski vialiki syn Biełaruskaha narodu // Chryscijanskaja Dumka. 1938. № 4.

[115] Jašče ab endeckaj praŭdzie // Biełaruskaja Krynica. 1927. № 45.

[116] Kastuś Kalinoŭski--vialiki syn Biełaruskaha narodu // Chryscijanskaja Dumka. 1938. № 4.

[117] Лінднэр Р. Гісторыкі і ўлада. Нацыятворчы працэс і гістарычная палітыка ў Беларусі ў 19-20 ст. Мн., 2003. С. 262-266, 292.

[118] Moroz Ma. Krynica: Ideologia i Przywódcy Białoruskiego Katolicyzmu. Białystok, 2001.

[119] Клімовіч А. І культура, і палітыка. Вільня, 1932.

[120] Звярнуў увагу на гэта ў кантэксце Расейскай імперыі: Каппелер А. Образование наций и национальные движения в Российской империи // Российская империя в зарубежной историографии. Работы последних лет. Москва, 2005. С. 395-434, асабліва С. 408.

[121] На дзень 25. ІІІ (70-лецьце сьмерці Кастуся Каліноўскага, 50-лецьце "Гоману", 16-лецьце Абвешчаньня Незалежнасьці Беларусі) // Biełaruskaja Krynica. 1934. № 14.

[122] Stankievič Ad. Kastuś Kalinoǔski, Mužyckaja Praǔda i ideja Niezaliežnaści Biełarusi // Беларуская Крыніца. 1933. № 14.

[123] Тамсама.

[124] Miednicki H. Prykładnyja i Prykłady // Biełaruskaja Krynica. 1933. № 21; Z dziejnaści Biełaruskaha Instytutu Haspadarki i Kultury // Biełaruskaja Krynica. 1935. № 14.

[125] M. K. Kalinoŭski pieršy zmahar za Biełaruś // 25 сакавіка. 1938. № 1(3). С. 11-13; Развіццё беларускае незалежніцкае думкі (Гістарычны нарыс) // Беларускі Фронт. 1938. № 3.

[126] Гл. напрыклад.: Прычыны падзелу царквы і варункі магчымага злучэння // Беларуская Зарніца. 1929. № 1. С. 4 -5.

[127] Leŭ Sapieha (U 300-tyja uhodki śmierci) // Biełaruskaja Krynica. 1933. № 19.

[128] M. K. U 550-tyja ŭhodki śmierci Kiejstuta // Biełaruskaja Krynica. 1932. № 33.

[129] В. Г. Крыху з нашай гісторыі. Палітычная дзейнасць і мэты В. Князя Вітаўта // Шлях Моладзі. 1932. № 6. С. 3-5.

[130] Leŭ Sapieha (U 300-tyja uhodki śmierci) // Biełaruskaja Krynica. 1933. № 19.

[131] Čym dla nas vialiki, blizki i darahi Kastuś Kalinoǔski? // Шлях Моладзі. 1938. № 7. С. 3 (на старонцы змешчана карціна Пётры Сергіевіча "Кастусь Каліноўскі намаўляе сялян ісці ў паўстанне проціў цара, каб здабыць сабе свабоду").

[132] Turonek J. Książka Białoruska w II Rzeczypospolitej, 1921-1939. Warszawa, 2000.

[133] Šutovič J. Adam Hurynovič (U 40-ja uhodki śmierci) // Шлях Моладзі. 1934. № 3. С. 5-7.

[134] Б-рус. Чэсьць маладым культурнікам // Шлях Моладзі. 1938. № 4. С. 7; Стаўпецкі. А ўсёж-такі жывём і працуем...// Там жа. № 5. С. 7.

[135] Міхась Машара. Сьмерць Кастуся Каліноўскага. У 70-тыя ўгодкі сьмерці. 1864-1934 // Шлях Моладзі. 1934. № 4. С. 16-21; Максім Танк. Вільня (З паэмы "Сілаш Істома") // Калосьсе. 1939 . Кн. ІІ. С. 67.

[136] Шенк Фритьоф Б. Политический миф и коллективная идентичность: миф Александра Невского в российской истории (1263-1998) // Ab Imperio. 2001. № 1-2. С. 141-164; Smith Anthony. D. The Nation: Invented, Imagined, Constructed? [in:] Ringrose, Marjorie and Lerner, Adam. J (Eds.). Reimagining the Nation. Buckingham-Philadelphia, 1993. P. 21-22; Idem. National Identity. Reno and Las Vegas,1991. P. 77-78.

[137] Eberchardt P. Przemiany narodowościowe na Białorusi. Lublin, 1994. S. 94.

[138] Krynica. 1924. № 6; Там жа. 1925. № 17; Ciotka Julka. Šlachockaja durnata // Biełaruskaja Krynica. 1927. № 2; Biełarus. Vybary ǔ valasny samaǔrad // Шлях Моладзі. 1939. № 7. С. 6; але параўн. Krynica. 1921. № 2.

[139] [Кс.] Адам Станкевіч. Календарныя запісы [у:] Адам Станкевіч. З Богам да Беларусі. Збор твораў. Вільня, 2008. С. 842-843.

[140]Ci Biełarus moža być šlachcicam? // Chryscijanskaja Dumka. 1939. № 25.

[141] [Кс.] Адам Станкевіч. Да гісторыі беларускага палітычнага вызвалення. С. 157.

[142] Тамсама. С. 164.

[143] P. Biełaruskija hadai // Biełaruskaja Krynica. 1934. № 35; Sielanin z Pastaǔščyny. K našamu bierahu ničoha dobraha nie prystaje // Там жа. 1933. № 13; L. Kimianski (Lida). Astatki panščyny // Там жа, 1936. № 45.

[144] U 75-tyja ǔhodki skasavańnia panščyny // Самапомач. 1936. № 1-2. С. 3-6.

[145] Kieniewicz S. Historia Polski 1795-1918. Warszawa, 1970. S. 245.

[146] Szcześniak L. A. Dzieje nowożytne i najnowsze od połowy XIX wieku do roku 1918. Podręcznik do szkół średnich klasy III liceum ogólnokształcącego oraz klasy II technikum i liceum zawodowego. Warszawa, 1990. S. 39.

[147] Szelągowska G. Historia. Dzieje nowożytne i najnowsze 1815-1870. Podręcznik do klasy III liceum ogólnokształcącego. Warszawa, 1996. S. 265.

[148] Np. Kozłowska Z., Unger J., Unger P., Zająć S. Poznajemy przeszłość od początku XVIII wieku do 1939 roku. Podręcznik do liceum ogólnokształcącego. Zakres rozszerzony. Toruń, 2009. S. 146.

[149] Np. Burda B., Halczak B., Józefiak R. M., Roszak A., Szymczak M. Czasy nowożytne. Historia 2. Zakres rozszerzony. Podręcznik do liceum ogólnokształcącego. Gdynia, 2007; Popiołek B. Historia. Ludzie i epoka. Klasa 2. Kraków, 2009.

[150] Gazeta Wyborcza. 7 XI 2006.

[151] Chmielewski J. Zapomniany bohater z Gródka // Czasopis. 7. VIII. 2005.

[152] Wielka Encyklopedia PWN, t.13, Warszawa 2003, s.144.

[153] Лінднэр Р. Гісторыкі і ўлада: нацыятворчы працэс і гістарычная палітыка ў Беларусі ХІХ - ХХ ст. / Пер. з ням. Л. Баршчэўскага; нав. рэд. Г. Сагановіч. Выд. 2. Санкт-Пецярбург.: Неўскі прасцяг, 2005. С. 308.

[154] Перцаў Уладзімір Мікалаевіч // ЭГБ. Т. 5. Мн.: "Беларуская Энцыклапедыя" імя Петруся Броўкі., 1999. С. 468.

[155] Міхась Касцюк. Гістарыяграфія гісторыі Беларусі 19 - пач. 20 ст. ў працах 1920 - 1990-х гг. // ЭГБ. Т.3. Мн.: "Беларуская Энцыяклапедыя" імя Пятруся Броўкі, 1996. С.24.

[156] Три источника о трех историках в трех периодах одной эпохи: В.И. Пичета, В.Н. Перцев, Л.М. Шнеерсон / В.В. Яновская, О.А. Яновский (сост., преисл.) // Славянские и российские исследования. Вып. 4. 2009. С. 338 - 349.

[157] Архіў БДУ. Спр. 59 Опись личных дел преподавательского состава с учеными степенями и званиями до 1975 г. Арк. 9.

[158] Цэнтральны навуковы архіў НАН Беларусі (далей - ЦНА НАНБ). Ф. 1. Воп. 1. Спр. 91. Арк. 1.

[159] ЦНА НАНБ. Ф. 1, воп. 1, ад.з. 91. Арк. 4.

[160] Тамсама. Ф. 3., воп. 1, ад.з. 52. Арк. 49.

[161] Перцаў В. Кастусь Каліноўскі (Да васьмідзесяцігоддзя з дня смерці) // Беларусь. 1944. №2. С. 22 - 25.

[162] Тамсама. С. 22.

[163] Тамсама. С. 24.

[164] ЦНА НАНБ. Ф. 3. Воп. 1. Спр. 60 (Отчет о работе института истории АН БССР за 1945 - 1946 гг.). Арк. 17.

[165] Перцаў У. Кастусь Каліноўскі // Полымя. №10. С. 140.

[166] Міхась Біч. Станаўленне нацыянальгай гістарычнай канцэпцыі // ЭГБ. Т.3. Мн.: "Беларуская Энцыяклапедыя" імя Пятруся Броўкі, 1996. С. 21.

[167] Киштымов А.Л. Симон Калиновский отец повстанца: штрихи к биографии // Паўстанне 1863 года і яго гістарычнае значэнне. Брэст: Лаўроў, 2004. С. 37-38.

[168] Лінднэр Р. Гісторыкі і ўлада: нацыятворчы працэс… С. 308.

[169] Тэзісы аб асноўных пытаннях гісторыі БССР. Частка І. Гісторыя беларускага народа да Вялікай Кастрычніцкай соцыялістычнай рэволюцыі // Большэвік Беларусі. 1948. №8. С. 36 - 71.

[170] Тамсама. С. 53.

[171] Общественное обсуждение тезисов по основным вопросам истории БССР // Советская Белоруссия. 6 окт. 1948 г.

[172] Тамсама.

[173] ЦНА НАНБ. Ф. 3, воп. 1, ад.з. 21. Статьи и другие работы академика В. Н. Перцева по истории революционно-демократического движения в Белоруссии в ХІХ в., деятельности К. Калиновского и восстанию 1863 г.

[174] ЦНА НАНБ. Ф. 3, воп. 1, ад.з. 21. Арк. 28.

[175] Тамсама. Арк. 35.

[176] ЦНА НАНБ. Ф. 3. Воп. 1. Спр. 21. Арк. 34.

[177] Перцаў В. Кастусь Каліноўскі (Да 90-ддзя з дня пакарання смерцю) // ЛіМ. 20 сак. 1954 г.

 

Top