Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Фелікс Ражанскі. З Гарадзенскага ваяводства (1903)
Фелікс Ражанскі - удзельнік нацыянальна-вызваленчага паўстання 1863 - 1864 гг., адзін з найбліжэйшых паплечнікаў Кастуся Каліноўскага, аўтар беларускіх паўстанцкіх спеваў, апублікаваных у 1865 г. ва ўспамінах Ігната Арамовіча. Прымаў удзел у выданні "Мужыцкай праўды". Падчас паўстання ваяваў пад камандаваннем Валерыя Урублеўскага. Пасля задушэння супраціву эміграваў у Кракаў.
Успаміны "З Гарадзенскага ваяводства" былі напісаныя ў Карманціне ў 1903 г. ад трэцяй асобы. Яны друкаваліся ў юбілейным зборніку "W czterdziestą rocznicę powstania styczniowego" (Lwów, 1903), разам з успамінамі, лістамі, вершамі яшчэ звыш 80 былых інсургентаў. З'яўляюцца каштоўнай крыніцай па гісторыі паўстання 1863-1864 гг. У перакладзе на беларускую мову публікаваліся (фрагментарна) ў зборніку Кастусь Каліноўскі. За нашую вольнасць. Творы, дакументы (Мінск, 1999). Поўны пераклад успамінаў на беларускую мову публікуецца ўпершыню.
У 1861 г. у Гародню з мэтай утварэння патаемнай суполкі і [разгортвання] палітычнай дзейнасці, бліскуча скончыўшы юрыдычнае навучанне, прыехаў Канстанцін Каліноўскі.
На падставе асабістых знаёмстваў і стасункаў гэткую суполку яму ўдалося стварыць. У яе ўвайшлі: губернскі сакратар Эразм Заблоцкі, доктар Юзаф Заблоцкі, афіцэр і інспектар лясной школы Валеры Урублеўскі, афіцэр Ян Ваньковіч, каморнікі Фелікс Ражанскі і Ільдэфонс Мілевіч, ксёндз Гінтаўт з Гародні, ксяндзы Ян Зарыцкі і Ігнат Казлоўскі з ваколіцы і яшчэ некалькі чалавек, прозвішчаў якіх не памятаю альбо не быў з імі знаёмы асабіста. Усе вышэйзгаданыя былі дэмакратычных прынцыпаў і іх называлі "чырвонай партыяй", з увагі на тое, што яны развівалі праграму падрыхтоўкі народа да нацыянальнага паўстання супраць маскоўскага ўрада, які, прадбачачы вызваленне [сялян] і знішчэнне паншчыны праз польска-шляхецкі элемент, дэклараваў скасаванне паншчыны праз два гады, гэта значыць, у 1863 г.
Доктар Заблоцкі пісаў польскія патрыятычныя вершы, а Ражанскі - такія ж песенькі на беларускай гаворцы. І гэты апошні разам з Канстанцінам Каліноўскім друкаваў народную газету пад назвай "Мужыцкая праўда" і з подпісам "Яська, гаспадар з-пад Вільні", а пару песенек і "гутарак" на той жа мове выдаў Браніслаў Шварцэ ў Беластоку.
Канспірацыйная арганізацыя пашыралася на Гарадзенскую, Віленскую, Менскую і Ковенскую губерні, прасоўваючы на пасады вясковых настаўнікаў і валасных пісараў студэнтаў ды іншых патрыётаў, якія, працуючы з запалам і самаахвярнасцю, разгортвалі сваю станоўчую дзейнасць.
Народ чакаў пазбаўлення ад маскоўскай няволі ды ўціску прыгону і па ўсім краі ставіўся да барацьбітоў зычліва. Доказы гэтаму ён даў цягам усяго часу канспірацыі, а потым падчас паўстання.
Каб пераканацца ў сапраўдным настроі народа, а таксама супрацьдзейнічаць агітацыі, наладжанай урадам праз папоў і розных прыслужнікаў, Каліноўскі і Ражанскі час ад часу пад выглядам розных людзей здзяйснялі паспяховыя пешыя вандроўкі па шырокім краі: наладжвалі асабістыя стасункі, распаўсюджвалі свае газеты і пераконвалі, на чыім баку трэба змагацца, і як і дзе належыць шукаць вызвалення ад уціску. Дзякуючы гэтым намаганням і працы, паўстанне магло пратрымацца на Літве з вясны да позняй восені, бо правіянт і праваднікоў дастаўлялі паўстанцам выключна адны сяляне, нягледзячы на цяжкасці і строгую адказнасць, якая пагражала ім з боку маскоўскага ўрада.
З прычыны сістэмы, уведзенай Аддзелам Нацыянальнага ўрада ў Вільні, найбольш дзейным сябрам якога быў Канстанцін Каліноўскі, у студзені 1863 г., калі ў Каралеўстве выбухнула паўстанне, Літва не была падрыхтаваная да ўзброенага руху. Бо тут разлічвалі на інтэрвенцыю іншаземных дзяржаў і адкладалі збройнае выступленне да больш спрыяльнага часу. Найбольш гарачыя патрыёты, тым не менш, кіраваліся ў Каралеўства для ўзмацнення паўстанцкіх шэрагаў.
У лютым адбылася бітва пад Сямяцічамі [1]. Камандзір Рагінскі мусіў адысці ў Каралеўства, пасля чаго зрабіў рэйд у Пружанскі павет, дзе, не знайшоўшы падмацавання, быў разбіты маскалямі і патрапіў у палон.
У сакавіку ў наваколлі Друскенікаў [2] Нарбут правёў пераможную бітву з маскалямі, але, смяротна паранены, перадаў камандаванне Ляскевічу, які фарміраваў гарадзенскі атрад.
У красавіку ў Гародні пад кіраўніцтвам Калыскі [3] сабралася некалькі дзесяткаў добраахвотнікаў, дамовіўшыся папярэдне з машыністам, што павінен быў весці цягнік у Вільню. Верагодна, у выніку здрады, калі добраахвотнікі ўжо запоўнілі вагоны, у самую апошнюю хвіліну перад ад'ездам паравоз быў адчэплены ад вагонаў, якія акружаліся маскоўскім войскам. Калыска з машыністам ад'ехалі, пакінуўшы на вырак лёсу сваіх таварышаў у вагонах. Ноч была цёмная і дажджлівая. Паляванне маскалям не ўдалося, бо добраахвотнікі ўцяклі ў горад. Толькі назаўтра іх пазнавалі па запэцканых ботах, саджалі ў турму і потым высылалі ў Сібір. Калыска ж, пакінуўшы паравоз у полі, неўзабаве сфармаваў атрад. Але, атакаваны і паранены, трапіў у палон, дзе, як і многія, быў пакараны смерцю.
У гэты час у Каралеўстве паўстанцкі рух узмацняўся з кожны днём, і Нацыянальны ўрад патрабаваў, каб Літва таксама выступіла са зброяй.
Адзін за адным утвараліся атрады: гарадзенскі атрад пад камандаваннем Ляневіча-Сандэра [4], ваўкавыскі атрад Густава Стравінскага, бельскі - Антонія Баранцэвіча, сакольскі - Багуслава Эйцміновіча, кобрынскі - Рамуальда Траўгута, пружанскі - Самулевіча, брэсцкі - Влодака, слонімскі - Лукашэвіча, слуцкі - Свентахоўскага і г. д.
Кожны атрад складаўся з 200 - 300 таварышаў і падзяляўся на секцыі ад 12 да 24 чалавек з далучэннем афіцэра і 2 унтэр-афіцэраў. Зброю мелі паляўнічую, старога ўзору. Навейшыя стрэльбы і штуцэры былі рэдкасцю. Ужываліся лёткі [5] і буйны шрот, зрэдку - кулі. З боку паўстанцаў страляніна пачыналася толькі з адлегласці 50 крокаў, каб стрэлы былі трапныя. Харчаванне складалася з вяндліны, часам - свежага мяса, малака і сыроў, калі атрад стаяў лагерам паблізу вёскі ці праз вёску праходзіў. А найчасцей жаўнеры задавальняліся сухарамі, хлебам і вадой, якую кіпяцілі ў гаршчках, усыпаючы гарбату. Кожны мусіў мець конаўку і лыжку, а ў торбе ‑ трохі хлеба і сала, бо кухні ў лагеры не было. Вылучаліся толькі афіцэры, для якіх меўся асобны самавар і некалькі большых гаршчкоў.
Раскрываю гэтыя падрабязнасці дзеля таго, каб паказаць характар і стойкасць таварышаў, якія цягам усяго паўстання не згадвалі пра лепшыя ўмовы, а таксама не хацелі прымаць жалаванне ці плату, перакананыя, што Нацыянальны скарб не меў у распараджэнні шмат [грошай].
Дзе ж ёсць больш ахвярныя, мужныя і шляхетныя жаўнеры, чым у нашай любімай Айчыне?!
Пры сакольскім атрадзе сфармаваўся штаб Гарадзенскага ваяводства, якому загадам Нацыянальнага ўрада былі падначаленыя ўсе вышэйзгаданыя атрады. На чале стаў палкоўнік Духінскі, афіцэр з 1831 г., што прыбыў з Парыжа з гатовай намінацыяй. Шэфам штаба прызначыў Валерыя Урублеўскага, дарэчы, будучага генерала Парыжскай камуны 1870 г. Ад'ютантамі сталі: Чэслаў Калупайла, Булгарын, Здзяхоўскі і Арамовіч, які выдаў успаміны пра паўстанне, пра партызанскі рух ў Гарадзенскім ваяводстве.
Штаб гэты перамясціў сваю сядзібу да ваўкавыскага атрада, дзе камандзірам быў дзейсны афіцэр Густаў Стравінскі, што вёў паспяховыя сутычкі з маскалямі пад Савіцкімі Корчмамі, Вялікім Кутом, Мілавідамі [6], Жаркаўшчынай [7] і ў многіх лясных мясцовасцях.
Са штабу выходзілі загады ўсім падпарадкаваным атрадам, якія ён у стратэгічных мэтах аб'ядноўваў ці раздрабняў, складаў рапарты Аддзелу Нацыянальнага ўраду ў Вільні аб становішчы, патрэбах, а таксама сутычках, што адбыліся з маскалямі.
Няпростай і часта невыканальнай была задача падтрымання пэўнай сувязі паміж атрадамі і Нацыянальным урадам, бо маскалі, высачыўшы ўсе атрады і маючы пад пагрозлівым Мураўёвым-Вешальнікам пільную паліцыю, стараліся адрэзаць паўстанцаў ад свету, нападалі пераважаючай сілай на паасобныя атрады. Ведучы бітву, найчасцей беспаспяхова, абкладалі нас у лагерах у глухіх Белавежскай і Сакольскай пушчах ды бліжэйшых лясах.
У чаканні спадзяванай інтэрвенцыі замежных дзяржаў, якая дала б магчымасць дастаўкі зброі і амуніцыі, мы ўстрымліваліся заклікаць народ да зброі. Часовай агульнай тактыкай з боку паўстанцаў было збройна абараняцца ад прыгнёту і трымаць ворага ў непакоі.
З гэтых прычын, а таксама з увагі на цяжкасці дастаўкі харчавання і зброі, у Гарадзенскім ваяводстве у паўстанцкія шэрагі вельмі мала прымалі сялян. Касінерам не заўсёды знаходзілася месца, таму, хоць яны і гарнуліся да нас, мы адсылалі іх дахаты.
Тыя ж, што паўсталі на заклік "Да зброі!" і папоўнілі шэрагі паўстанцаў, былі кветам народа. Пераважна гэта была шляхта, студэнты ці моладзь з вышэйшых школ, рамеснікі, службоўцы, няшмат людзей дворнай службы і сялян. Былі прадстаўлены ўсе саслоўі. Яны, ахвяруючы сваёй маёмасцю, становішчам, сямейнымі сувязямі, уласным жыццём, добра ведалі, што перад тварам рашучага і жорсткага ворага не здолеюць узняць заняпалую Айчыну сваімі сіламі. Але супрацьдзейнічаць прыгнёту мусяць, павінны. Хаця б дзеля таго, каб даць братам у Каралеўстве Польскім чынную дапамогу, адцягнуўшы [на сябе] частку маскоўскага войска. Зрэшты, тады быў такі час і такія абставіны, што разважанні не маглі прынесці аніякага плёну. Толькі ганьбу, калі б мы ўхіліліся ад чыннага ўдзелу ці падтрымкі паўстання, якое мусіла выбухнуць з прычыны гістарычнай і нацыянальнай неабходнасці.
Пасля многіх крывавых сутычак з Маскалямі, у якіх мы панеслі адносна мала страт, бо з нашага боку стрэлы былі трапныя, заўсёды з блізкай адлегласці, а лясы дарылі бяспеку, аднак, надышла сумная восень. За ёй набліжалася зіма.
Мураўёў-Вешальнік выдаваў для выканання штораз больш дзікія і лютыя распараджэнні, з-за чаго далейшае ўтрыманне атрадаў у пушчах стала бессэнсоўным і, нарэшце, немагчымым.
Пра тое, каб скласці зброю ці здацца гаворкі не было. Usque ad finem [8] ‑ казалі мы сабе, і калі не маглі прарвацца ў Каралеўства Польскае згуртаванымі сіламі, каб узмацніць там шэрагі барацьбітоў, дык падзяляліся на драбнейшыя атрады і ішлі да пастаўленай мэты.
Пашанцавала не ўсім. Аднак значная частка таварышаў прарвалася праз маскоўскія заслоны і каравулы і, згуртаваўшыся пад камандаваннем Багуслава Эйцміновіча і Валерыя Урублеўскага, далей вялі змаганне з ворагам. Мураўёў накіраваў за намі свае орды, не даючы ўздыхнуць ні на хвіліну. Доблесны Багуслаў Эйцміновіч геройскі загінуў. А цяжка паранены Урублеўскі, перанесены таварышамі за мяжу, да вясны лячыўся ад атрыманых ран у доме гр. Тарноўскіх у Дзікаве [9]. А калі трохі ачуняў, паўстанне ўжо скончылася. І ён, як і многія таварышы, мусіў падацца на эміграцыю.
Канстанцін Каліноўскі заставаўся на чале Аддзела Нацыянальнага ўрада ў Вільні цягам усяго паўстання. Ён не хацеў захаваць сабе жыццё, хаця зрабіць гэтае мог. І ўрэшце, схоплены ў сакавіку 1864 г. [10], голасна і бясстрашна пярэчачы прыгнятальнікам і рабаўнікам, быў павешаны на шыбеніцы ў Вільні, як і геройскі Траўгут з таварышамі. Гонар яму і ўсім тым, што неслі свае жыцці ў ахвяру за Край і праявілі ахвярнасць і любоў да Айчыны!
Кожны з удзельнікаў і ўсе бесстароннія ды шляхетныя людзі засведчаць, што народ, гэтаксама як і адзіночны жывы арганізм, бадай, і ў канвульсіўных сутаргах мусіць праявіць сваю жыццяздольнасць. І Наканаванне, неспасціжнае ў сваіх выраках, для выяўлення жыцця і духу народу абрала 1863 г.
Карманцін [11], у студзені 1903 г.
Пераклад з польскай мовы і падрыхтоўка да друку Зміцера Кузменкі
[1] Сямяцічы - зараз павятовы цэнтр Падляшскага ваяводства Польшчы (заўвагі пер.)
[2] Друскенікі - зараз Друскінінкай, горад у Алітускім павеце Літвы (заўвагі пер.).
[3] Верагодна - Баляслаў Калышка, які быў павешаны 28 траўня 1863 г. у Вільні за камандаванне "мяцежніцкай шайкай" (заўвагі пер.).
[4] Відавочна, маецца на ўвазе Аляксандр Лянкевіч-Ландэр (заўвагі пер.).
[5] Лётка - тут дробная куля для ручніцы (заўвагі пер.).
[6] Мілавіды - вёска ў Баранавіцкім раёне Берасцейскай вобласці Беларусі.
[7] Жаркаўшчына ‑ вёска ў Свіслацкім раёне Гарадзенскай вобласці Беларусі.
[8] Да самага канца (лац.)
[9] Дзікаў (Dzików) - цяпер раён горада Тарнобжэг у Падкарпацкім ваяводстве Польшчы.
[10] Насамрэч К. Каліноўскі быў арыштаваны ў ноч на 29 студзеня 1864 г.
[11] Карманцін (Kormantin) застаецца пэўнай загадкай. Адзіны населены пункт з такой назвай, які атрымалася знайсці, аказаўся фортам у Гане (Зах. Афрыка), на ўзбярэжжы Атлантычнага акіяна блізу горада Кэйп-Кост (?!).