Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
...Сьвятло навукі Хрыстовай дасталося ў Беларусь праз паўдзённых славян у IX-X сталецьцях. Першымі Апосталамі агульнаславянскімі зьяўляюцца сьвятыя Кірыл i Мяфод. Яны, выдумаўшы ці толькі паправіўшы ўжо істнуючы альфабэт для славянскай пісьменнасьці, пералажыўшы Сьвятое Пісаньне i кнігі літургічныя на славянскую мову, палажылі моцныя асновы для пашырэньня навукі Хрыстовай i агулам прасьветы па ўсіх славянскіх землях.
Мова, у якой сьв.сьв. Апосталы тлумачылі сьвятыя кнігі, завецца царкоўна-славянскай. Гэта дзеля таго, што яна з часам сталася мовай памёршай i агранічылася толькі да ўжываньня ў Літургіі. Але ў навуцы прынята сяньня мову гэну называць стара-баўгарскай. Гэта затым, што мова, якой сьвятыя славянскія Апосталы карысталіся, найбольш была збліжана да мовы тагочаснай баўгарскай.
Мова гэта ў той час мала розьнілася ад моваў, якімі гаварылі ўсе іншыя Славяне, i агулам была для ix зразумелай. Праз кірыламяфодаўскую працу сталася яна мовай
літэратурнай для ўсіх Славян. Пры помачы гэтай мовы хрысьціянства Ў IX-X в. дасталося да ўсіх славянскіх народаў: да Мораваў, да Баўгараў, Сэрбаў, Харватаў, Чэхаў, Украінцаў, Беларусаў, Расейцаў, а магчыма, што да Палякаў i Славенцаў.
Вось-жа гэтая стара-баўгарская мова i ўжывалася на пачатку хрысьціянства па сьвятынях i ў Беларусі. Але ў меру таго, як паўставала i расла мова беларускага народу, а мова гэна літэратурная, агульнаславянская ставалася ўсьцяж менш зразумелай, зьяўлялася патрэба ўжываньня жывой народнай мовы. Дык i ўжывалі яе прадусім перапісчыкі сьвятых кніг: або сьведама, уводзячы зразумелыя словы з жывой беларускай мовы, пішучы аб'ясьненьні на бачынах кніжак, або нясьведама, дапускаючыся памылак на карысьць жывой мовы, а так-жа сьвятары ў сьвятынях, паясьняючы верным Божую навуку ў жывой народнай мове.
Ад пачатку прыняцьця хрысьціянства аж да канца XIV веку усе Беларусы былі ўсходняга абраду i да в. XI-XII належылі да Каталіцкага Касьцёла. Калі-ж у XI в. грэкі адарваліся ад гэтага Касьцёла, праз Расею пацягнулі за сабою такжа i Беларусь.
Пачатак у нашым краі Беларусаў каталікоў лацінскага абраду вядзецца ад 1386 г., калі Ягайла, стаўшыся каралём Польшчы i Вялікім Князем Літоўскім, загадваў хрысьціць разам з Літвінамі i Беларусаў, дагэтуль няхрышчаных. Каб падабацца ўладзе i мець больш правоў, нямала такжа Беларусаў праваслаўных прымала каталіцтва ў форме лацінскай. Лік, ведама, Беларусаў лаціньнікаў яшчэ тады ня быў вялікі.
Апостальская сталіца, адарваных ад еднасьці касьцельнай нашых продкаў, не пераставала клікаць да павароту. Заклік гэты ўрэшце знашоў свой адгалосак, бо ў 1596 г. у Берасьці, з невялікімі выняткамі, Беларусы прыступілі ўзноў да Каталіцкага Касьцёла.
У той час, калі была дасягнута рэлігійная Унія ў Берасьці, мова беларуская была ўжо мовай самастойнай, мовай культуры, навукі, мовай дыплёмацыі, сойму, суду, адміністрацыі.
Мова царкоўна-славянская ці, лепш, мова стара-баўгарская ўжо для народу мала была зразумелай i была ўжо мовай няжывой, мовай агранічанай бадай выключна да Літургіі, да службы Божай. А ўжо, па цяперашняму назваўшы, дадатковае набажэнства, прадусім казаньні,само жыцьцё змушала адбываць у жывой мове народу. Дык так яно i было. Праз увесь час істнаваньня Уніі, праз увесь час еднасьці беларускага народу з Каталіцкім Касьцёлам, беларуская мова ў жыцьці рэлігійным была поўнапраўнай. Агранічэньні яе пачаліся, як убачым ніжэй, толькі ў канцы XVII ст.
Ужо зг веку XV спатыкаем нямала беларускай каталіцкай літэратуры; успомнім хоць найбольш ведамую, як: аб Муцы Хрыстовай, Повесьць аб Трох каралёх, плач Маткі па Сыне, Аб ускрашэньні Хрыстовым, Бяседы Грыгора папы рымскага, Імша ў чэсьць Маці Божай з тлумачэньнем. Кніжкі гэты пісаны рукой, славянскімі літарамі. Мова іх жывая, абразовая i чыста беларуская.
У 1517-19 г. у Празе вялікі беларускі вучоны др. Фр. Скарына 22 кнігі Бібліі Старога Закону, а ў 1525 г. у Вільні «Апостальскія Дзеі» 3 Новага Закону пералажыў на жывую беларускую мову. -Навучаньне, малітвы, усё жыцьцё рэлігійнае, апрача Літургіі, адбывалася тады ў беларускай мове. Шмат маем гістарычных, культурных забыткаў, асабліва ў форме кніг, якія аж надта выразна аб гэтым сьведчаць. Ды інакш i быць не магло тады, калі мова беларуская ў Вялікім Княстве Літоўскім, згодна з пастановай ЛІтоўскага Статуту (1588), была мовай урадовай.
Словам, Касьцёл Уніяцкі беларускай мовай карыстаўся, як мовай роднай. Ня інакш сьпярша
паступаў i Касьцёл лацінскі, дзе спатыкаў Беларусаў лаціньнікаў.
У кнізе: «Materiały do dziejów Akademji Polockiej i szkól od niej zależnych» спатыкаем вестку, што адзін з Полацкіх езуітаў у другой палове XVI сталецьця, айцец I. Алянд, навучыўшыся мовы беларускай, гаварыў у гэтай мове народу казаньні i катэхізаваў яго.
Гісторыкі школ у нашым краі Лукашэвіч i Харламповіч, апіраючыся на штогодных справаздачах езуітаў аб ix установах, («Litterae annuae» з XVI-XVII ст.) у сваіх працах цьвердзяць, што ў езуіцкіх школах вучылі мовы народнай, што ў гэтай мове пяялі рэлігійныя гымны i што сярод беларускага народу па касьцёлах карысталіся мовай беларускай.
У Віленскай Езуіцкай Акадэміі, як відаць з апісаньня 1645 г. езуітам у Вільні жыцьця i сьмерці сьв. Езафата, вучылі мовы беларускай.
Істнавалі ўжо катэхізмоўкі, як падручнікі для навучаньня каталіцкай рэлігіі па беларуску. I так, у 1585 г. у Вільні быў выданы катэхізм, пераложаны з лацінскай на беларускую мову. Езуіт Поссэвін, які ў Беларусі i ў Расеі працаваў над спалучэньнем Праваслаўя з Каталіцкім Касьцёлам, у 1587 г. пісаў да Папежа, што абавязкава трэба ператлумачыць рэлігійныя кнігі на родную мову народу, аб выданьні каторых ён сам будзе старацца ў Вільні. Вось-жа, відаць, успомнены катэхізм i быў надрукаваны, як вынік захадаў Поссэвіна i празначаны як для абслугі Беларусаў каталікоў, так i для пашырэньня каталіцтва сярод праваслаўных. Катэхізм гэты пісаны кірыліцай.
Да канца в. XVI належа такжа нямала беларускіх кніг полемічных у абароне Уніі, выдаваных, а часта i пісаных езуітамі ў Вільні, як напр.: «Уния альбо выклад преднейших арътыкулов ку зъодноченью греков с костелом рымским надлежащых» (1595 г.), «Описанье и оборона събору руского берестейского» (1597 г.) i інш.
Былі такжа ўніяцкія катэхізмоўкі в. XVII i в. XVIII.
У XVI ст., з невялікімі выняткамі, блізу ўсе вышэйшыя пасады ў Каталіцкім (лацінскім) Касьцеле ў нашым краі (у Віленскай дыэцэзіі) пераважна займалі Беларусы i Літоўцы. Ад пачатку істнаваньня ў нас Касьцёла аж да XVII ст. усіх каталіцкіх біскупаў у Вільні было 18 чалавек; з ix: першы, трэці i чацьверты - Палякі, а рэшта Літвіны i Беларусы.
У канцы XVI ст. Віленская Капітула (Біскупская рада) спрацівілася каралю i Папежу з прычыны назначэньня на Віленскага біскупа Паляка Б. Мацееўскага. Справа цягнулася ад 1591 да 1600 г. У 1600 г. назначаны быў краёвец Война. Гавораць аб гэтым акты Віленскай Капітулы. З тых-жа актаў відаіць, што на Сойме ў Вільні 1597 г. паслы нашага краю (Літвіны i Беларусы) баранілі права мець біскупам у Вільні чалавека сваей народнасьці.
Праз XVI i пач. XVII ст. каталіцкае духавенства ў Беларусі, як лацінскае, так i ўніяцкае, у урадавай i прыватнай перапісцы карысталася мовай беларускай.
Каралеўскі прывілей, у 1567 г. дадзены Віленскай Капітуле, напісаны па беларуску.
Але пасьля разцьвету беларускай культуры агулам i культуры рэлігійнай, дзякуючы шырокаму ўжываньню ў жыцьці рэлігійным беларускай народнай мовы, асабліва ў XVI ст., пад канец XVII ст. наступіў заняпад. Пасьля Уніі нашага краю з Польшчай у 1569 г. уплыў польскай культуры паволі датаго здужэў у нас, што мова польская ўсё больш i больш выціскала як з публічнага жыцьця агулам, так i з Касьцёла лацінскага ці ўніяцкага беларускую мову. Дайшло ўрэшце да таго, што пастанова нашых законаў з 1588 г. аб тым, што ўрадавай мовай у краі зьяўляецца мова беларуская, была скасавана i ў 1697 г. выданы новы закон, што такой мовай ужо мае быць мова польская.
У гэтым часе ўжываньне беларускай мовы аслабла вельмі ў Касьцеле лацінскім, а такжа значна памалела i ў Касьцеле Уніяцкім.
Яшчэ Ў 1636 г. у Вільні адбылася парада так званай Конгрэгацыі Ўніяцкага Касьцёла, на якой, з прычыны частай замены ў сьвятынях мовы беларускай мовай польскай, было пастаноўлена, каб казаньні па ўніяцкіх сьвятынях у нашым Краі духоўнікі гаварылі па беларуску.
Ад канца XVII ст., асабліва-ж у ст. XVIII, мова беларуская i далей у жыцьці рэлігійным усьцяж агранічваецца, усьцяж спыняецца на карысьць мовы чужой народу польскай, але цалком з сьвятыняў ня выводзіцца i астаецца там надалей.
1682 г. Віленскі біскуп Ст. Пац загадаў у нядзелі i сьвяты выясьняць Эванэлію або выкладаць катэхізм «па просту». А легка дадумацца, што вучыць па просту - гэта знача па беларуску i па літоўску.
1742 г. папеж Бэнэдыкт XIV бульляй «Etsi minime» загадаў духавенству зьвярнуць асаблівую ўвагу на навучаньне народу праўдаў сьв. веры. У зьвязку з гэтым загадам Віленскі біскуп Зенковіч склікаў дыэцэзальны Сынод, які адбыўся ў Віленскай Катэдры 10.11 i 12.11. Сынод між іншым пастанавіў гаварыць да народу навукі паводле старога звычаю ў народнай мове. З другой паловы XVIII в. дайшлі да нас такжа беларускія рэлігійныя паасобныя песьні, як «О, мой Божа, веру Табе», а такжа зборнік такіх песьняў пад загалоўкам: «Kantyczka, abo nabożne pieśni w narzeczu potockim» (Полацк, у друкарні Soc. Jezu, 1774 г.), уложаная, як відаць, i выданая полацкімі Езуітамі.
З канца XVIII в. спатыкаем яшчэ катэхізмоўку, выданую ўніятамі ў беларускай мове, друкаваную лацінскімі літарамі. Цікавая i цэнная гэта катэхізмоўка пераховываецца ў Беларускім музэі ў Вільні. Гэтая катэхізмоўка сьведчыць, што Ўніяцкі Касьцёл у канцы XVIII ст. яшчэ не пакідаў цалком роднай мовы народу ў жыцьці рэлігійным.
Але ёсьць аб гэтым яшчэ выразьнейшыя доказы. Полацкія ўніяцкія біскупы ў канцы XVIІІ i ў пач. XIX ст. рассылалі загады парахвіяльнылл ксяндзом, каб па беларуску гаварылі казаньні i беларускай мовай карысталіся пры катэхізацыі. Да нашага часу захавалася:
«Odezwa Jaśnie Wielmożnego Jakóba Marłusewicza Łuckiego Unickiego Diecezjalnego Biskupa i administratora Potockiej Archidyecezii do urzędników onej w 1824 r. miesięca października. Okólnie rozesłanej dla nieodmiennego spełnienia». У гэтай адозве між іншым біскуп кажа: «Obowiązać podpiskami każdego z kapłanów curam animarum utrzymującego (маючага пастырскія абавязкі), iż by ci w nauczaniu parochwijan swych wiary Chrystusowej zasilali ją słowem Bożem językiem zrozumiałym przemawiając». З гэтага бачым, што ўніяцкае духавенства, паддаючыся полёнізацыі, пакідала ўжо родную мову народу i да ўжываньня гэтай мовы было змушана афіцыяльнымі загадамі вышэйшай духоўнай уніяцкай улады. З гэтай такжа адозвы бачым, што йшчэ на пач. XIX в. мова беларуская ў Касьцеле Ўніяцкім мела мейсца.
Ня была такжа яшчэ цалком выведзена з ўжыцьця беларуская мова i з лацінскага Касьцёла. У канцы XVIII в., ужо пасьля падзелаў Польшчы (1772, 1793, 1795), калі Беларусь адышла да Расеі, у 1794 г. Магілёўскі лацінскі арцыбіскуп Богуш-Сестранцэвіч выдаў да падуладнага сабе духавенства ліст, у якім кажа: «Wszystkim w Archidyecezji plebanom zalecić i zaleca się, aby ludowitym językiem, jaki on rozumie, po skończonym nabożeństwie z ambon po kościołach kazania miewali».
Такім чынам, як бачым, ад пачатку Ў Беларусі хрысьціянства, то ў большай меры, то ў меншай, аж да канца XVII веку, беларуская мова Ў каталіцкіх сьвятынях, як уніяцкіх, так i лацінскіх, ужывалася даволі шырока. Ужывалася яна такжа, як трэба судзіць з загадаў тагочаснай духоўнай улады, у тых-жа сьвятынях уніяцкіх i лацінскіх, i праз увесь XVIII век, хоць ужо ў агранічанай меры.
Век-жа XIX агулам для мовы беларускай у сьвятынях - асабліўшы. У ім вялася заядлая барацьба палітыкі польскай i расейскай за ўплывы на беларускую мову, беларускую душу i культуру. Але аб гэтым у наступным разьдзеле.
Як толькі начала істнаваць беларуская мова (в. XIV), ужываньне яе ў сьвятынях каталіцкіх, як лацінскіх, так i ўніяцкіх, згодна з традыцямі, правам i духам Каталіцкага Касьцёла, на нашых землях, як мы бачылі вышэй, аж да пачатку в. XIX, залежна ад палітычна-грамадзкіх варункаў, то ў большай, то ў меншай меры заўсёды мела сваё мейсца.
Увесь в. XVIII - гэта час павольнага кананьня беларускага народу, яго мовы i культуры. Каталіцкі Касьцёл на беларускіх землях, ня толькі лацінскі, але i ўніяцкі за гэты век пасьпеў бадай цалком спольшчыцца. Замест роднай мовы верных запанавала ў ім мова польская. Дайшло ўрэшце да таго, што Ў 1824 г., як мы бачылі, уніяцкі полацкі арцыбіскуп Мартусэвіч быў змушаны выдаць офіцыяльны загад падуладнаму духавенству выясьняць у сьвятынях праўды веры ў роднай народу беларускай мове. Гэты цікавы гістарычны факт вымоўна гавора, што, праўда, жыла йшчэ беларуская мова ў сьвятынях, што больш ідэйныя i сьветлыя пастыры разумелі патрэбу ўжываньня там гэтай мовы, але адначасна гэты факт сьведча ня менш вымоўна i аб тым, што жыцьцё нашай мовы было цяжкое, агранічана, зьведзена проста на нішто, што Унія пазволіла запрэгчыся ў польскую сьвецкую палітыку на шкоду каталіцтва i на шкоду беларускага народу. Словам, на пач. XIX в. сьмяротным ужо потам было накрыта чало Беларусі, а такжа i Уніі. Заняпаў народ, заняпала яго культура, заняпала, абміраць начала i Унія, найбольш дапасаваная да душы народу форма хрысьціянскай рэлігіі.
XIX век у гэтай справе нязвычайна цікавы. Век гэты кідае яркія праменьні на мінуўшчыну нашай мовы ў сьвятыні i на яе будучыну. На працягу бадай усяго гэтага веку тое ўсё, што адносна нашай мовы i сьвятыні з боку тагочаснай Польшчы публічна не гаварылася, цяпер наказалася яўна. З другога-ж узноў боку, вырасшая ў магутную дзяржаву другая наша суседка, Расея, у гэтым іменна веку наказала сябе адносна нас у колерах дужа чорных. Словам, на працягу бадай усяго XIX в. на гаротных грудзях заняпаўшай Беларусі за гэту-ж Беларусь між Польшчай i Расеяй вялася заўзятая, на жыцьцё i сьмерць, барацьба, між іншымі спосабамі, бадай, у пераважнай меры пры помачы сьвятыні.
У канцы XVIII ст., калі ўся Беларусь з польскага перайшла пад панаваньне расейскае, яна Расеі мала была знанай. У той час расейская навука, агулам, а тым больш што да Беларусі, была ў пялёнках. Расейскае тагочаснае думаючае грамадзянства ў вялікай меры, апіраючыся дзеля свайго няведаньня пераважна на польскіх аб Беларусі вестках, уважала часта Беларусь сапраўды за польскі край, а яе жыхароў за польскі народ.
Але Палякі, страціўшы Беларусь i думаючы вярнуць яе, а Расейцы атрымаўшы i думаючы за сабой замацаваць яе, рэч ясная, мусілі дакладна з ёй пазнацца. Гэтаму з аднаго i другога боку пазнаньню, апрача палітычных матываў, нямала спрыяў кірунак тагочаснай думкі людзкой у Эўропе - романтызм, які між іншымі сваімі асаблівасьцямі адзначаўся такжа зацікаўленьнем мінуўшчынай, культурай i лёсам розных народаў.
Вось-жа, дзякуючы досьледам над Беларусяй, як з боку польскага, так i расейскага, праўда аб Беларусі раскрывалася ўсьцяж шырэй. У выніку гэных прац паўсталі часта цэнныя этнографічныя зборнікі, паважныя гістарычныя, праўныя, архэолёгічныя і інш. працы, якія сяньня служаць дужа карысным, часта падставовым матэр'ялам у сучасным беларускім адраджэньні.
Але змагальнікі польскія i расейскія за Беларусь з гэных вучоных досьледаў карысталі па своему, карысталі так, як ім карыстаць дыктавалі палітычныя ix мэты.
Палякі даказвалі з вучоным матэр'ялам у руках, што Беларусь не Расея, а калі не Расея, дык Польшча. Расейцы-ж з тым-жа самым матэр'ялам даказвалі праціўнае: яны казалі, што Беларусь ня Польшча, а што Беларусь - гэта Расея. Ані адны, ані другія ўсей праўды аб нас не гаварылі, ім ня было ў гэтым ніякага інтарэсу) а сама Беларусь i Беларусы ў той час аб сабе заявіць праўду былі бязьсільны. Адгэтуль павінна нам быць зразумелым, чаму так легка ў Беларусі ганялі беларускую мову з сьвятыняў i замянялі яе мовамі, чужымі народу.
Да барацьбы за нас Палякі i Расейцы змабілізавалі ўсе свае сілы. Польскім аружжам быў Віленскі ўнівэрсытэт, аткрыты 1803 г. з дазволу цара Аляксандра I, а такжа Каталіцкі Касьцёл лацінскі i ўніяцкі. Гэтай сіле польскай Расейцы проціўставілі такжа сваю навуку i цэркву, а прадусім усю палітычную магутнасьць сваей сапраўднай магутнай імпэрыі.
1830 г. выбухнула i на нашых землях польскае паўстаньне, душой якога быў Віленскі ўнівэрсытэт, ягона моладзь прадусім. Скарыстаў з гэтага расейскі ўрад і, здушыўшы паўстаньне, закрыў унівэрсытэт. Адна магутная польская цьвярдыня, такім чынам, пала.
Пасьля гэтага расейская палітычная стратэгія прыступіла да ліквідацыі другой польскай цьвярдыні - Уніі касьцельнай. Пры ліквідацыі гэтай польскай цьвярдыні i пры пераводзе яе на расейскую пацярпела там яшчэ больш i мова наша.
1826 г. Сэнат забараніў куплю i прадажу ўніяцкіх (славянскіх i беларускіх) кніг агулам i малітвеньнікаў, дазваляючы гэта толькі пры цэрквах i манастырох.
1834 г. было пастаноўлена безадкладна ўвесьці ў уніяцкія сьвятыні карыстаньне кнігамі маскоўскімі замест уніяцкіх краёвага выдавецтва.
Урэшце ў 1839 г. паўтара мільёна Беларусаў уніятаў былі залічаны праваслаўнымі. Унія афіцыяльна істнаваць перастала.
Даканалі гэтага трагічнага дзела Віленскі ўніяцкі біскуп Язэп Сямашка, з паходжаньня Украінец. Антон Зубка, уніяцкі біскуп Брэскі, i Базыль Лужынскі, уніяцкі біскуп Аршанскі, - з паходжаньня Беларусы. З лёгкім сэрцам здрадзілі яны веру i народ. Так яны i мусілі скончыць, штораз больш ілгучы самі прад сабой, штораз больш адыходзячы ад народу i мала з ім маючы супольнага, штораз больш уступаючы ўніяцкія родныя сьвятыні на жыр польскай палітыкі i польскіх інтарэсаў, штораз лягчэй плывучы па паверхні палітычнай фалі i салодкія сьнючы сны аб магутнасьці i славе.
Раз здрадзілі свой народ, не зразумелі i ня вычулі яго гістарычных дарог i не спрацівіліся хвалям быт яго заліваючым, дык легка такжа здрадзілі i польшчыну, да якой
нібы былі прывыкшы. Здрадзілі яны лёгка i веру, бо Унія ўжо ня была Уніяй, яна была спольшчанай часьцінай лацінскага Касьцёла i то, як судзіла тагочаснае польскае грамадзянства, горшага гатунку.
Дык было ім ужо ўсёроўна, каму служыць - ці польскаму магнату, ці расейскаму цару. Важным было ім служыць таму, дзе пахвалы, сіла, слава, адзначэньні, кар'ера!..
Пэўне-ж, трагічны чын гэнай тройкі: Сямашкі, Зубкі i Лужынскага, чын здрады беларускага народу, бо яго веры i народнасьці, залежны быў ад тагочасных палітычна-грамадзкіх варункаў, але не цалком. Ведаючы час, у якім гэныя ліквідатары Уніі жылі, ня можна сказаць, што ў іх варунках, на ix мейсцы кожны так паступіўбы. Іx час - гэта час беларускага романтызму, гэта час беларускага адраджэньня. Іx час - гэта час беларускай Энэіды, час бяздольнага беларускага сялянскага песьняра Паўлюка Бахрыма, якога ўзгадаваў у сваей школе ў Крошыне слаўны кс. Магнушэўскі (пам. 1828), што зжыўся з народам, пераняў яго мову i быў яго заступнікам прад сільнымі гэтага сьвету. Іx час - гэта час беларускай поэмы «Тарас на Парнасе», час творства i працы на беларускай ніве Я. Баршчэўскага, А. Рыпінскага, Я. Чачота, П. Шпілеўскага, К. Каліноўскага ды В. Дуніна-Марцінкевіча, якія працавалі на беларускай ніве, многа пісалі па беларуску i сьнілі сны аб лепшай долі беларускага народу.
Аб усім гэтым ня мог ня ведаць інтэлігентны, дужа здольны, усім цікавячыся, стаячы на высокім грамадзкім становішчы, Язэп Сямашка!
Урэшце, як прыпамінаем, уніяцкі полацкі арцыбіскуп Якуб Адам Окелло-Мартусэвіч (пам. 1833) здабываецца на сілу i выдае (1824) загад вучыць у сьвятынях народ беларускі ў яго роднай мове, якбы хочучы гэтым i народ i Унію скіраваць яшчэ на яе прыродную, добрую дарогу.
Сямашцы i яго таварышам нічога падобнага ня прышло да думкі!
I так Унія істнаваць перастала. Паўтара мільёна Беларусаў уніятаў, ня пытаючыся ix, а часта падганяючы казацкай нагайкай, запісалі ў Праваслаўе (...)