Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Ліквідацыя Уніяцкай царквы ў Расійскай імперыі не спыніла імкнення Апостальскага пасаду да кананічнай еднасці з Рускай праваслаўнай царквой. На пачатку XX ст. цэнтральным напрамкам ватыканскай усходняй палітыкі была не Беларусь ці Украіна, а Расія. На думку Ватыкана, поспех унійнай справы ў Расіі садзейнічаў бы яе вырашэнню ў Беларусі і на Украіне. Магчыма, што ў той час у Ватыкане яшчэ не глядзелі на беларусаў і ўкраінцаў як на асобныя нацыі.
На пачатку XX ст. мітрапаліт Грэка-каталіцкай царквы ў Галіччыне А. Шаптыцкі стараўся разгарнуць унійную дзейнасць у Расіі, аднак ва ўмовах царскага рэжыму гэтыя старанні былі безвыніковымі. Толькі пасля Лютаўскай рэвалюцыі, калі сярод часткі рускага праваслаўнага духавенства пачалі выяўляцца унійныя настроі, Часовы ўрад дазволіў склікаць у Петраградзе сінод Грэка-каталіцкай царквы. На прапанову Шаптыцкага сінод выбраў экзархам Расійскай Грэка-каталіцкай царквы айца Леаніда Фёдарава.
Аднак ва ўмовах новага, бальшавіцкага рэжыму ў Расіі спынілася нармальнае жыццё цэркваў. У такім становішчы унійная праца была магчымая толькі ў Польшчы, да якой пасля Рыжскага дагавору адышла значная частка беларускіх і ўкраінскіх абшараў з 4-мільённым праваслаўным насельніцтвам.
Натуральнай базай для унійнай працы на гэтых абшарах была Грэка-каталіцкая царква ў Галіччыне. Аднак, нягледзячы на шматлікія ініцыятывы мітрапаліта Шаптыцкага, канцэпцыю адраджэння уніі рашуча адхіліў польскі ўрад, які не без рацыі лічыў, што пашырэнне грэка-каталіцызму ў Заходняй Беларусі, на Валыні, Холмшчыне і паўднёвым Падляшшы паспрыяе росту нацыянальнай свядомасці сярод беларусаў і ўкраінцаў.
Гэтаксама і Апостальскі пасад на заходнебеларускіх і заходнеўкраінскіх землях перш за ўсё спадзяваўся набрацца вопыту для будучай працы ў Расіі, а не ўмацоўваць нацыянальную свядомасць мясцовага насельніцтва. Узнікла патрэба альтэрнатыўнай формы унійнай працы, адпаведнай для Расіі, што і абумовіла ўзнікненне асобнага ад грэка-каталіцкага, г. зв. візантыйска-славянскага, або ўсходняга, абраду. Праект гэтага абраду на пачатку 20-х гг. апрацоўваў бельгійскі езуіт айцец Мішэль д'Эрбіньі пад уплывам рускага эмігранта князя Валконскага - энтузіяста унійнай працы ў Расіі, якую той бачыў непадзельнаю дзяржавай, без права беларусаў і ўкраінцаў на самавызначэнне.
Згодна з гэтым праектам каталіцкі візантыйска-славянскі, або ўсходні, абрад павінен быў захоўваць знешнія асаблівасці рускага праваслаўя. Праект ігнараваў спецыфіку дзейнасці ў беларускіх асяроддзях і не быў звязаны з патрэбамі беларускага нацыянальнага адраджэння. Толькі такая наднацыянальная канцэпцыя новага абраду магла не выклікаць супрацьдзеяння польскіх уладаў.
Дадатковым забеспячэннем візантыйска-славянскага абраду перад непажаданай беларусізацыяй было яго падпарадкаванне рыма-каталіцкай іерархіі ў Польшчы. Епіскапы ўсходніх дыецэзіяў уваходзілі ў склад г. зв. Канферэнцыі епіскапаў кіраўнічага органу, адказнага за рэалізацыю гэтай акцыі перад духоўнымі і дзяржаўнымі ўладамі. Такім чынам Усходнекаталіцкая царква ў Польшчы пазбаўлялася сваёй іёрархіі. Нават епіскап Мікалай Чарнецкі, прызначаны ў 1931 г. апос- тальскім візітатарам парафіяў усходняга абраду ў Польшчы, не меў ніякай юрысдыкцыйнай улады.
Трэба заўважыць, што была іншая канцэпцыя унійнай працы, якая, выкарыстоўваючы вопыт галіцыйскай Грэка-каталіцкай царквы, улічвала нацыянальную спецыфіку беларускага асяроддзя. Яе прадстаўляў віленскі епіскап Юры Матулевіч, які кіраваў дыецэзіяй з кастрычніка 1918 г. да 27 красавіка 1925 г.
3 пытаннем беларускага адраджэння Матулевіч пазнаёміўся яшчэ ў Пецярбурзе, дзе ў 1907-1911 гг. выкладаў сацыялогію і тэалогію ў Каталіцкай духоўнай акадэміі. Віленскі епіскап, ён быў вымушаны практычна вырашаць складаныя міжнацыянальныя пытанні даверанай яму паствы. Літовец па нацыянальнасці, Матулевіч разумеў, што каталіцызм не «польская вера», і паслядоўна дапускаў ужыванне беларускай і літоўскай моваў у душпастырскай працы. Адначасова быў ён прыхільнікам унійнай справы.
Матулевіч дабіўся дазволу Апостальскага пасаду на заснаванне ў Друі беларускага манастыра айцоў Марыянаў, а 23 красавіка 1924 г., з дапамогай а. А. Цікоты, ужо як суперыёра Марыянскага манастыра, заснаваў у Вільні беларускую Кангрэгацыю сясцёр Эўхарыстак усходняга абраду для працы сярод праваслаўнай моладзі. Урэшце, 26 верасня 1924 г. ён дазволіў айцам Езуітам заснаваць у Альберціне пад Слонімам Усходнюю місію з навіцыятам, а некалькі месяцаў пазней вярнуў айцам Базылянам касцёл у Тараканах на Палессі. Акрамя гэтага, Матулевіч далучаў да унійнай працы праваслаўнае духавенства, м. інш. прыняў на ўзлонне Каталіцкай царквы праваслаўнага архімандрыта Філіпа Марозава, якога прызначыў рэктарам невялікай капліцы ў Вільні.
Як бачым, за кароткі час Матулевіч стварыў салідную арганізацыйную падставу для унійнай працы ў Віленскай дыецэзіі, прытым улічваючы беларускую спецыфіку, якая недаацэньвалася праектантамі ўсходняга абраду ў Рыме. Дзеянні Матулевіча апераджалі афіцыйны дазвол Апостальскага пасаду на унійную працу ў Віленскай дыецэзіі. Праўда, не маючы такога дазволу, не мог ён арганізоўваць парафіі ўсходняга абраду, аднак стварыў манастырскія структуры, якія ў недалёкай будучыні маглі запэўніць іх паўставанне і развіццё.
Матулевіч спяшаўся залажыць фундаменты унійнай справы, паколькі адчуваў, што хутка будзе вымушаны пакінуць віленскую епіскапскую сталіцу. Яго сімпатыя да літуанізацыі і беларусізацыі душпастырскай працы ўжо раней выклікала злосныя нападкі польскіх шавіністычных колаў. Цяпер жа да гэ- тага далучылася і дзейнасць сярод праваслаўных беларусаў, перспектыўны характар якой хутка і беспамылкова ацанілі польскія ўлады.
Пра гэта сведчыць архіўная дакументацыя. 5 лютага 1924 г. польскае Міністэрства веравызнанняў і публічнай асветы выразна патрабавала «спыніць дэпаланізацыю, якую на Віленшчыне і Наваградчыне праводзіць епіскап Матулевіч». Прадстаўнік гэтага міністэрства Бароўскі заявіў, што, паколькі унійныя мэты Каталіцкай царквы не заўсёды згодныя з пастулатамі польскай дзяржавы, неабходна хутчэй выпрацаваць адпаведнае стаўленне да праваслаўя, якое, з увагі на яго традыцыйнае паслушэнства дзяржаўнай уладзе, можа быць выкарыстана як надзейны інструмент польскай палітыкі на ўсходніх крэсах. «Інтарэс Польшчы патрабуе змагацца з уніяй»,-сказаў Бароўскі.
Варта падкрэсліць, што такія погляды выказваліся ў часе, калі на заходнебеларускіх землях не было яшчэ ніводнай уніяцкай парафіі. А гэта значыць, што прычынай непакою польскіх уладаў была сама толькі перспектыва нацыяналізацыі ўсходняга абраду.
Унійная акцыя на заходнебеларускіх землях пачалася ў 1925 г., з фармальнага дазволу Апостальскага пасаду. Пасля адклікання Матулевіча ў Віленскай дыецэзіі гэтай акцыяй кіраваў новы архіепіскап Рамуальд Ялбжыкоўскі, а ў Пінскай - епіскап Зыгмунт Лазінскі, якія, як палякі, павінны былі забяспечыць інтарэсы Каталіцкай царквы і польскай дзяржавы. Апалагеты унійнай акцыі сцвярджаюць, што яна праводзілася «знізу», на просьбу правасдаўнага насельніцтва, а праціўнікі пішуць, што унія надалася «зверху» ватыканскімі і польскімі кіраўнічымі коламі. Пастараемся разгледзець гэтае пытанне, звяртаючы ўвагу на стаўленне да акцыі розных зацікаўленых бакоў.
Перш за ўсё спынімся на манастырскіх структурах. Вось жа ў выніку асаблівага дбання архіепіскапа Ялбжыкоўскага пра інтарэсы дзяржавы не толькі была выведзеная беларуская мова з касцёлаў Віленшчыны, але і Друйскі манастыр айцоў Марыянаў быў адсунуты ад унійнай акцыі і вымушаны абмежавацца душпастырскай працай сярод рыма-каталікоў. Праўда, з гэтага манастыра выйшла невялікая група святароў усходняга абраду, аднак накіроўвалі іх не на беларускія абшары, а ў Харбін. У выніку новай дыецэзіяльнай палітыкі так і не была створана задуманая Матулевічам беларуская жаночая кангрэгацыя.
Больш паспяховай была дзейнасць запрошаных Матулевічам айцоў Езуітаў. Увосень 1924 г. яны стварылі Місіянерскі цэнтр у Альберціне пад Слонімам з філіямі, г. зв. станцыямі, у Вільні і Сынковічах. Там жа яны заснавалі тры парафіі ўсходняга абраду. У 1934 г. пры віленскай філіі была арганізаваная Малая семінарыя, у якой вучылася некалькі юнакоў. Акрамя таго, Усходняя Місія айцоў Езуітау наладзіла выдавецтва, якое выпускала рэлігійную літаратуру на рускай і беларускай мовах, м. інш., штомесячнік «Да Злучэньня» пад рэдакцыяй айца Антона Неманцэвіча.
Місіянерскай дзейнасцю ў Пінскай дыецэзіі займаліся айцы Капуцыны ўсходняга абраду, якіх ў 1932 г. заснавалі ў Любашаве Кашырскага павету парафію і Малую семінарыю для моладзі. Праз некалькі гадоў гэтая семінарыя была перанесена ў Ломжу. Амаль адначасова быў заснаваны ў Любашаве жаночы манастыр Дачок Непарочнай Дзевы Марыі ўсходняга абраду, а крыху раней (у 1929 г.) у Зарэччы пад Пінскам жаночая Кангрэгацыя Дзяцей Марыі ўсходняга абраду. Урэшце, у Тараканах каля Кобрына дзейнічалі айцы Базыляны, якім у 1921 г. быў вернуты колішні касцёл. Тут у 1925 г. яны арганізавалі парафію ўсходняга абраду, аднак неўзабаве былі вымушаны перадаць яе свецкаму духавенству.
У выніку арганізатарскай і місіянерскай працы Езуітаў, Базылянаў і Капуцынаў у Віленскай дыецэзіі ўзніклі тры парафіі ўсходняга абраду (у Вільні, Альберціне і Сынковічах) і ў Пінскай дыецэзіі таксама тры парафіі (у Тараканах, Зарэччы і Любашаве). Узнікненне гэтых парафіяў не закранала маёмасных інтарэсаў Праваслаўнай царквы, паколькі ў Вільні, Сынковічах, Тараканах і Любашаве выкарыстоўваліся рыма-каталіцкія касцёлы, а ў Альберціне і Зарэччы былі збудаваныя новыя уніяцкія капліцы. Падобнае становішча і ў некаторых неманастырскіх парафіях: у Альпені Столінскага павету і ў Збуражы каля Маларыты збудавалі новыя святыні, а ў Свіслачы уніятам перадалі філіяльны касцёл.
Больш складаным было становішча ў тых мясцовасцях, дзе уніяцкія парафіі паўставалі на базе праваслаўных. Зыходным пунктам была воля праваслаўных вернікаў аб далучэнні да Каталіцкай царквы ўсходняга абраду, выказаная ў пісьмовым прашэнні да віленскага або пінскага епіскапа. Як правіла, гэтая воля вынікала з ненармальнага становішча Праваслаўнай царквы: у 20-я гг. у шмат якіх мясцовасцях Заходняй Беларусі цэрквы пуставалі, а людзі не маглі дапрасіцца праваслаўнага святара. Таму ў некаторых выпадках яны выбіралі уніяцкую парафію. Такім спосабам паўсталі парафіі ў Курашэве і Касной Бельскага павету, у Фастах пад Беластокам і ў Дзяляцічах Наваградскага павету.
Аднак бывалі выпадкі, калі праваслаўныя святары, якія дапусцілі злоўжыванні і пазбаўляліся парафіяў, прымалі каталіцкі ўсходні абрад і зацвярджаліся новай духоўнай уладай на сваіх парафіях. У такім выпадку яны павінны былі пацягнуць за сабой і парафіяльныя абшчыны. А гэта няраз даводзіла да канфліктаў і судовых справаў, у выніку якіх цэрквы вярталіся праваслаўным уладам. Так было ў Галамыслі на Дзісеншчыне, у Ятвеску і магчыма, у Паставах, а па іншай прычыне і ў Курашэве. Вядома, такія эпізоды толькі кампраметавалі унійную акцыю і ставілі сумленнасць праваслаўных духоўных пад сумненне.
Як бачым, метады унійнай акцыі былі разнастайныя. Закіды апанентаў аб яе навязванні зверху пазбаўлены логікі, паколькі ў 20-я гг. такой магчымасці проста не існавала. Аднак нельга пагадзіцца і з выказваннямі аб масавым імкненні насельніцтва да новай уніі.
Вось жа, паводле віленскай і пінскай дыецэзіяльных уладаў, у канцы 1938 г. на абшары гэтых дыецэзіяў было толькі 17 каталіцкіх парафіяў візантыйска-славянскага абраду. 3 гэтай колькасці аж 6 парафіяў створана манастырамі, а адна (у Зэльвянах) была філіяй суседняга рыма-каталіцкага касцёла ў Пясках. Уніяцкімі сталі не больш як 10 праваслаўных цэркваў.
Аб мізэрных выніках акцыі сведчыць таксама статыстыка вернікаў. У Пінскай дыецэзіі налічвалася вернікаў усходняга абраду на канец 1927 г. 8648 чалавек, а на канец 1938 г.-5890 чалавек, г. зн. зменшылася на 32 працэнты. Яшчэ горшым было становішча ў Віленскай дыецэзіі. Паводле касцельных звестак, у чатырох парафіях Віленскай дыецэзіі ў 1938 г. было не больш як 3300 вернікаў усходняга абраду (без парафіяў у Зэльвянах і Свіслачы, для якіх статыстычныя даныя не падаваліся).
Усё ж, здаецца, афіцыйная касцельная статыстыка не цалкам адпавядала рэчаіснасці. На гэта паказваюць даныя ваяводскай управы ў Беластоку, паводле якіх у 1938 г. вернікаў у Курашэўскай і Каснянскай парафіях было разам 380 чалавек, а парафіі ў Фастах - 582 чалавекі, г. зн. значна менш у параўнанні з касцельнай статыстыкай.
Можна ацэньваць, што напярэдадні Другой сусветнай вайны колькасць вернікаў усходняга абраду на заходнебеларускіх землях не перавышала 10 тысяч.
Такія вынікі сведчаць, што для Праваслаўнай царквы, якая на заходнебеларускіх землях налічвала каля 2 мільёнаў вернікаў, унійная акцыя не была рэальнай канкурэнцыяй. Непараўнальна большую пагрозу для праваслаўя мела затое Рыма-каталіцкая царква, да якой далучылася ў міжваеннай Польшчы каля 200 тысяч праваслаўных. Таму невыпадкова унійная акцыя не выклікала ў той час асаблівых эмоцый з праваслаўнага боку.
Якая ж прычына такіх вынікаў? Перш за ўсё заўважым, што пасапраўднаму развівалася унійная акцыя толькі некалькі гадоў - з 1925 г. да 1932 г. У ёй удзельнічалі святары розных нацыянальнасцяў: беларусы, палякі, украінцы, рускія і нават галандцы. У залежнасці ад іх магчымасцяў, якія пастаянна раслі, карысталіся яны бе ларускай, украінскай або рускай мовай, але не польскай. Сярод гэтага духавенства працавала параўнальна немалая група беларусаў: Вацлаў Аношка, Васіль Гапановіч, Іван Панько, Баляслаў Пачобка, Канстанцін Сангайла, высвячаны толькі ў 1937 г., Леў Гарошка і, магчыма, іншыя, а таксама Езуіты - Антон Дамброўскі і Антон Неманцэвіч.
На базе уніяцкіх парафіяў развівалася беларуская культурная праца. У Альпені дзейнічаў беларускі драматычны гурток, якім кіравала Вера Карчэўская (раней - Маслоўская) - арганізатар антыпольскага падполля на Беласточчыне ў 1921-1922 гг. і гераіня судовага працэсу 45 беларусаў у Беластоку ў 1923 г. Невыпадкова начальнік грамадска-палітычнага ўпраўлення ваяводскай управы ў Наваградку пісаў у студзені 1939 г.: «Дзейнасць каталіцкага духавенства візантыйска-славянскага абраду не магу лічыць пазітыўнай, паколькі яно прапагандуе сярод вернікаў не толькі беларускую мову, але пашырае выразныя беларускія нацыяналістычныя тэндэнцыі». А беластоцкі ваявода ўгледзеў вялікую небяспеку ў тым, што ў Фастах, Курашэве і Касной у жыцці духоўных і вернікаў захоўваецца беларуская мова, і выказаў пастулат ліквідаваць гэтыя парафіі.
У студзені 1939 г. палескі ваявода Вацлаў Костэк-Бярнацкі моцна крытыкаваў унійную акцыю, «якая сваім нацыянальным апартунізмам стварае вялікія шкоды для польскай асіміляцыі», і паказваў на Альпень, у якім угледзеў «агрэсіўнае будаўніцтва беларускага нацыяналізму». Ацэньваючы унію як пагрозу для «польскіх усходніх крэсаў», Костэк-Бярнацкі стасаваў у адносінах да уніяцкіх духоўных розныя рэпрэсіі і не толькі не дазваляў арганізоўваць новыя парафіі і будаваць новыя цэрквы, але запячатаў у ліпені 1939 г. уніяцкую капліцу ва Угрынічах.
На хвалі змагання польскай адміністрацыі з беларусізацыйнымі тэндэнцыямі новай уніі пасля 1932 г. на заходнебеларускіх абшарах не паўстала ніводная уніяцкая парафія, а ў 1937 г. быў забаронены выпуск штомесячніка «Да Злучэньня». Праўда, гэты часопіс яшчэ нейкі час выдаваўся, але пад новай назвай «Злучэньне» і лацінскім шрыфтам, а рэдакцыя была перанесена ў Варшаву. Выпадае прыгадаць, што ў выпадку такой палітыкі летам 1938 г. былі разагнаныя друйскія Марыяны.
У лютым 1939 г. дырэктар Дэпартамента веравызнанняў у Міністэрстве веравызнанняў і публічнай асветы Г. Дунін-Баркоўскі так абагульніў стаўленне польскай дзяржавы да новай уніі: «У нашым змаганні з візантыйскім абрадам... кіруемся не тэарэтычнымі дыскусіямі аб той ці іншай канцэпцыі, але пастулатам паланізацыі. Асноўным мінусам усходняга абраду ёсць тое, што ён з'яўляецца дзвярамі, праз якія ўцякае няпольскі элемент, націснуты дзяржаўнай палітыкай на платформе іншых веравызнанняў. Таму неабходна гэтыя дзверы замкнуць... Затое выказанне таго, што гэтая унія, нават калі б была дапушчана, павінна поўнасцю карыстацца польскай культурай, акружыць хісткае ў сваіх нацыянальных імкненнях насельніцтва замкнутым колам, што пазбавіць яго іншай альтэрнатывы, акрамя той, якая дыктуецца пастулатам інтарэсу польскай дзяржавы, а ў новаунійнай канцэпцыі адбярэ элемент найбольшай прывабнасці».
Карацей кажучы, польскі ўрад не выключаў магчымасці падтрымаць унійную акцыю, калі б яна спрыяла дзяржаўнай палітыцы асіміляцыі беларусаў і ўкраінцаў. Аднак уніяцкае духавенства не пагаджалася з гэтым палітычным патрабаваннем і дзеля таго было пазбаўлена магчымасці нармальнай дзейнасці. Згодна з ацэнкай дзяржаўнай адміністрацыі, унія была небяспечная для палітыкі паланізацыі праваслаўя, якую ўхваляла і ажыццяўляла іерархія Польскай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы. Прыгадаем, што ў 1938/39 школьным годзе 70 працэнтаў праваслаўных духоўных Наваградскага ваяводства выкладала ў публічных школах Закон Божы па-польску, а ў Палескім ваяводстве гэты прадмет выкладаўся па-польску ўжо ва ўсіх школах. Ідэя уніі была альтэрнатывай для праваслаўнага насельніцтва.
Здаецца, што ў міжваенны перыяд новая унія на заходнебеларускіх землях не мела шматабяцальнае перспектывы. Па-першае, не апраўдаліся спадзяванні Апостальскага пасаду на магчымасць місіянерскай дзейнасці ў Савецкім Саюзе, у сувязі з чым устаноўка на «інтэрнацыяналізацыю» уніі аказалася, у найлепшым выпадку, непатрэбнай. Па-другое, з увагі на палітычныя інтарэсы польскай дзяржавы, унія не магла развівацца шляхам Грэка-каталіцкай царквы, г. зн. нацыянальным шляхам. Усё ж вопыт яе гісторыі паказаў, што з дзвюх канцэпцыяў паступова перамагала другая, нацыянальная. Гэта паўплывала на перагляд першапачатковай ватыканскай канцэпцыі, на што паказвае выдадзеная ў траўні 1937 г. інструкцыя Апостальскага пасаду аб неабходнасці ўжываць ва унійнай працы роднае мовы мясцовага насельніцтва. Пасля далучэння заходнебеларускіх і заходнеўкраінскіх абшараў да СССР мітрапаліт Шаптыцкі спадзяваўся на пашырэнне унійнай працы на Усходзе. 9 кастрычніка 1939 г. ён устанавіў чатыры экзархаты, м. інш. і беларускі, экзархам якога прызначыў айца Неманцэвіча. 22 лістапада 1941 г. папа Пій XII зацвердзіў гэтае рашэнне, такім чынам санкцыянуючы кіраўнічую ролю мітрапаліта Шаптыцкага. Нарэшце унійная акцыя была вынята з-пад апекі польскіх рыма-каталіцкіх іерархаў.
Пасля зацверджання Апостальскім пасадам, 5 студзеня 1942 г. айцец Неманцэвіч звярнуўся ў Генеральны Камісарыят у Менску з просьбай легалізаваць ягоны статус першага экзарха Грэка-каталіцкай царквы ў Беларусі. Такі дазвол быў дадзены 16 сакавіка 1942 г. Устанаўленне экзархату Грэка-каталіцкай царквы ў Беларусі выклікала супраціў праваслаўнага духавенства і актыву.
Летам 1942 г. Неманцэвіч быў арыштаваны і загінуў у зняволенні ў немцаў. У гэты час быў разагнаны Альберцінскі манастыр і зліквідаваная парафія. Намеснік экзарха айцец Леў Гарошка быў вымушаны пакінуць Альберцін і заняцца педагагічнай працай у Баранавічах.
Здаецца, што адносіны насельніцтва як да унійнай акцыі, так і праваслаўнай рэакцыі былі даволі абыякавыя. Праўда, у 20-х гг. яно прымала уніяцкіх святароў, але магло аднолькава прыняць і праваслаўных, калі б была магчымасць. Не пратэставала яно і ў час вайны, калі выганялі духоўных уніяцкіх і ставілі праваслаўных. Найважнейшы быў абрад, а не тэалагічныя ісціны, пра якія вернікі наўрад ці мелі дастатковае ўяўленне. Вось характэрны дакументальны прыклад: у студзені 1928 г. сотні жыхароў парафіі ў Фастах падпісалі прашэнне аб іх далучэнні да Каталіцкай царквы ўсходняга абраду, а летам 1944 г., калі айцец Гапановіч выехаў на Захад і не было іншага уніяцкага святара, сотні тых жа фастаўцаў падпісалі прашэнне аб далучэнні да Праваслаўнай царквы.
Новая унія не стала значным грамадскім фактарам. У 1938 г. яе вернікамі было толькі 0,5 працэнта праваслаўнага насельніцтва Заходняй Беларусі. Гэтая прапорцыя абумовіла нежыццяздольнасць уніі, гэтаксама як нежыццяздольная кожная нацыянальная, веравызнаўчая ці іншая нешматлікая меншасць, якая, незалежна ад пажаданняў адзінак, падлягае пастаяннаму і магутнаму магнетызму асяроддзя.