Папярэдняя старонка: Туронак Юры

Аўтар: Туронак Юры,
Дадана: 12-08-2019,
Крыніца: Наша вера. 2003. № 2(24).

Заснаваны ў кастрычніку 1913 г. беларускі гурток студэнтаў Рыма-каталіцкай духоўнай акадэміі ў Пецярбургу існаваў кароткі час - усяго пяць гадоў. Яго дзейнасць спынілася пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі ў выніку ліквідацыі акадэміі бальшавіцкімі ўладамі. Асноўнай мэтай гуртка было фармаванне нацыянальнай самасвядомасці яго членаў, а таксама навучэнцаў Мітрапалітальнай духоўнай семінарыі ў Пецярбургу.

Абедзве гэтыя навучальныя ўстановы рыхтавалі кадры святароў да душпастырскай працы ў Беларусі, якія ў сваю чаргу павінны былі садзейнічаць не толькі духоўнаму, але і нацыянальнаму выхаванню каталіцкіх народных мас. З гэтай прычыны акалічнасці заснавання гуртка і яго дзейнасць заслугоўваюць нашай увагі, тым больш што дадзеным пытаннем мала цікавіліся беларускія даследчыкі.

На пачатку ХХ стагоддзя Пецярбург быў нараўне з Вільняй важным цэнтрам беларускага адраджэнскага руху. Тут дзейнічалі такія вядомыя асобы Адраджэння як Браніслаў Эпімах-Шыпіла, Вацлаў Іваноўскі, Ян і Антон Луцкевічы, Янка Купала, Алаіза Пашкевіч (Цётка), Браніслаў Тарашкевіч і іншыя. Тут працавалі беларускія выдавецтвы «Загляне сонца і ў наша аконца», «Грамада», выдавецтва Антона Грыневіча, а таксама Беларускі навукова-літаратурны гурток, заснаваны ў 1912 г. у Пецярбургскім універсітэце. Тут распрацоўваліся канцэпцыі грамадскай дзейнасці.

Такім чынам, стварэнне акадэмічнага гуртка ішло ў адзіным рэчышчы агульнаграмадскага развіцця і павінна было дапаўняць яго ў рэлігійнай сферы. Затое, як часта бывае, неаднародна трактуецца ў літаратуры «персанальны аспект» - хто быў яго заснавальнікам. Бадай першы па гэтым пытанні выказаўся кс. Вінцэнт Гадлеўскі, які восенню 1912 г. паступіў на першы курс акадэміі.

«Задумаў я, - пісаў Гадлеўскі, - залажыць гурток і пачаў шукаць аднадумцаў. Падзяліўся сваімі думкамі з Цікотам і Хвецькам. Тыя цэлай душой пахвалілі мой пачын. Звярнуўся я тады да іншых беларускіх «краёўцаў», да Пякарскага, Шырокага, а таксама да Францука і Жаўняровіча і ў выніку 13 ці 20 кастрычніка 1913 г. мы залажылі першы гурток беларускай студэнцкай моладзі ў Петраградскай акадэміі» ¹.

Версію Гадлеўскага аспрэчыў кс. Адам Станкевіч, таксама былы студэнт акадэміі і дзеяч гуртка. «Першым пачынальнікам беларускай арганізацыі сярод беларусаў-акадэмікаў, - пісаў Станкевіч, - быў Л. Хвецька. Дзякуючы яму ўжо ў 1912 г. паўстаў беларускі акадэміцкі гурток, у склад якога ўваходзілі Л. Хвецька, А. Цікота, П. Пякарскі, Ст. Шырокі, Францук, І. Жаўняровіч, В. Гадлеўскі. Існаваў аднак гэты гурток яшчэ толькі фактычна, а не фармальна. Урэшце ў кастрычніку 1913 г. быў ён фармальна заснаваны» ².

Такім чынам, узнікае пытанне, на якое не далі адназначнага адказу выказванні абодвух кампетэнтных дзеячаў акадэмічнага гуртка - ці яго заснавальнікам быў Гадлеўскі ці Хвецька. Для дзейнасці гуртка гэтае пытанне, магчыма, было малаважнае, але можа быць цікавым перш за ўсё з увагі на тагачасную нацыянальную самасвядомасць беларускай акадэмічнай моладзі, якая толькі што нараджалася і пашыралася.

Вось жа Гадлеўскі, у пазнейшыя гады выдатны беларускі рэлігійны і нацыянальны дзеяч, які за гэта цярпеў у польскай турме, відаць, моцна дбаў пра адпаведную прэзентацыю свайго жыццяпісу. У вышэй цытаванай аўтабіяграфіі ён напісаў, што ў Віленскую духоўную семінарыю, куды паступіў у 1908 г., «прынёс з сабою беларускую нацыянальную сьведамасьць і зараз на першым курсе запісаўся беларусам» ³.

Аднак гэта была няпраўда. Як сведчаць нядаўна апублікаваныя архіўныя матэрыялы Віленскай семінарыі, да канца сваёй там вучобы Гадлеўскі лічыў сябе палякам ⁴. Відаць, з гэтай прычыны не ўваходзіў у склад беларускага гуртка, які з 1910 г. дзейнічаў у семінарыі ⁵. Змена яго нацыянальнага самаадчування адбылася толькі ў Пецярбургскай акадэміі, у якой пад уплывам беларускіх дзеячаў, а таксама прыглядаючыся да працы згуртаваных у сваіх нацыянальных арганізацыях калегаў латышоў, літоўцаў, немцаў і палякаў, зразумеў усю недарэчнасць пануючага ў Беларусі паняцця «польская вера». Вядома, на тое патрэбны былі час, роздумы і дыскусіі, у сувязі з чым неверагодна, што пасля паступлення ў акадэмію ён быў ідэйна падрыхтаваны да ролі ініцыятара і заснавальніка гуртка.

Можна думаць, што няшмат іншай была нацыянальная свядомасць і Люцыяна Хвецькі, калі ў 1907 г. ён прыбыў у Пецярбург і паступіў у духоўную семінарыю. Аднак ужо ў семінарыі яна змянілася на карысць беларушчыны. Гэтаму спрыялі прыхільныя адносіны да беларускага адраджэння біскупа Дэнісевіча, уплыў прафесара семінарыі Эпімаха-Шыпілы і старэйшых сяброў, сярод якіх найбольшую ролю адыграў Хвецькаў зямляк з Сакольшчыны Генрык Бэта, які ў 1908-1912 гадах вучыўся ў акадэміі.

Бэта закончыў духоўную семінарыю ў Сейнах. Яна ў той час была кузняй кадраў літоўскага нацыянальнага духавенства. Тут ужо з 1904 г. выкладалася літоўская мова, распрацоўвалася літургічная тэрміналогія, рыхтавалася рэлігійная літаратура на літоўскай мове. Аб пануючай у семінарыі атмасферы яскрава сведчыць удзел яе навучэнцаў у кантрабандзе літоўскіх кніг, якія друкаваліся ва Усходняй Прусіі, дастаўляліся праз расійскую мяжу ў Сейны і распаўсюджваліся сярод насельніцтва.

Захоплены ідэяй эмансіпацыі літоўскага каталіцызму з традыцыйных уплываў пальшчызны, Бэта разумеў і цаніў значэнне роднай мовы ў душпастырскай працы і прапагандаваў гэтую ідэю сярод беларускіх семінарыстаў у Пецярбургу. Пры тым ён не абмяжоўваўся канфесіянальнымі патрэбамі - між іншым займаўся папулярызацыяй пчалярства сярод беларусаў і нават апрацаваў кнігу «Пчаліна - жывёлка малая, а карысці дае многа», якую ў 1911 г. выдаў сваім коштам у Пецярбургу пад псеўданімам Генрык Берозко.

Бэта, аднак, доўгі час не знаходзіў у акадэміі калегаў, гатовых падтрымаць ініцыятыву стварэння беларускага гуртка. Толькі ў 1911-1912 гг., на апошнім курсе яго вучобы, у акадэмію паступілі два пазнейшыя дзеячы гуртка - Люцыян Хвецька і Павел Пякарскі. Яны і ажыццяўлялі задуму Бэты, які ў 1912 г. закончыў акадэмію і вярнуўся на Беласточчыну. Справа гуртка паступова развівалася: восенню 1912 г. у акадэмію паступілі Станіслаў Шырокі, Ян Францук і Вінцэнт Гадлеўскі, а яшчэ праз год - Андрэй Цікота і Ігнат Жаўняровіч.

Такая іх колькасць ужо была дастатковай для арганізацыі гуртка. Фармальнае яго заснаванне адбылося ў кастрычніку 1913 г., хоць паводле цытаванай звесткі Адама Станкевіча практычная дзейнасць гуртка пачалася ўжо ў 1912-1913 гг.

З восені 1914 г. членамі гуртка сталі новыя студэнты акадэміі: Адам Станкевіч, Віктар Шутовіч, Карл Лупіновіч і Міхал Пятроўскі. Аднак у сувязі з падзеямі першай сусветнай вайны ў наступныя гады прыток новых студэнтаў значна прыпыніўся, у прыватнасці, перасталі паступаць у акадэмію выпускнікі духоўнай семінарыі ў Вільні, якая з верасня 1915 г. была акупаваная немцамі. У выніку ў 1915 г. у гурток прыбылі толькі два новыя студэнты - Антон Матвейчык і Антон Неманцэвіч, у 1916 г. - адзін Павел Хоміч і ў 1917 г. - Язэп Пяткевіч.

У 1914 г. беларускі гурток налічваў 11 членаў, што складала 16 працэнтаў ад усёй колькасці студэнтаў акадэміі, якіх на той час было 70. Аднак з вясны 1915 г. лік гурткоўцаў пачаў змяншацца. Адны студэнты закончылі поўны чатырохгадовы курс вучобы, а іншыя па розных прычынах былі вымушаныя спыніць вучобу. Усе яны прызначаліся духоўнымі ўладамі на розныя душпастырскія пасады на абшары Магілёўскай архідыяцэзіі, пераважна ў Беларусі.

Ратацыю членаў гуртка наглядна адлюстроўвае наступная табліца, апрацаваная на падставе звестак, пададзеных ксяндзом Адамам Станкевічам, і штогадовых афіцыйных даведнікаў Магілёўскай архідыяцэзіі.

Члены беларускага гуртка ў Рыма-каталіцкай духоўнай акадэміі ў Пецярбургу

Імя і прозвішча	Закончаная семінарыя	Год паступлення ў акадэмію	Год заканчэння вучобы	Гады вучобы	Год пасвячэння
Люцыян Хвецька	Пецярбург	1911	1915	4	1914
Павел Пякарскі	Вільня	1911	1915	4	1913
Вінцэнт Гадлеўскі	Вільня	1912	1916	4	1914
Станіслаў Шырокі	Вільня	1912	1916	4	1905
Ян Францук	Пецярбург	1912	1916	4	1915
Андрэй Цікота	Вільня	1913	1917	4	1914
Ігнат Жаўняровіч	Пецярбург	1913	1916	3	1915
Адам Станкевіч	Вільня	1914	1918	4	1914
Віктар Шутовіч	Вільня	1914	1915	1	1913
Карл Лупіновіч	Пецярбург	1914	1917	3	1913
Міхал Пятроўскі	Вільня	1914 а	1917	4	1912
Антон Неманцэвіч	Пецярбург	1915	1918	3	1915
Антон Матвейчык	Пецярбург	1915	1918	3	1915
Павел Хоміч	Пецярбург	1916	1917	1	1916
Язэп Пяткевіч	Пецярбург	1917	1918	1	1917

а) Пасля некалькігадовага перапынку ў 1914 г. прыняты на другі курс.
Крыніцы: A. Stankievič, Biełaruski chryścijanski ruch, Vilnia 1939, s. 65; Directorium divini officii et missarum pro archidioecesi Mohyloviensi nec non pro dioecesi Minscesi, Petropoli, на адпаведныя гады.

Асноўныя кірункі дзейнасці гуртка, паводзіны і абавязкі яго членаў вызначаў статут, які зацвярджаўся сенатам акадэміі. Поўны змест статута пакуль што не знойдзены ў пецярбургскіх архівах, таму карыстаемся апублікаванымі кс. Станкевічам некаторымі яго патрабаваннямі:

§ ІІІ. Разумнае і сістэматычнае шырэнне беларускіх твораў.

§ ІV. Ціхае яднанне прыхільнікаў, не ўступаючы ў гарачыя дыспуты і не дражнячы праціўнікаў, бо з праціўнікаў яны могуць стацца заклятымі непрыяцелямі.

§ V. Сцерагчыся зразіць іх да мовы.

§ VІ. Не думаю заводзіць беларускай мовы ў касцёле фармальна, пакуль не зменяцца цяперашнія варункі і пакуль народ не станецца ўсвядомленым.

§ VІІ. Буду старацца прыгатаваць народ да скарыстання з спадзяваных лепшых варункаў, каб ён сам зажадаў сваёй мовы ў касцёле і школе.

§ VІІІ. Не буду сеяць нянавісці да іншых народаў, а такжа між беларусамі каталікамі і праваслаўнымі (...).

§ ХІ. Буду памагаць сваёй працай і сваім дабром развіццю беларускай каталіцкай літаратуры і пісьменства.

§ ХІІ. Буду рабіць усё ў духу хрысціянскім і каталіцкім, вучачы братоў любіць сваё і паважаць чужое; буду працаваць з верай, надзеяй і міласцю ў сэрцы, буду ісці з воклічам на вуснах: «з Богам для народу» ⁶.

Першым старшынёй гуртка быў Павел Пякарскі, а сакратаром - Вінцэнт Гадлеўскі. Некаторыя змены ў кіраўніцтве адбыліся восенню 1914 г., калі ў акадэмію паступіў Адам Станкевіч, вопытны арганізатар і дзеяч беларускага гуртка ў Віленскай духоўнай семінарыі. Тады ён быў выбраны сакратаром акадэмічнага гуртка ⁷, а ў 1916 г., пасля выезду Пякарскага з Пецярбурга, яго старшынёй. Станкевіч кіраваў працай гуртка да 1918 г., у чым яму дапамагаў як сакратар Язэп Пяткевіч. Пазней акадэмія была закрыта бальшавіцкімі ўладамі.

Асноўнай сферай дзейнасці гуртка была самаадукацыя яго членаў у галіне беларусазнаўства - гісторыі, мастацкай літаратуры і музыкі. Гэта павінна было спрыяць росту іх нацыянальнай культуры, самасвядомасці і паўплываць на выпрацоўку кірункаў грамадскай працы.

З такой мэтай беларускія студэнты заахвочваліся карыстацца адпаведнай літаратурай у навуковых бібліятэках Пецярбурга. Значную дапамогу ў гэтай справе аказваў ім Браніслаў Эпімах-Шыпіла, які дазваляў карыстацца і ўласнымі кніжнымі калекцыямі. Урэшце дзякуючы грашовай дапамозе княгіні Магдалены Радзівіл студэнты набывалі расейскамоўныя і іншыя кнігі аб Беларусі і такім чынам заснавалі ўласную бібліятэку.

Пра вынікі сваіх доследаў студэнты акадэміі разважалі на пасяджэннях гуртка. Між іншым Гадлеўскі чытаў даклад пра нацыянальны характар беларусаў, Шутовіч - пра Францішка Багушэвіча, Неманцэвіч - пра царкоўную унію, Станкевіч - пра нацыянальную самабытнасць беларусаў. Не раз гэтыя мерапрыемствы ладзіліся сумесна з членамі Беларускага навукова-літаратурнага гуртка, які з 1912 г. дзейнічаў у Пецярбургскім універсітэце. Не раз удзельнічаў у іх і апякун беларускага студэнцтва ў паўночнай сталіцы Б. І. Эпімах-Шыпіла.

Члены акадэмічнага гуртка займаліся таксама нацыянальным узгадаваннем беларускіх юнакоў, якія вучыліся ў Мітрапалітальнай духоўнай семінарыі ў Пецярбургу. Асабістыя сувязі паміж імі дапаўняліся дакладамі старэйшых калегаў з акадэміі, прысвечанымі актуальным рэлігійна-грамадскім пытанням. Таксама важную ролю адыгрываў створаны «акадэмікамі» беларускі хор, у якім маглі ўдзельнічаць і семінарысты. Немалая іх частка папоўніла ў 1920-я гады шэрагі нацыянальна-свядомага беларускага каталіцкага духавенства, як, напрыклад, Язэп Барадзюля, Ян Вярсоцкі, Язэп Гайлевіч, Ян Жук, Казімір Кулак, Пётр Татарыновіч, Антон Шышка і іншыя.

Пасля Лютаўскай рэвалюцыі, якая адмяніла ранейшыя рэлігійныя і нацыянальныя абмежаванні, актывізавалася дзейнасць і беларускага каталіцкага духавенства. У 1917 г. Хвецька заснаваў у Пецярбургу (тады Петраградзе) Хрысціянска-Дэмакратычную Злучнасць (папярэдніцу Беларускай Хрысціянскай Дэмакратыі), стварыў сваё выдавецтва, якое выпускала газету «Крыніца», удзельнічаў у арганізацыі першага з'езда беларускага каталіцкага духавенства ў Мінску (май 1917 г.), гаварыў у петраградскім касцёле казанні па-беларуску. Рэлігійную дзейнасць на беларускай мове разгарнулі таксама маладыя святары - нядаўнія ўдзельнікі акадэмічнага гуртка, накіраваныя ў парафіі на Беларусі.

Хутка, аднак, становішча змянілася, і новыя бальшавіцкія ўлады пачалі жорсткае змаганне з рэлігіяй. У першую чаргу пераследавалася і знішчалася духавенства ўсіх канфесій. Такі лёс напаткаў і выпускнікоў Пецярбургскай акадэміі, якія працавалі на тэрыторыі СССР. Ужо ў 1920 г. быў арыштаваны Францук, Неманцэвіч арыштоўваўся двойчы - у 1919 і 1921 г., Хвецька - у 1923 г., Хоміч - у 1926 г., Жаўняровіч - каля 1929 г., Лупіновіч - у 1931 г., Пяткевіч - у 1933 г. З іх Францук, Неманцэвіч і Хвецька былі дэпартаваныя ў Польшчу, а астатнія загінулі ў ссылках і ў турэмных падвалах 8.

Тыя святары, якія апынуліся на заходнебеларускіх абшарах, далучаных у 1921 г. да Польшчы, не знішчаліся фізічна, аднак пад ціскам асімілятарскай палітыкі паступова звужаліся магчымасці іх працы на беларускай рэлігійнай ніве. У такіх умовах Матвейчык, Пякарскі, Францук і Шырокі адышлі ад беларускага руху, а Хвецька і Неманцэвіч, пасля вяртання з СССР у 1925 г., выкарыстоўваліся ва унійнай працы сярод праваслаўных, якая стала прычынай канфліктаў у заходнебеларускім грамадстве і не спрыяла яго нацыянальнай кансалідацыі.

Шутовіч з Барадзенічаў і Пятроўскі з Даўгінава былі «за беларускую агітацыю» пераведзены ў польскія парафіі, а Цікота - у Рым і пазней - у Харбін. Сасланыя ў чужыя асяроддзі, яны ўжо не маглі працаваць для свайго народа.

Толькі Гадлеўскі і Станкевіч не паддаліся націскам уладаў. Нягледзячы на розныя перашкоды, а ў іх ліку забарону ўдзельнічаць у працы Беларускай Хрысціянскай Дэмакратыі ці супрацоўнічаць з «Беларускай Крыніцай», абодва гэтыя святары настойліва ажыццяўлялі ідэалы акадэмічнага гуртка і зрабілі значны ўклад у гісторыю беларускага каталіцкага руху міжваеннай пары. Іх змаганне і здзяйсненні вартыя паглыбленага вывучэння.

---

1. З жыцьця і дзейнасьці кс. В. Гадлеўскага. Аўтабіяграфічны нарыс. «Беларуская крыніца», 12 і 16.02.1928.

2. Станкевіч А. Беларускі хрысьціянскі рух, Вільня, 1939, с. 65.

3. З жыцьця і дзейнасьці кс. В. Гадлеўскага ...

4. Беларускія рэлігійныя дзеячы ХХ стагоддзя. Аўтар-укладальнік Ю. Гарбінскі, Мінск-Мюнхен, 1999, с. 487 і 592.

5. Станкевіч А., с. 63.

6. Тамсама, с. 68.

7. Шутовіч Я. Ксёндз Адам Станкевіч у 25-ыя ўгодкі сьвяшчэнства і беларускай нацыянальнай дзейнасьці (10.1.1915-10.1.1940), Вільня, 1940, с. 40.

8. Гл. біяграмы ў даведніку «Беларускія рэлігійныя дзеячы ХХ стагоддзя».

 

Top