Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
o Astronomii od Ptolemeusza, aź do iey odnowienia w Europie.
Na pracach Ptolemeusza kończą się postępy Astronomii w szkole Alexandyyskiey. Szkoła ta trwała ioszezc przez pięć wieków; lecz następcy Ptolemeusza ograniczaiąc sie przepisywaniem dzieł iego, nic do teoryy niedodali; a wszystkie fenomena niebieskie w przeciągu przeszło 600 lat niemiały obserwatorów. Rzym, przez czas długi siedlisko cnót, chwały i umiciętności, nic pożytecznego dla nauk niezrobił. Uwaga w tey rzeczypospolitey zwrócona do wymowy i zalet woiennych pociągnęła wszystkie rozumy. Nauki niewystawuiąc żadnego pożytku , w śród zdobyczy przedsiębranych dumą, zaniedbane; a z wewnętrznych rozterek rodzące się domowe woyny , przyśpieszyły śmierć iego boiaźliwey wolności, na mieyscu którey zasiadł despotyzm często burzliwych Cesarzów., Rozszarpanie państwa, skutek nieuchronny iego zby lnicy rozległości, sprowadziło calkowity upadek; a pochodnia nauk przygaszona napływem barbarzyńców, rozświeciła się u Arabów.
Naród ten, zapalony fanatyzmem nowey religii, rozciągnąwszy swoie panowanie z taż religiią na znaczną przestrzeń ziemi, ledwo odetchnął w pokoiu , wraz rzucił się do nauk z zapałem. Około połowy VIII wieku, Kalif Almazor dźwignął astronomiia. Lecz między xiążętami arabskimi naybardzicy odznaczającymi się przywiązaniem do nauk, Ilistoryia wspomina szczególniey Alniamona, z familii Abassidów, syna sławnego Aaron-al-Reschida. Almamon panował w Bagdadzie r. 814. Zwycięzca Cesarza greckiego Michała III położył za warunek pokoiu, dostarczenie naj lepszych książek greckich: Almagest był w ich liczbie: za przetłómaezeniem którego, rozsiał między Arabami wiadomości astronomiczne uświetniające niegdyś szkołę Alexandryyską. Dla ich wydoskonalenia, zebrał znaczną liczbę sławnych astronomów, którzy wykonawszy wielką liczbę obserwacyy, ogłosili nowe tablice słońca i xiężyca doskonalsze od Ptolemeuszowych, i długi czas sławne na wschodzie pod imieniem Tablicy sprawdzoncy. W tey tablicy perigeiim słoneczne ma położenie iakie mieć powinno: poprawa środka słońca, daleko większa u Hipparka, iest przyprowadzona do swey prawdziwey wartości. Trwanie roku zwrotnikowego dokładnieysze od Hipparkowego: iest iednak krótszem blisko o dwie minuty, lecz ten błąd pochodzi, źe autorowie tablicy sprawdzoney, porównywali swoie obserwacye z obserwacyami Ptolemeusza: nie byłoby żadnego błędu, gdyby byli porównali z obserwacyami Hipparka. Dla którey to przyczyny brali poprzedzanie punktów równonocnych nieco za wielkie.
Almamon wymierzył z wielkiem staraniem na rozległey płaszczyznie Mesopotamii stopień ziemski, zamykaiący podług niego 200500 kudów czarnych. Zachodzi tu ta sama niepewność iak u Eratostbenesa względem długości miary. Wszystkie te prace tyle tylko zaymować nas mogą, ile się tycze poznania miar któremi były wykonane. Lecz błędy działania te naówczas zaraźaiące , niedozwolą z nich wyciągnąć pożytku, wypływaiącego z dokładności działań nowożytnych, które zawze dadzą się powtórzyć, gdyby przeciągiem czasu nasze miary podległy odmianom.
Popęd nadany do Astronomii przez Alniamona i iego następców, wydał wielką liczbę astronomów arabskich, między któremi Albatenius pierwsze zaymuie mieysce. Trak tak iego o nauce gwiazd, obcymuie wiele ważnych obserwacyy, i główne elementa teoryy słońca i xiężyca, mało różniących się od astronomów Almomona. Dzieło iego przez czas długi było iedynym traktatem znanym o Astronomii arabów; przyznaią iemu pożyteczne zmiany wykonane na elementach tablic Ptolemeuszowych. Lecz ważny ułamek wyciągnięty z Astronomii Ebn-Iunisa przekonywa, że te zmiany należą się autorom tablicy sprawdzoney. Ebn-Junis astronom kalita Egipskiego Jlakem, obserwował w Kairze około r. 1000. Zebrał wielki traktat o Astronomii, ułożył tablice biegów niebieskich, sławnych na wschodzie dla ich dokładności, a które służyły za podstawę tablicom utworzonym poźniey przez Arabów i Persów. Widzimy w tym ułamku od czasu Almanzora aż do Ebn-Iunisa długi ciąg obserwacyy zaćmień, porównań, przesileń, złączeń planet, okkuh acyy gwiazd, obserwacye ważne dla wydoskonalenia teoryy astronomicznych, a które dały poznać poprawę wiekową xiężyca, i rozlały wiele światła na wielkie odmiany systematu świata. Obserwacye te, są tylko małą cząstką nieżmieruey liczby obserwacyy astronomów arabskich, za pomocą których poznali niedokładność obserwacyy Ptolemeuszowych względem porównań; a porównywaiąc własne obserwacye bądź między sobą, bądź z obserwacyami Hipparka, ustalili z wielką dokładnością długość roku, nie przechodzącą 15 sekundami naszey, która powinna przewyższać 5ciu sekunkami. Pokazuie się z dzieła Ebn-Iunisa, iako też z tytułów wielu rekopismów, będących w bibliotekach Paryzkich, że Arabowie zaymowali się szczególnie wydoskonaleniem narzędzi astronomicznych: traktaty ich w tym względzie pozostałe dowodzą ważności iaką do niego przywiązywali, a ta ważność zaręczyła o rzetelności ich obserwacyy. Zwracali ieszcze baczność na wymiar czasu przez klepsydry, wielkie kompasy słoneczne , i przez kołysania się wahadła. Króm tego obserwacye ich zaćmień maią prawie tyle niepewności, ile Chaldeyczyków i Greków; ich zaś obserwacye słońca i xięźyca nie mogą mieć nad obserwacyami Hipparka wyższości, wyna- gradzaiącey pożytkiem , wypływaiącym z odległości oddzielaiącey nas od tego wielkiego obserwatora. Czynność astronomów arabskich ograniczaiąc się obserwacyami, nie rozciągała się do badania nowych nierówności ; i w tym punkcie nic nie dodali do hypothez Ptolemeuszowych. Ta żywa ciekawość przywiązuiąca nas do fenomenów, dopóki ich prawa i przyczyna dokładnie poznanemi nie będą, cechuie uczonych Europy nowoźytney.
Persowie, podlegli długi czas z Arabami tym samym władcom, i wyznawaiący też samę religiią, w połowie XI wieku skruszyli iarzmo kalifów. W tey epoce kalendarz ich, staraniem astronoma Omar-Chcyan wziął nowy kształt, oparty na dowcipnym wtrąceniu ośmiu lat przestępnych w 33; wtrącenie, które Dominik Cassini na końcu przedostatniego wieku poda wałiakodokładnieysze i prostsze od Grzegorzowego, nie wiedząc że Persowie iuż go znali od dawnego czasu. W wieku XIII, Holagu-Ilekukan, ieden z ich władców, zebrał naybiegleyszych astronomów do Maragha, gdzie zbudować rozkazał wspaniałe obserwatorium, poruczaiąc iego kierunek Nassiredinowi. Lecz żaden z xiażąt lego narodu nieodznaczył się większą gorliwością do Astronomii, iak Ulugh-Beigh, którego można położyć w rzędzie nay większych obserwatorów. Sam, w stolicy swoich państw Samarkandzie, ułożył nowy katalog gwiazd, i naylepsze tablice astronomiczne iakie były przed Ticho-Brahem. Wymierzył w r. 1437 wielkiern narzędziem pochyłość ekliptyki, a wypadek, poprawiony z refrakcj i, i błędney parallaxy, daie tę pochyłość większą od pochyłości na początku tego wieku, co potwierdza iey następne uinnieyszanie się.
Roczniki chiiiskic nie tylko źe zachowały nam naydawnieysze obserwacye astronomiczne, lecz przedstawuią icszcze po 24rech wiekach obserwacye naydokładnieysze iakie były robione przed odnowieniem Astronomii, a nawet przed zastosowaniem teleskopu do czwartey części koła. Widzieliśmy źe rok astronomiczny chińczyków zaczynał się od przesilenia zimowego, i że dla ustalenia iego początku, obserwowano we wszystkich czasach cienie południkowe gnomonu około przesileń. Gaubil, ieden z nayuczeńszych missionarzy Jezuickich wysyłanych do tego państwa, dał nam poznać ciąg obserwacyy tego rodzaiu od r. 1100 naszcy ery aż do 1280, pokazuiący widoczne uinnieyszanie się pochyłości ekliptyki. Biegły astronom chiński Tsou-toliong porównywaiąe obserwacye które robił w Nankinie r. 461 z obserwacyami robionemi w Loyang r. 173 oznaczył długość roku zwrotnikowego dokładniey od Greków, a nawet od astronomów Almamona: i znalazł ią 365 dni, 24282 , prawie tę samę iak Koperniku. W czasie gdy Holagu-Ilekukań rozkrzewiał Astronomii w Persyi, brat iego Cobilai, założyciel w r. 1271 dynastyi Yvenów, sprzyiał iey w Chinach: przeznaczył naczelnikiem trybunału matematycznego Kocheu-Kinga, pierwszego zastronomów chińskich. Wielki ten obserwator zbudował narzędzia dokładnieysze niż dotąd miano w użyciu: nayważnieyszem był gnomon, zamykaiący 40 stóp chińskich, zakończony blachą miedzianą, pionową, przewierconą otworem maiącym średnicę igły. Ze środka lego otworu Kochcu-King rachował wysokość gnomonu: mierząc cień ze środka obrazu słońca: "Aż dotąd mówi, obserwuiąc brzeg wyższy słońca, z trudnością odznaczano granice cienia: nadto gnomon statecznie używany od ośmiu stóp iest bardzo królki. Z tych powodów użyłem gnomonu od 40 stóp, biorąc środek obrazu." Gaubil od którego posiadamy te szczegóły, udzielił nam znaczną liczbę tych obserwacyy robionych od r. 1277 do 1280: ważnych dla swey dokładności, i że zamykaią niezbity dowód umnieyszania się pochyłości ekliptyki, i mimośrodu drogi ziemskiey od tey epoki aż do dni naszych. Kocheu-King oznaczył z zadziwiaiącą dokładnością położenie przesilenia zimowego odnosząc do gwiazd w r. 1280: przypuszczona przez niego dłu gość roku, zgadza się zupełnie z długością naszego roku grzegorzowego. Sposoby chińczyków rachowania zaćmień, są daleko niższemi od arabskich i perskich: i mimo częstych z niemi związków, niekorzystali zgoła z nabytych przez te ludy wiadomości. Chińczykowie rozciągnęli aż do Astronomii nawet, stateczne przywiązanie do dawnych swoich zwyczaiów, Historyia Ameryki przed iey podbiciem przez Hiszpanów, wskazuie nam niektóre ślady Astronomii; gdyż naypospolitsze wiadomości tey nauki, były u wszystkich narodów pierwszcini owocami ich cywilizacyi. Mexikanie zamiast tygodnia, mieli mały peryod 5 dni: ich miesiące miały po 20 dni, z 18 zaś tych miesięcy składali rok zaczynaiący się od przesilenia zimowego, do którego dodawali 5 dnidopełniaiącyach. Ze zbioru 104 lat składali wielki cykl do którego wtrącali 25 dni. Zkąd wypada trwanie roku zwrotnikowego dokładnieysze od Hipparkowego, a co iest rzeczą szczególną, że iest prawie trwaniem roku astronomów Alinamona.
Peruwianie i Mexikanie troskliwie obserwowali cienie gnomonu w przesileniach i porównaniach, na ten cel wznosili kolumny i pyramidy. Rozważywszy trudność w przyyściu do oznaczenia z taką do kładnością długości roku, wnieść należy, źe to nie iest ich dziełem, lecz nabyciem od starego lądu. Lecz od iakiogo narodu i przez iaki sposób go nabyli? Ieżeli odebrali z północney Azyi, dla czegóż ich podział czasu różni się od podziału w tey części świata ? Są to pytania zdaie się niepodobnemi do rozwiązania.
W licznych rękopismach będących w bibliotekach Paryzkich, znayduie się znaczna liczba obserwacyy starożytnych ieszcze nieznanych, mogących rozlać wielkie światło na Astronomiia, a mianowicie na nierówności wiekowe biegów niebieskich. Padanie ich, powinno zwrócić uwagę uczonych biegłych więzykach wschodnich; ponieważ wielkie odmiany systematu świata równie są ważnemi do poznania, iak rewolucye państw. Potomność, porównywaiąc z teoryą powszechnego ciężenia długi ciąg bardzo dokładnych obserwacyy, cieszyć się będzie ich zgodą daleko lepiey od nas,którym starożytność zostawiła obserwacye nayczęściey niepewne. Lecz te obserwacye podciągnięte pod zdrową krytykę, mogą, przy naymniey w części, zastąpić mieysce obserwacyy dokładnych, wynagradzaiąc swą liczbą, błędy któremi są zarażone; tak w Geografii, dla ustalenia położenia mieysc, porównane między sobą różne opowiadania podróżnych, zastępuią obserwacye astronomiczne. I chociaż obraz wystawuiący nain szereg obserwacyy starożytnych iest bardzo niedokładny; z tem wszystkiem widzimy wyraźne odmiany w miniosrodzie drogi ziemskiey, w położeniu iey perigeum; odmiany w biegach wiekowych xiężyca względnie do iego węzłów, iego perigeum i słońca; nakoniec odmiany w elementach dróg planetarnych. Następne uinnieyszanie się pochyłości ekliptyki blisko od trzech tysięcy lat, iest nade wszystko widocznem z obserwacyy Tcheu-Konga, Pjthcasa, Ebn-Iunisa, Kocheu-Kinga, j Ulugh-bieigha, i nowożytnych.