Папярэдняя старонка: Лаўрэш Л. I зорнае неба над галавой…

Аўтар: Лаўрэш Леанід,
Дадана: 10-04-2013,
Крыніца: 'І зорнае неба над галавой…': Нарысы з гісторыі астраноміі / Леанід Лаўрэш. — Мінск: Лімарыус, 2013.

Спампаваць

XVI-XVII стагоддзі

XVIII стагоддзе

Марцін Пачобут-Адляніцкі

Ян Снядэцкі

Францішак Нарвойш

XIX стагоддзе

Магчыма, першым прафесійным астраномам у ВКЛ быў найбуйнейшы польскі астраном Войцэх Брудзеўскі. Ён перехаў у Вільню па запрашэнні вялікага князя ВКЛ Аляксандра і быў яго асабістым сакратаром. Астраном нарадзіўся ў 1445 г., адукацыю атрымаў у Кракаўскім універсітэце, дзе ў 1470 г. стаў бакалаўрам, у 1474 г. - магістрам, а з 1485 г. быў дэканам філасофскага факультэта (факультэта мастацтваў). У Кракаўскім універсітэце Брудзеўскі чытаў арыфметыку, перспектыву, тэорыю руху планет (1488) па Пурбаху, але з уласнымі каментарамі. Пераход да тэорыі Пурбаха быў вялікім крокам наперад у развіцці астраноміі. Каментар Брудзеўскага стаў адным з асноўных кіраўніцтваў Ка перніка пры вывучэнні астраноміі. Iснуе паўтораны ў многіх біяграфіях Каперніка аповед, як Брудзеўскі звярнуў увагу на таленавітага студэнта Мікалая Каперніка, стаў з ім дадаткова займацца і нават даверліва паведаміў яму свае патаемныя думкі аб геліяцэнтрычнай сістэме свету. Гэтая версія сцвярджае, што Капернік захапіўся астраноміяй менавіта на бліскучых лекцыях Брудзеўскага. Звесткі маюць у сваёй аснове дадзеныя, прыведзеныя ў першай біяграфіі Каперніка 1625 г. польскім навукоўцам Шыманам Старавольскім. Аднак усё гэта вельмі падобна да легенды. Яшчэ ў 1864 г. прафесар Францішак Карлінскі, тагачасны дырэктар астранамічнай абсерваторыі ў Кракаве, звярнуў увагу на тую акалічнасць, што падчас знаходжання Каперніка ў Кракаўскім універсітэце Брудзеўскі ўжо не чытаў лекцый па астраноміі, ён выкладаў Арыстоцеля са сваімі каментарамі на багаслоўскім факультэце. Але калі Капернік і не быў прамым выхаванцам Брудзеўскага, ён быў пад вельмі значным ўскосным уплывам навукоўца. Бо большасць выкладчыкаў Каперніка па ўніверсітэце былі ці прамымі вучнямі Брудзеўскага, ці, прызнаючы яго эрудыцыю і аўтарытэт, знаходзіліся пад яго уплывам і выкарыстоўвалі ў сваёй выкладчыцкай працы складзеныя ім ка ментары, а таксама выдадзеную ў Мілане ягоную кнігу «Commentarіa utіllіssіma іn theorіcіs planetarum» («Карысныя каментары планетнай тэорыі»), якая многімі лічылася найлепшым выкладам планетнай сістэмы Пталамея на той час. Памёр Брудзеўскі ў Вільні ў 1497 г. [1].

У 1522 г. Францішак Скарына друкуе «Малую падарожную кніжыцу», якая стала папулярным рэлігійным выданнем і прызначалася для вернікаў-рамеснікаў, купцоў і т. д. Невялікая па памерах і зручная для паўсядзённага карыстання кніга акрамя рэлігійных тэкстаў давала яшчэ навуковыя і практычныя звесткі. Характэрныя ў гэтым сэнсе дзве апошнія часткі «Малой падарожнай кніжыцы», у якіх Скарына выступае як навуковец-астраном. Так, у раздзеле «Святцы» ён уносіць некаторыя папраўкі ў састарэлы юліянскі каляндар у адпаведнасці з най ноўшымі астранамічнымі разлікамі і вызначае час уваходжання Сонца ў кожнае сузор'е. Па меркаванні гісторыка Г. Я. Галенчанкі, гэтыя папраўкі адпавядалі ўзроўню астранамічнай навукі першай паловы XVI ст. Сенсацыяй сталася знаходка ў 1957 г. асобніка «Малой падарожнай кніжыцы» з добра захаваным раздзелам «Пасхалія», што дало магчымасць больш усебакова і глыбока ацаніць астранамічныя веды беларускага гуманіста. У «Пасхаліі» дадзена першая на ўсходзе Еўропы зводка месяцовых і сонечных зацьменняў: Скарына паведаміў аб шасці месяцовых і адным сонечным зацьменні. Гісторык Г Я. Галенчанка мяркуе, што пры разліках зацьменняў Скарына карыстаўся «Астранамічнымі таб ліцамі» выбітнага астранома эпохі Адраджэння Ёгана Регіяман тана, бо прагнозы зацьменняў нашага доктара медыцыны і вольных на вук у цэлым адрозніваюцца вялікай ступенню дакладнасці [2].

Віленскі ўніверсітэт быў арганізаваны ў 1579 г. паводле ўказа Стафана Баторыя. На працяглы час гэтая ўстанова зрабілася альма-матар для не аднаго пакалення беларускіх інтэлектуалаў, дзяржаўных дзеячаў, святароў і г. д.

7 ліпеня 1578 г. у Львове Стафан Баторый выдаў першы прывілей, паводле якога засноўваўся езуіцкі калегіум. Але без вялікай пячаткі ВКЛ прывілей не меў сілы, а ў той час вялікай пячаткай распараджаўся канцлер Мікалай Радзівіл Руды, кальвініст па веравызнанні.

1 красавіка 1579 г. Стафан Баторый выдаў другі прывілей, згодна з якім езуіцкі калегіум ператвараўся ў акадэмію (Almae Academіa et Unіversіtas Vіlnensіs Socіetatіs Jesu), а гэта значыць, што права навучальнай установы ў Вільні ўраўноўвалася з правамі Кракаўскай акадэміі. Аднак канцлер зноў адмовіўся прыкласці вялікую пячатку.

29 кастрычніка 1579 г. папа Рыгор XIII зацвердзіў гэты прывілей булай. Стафан Баторый пераканаў падканцлера Астафія Валовіча, таксама кальвініста, прыкласці да прывілея малую пячатку і тым самым надаць яму юрыдычную моц [3].

XVI-XVII стагоддзі

У 1569 г. калегіум налічваў каля 60 студэнтаў, а на афіцыйным адкрыцці 15 кастрычніка 1570 г. прысутнічала ўжо 160. Гуманістычныя студыі з 1590-х гг. наведвалі 500-700 маладых людзей, а ў першай палове ХVII ст. - штогод больш за 800 студэнтаў. Колькасць слухачоў філасофскага факультэта вагалася ў межах 50-200 чалавек, тэалагічнага - дасягала некалькіх дзясяткаў. З 1583 г. пачалі прысуджаць вучоныя ступені. Да 1650 г. у рэгістрацыйную кнігу ўніверсітэта былі занесеныя звесткі аб 52 дактарах і ліцэнцыятах тэалогіі, 40 магістрах філасофіі і вольных навук, з іх 8 «літвінаў» і «русінаў», выхадцаў з Беларусі. Усяго ў Віленскім універсітэце з 1579 г. да сярэдзіны ХVII ст. вучыліся студэнты больш як 60 вядомых беларускіх шляхецкіх родаў: Вяжэвічы, Гарабурды, Глябовічы, Галоўні, Копці, Корсакі, Мялешкі, Пят ровічы, Радзівілы, Руцкія, Сапегі, Сялявы, Скуміновічы, Трызны, Туры, Тышкевічы, Халецкія, Храптовічы, Чыжы, Яцынічы і інш. З тытулаванай знаці - князі Агінскія, Друцкія-Горскія, Крашынскія, Палубінскія, Сакалінскія [4].

Працу Віленскай акадэміі падтрымлівала каталіцкая частка грамадства ВКЛ. Біскуп віленскі Валяр'ян Пратасевіч дзеля ўтрымання ўніверсітэта фундаваў езуітам шэраг уладанняў, у тым ліку камяніцу на вуліцы Бернардзінскай для бедных студэнтаў, названай Валяр'янаўскай бурсай [5]. На пачатку ХVII ст. значны дарунак на яе ўтрыманне ў памеры 1 тыс. коп грошаў літоўскіх зрабіў на пачатку ХVII ст. пан Iван Мялешка, уладальнік Жыровічаў. Дзякуючы мецэнатам акадэмія змагла стварыць добрую бібліятэку. Аснову бібліятэкі склалі кнігі вялікага князя літоўскага і караля польскага Жыгімонта Аўгуста і віленскага біскупа суфрагана Георгія Альбіна. Некалькі тысяч кніг дасталіся бібліятэцы па тастаменце біскупа Валяр'яна Пратасевіча. Вялікую колькасць кніг падараваў віленскі біскуп Яўстах Валовіч. Ён сабраў каштоўную асабістую бібліятэку, якая ўключала працы гуманістаў, філасофскую і багаслоўскую літаратуру, геаграфічныя апісанні. Большасць кніг была набытая ў падарожжах па краінах, многія мелі прысвячэнні аўтараў і выйшлі з найлепшых еўрапейскіх друкарняў. Кнігі Валовіча былі пераплеценыя ў скуру карычневага колеру або ў светлы пергамент і пазначаны экслібрысам з выявай герба Валовічаў і літарамі EW (пасля 1616 г. экслібрыс утрымліваў толькі выявы герба і біскупскіх рэгалій). Свае кнігі Валовіч завяшчаў бібліятэцы акадэміі, але не ўсе яны трапілі туды, бо Віленскі капітул адмаўляўся іх перадаваць цалкам. Таксама багатую калекцыю з сямейнай бібліятэкі ў Ружанах падараваў акадэміі Казімір Леў Сапега, асноўная частка гэтай калекцыі была з кніг і рукапісаў, сабраных канцлерам Львом Сапегам - бацькам Казіміра Сапегі.

Дарэчы, кнігу Каперніка «De revolutіonіbus orbіum coelestіum», надрукаваную ў 1543 г., астраном, матэматык і лекар Георг Iаахім фон Лаўхен (Rhaetіcus, 1514-1576) перадаў у бібліятэку вялікага князя літоўскага і караля Польшчы Жыгімонта Аўгуста, асабістым лекарам якога ён быў. Потым кніга патрапіла ў бібліятэку ўніверсітэта [6].

З моманту заснавання ў Віленскай акадэміі было два факультэты: філасофскі і тэалагічны. Навучанне на філасофскім факультэце працягвалася тры гады, і ён лічыўся першай прыступкай да тэалагічнага. Багаслоўскі факультэт меў шэсць кафедраў: тэалогіі, сха ластыкі, маралі, палемікі, Святога Пісьма і габрэйскай мовы. У 1641 г. кароль і вялікі князь Уладзіслаў Ваза выдаў прывілей на заснаванне ме дыцынскага і юрыдычнага факультэтаў.

На філасофскім факультэце было сем кафедраў: метафізікі, логікі, этыкі, матэматыкі, гісторыі, геаграфіі, вольных навук (lіtterae humanіores), вывучалі лаціну, грэцкую мову, рыторыку, паэтыку. За тры гады ўніверсітэцкага курса філасофскага факультэта студэнты атрымоўвалі ўсебаковую адукацыю і маглі вывучаць багаслоўе. Тут вывучалі маральную тэалогію, дагматычную тэалогію, Новы і Стары Запаветы, казуістыку, палеміку, кананічнае права, гісторыю Царквы, габрэйскую мову [7]. Значная колькасць беларускіх шляхціцаў і мяшчанаў атрымалі ступень бакалаўра на факультэце філасофіі. Кіраўнікі ўніверсітэта адзначалі практычны падыход мясцовага насельніцтва да навучання ў Віленскай акадэміі. Антоніа Пасевіна (дыпламат, папскі пасланнік і пісьменнік) пісаў у 1581 г.: «Большасць бедных русінаў абіраюць тыя навукі, якія падаюцца ім прыгоднымі для вядзення прыватных спраў, больш заможныя таксама не схільны прысвячаць свае працы боскім замыслам» [8].

Курс філасофіі выкладаўся ўсе тры першыя гады навучання, як і ва ўсіх тагачасных еўрапейскіх універсітэтах. Ён складаўся з чатырох час так: логікі, натурфіласофіі (фізікі), метафізікі і этыкі. Самы паглыблены быў курс натурфіласофіі (phіlosophіa naturalіs seu physіca), у які ўваходзіла і астраномія. Відавочна, што натурфіласофія падавалася паводле Арыстоцеля, Тамаша Аквінскага, Вільяма Акама. Тым не менш ужо ў XVII ст. студэнтам распавядалі і пра геліяцэнтрычную сістэму свету Каперніка і пра новую фізіку Галілея.

Мовай выкладання ў акадэміі была лаціна, як тады было прынята ў Еўропе, а выкладчыкамі ў Вільні спачатку былі пераважна іншаземцы: партугальцы, іспанцы, англічане, немцы, шведы. Найбольш вядомымі з іх былі Эмануэль Вега (Emmanuel Vega), Міхал Ортыс (Mіchael Ortіz), Якаў Ортыс (Jacob Ortіz), Бенедыкт дэ Сoxа (Benedіct de Soxo), Рычард Сінглтан (Rіchard Sіngleton), Лаўрэнс Боер (Lawrence Boyer), Джон Джордж Шаўэр (John George Schauer) і Сымон Дылгер (Sіmon Dіlger) [9]. Вядомы вучоны Якуб Вуек (Jakob Wujek) пасля вяртання з Рыма, перад сваім рэктарствам у Вільні, выкладаў матэматыку. Верагодна, ён быў першым вядомым нам выкладчыкам матэматычных навук у Вільні. Якуб Вуек (1540-1597) нарадзіўся ў горадзе Вагровец (Wagrowіec) у Польшчы ў пратэстанцкай сям'і. У 1562-1564 гг. вывучаў філасофію і матэматыку ў Вене. Перайшоў у каталіцтва і ў 1565 г. уступіў у ордэн езуітаў. З 1565 да 1568 г. вывучаў тэалогію ў Рыме. Пасля гэтага быў рэктарам езуіцкага калегіума ў Познані, а ў 1578-1579 гг. - у Вільні [10]. Навукі матэматычнага цыкла выкладаліся ў Віленскай акадэміі з першага дня яе існавання, што відаць нават з булы папы Рыгора XIII. Сістэма адукацыі езуітаў была агульнаеўрапейскай, таму зразумела, што праграмы навучання ў Вільні не адрозніваліся ад адпаведных праграм езуіцкіх навучальных устаноў Еўропы. У 1599 г. акадэмія прыняла агульнаеўрапейскую праграму адукацыі, распрацаваную езуіцкім ордэнам, - Ratіo studіorum [11].

Расказваючы пра Сусвет, большасць віленскіх выкладчыкаў знаёмілі студэнтаў з трыма асноўнымі на той час сістэмамі [12]: Пталамея [13], Каперніка і Ціха Браге [14]. Пры гэтым паведамлялі, што 5 сакавіка 1616 г. папа Павел V ухваліў унясенне ў індэкс забароненых кніг «De revo lutіonіbus orbіum coelestіum» Каперніка, паводле якога кніга часова забаранялася doneccorrіgatur, гэта значыць «да яе выпраўлення» [15].

Пра ўзровень выкладання астраноміі ў Вільні сведчыць адзін з найбольш ранніх з захаваўшыхся курсаў невядомага віленскага выкладчыка ад 1603 г. Курс чытаўся на высокім навуковым узроўні з выкарыстаннем матэматычных метадаў, вялікай колькасці схем і чарцяжоў. Разглядаючы рух нябесных сфер, аўтар спасылаўся на другі раз дзел кнігі Каперніка, дзе гаворыцца пра рух Землі, але ў цэлым прытрымліваўся сістэмы свету Пталамея - з Зямлёй у цэнтры [16].

Вядомы таксама рукапіс з лекцыямі па астраноміі 1629 г. «Elementale mathematіcarum dіscіplіnarum. Elementale astronomіcum» прафесара матэматыкі Андрэя Мілеўскага, дзе астраномія выкладаецца з пазіцый геа цэнт рызму. Але нароўні з сістэмай Пталамея ў кнізе апісваюцца і сістэмы свету Ціха Браге і Каперніка. Андрэй Мілеўскі (1593-1656) уступіў у ордэн езуітаў 19 сакавіка 1611 г. у Вільні, быў прафесарам маральнай тэалогіі, у 1630-1631 гг. прафесарам граматыкі ў Нясвіжы, а потым у шматлікіх навучальных установах Польшчы.

Найбольш вядомым тагачасным выкладчыкам астраноміі быў ма тэматык прафесар Освальд Крыгер (1598-1665). Освальд Крыгер (Kruger, Krіger, Kryger Oswald) нарадзіўся ў 1598 г. у Прусіі, у ордэн езуітаў уступіў 18 жніўня 1618 г. у Вільні, памёр 6 траўня 1655 г. у Гродне. З 1622 да 1625 г. штудыяваў філасофію ў Рыме, з 1626 г. да 1630 г. вы вучаў тэалогію ў Вільні. У 1631-1632 гг. быў прафесарам матэматыкі ў Нясвіжы, з 1632 г. да 1633 г. - прафесарам матэматыкі і габрэйскай мовы ў Вільні, у 1633-1634 гг. у Нясвіжы, з 1634 да 1648 г. - зноў прафесарам матэматыкі і габрэйскай мовы ў Вільні. У 1648 г. заняў пасаду прафесара матэматыкі і маральнай тэалогіі ў Нясвіжы, а з 1653 г. стаў рэктарам у Нясвіжы. У 1655 г. атрымаў пасаду каралеўскага ін жы нера і займаўся вайсковай тэхнікай. Аўтар падручніка «Arіthmetіca practіca іn usum studіosae juventutіs» (1635) і прац па матэматыцы, астраноміі, оптыцы і архітэктуры, напрыклад: «Illustrіora Theoremata et problemata mathematіca ex Optіcіs» (1633) [17].

Дзве часткі працы Освальда Крыгера «Compendіum mathematіcarum dіscіplіnarum» (1632) былі прысвечаныя астраноміі. Захаваліся таксама запісы прафесарскіх лекцый па астраноміі за 1645 г. У гэтым курсе нароўні з іншымі прыводзіцца і сістэма Сусвету паводле Каперніка. У навуковай дзейнасці Крыгер, як і Галілей, зыходзіў з важнасці вынікаў эксперыменту (дарэчы, Галілей падтрымліваў навуковыя кантакты з Віленскім універсітэтам). Менавіта Освальду Крыгеру як аднаму з самых адукаваных людзей у ВКЛ была даручаная адукацыя маладых Радзівілаў.

Крыгер самастойна зрабіў тэлескоп і яшчэ пры жыцці Галілея, у снежні 1632 г. і студзені 1633 г., са сваімі студэнтамі правёў першыя назіранні за небам з дапамогай аптычнай прылады [18]. Ёсць дакладная інфармацыя пра назіранне Крыгерам адкрытых Галілеем спадарожнікаў Юпітэра ў 1632 г. Студэнты Крыгера Ян Рудаміна-Дусяцкі і Альберт Дыблінскі пад яго кіраўніцтвам напісалі першыя ў ВКЛ астранамічныя працы [19]. Выкладчыкі-езуіты ўмелі знаходзіць таленавітых студэнтаў і працаваць з імі. Шырока практыкаваліся «акадэміі» па навуковых інтарэсах студэнтаў (навуковыя гурткі), якія вялі найлепшыя вы кладчыкі. Сябрамі «акадэмій» станавіліся найбольш папяховыя студэнты, якія выяўлялі цікавасць да вывучэння абранай навукі [20]. Верагодна, Ян Рудаміна-Дусяцкі і Альберт Дыблінскі былі сябрамі «акадэміі» прафесара Крыгера.

Матэматычна-астранамічная праца Яна Мікалая Рудаміны-Дусяцка га «Illustrіora theoremata et problemata mathematіca…» (1633) [21] напісана на матэрыяле ўніверсітэцкіх лекцый. Сярод іншага аўтар рас павядае пра нядаўна вынайдзены тэлескоп (tubus astronomіcus) і пра правядзенне ў Вільні назіранняў за спадарожнікамі Юпітэра, апісвае ўсе наяўныя на той час сістэмы Сусвету: Пталамея, Ціха Браге, Каперніка [22].

Ян Мікалай Рудаміна-Дусяцкі (1615-1652 ці 1651) вучыўся ў Віленскай і Кракаўскай акадэміях, Лейдэнскім і Балонскім універсітэтах. Браслаўскі харужы з 1639 г. да 1645 г., з 1645 г. - браслаўскі маршалак, стараста ўсвяцкі, пасол у сойм 1648 г., дэпутат Трыбунала ВКЛ у 1640 і 1645 гг. Рудаміны-Дусяцкія - вядомы шляхецкі род на Беларусі. Так, напрыклад, прадзед Яна Рудаміны-Дусяцкага, таксама Ян РудамінаДусяцкі (1543-1621) быў фундатарам знакамітага касцёла ў Камаях, дзед - аўтарам твора «Праўдзівыя дыярыушы экспедыцыі Кароны Польскай і ВКЛ супраць Асмана…» (1640) пра Хоцінскую бітву 1621 г. з туркамі. Амаль ўсе пакаленні Рудамінаў-Дусяцкіх вучыліся ў розных універсітэтах Еўропы.

У 1639 г. аўдытар (нешта блізкае сучаснаму дацэнту) Віленскай акадэміі Альберт Дыблінскі выдаў кнігу «Centurіa astronomіca» [23], напіса ную на аснове лекцый Крыгера. Цікава, што ў 1707 г. гэтая кніга была перакладзеная на рускую мову У. Кіпрыянавым для Матэматыка-навігацыйнай школы ў Маскве. Пераклад быў падрыхтаваны да друку, але так і не выйшаў у свет.

«Centurіa astronomіca» складаецца з 100 пунктаў, кожны ўключае ў сябе паўгадзінную лекцыю [24].

У пунктах 1-7 даецца апісанне геацэнтрычнай сістэмы Сусвету паводле Сакрабоска [25]. Тут сцвярджаецца, што акрамя сферы зорак існуюць сем планетных сфер са сваімі эпіцыкламі. Прыведзеныя чарцяжы, якія тлумачаць рух Сонца і Месяца вакол Зямлі.

У пунктах 8-11 тлумачыцца, чаму працягласць дня на розных шыротах розная. Прыводзяцца досыць дакладныя памеры Зямлі паводле Ціха Браге.

Пункты 12-18 прысвечаныя апісанню руху Месяца.

У пунктах 19-23 тлумачыцца бачны рух планет на небе. Пры апісанні руху Венеры прыводзіцца факт яе дзённай бачнасці.

Пункт 23 утрымлівае адказ на пытанне, ці «цвёрдыя нябёсы», са спасылкай на Святое Пісьмо - цвёрдыя.

У пункце 25 справядліва сцвярджаецца, што свеціць толькі Сонца, а ўсе астатнія нябесныя целы свецяць адлюстраваным святлом (за выняткам зорак).

Далей тлумачацца фазы Месяца, чыннікі рознага колеру яго ў залежнасці ад вышыні над гарызонтам і стану атмасферы.

У пунктах 40-42 са спасылкай на Арыстоцеля і іншых аўтарытэтаў тлумачыцца, чаму зоркі ззяюць, а планеты - не.

У пункце 43 апісваецца тэлескапічнае назіранне Венеры ў Вільні ў 1639 г. і падаецца разліковая табліца яе становішчаў на небе і бачных фаз на наступныя гады.

У пункце 44 прыведзена інфармацыя Ціха Браге пра бачную колькасць зорак на небе: бачных увесь час - 780, заходзячых - 317, усяго - 1097. У наступным пункце паведамляецца, што акрамя бачных вокам вядомых планет павінны быць і яшчэ невядомыя планеты.

У пунктах 46-55 апісваецца сутачны і гадавы рух зорнага неба і з'ява прэцэсіі. Прэцэсія тлумачыцца са спасылкай на вялікага Каперніка (Magnі Kopernіcі) і Ціха Браге.

У пунктах 56-62 разглядаецца гадавы рух усіх планет і Месяца. Паведамляюцца лічбавыя характарыстыкі гэтага руху.

У пунктах 63-71 на аснове разлікаў Ціха Браге памераў і адлегласцяў да планет і зорак робіцца пераразлік іх вуглавых хуткасцяў у лінейныя. Прыводзяцца разлікі Ціха Браге адлегласці да нябесных свяцілаў (адлегласць да Месяца блізкая да рэальнай).

У пунктах 72-73 на аснове адлегласцяў і вуглавых памераў пры водзіцца разлік фізічных памераў Месяца і Сонца. Адлегласць да Месяца ў Браге атрымалася адпаведнай рэальнасці, таму прыводзяцца яго ныя дакладныя фізічныя памеры. А дыяметр Сонца паменшаны, бо, раз лічваючы адлегласць да Сонца, Ціха Браге моцна памыліўся.

Пункты 78-90 прысвечаныя зацьменням Сонца і Месяца. Апісваюц ца чыннікі гэтых з'яў і падаюцца тлумачальныя разлікі.

Апошнія 10 пунктаў прысвечаныя астралогіі [26].

У XVII ст. навукоўцы акадэміі выдалі шэраг іншых кніг, дзе раз глядаліся розныя пытанні астраноміі:

• Stancykіewіcz J. Exegesіs festіvіtatіs paschalіs. 1646.

Акрамя пытанняў, звязаных з календаром, падаюцца звесткі пра сонечны і месячны год, пра сонечны цыкл.

• Bіalkowskі N. C. Theorecentrіca sіve mathematіcae de punctіs et cent rіs consіderatіone. 1644.

• Poszapowsky J. Unіversa meteorologіja. 1643.

• Karwosіeckі W. Theorematіa caloptrosaustіca. Seu de speculіs hіstorіes. 1636.

• Mlodzіanowskі J. Theoremata de oculo. 1641.

Тут, акрамя іншага, аўтар распавядае пра даследаванні Каперніка і Ціха Браге, прысвечаныя вылічэнню адлегласцяў да зорак і планет, і зазначае, што вялікі Капернік паказаў, што адлегласць ад Сонца да Зямлі нашмат меншая за адлегласць ад Сонца да нерухомых зорак. У кнізе апісваецца тэлескоп [27].

Аднак да канца XVIII ст. галоўнай лічылася геацэнтрычная мадэль Пталамея з Зямлёй у цэнтры Сусвету і менавіта гэтая сістэма выкладалася студэнтам як асноўная. Выкладанне астраноміі ў Віленскім універсітэце ў асноўным адпавядала агульнаму еўрапейскаму ўзроўню. Упершыню студэнты азнаёміліся з геліяцэнтрычнай сістэмай Сусвету Каперніка з лекцый Саламанскага ўніверсітэта ў 1561 г. Да пачатку XVII ст. гэтая сістэма аспрэчвалася нават у Сарбоне. А ў найстарэйшых універсітэтах ЗША - Ельскім і Гарвардскім - сістэмы Су свету Каперніка і Пталамея выкладаліся паралельна да канца XVIII ст. [28]. Шырока вядомая Парыжская абсерваторыя (і яе дырэктары з «дынастыі» Касіні) актыўна пярэчыла сістэме Каперніка аж да часоў Французкай рэвалюцыі і, зразумела, мела для гэтага астранамічныя, а не тэалагічныя аргументы. Неабходна зазначыць, што ў разліках па сістэме Каперніка прымалася, што планеты раўнамерна рухаюцца па ідэальных акружнасцях (эпіцыклы заставаліся). Прычым хібнасці паміж разліковым і рэальным становішчамі планет выходзілі досыць вялікія. Па мыл кі ў разліках па сістэме Каперніка і былі нагодай таго, што астра номы, а не тэолагі не прымалі сістэму Каперніка. Сістэма свету, пра панаваная Ціха Браге, растлумачвала, напрыклад, фазы Венеры - з'яву, якую вынайшаў Галілей і якую не магла растлумачыць сістэма Пталамея. Кардынал Раберта Беларміна [29] лічыў, што цяжар доказу новай тэорыі ляжыць на натурфіласофіі, а не на тэалогіі, і даводзіў гэта Галілею падчас першага працэсу над ім у 1613-1616 гг. (так званага ўгаворвання). Беларміна мог бы спаслацца на вядомы прэцэдэнт: Ціха Браге, вызначыўшы паралакс каметы 1577 г., даказаў, што камета рухалася ў надмесяцовай вобласці і павінна была перасекчы планетныя сферы. Адсюль рабілася выснова, што космас нельга лічыць нязменным, якім яго меркавалі Арыстоцель і Пталамей, а тэорыя цвёрдых планетных сфер не суадносіцца з рэчаіснасцю [30]. Менавіта памылкі пры разліках па сістэме Каперніка вымусілі Ціха Браге сфармуляваць сваю сістэму Сусвету, у якой былі аб'яднаныя ідэі Пталамея і Каперніка. Толькі калі Кеплер паказаў, што планеты рухаюцца па эліпсах з няроўнай увесь час хуткасцю [31], была дасягнутая неабходная дакладнасць разлікаў руху планет па сістэме Каперніка. Але бясспрэчны доказ таго, што Зямля круціцца вакол Сонца, быў атрыманы з адкрыццём гадавога паралакса зорак [32] (з'явы, тэарэтычна неабходнай у сістэме Каперніка) толькі ў 1838 г. Другі доказ руху Зямлі вакол Сонца - гадавое аберацыйнае зрушэнне зорак, адкрытае англійскім астраномам Брэдлі ў 1728 г. пры спробе вызначыць гадавы паралакс зоркі γ Цмока (Draconіs) [33]. Адносны доказ вярчэння Зямлі вакол сваёй восі быў атрыманы ў 1671 г. пасля таго, як выявілі змену вагі фізічнага цела на экватары ў параўнанні з Еўро пай - гэтая змена адбываецца пад уплывам цэнтрабежнай сілы кручэння Зямлі. Канчатковы доказ вярчэння Зямлі вакол сваёй восі быў атры маны пры дапамозе маятніка Фуко ў 1851 г. [34] (гл. дадатак).

У цэлым навуковы ўзровень заняткаў па прыродазнаўчых навуках залежаў як ад ведаў канкрэтнага прафесара, так і ад часу. Ён быў розны на пачатку XVII ст. і ў канцы яго. Але галоўнае - дасягненні ў дакладных навуках адразу станавіліся вядомыя езуітам і выкладаліся студэнтам, у XVII-XVIII стст. сярод езуітаў было шмат астраномаў сусветнага ўзроўню, і яны ў значнай ступені вызначалі прагрэс у гэтай навуцы. Росквіт Віленскай акадэміі абываўся да 1655 г.

Расійскае войска ўступіла ў Вільню 8 жніўня 1655 г. Горад быў захоплены расійскімі войскамі князя Чаркаскага і казакамі гетмана За латарэнкі. Расправы захопнікаў над мірнымі жыхарамі ўражваюць сваім фантастычным дзікунствам. Падпаленая Вільня гарэла 17 дзён. Пад шаб лямі акупантаў і ў агні загінулі 25 тысяч жыхароў горада. Сталіца шэсць гадоў была ў руках акупантаў, пакуль у 1661 г. войскі гетмана Міхала Паца не выбілі іх з Вільні. Расійцы знішчылі і акадэмію. Выкладчыкі шукалі паратунку ў Кёнігсбергу або за мяжой. Кнігі часткова былі вывезеныя ў Кёнігсберг. У 1661 г. была зробленая спроба аднавіць дзейнасць Віленскай акадэміі. Былі спробы адрадзіць вучэльню ў 1660-я і 1670-я гг., але таксама няўдалыя. Акадэмія адрадзілася толькі пасля 1674 г. Аднавілася выкладанне гуманітарных і матэматычных навук, аднак навуковы ўзровень установы паступова зніжаўся [35].

XVIII стагоддзе

У XVIII ст. у Вялікім Княстве Літоўскім узрасла цікавасць да прыродазнаўства. Розныя навуковыя прыборы, і ў тым ліку тэлескопы, па чалі выкарыстоўваць асобныя аматары для правядзення публічных астранамічных назі ранняў у сябе дома разам з запрошанымі гасцямі. Такія паказы часта аб вя шчаліся ў друку [36].

Пачынаючы з другой паловы XVIII ст. кіраўніцтва акадэміі пасылае на навуковыя стажыроўкі ў Прагу да выбітнага чэшскага матэматыка і астранома Юзафа Стэплінга маладых навукоўцаў: Тамаша Секежынскага (1750-1752), Тамаша Жаброўскага (1750-1752), Яна Бага мольца (1754-1755), Марціна Пачобута-Адляніцкага (1754-1756), Ка зі міра Нарушэвіча (1754-1756) [37].

Астраном, матэматык і паэт Феліцыян Выкоўскі (1728-1784) вывучаў філасофію і матэматыку ў Рыме, у «Калегіуме Назарэнуме», выкладаў матэматыку ў Вене ў піярскім «Калегіуме Нобіліуме Ловенбургікуме», а потым вярнуўся ў Рэч Паспалітую, працаваў выкладчыкам спачатку ў калегіуме ў Дамбровіцы, а потым у Вільні (1756/57 і 1758/59). За выключныя дасягненні ў галіне астраноміі і матэматыкі яго нават называлі «Copernіcus redіvіvus» («Капернік»). З-за адсутнасці сродкаў яго працы не былі апублікаваныя і засталіся ў рукапісах. Сярод сваіх сучаснікаў ён заваяваў славу як паэт (казалі: «Што ў Польшчы Нарушэвіч, то ты ў Літве») [38].

Вядомым астраномам - нараджэнцам Віцебшчыны быў ксёндзезуіт Ян Багамолец (1724-1795). Ступень магістра філасофіі ён атрымаў у Вільні, далей вывучаў астраномію ў Празе. Пасля выкладаў у Варшаўскім калегіуме. Назіраў камету 1769 г. і па выніках назіранняў апублікаваў працу, у якой акрамя астранамічных дадзеных пра камету выклаў і астралагічнае тлумачэнне яе з'яўлення [39]. Аднак славу езуіту Яну Багамольцу прынесла барацьба з рознымі забабонамі, супраць якіх ён пісаў свае кнігі [40].

Яшчэ адным выбітным астраномам XVIII ст. быў ксёндз-езуіт Стафан Луцкіна (1725-1793), таксама нараджэнец Віцебшчыны. Выпуск нік Віленскай акадэміі, ён вывучаў матэматыку і астраномію ў Вене (1750-1752). Пасля Вены вучыўся ў Рыме, а з 1757 г. - у Францыі. Пасля навучання вярнуўся ў Вільню. У 1759 г. пераехаў у Варшаву, дзе выкладаў фізіку і астраномію ў езуіцкім калегіуме і кіраваў невялікай астранамічнай абсерваторыяй. У 1765 г. Луцкіна выехаў у Францыю да двара караля Станіслава Ляшчынскага. Вярнуўся ў Варшаву ў 1767 г. і прывёз з сабой вялікую колькасць якасных астранамічных прылад. У Варшаве заняў кафедру прафесара матэматыкі і астраноміі ў езуіцкім калегіуме. Неўзабаве ён стаў рэктарам гэтай установы [41].

Тамаш Жаброўскі (25.11.1714-18.03.1758) нарадзіўся пад Наваградкам, у вёсцы Мітраполь. У 1732 г. ён закончыў Віленскую акадэмію і ў той жа год у Вільні ўступіў у ордэн езуітаў, у святары быў высвячаны ў 1743 г. У 1746 г. яго прызначылі прэфектам будаўніцтва ў Бабруйску, а ў 1748 г. - прэфектам будаўніцтва ў Вільні.

У 1750-1752 гг. Тамаш Жаброўскі вывучаў матэматыку, астраномію і архітэктуру ў Празе і Вене. У 1752 г. ён вярнуўся ў Вільню з Прагі пасля стажыроўкі і атрымаў ступень магістра філасофіі і свабодных навук. У Віленскай акадэміі ён стварыў кабінеты матэматыкі і эксперыментальнай фізікі [42], распрацаваў план астранамічнай абсерваторыі ў стылі ракако, для яе будаўніцтва атрымаў сродкі ад мецэнаткі Альжбеты Пузыні-Агінскай [43] (1700?-1768), кашталянавай Мсціслаўскай, і кіраваў будаўніцтвам. Пузыня-Агінская была адукаваная жанчына і цікавіла ся дакладнымі навукамі. Вядома, што ў сваім маёнтку яна праводзіла астранамічныя назіранні. Каб атрымаць грошы на Віленскую абсерваторыю, яна прадала свае маёнткі ў Сандамірскім ваяводстве [44]. Праект абсервато рыі мы бачым на партрэтах Жаброўскага і Пузыні-Агінскай, намалява ных мастаком другой паловы XVIII ст. Iгнатам Эгенфельдэрам.

Абсерваторыя была надбудаваная над трохпавярховым паўночным корпусам калегіі. У XVIII ст. яшчэ нішто не засланяла гарызонту і не было гарадской ілюмінацыі, якая б перашкаджала назіраць за небам. Абсерваторыя скла далася з двух збудаваных адзін над другім залаў (чацвёрты і пяты паверхі будынка). Чацвёрты паверх займаў вялікую залу (цяпер Белая зала бібліятэкі Вільнюскага ўні версітэта), дзе захоўваліся пры боры для астранамічных назіранняў і фізічных эксперыментаў, экс панаваліся навуковыя калекцыі, пра водзіліся навучальныя заняткі. Надбудова над вялікай залай прызначалася для астранамічных назіранняў. Неабходныя астранамічныя прыборы паднімалі з вялікай залы ўверх праз люк [45].

У 1753 г. астранамічная абсерваторыя пры Віленскім універсітэце адчынілася, і яе першым дырэктарам стаў Т. Жаброўскі.

Марцін Пачобут-Адляніцкі ўспамінаў, што Жаброўскі, атрымаўшы ад Пузыні-Агінскай фундуш на будаўніцтва абсерваторыі, пачаў узводзіць яе ў 1753 г., і ў тым жа годзе яна была часткова гатовая, нават накрытая бляхай. Але праз нястачу сродкаў працы не былі закончаныя, і ў такім выглядзе абсерваторыя прастаяла да 1767 г. Жаброўскі, пільна заняты іншымі справамі, не стараўся закупаць астранамічныя прылады. Але на яго просьбу багатыя аматары навук ахвяравалі некалькі тэлескопаў астранамічнаму кабінету, і доўгі час гэтыя прылады заставаліся адзіным багаццем [46].

Напрыклад, дырэктар абсерваторыі прасіў князя Міхала Казіміра Радзівіла Рыбаньку (1702-1762) ахвяраваць новай абсерваторыі свой тэлескоп. У лісце да Радзівіла Жаброўскі згадваў пра знак «з нябёсаў» - прадвесце, якое прымусіла яго звярнуцца да князя, бо на сцены толькі што ўзведзенага будынка Віленскай абсерваторыі прыляцеў і ўсеўся чорны арол. Гэта Жаброўскі тлумачыў як знак для Радзівілаў, бо ў княжым гербе таксама меўся арол [47]. Князь Міхал Казімір Радзівіл Рыбанька ахвяраваў абсерваторыі тэлескоп у 4 футы даўжынёй, выраблены ў Нямеччыне. Тэлескоп абшыты скурай, з гравіраваным золатам надпісам: «Dono celsіssіmі prіncіpіs Mіchaelіs Radzіwіll palat: Vіln. supr: ducіs exerc: M. D. L. cessіt Acad: Vіln: S. J. ad usum astronomіcos». Гэты тэлескоп - рэфлектар сістэмы Грэгары, які мае галоўнае люстэрка дыяметрам 13,5 см з люстраной бронзы. Ён і сёння захоўваецца ў музеі ўніверсітэта [48]. У 2003 г. тэлескоп быў рэстаўраваны: адноўлена аптычная сістэма і выраблены адсутныя дэталі [49].

Iншы тэлескоп - рэфлектар, зроблены ў Германіі, з люстэркам у 10 см і даўжынёю ў 1,5 фута - ахвяраваў біскуп Юзаф Сапега (17081754). На гэтым тэлескопе быў надпіс: «Dono Illustrіssіmі Comіtіs Josephі Sapіeha Epіsc. Dіoec. Coadjut. Epіsc. Vіlnensіs Referend. M. D. Lіt. ad usus astronomіcus». Віленскі біскуп Масальскі падараваў тэлескоп, зроблены ў Парыжы, з фокуснай адлегласцю ў 2 футы. Гэты тэлескоп выпрасіў для абсерваторыі Пачобут, пра што ён сам пісаў у інвентары, у раздзеле, які называўся «Iнструменты даўнейшыя, калі не да ўжыцця, дык для памяці пра тых, якія іх падаравалі, і якія ўжываліся праз нястачу леп- шых». Пачобут пісаў, што пра тэлескоп Масальскага ўспамінаў Лаланд у сваёй знакамітай кнізе «Астраномія». Пасля першай паездкі за мяжу для стажыроўкі шмат прылад прывёз і сам Пачобут [50]. Французкія езуіты Расігноль і Флёры, якія прыехалі ў Вільню выкладаць фізіку і матэматыку, прывезлі ў падарунак для абсерваторыі тэлескоп з фокуснай адлегласцю ў 5 футаў 9 цаляў. Невялікі тэлескоп падарыў і троцкі кашталян граф Людвіг Плятэр [51].

Журналаў назіранняў Жаброўскага не захавалася, але вядома, што ён назіраў Месяц і спадарожнікі Юпітэра. Дырэктар абсерваторыі выкладаў матэматыку і дакладныя навукі. Пра ўзровень ягоных патра баванняў да студэнтаў сведчыць ім складзеная іспытная праграма 1754 г. У гэтай праграме ёсць раздзел, прысвечаны астранамічным назіранням студэнтаў, значыць, студэнты маглі самастойна азнаёміцца з практычнай астраноміяй [52].

Жаброўскі як архітэктар распрацаваў планы шматлікіх касцёлаў і палацаў. Ён кіраваў будаўніцтвам касцёлаў у Бабруйску і Iлукшце, перабудовай касцёлаў Св. Iгнація і Св. Яна ў Вільні, быў аўтарам праекта езуіцкага калегіума ў Жодзішках, будаваў сядзібу Агінскіх у Гануце на Смаргоншчыне. Сучасные гісторыкі архітэктуры лічаць яго за класіка стылю ракако.

Пра Жаброўскага засталося шмат згадак, бо ягоныя заняткі астраноміяй, фізікай і матэматыкай дзівілі сучаснікаў. Яго нават жартам атаясамлівалі з чарнакніжнікам панам Твардоўскім [53], бо Жаброўскі таксама быў езуітам, настаўнікам, астраномам, матэматыкам, будаўніком і да таго ж быў чорнавалосы і даўганосы [54].

У 1764 г. будучы рэктар універсітэта Марцін Пачобут-Адляніцкі вярнуўся ў Вільню і стаў дырэктарам астранамічнай абсерваторыі. Ён прабыў на гэтай пасадзе 44 гады. У 1780-1799 гг. ён быў рэктарам Віленскага ўніверсітэта. Гады кіравання Пачобута-Адляніцкага - гэта залаты век абсерваторыі і ўніверсітэта [55].

Марцін Пачобут-Адляніцкі

Быў рэктарам у нашай альма-матар

Пачобут, ксёндз, вучоны і куратар

Абсерваторыі ўніверсітэцкай

Свяціла!..

На жаль, пазней у навуковых колах

Пачобута не стала: ён вярнуўся

У кляштар свой і там да смерці гнуўся

Перад распяццем, быццам грахаводнік,

А летась і памёр ён, боскі ўгоднік.

Адам Міцкевіч.

«Пан Тадэвуш, або Апошні наезд у Літве»

(Пераклад Я. Семяжона)

Марцін Пачобут-Адляніцкі, доктар філасофіі і доктар тэалогіі, каралеўскі астраном Станіслава Аўгуста, прэлат, смаленскі дэкан, рэктар і прафесар Віленскага ўніверсітэта, член-карэспандэнт Парыжскай акадэміі навук і Французскага нацыянальнага інстытута (так пасля Французкай рэвалюцыі пачалі называць каралеўскую Акадэмію навук), член Лонданскага каралеўскага, Варшаўскага і іншых навуковых таварыстваў, нарадзіўся ў маёнтку каля вёскі Сламянцы пад Гродна 30 кастрычніка 1728 г.

Адкуль бярэ пачатак род Пачобутаў, дакладна не вядома. Ёсць меркаванне, што Пачобуты - род праваслаўнага паходжання. У памінальні ку праваслаўнага Супрасльскага манастыра пад Беластокам сярод іншых дабрачынцаў згадваецца «род Яўстахія Адзінца Пачобута». Гэты Яўстахій Пачобут жыў напрыканцы XVI ст. і рэпрэзентаваў толькі адну з галінаў роду. Аднак заснавальнік роду мог мець і балцкія карані. К. Няцецкі ў гербоўніку пазначыў, што род пайшоў з населенага пункта Пачобуты на Гарадзеншчыне [56]. Першы вядомы Пачобут з прыдомкам Адляніцкі (каля Пачобутаў цячэ рака Одла, адсюль - Адляніцкі) гэта Мікалай Пачобут-Адляніцкі (ёсць яшчэ Пачобуты з прыдомкам Кундзіч). Жыгімонт I прывілеем ад 20 лютага 1536 г. за вайсковыя заслугі даў герб «Малая Пагоня» («Бажадар») свайму піўнічаму Мікалаю Адляніцкаму і ягонаму сыну Севасцьяну, чашніку ВКЛ, заснавальнікам роду. 26 жніўня 1523 г. шляхецтва атрымаў стрый Мікалая Адляніцкага - Васька Зянонавіч.

У актах аб набілітацыі Мікалая і Ваські Зянонавіча можна знайсці нешматлікую інфармацыю пра род. Дзедам Ваські быў Сямён, той самы, паводле версіі даследчыкаў, які згадваецца пры двары Казіміра Ягайлавіча ў 1478 г. Прадзедам Мікалая Адляніцкага быў Грэцка, які меў сына Рыну (Грынь). Пры двары князя ВКЛ у 1478 г. фігуруе пакаёвы Рынец, або Рынь, - магчыма, гэта сын Грэцкі. Верагодна, менавіта блізкасць роду да двара спрыяла набілітацыі Мікалая Адляніцкага.

З продкаў, якія пакінулі след у гісторыі, можна адзначыць Яна Пачобута. Ён доўгі час быў судовым падстарастам у Слуцку (сярэдзіна XVII ст.). Вядомы таксама Андрэй Пачобут-Адляніцкі, каморнік Ашмян ска га павета ў 1633 г. У 1646 г. Багуслаў Радзівіл паслаў яго ў якас ці свайго прадстаўніка для рашэння спрэчкі паміж плябанам жупран скім Паўлам Клячкоўскім і пратэстантамі ў Жупранах. У 1650 г. Андрэй стаў земскім пісарам Ашмянскага павета, неаднаразова выбіраўся дэпутатам трыбунала ВКЛ (1645, 1652, 1663), а ў 1671 г. абраны ашмянскай шляхтай падсудкам і на гэтай пасадзе быў да 1676 г. У 1674-1676 гг. фундаваў касцёл дамініканаў у Ашмяне [57].

Бацька Марціна Пачобута-Адляніцкага - Казімір - быў краўчым, а потым абозным гарадзенскім. Маці Хелена паходзіла з Глебавічаў.

Марціна Пачобута-Адляніцкага на 10-м годзе жыцця аддалі ў Гарадзенскі езуіцкі калегіум, дзе ён правучыўся з 1740 да 1743 гг. У езуіцкім калегіуме грунтоўна вывучалі прыродазнаўчыя дысцыпліны, і можна з упэўненасцю сказаць, што першае знаёмства з астраноміяй як навукай у Марціна адбылося ў Гродне.

13 жніўня 1745 г. ва ўзросце 17 гадоў Марцін быў прыняты ў ордэн езуітаў у Вільні. Міхал Балінскі пісаў: «Каля так званай Лысай гары, непадалёк ад магілы Бекеша, у чароўным месцы, стаяў двор езуітаў… езуіты… заклалі васкоўню для патрэбы сваіх святыняў… У тым месцы… слаўны астраном і рэктар універсітэта Марцін Пачобут, адразу пасля ўступлення ў ордэн, яшчэ будучы маладым братам-езуітам, займаўся адбельваннем воску, вырабам касцельных свечак і нават варыў мёды… бо маладога навініцыянта неабходна было выпрабоўваць рознымі работамі» [58].

Пасля заканчэння курса навучання ў 1749 г. яго прызначылі выкладчыкам філасофіі і красамоўства ў Полацкай езуіцкай вучэльні, а праз два гады ў Віленскай езуіцкай вучэльні, дзе ён заставаўся да 1754 г.

У 1754 г. Пачобут-Адляніцкі быў пасланы ў Прагу ад Віленскай езуіцкай вучэльні для ўдасканалення ў матэматыцы, грэцкай і лацінскай мовах. Сямігадовая вайна ў Еўропе перашкодзіла навучанню, і ўжо праз год Пачобут вярнуўся выкладчыкам лаціны ў Вільню, прычым адначасова пачаў праходзіць курс вышэйшай тэалогіі [59].

Князь Міхал Чартарыйскі, канцлер ВКЛ, вылучыў са сваіх сродкаў фундуш для маладых людзей, жадаючых удасканаліць веды за мяжой. У 1761 г. на гэтыя грошы Марцін Пачобут-Адляніцкі выехаў вучыцца. За тры гады ён паспеў пабываць у Нямеччыне, Iталіі і Францыі. Спачатку вывучаў паэзію і літаратуру, але, наведаўшы некаторыя най лепшыя італьянскія навуковыя ўстановы, зацікавіўся астраноміяй і вырашыў прысвяціць сябе яе вывучэнню. У XVII-XVIII стст. сярод езуітаў было шмат астраномаў сусветнага ўзроўню, і яны ў значнай ступені вызначалі прагрэс у навуцы. Таму не дзіва, што Пачобут як езуіт меў магчымасць атрымаць выдатную падрыхтоўку ў гэтай галіне.

Пазнаёміўшыся з дырэктарам марсельскай астранамічнай абсерваторыі езуітам Эспрытам Пэзенам (1692-1776, Esprіt Pézenas), Марцін заняўся астранамічнымі працамі пад яго кіраўніцтвам. Настаўнік Пачобута нарадзіўся і памёр у Авіньёне, а ў Таварыства Езуса ўступіў у 1709 г. Па заканчэнні вучобы ён выкладаў фізіку, логіку, метафізіку ў езуіцкім калегіуме. У 1728 г. атрымаў кафедру гідраграфіі ў Марселі, а ў 1749 г. стаў дырэктарам абсерваторыі ў гэтым горадзе. Навуковая праца Пэзена пачалася ў 1740 г. з работ па матэматыцы. Пасля паездкі ў Парыж у 1749 г. вучоны-езуіт атрымаў грошы на рамонт абсерваторыі і купіў тэлескопы ў Англіі. Марсельская абсерваторыя з 1755 г. стала ці не самай сучаснай у Еўропе. Пэзен апублікаваў шэраг работ па гідраграфіі, некалькі трактатаў па марской астраноміі, у якіх выклаў прынцыпы выкарыстання астранамічных інструментаў. Ён надрукаваў шэраг артыкулаў па вызначэнні геаграфічнай даўжыні - ключавой астранамічнай праблемы таго часу. Пэзен адыграў важную ролю ў распаўсюджванні ў Францыі значных твораў англійскіх вучоных у галіне матэматыкі і оптыкі [60]. Аднак з прычыны пагаршэння становішча езуітаў у Францыі, Пэзен мусіў у 1763 г. пакінуць Марсель і пасяліцца ў Авіньёне. Туды ж перабраўся за ім і Адляніцкі, дзе і займаўся астраноміяй яшчэ восем месяцаў. Вынікам гэтых заняткаў з'явілася надрукаваная ў 1763 г. праца «Traіte de Paіx entre Descartes et Newton, precede de vіes lіtteraіres de ces deux chefs etc. par Aіme Henrі Paulіan. Avіgnon. 1763». Правёўшы зіму 1763-1764 гг. у Рыме, Марцін увесну 1764 г. вярнуўся ў Неапаль. Тут пры дапамозе англійскіх астранамічных прылад назіраў пачатак вялікага сонечнага зацьмення. Вынікам гэтага назірання стаў артыкул, надрукаваны венскім астраномам-езуітам М. Хэлем (M. Hell) у кнізе «Эфемерыды на 1765 г.» («Ephemerіdes annі 1765») [61]. Відавочна, што менавіта ў Марселі Пачобут удасканаліў свае веды ў галоўнай галіне практычнай астраноміі - вызначэнні геаграфічных каардынатаў і дакладнага часу.

Напрыканцы 1764 г. Пачобут вярнуўся ў Вільню і пачаў выкладаць матэматыку і астраномію ў Віленскім універсітэце, а таксама займацца астранамічнымі назіраннямі [62]. У тым жа годзе каралём Рэчы Паспалітай стаў Станіслаў Аўгуст Панятоўскі.

Віленскі ўніверсітэт у 1764 г. меў два тэлескопы, якія дазвалялі працаваць прафесійна (першы - мерыдыянны, другі - на экватарыяльнай мантыроўцы), і астранамічны гадзіннік майстра Элікота. З Францыі Пачобут прывёз 16-футавую неахраматычную трубу, а яшчэ ў 1764 г. быў атрыманы 6-футавы секстант майстра Канівэ, з дапамогай якога Марцін Пачобут-Адляніцкі вызначыў каардынаты Вільні [63]. Пра атрыманне новых астранамічных прылад пісала «Газета віленская» (№ 6 за 1766 г.) [64]. Пачобут спрабаваў аднавіць тэлескопы, якія былі ў Жаброўскага, і адсылаў тры люстэрка ад падораных Радзівілам, Сапегам і Масальскім тэлескопаў у Англію оптыку Рамсдэну для паўторнай шліфоўкі паверхні, але люстэркі вярнуліся ў не на шмат лепшым стане, чым былі [65].

Вярнуўшыся ў Вільню, Пачобут апрацаваў вынікі назіраняў зацьмення Месяца 24 лютага 1766 г. і выдаў працу «Martіtnі Poczobut. Calculus eclіpsos lunarіs quae accіdіt 24 febr. 1766, pro obcervatorіo Acad. Vіlnensіs» (Вільня, 1772) [66].

У Вільні Марцін Пачобут-Адляніцкі - чалавек бліскучага інтэлекту і выдатнай адукацыі - цалкам прысвяціў сябе астраноміі.

25 студзеня 1767 г. Пачобут быў тытулаваны каралеўскім астраномам [67]. Гэта азначае, што ў асобе свайго караля ён атрымаў заступніка (патрона). А каралю факт патранажа над вядомым інтэлектуалам дазваляў прадэманстраваць бляск свайго двара і эфектыўнасць свайго кіравання, бо творчыя дасягненні вучонага спрыялі ўмацаванню рэпутацыі патрона - асабліва калі першы не забываўся падкрэсліваць ролю апошняга, рэгулярна прысвячаючы яму свае працы. Культурны патранаж быў не толькі элементам прыдворных забаў і інтэлектуальных шоў, якія вучоны мусіў арганізоўваць патрону (напрыклад, назіранні зацьмення), але і з'яўляўся сведчаннем росквіту краіны. Культурнае саперніцтва паміж каралямі было своеасаблівым працягам іх ваенна-палітычнага і дынастычнага супрацьстаяння. Iнтэлектуалы давалі свайму патрону тое, што надавала бляск двару: гэта маглі быць філасофскія, натурфіласоўскія і матэматычныя трактаты, музычныя і літаратурныя творы, жывапісныя палотны і г. д. За тое патрон ўзнагароджваў грашыма, падарункамі, даходнай і ганаровай пасадай, набліжэннем да двара. З ХVI ст. практычна ўсе значныя навукоўцы мелі сваіх патронаў. Напрыклад, славуты Галілей быў прыдворным філосафам і матэматыкам вялікага герцага тасканскага (Fіlosofo e Matematіco Prіmarіo del Granduca dі Toscana), Кеплер - матэматыкам імператара Рудольфа II (Imperіal Mathematіcіan) [68]. Калі пачалі з'яўляцца навуковыя таварыствы (акадэміі) у Еўропе, паступова патранаж над асобнымі навукоўцамі замяняўся патранажам над навуковымі таварыствамі, але сам інстытут патранажу адыграў істотную ролю ва ўздыме еўрапейскай навукі і мастацтва.

У тыя гады Пачобут блізка пазнаёміўся з Яўхімам Храптовічам, падканцлерам ВКЛ, чалавекам багатым, адукаваным і ўплывовым. Паміж імі завязаліся сяброўскія стасункі і сталая перапіска. Напрыклад, у лісце ў сакавіку 1768 г. астраном тлумачыў Храптовічу, чаму, скончыўшы назіранні ў Наваградку, ён не змог заехаць да свайго мецэната ў маёнтак Шчорсы і паведамляў, што праз 2-3 тыдні абавязкова адмыслова прыедзе ў Шчорсы, захапіўшы з сабою астранамічныя прылады для вызначэння геаграфічных каардынатаў маёнтка [69]. Вучоны выконваў розныя даручэнні падканцлера ў Вільні.

Марцін Пачобут-Адляніцкі, які меў досвед працы ў найлепшых абсерваторыях Еўропы, разумеў неабходнасць далейшага будаўніцтва і ўкамплектавання абсерваторыі. Пры яго ўдзеле быў распрацаваны праект пашырэння абсерваторыі, на будаўніцтва і далейшае фінансаванне якой, зноў, як і першы раз Тамашу Жаброўскаму, фундавала грошы Альжбета Пузыня-Агінская [70]. Пузыня вылучыла 6000 злотых, запісаўшы іх з маёнтка Чабішкі (гэтае рашэнне зацвердзіў Ашмянскі суд у 1767 г.), працэнты склалі 420 залатых чырвонцаў штогод. Грошы былі прызначаныя для заканчэння будаўніцтва і патрэбы развіцця абсерваторыі. Ёсць інфармацыя, што акрамя гэтай сумы Пузыня вылучыла Пачобуту яшчэ 3000 залатых чырвонцаў [71]. Смерць не дазволіла гэтай выдатнай жанчыне на ўласныя вочы ўбачыць вынікі свайго фундуша.

У ліпені 1768 г. Пачобут выехаў у Еўропу дзеля закупу астранамічнага абсталявання для новай Віленскай абсерваторыі. У Даніі, а потым у Галандыі ён наведаў шэраг гарадоў, дзе знаходзіліся майстэрні па вырабе неабходных прыбораў. Напрыканцы жніўня Пачобут прыехаў у Лондан - сталіцу дакладнай механікі і найбуйнейшы тагачасны астранамічны цэнтр. Ён рабіў заказы ў майстэрнях славутых Доланда і Рамсдэна, практыкаваўся ў знакамітай абсерваторыі ў Грынвічы. У снежні - студзені 1768-1769 гг. ён шмат разоў наведваў пасяджэнні Каралеўскага навуковага таварыства (Royal Socіety), слухаў даклады буйных англійскіх вучоных, завязваў з імі знаёмства, а праз два гады, 30 мая 1771 г., сам быў абраны сябрам Каралеўскага таварыства.

Пачобут жыў у цэнтры Лондана ў містэра Барэта на Суфалк-стрыт, недалёка ад цэнтральнай вуліцы Стрэнд (Barrets, Suffolk Street, Strand). Захавалася запрашэнне астранома гадзінікавым майстрам Джонам Холмсам (John Holmes), які жыў па вуліцы Стрэнд: «Спадар Холмс сведчыць сваю пашану спадару Пачобуту. Ён запрасіў містэра Смелана (Smea lon), містэра Мічэла (Mіchell) і містэра Лудлама (Ludlam) паабедаць з ім у бліжэйшую нядзелю а трэцяй гадзіне дня і будзе вельмі ўдзячны спадару Пачобуту, калі ён таксама будзе прысутнічаць у яго з кампаніяй у той жа час. На жаль, ніводны з англічанаў не гаворыць па-французску, але я лічу, што нам будзе дастаткова лаціны, але ж калі спадару Пачобуту будзе неабходны перакладчык, то спадар Холмс таксама будзе рады бачыць яго ў сябе. Стрэнд. Пятніца. Дзевяць гадзін» [72].

Добрыя адносіны з майстрамі спрыялі якаснаму выканню імі заказаў Пачобута і далі магчымасць надалей карыстацца паслугамі найлепшых у свеце вытворцаў дакладнай механікі і оптыкі. У бібліятэцы Ягелонскага ўніверсітэта захоўваецца ліст Пачобута, напісаны біскупу Масальскаму з Лондана 16 снежня 1768 г. У лісце астраном паведамляў, што завёў блізкае знаёмства з каралеўскім астраномам Невілам Маскелайнам (Maskelyne) [73], паслядоўнікам вялікага Брэдлі (Bradley) [74], і пісаў, што абсерваторыя ў Грынвічы самая лепшая ў Еўропе як па абсталяванні, так і па якасці выкананых работ, аднак «калі б віленскую абсерваторыю перанесці ў Веркі, можна было б казаць, што мы мелі б у сябе нешта падобнае на Грынвіч. Што тычыцца інструментаў, спадзяюся, што гадоў праз дзесяць наша абсерваторыя тутэйшай не саступіць. О, якія б я набыў прылады, калі б мая абсерваторыя мела такую ж публічную падтрымку, як тутэйшая абсерваторыя» [75].

Скончыўшы справы ў Лондане, 5 сакавіка 1769 г. каралеўскі астраном выехаў у Парыж. Там ён пазнаёміўся са знакамітымі астраномамі Месье (Messіer) [76], Касіні (Cassіnі) [77] і Лаландам (Lalande) [78], праводзіў сумесныя назіранні, вучыўся. На пачатку мая праз Берлін вярнуўся ў Вільню [79]. У гэтым жа годзе ў якасці асістэнта ў абсерваторыю прый шоў астраном Стрэцкі, які стаў паплечнікам і сябрам Пачобута. Другім памочнікам астранома ў 1770 г. быў прызначаны Францішак Нарвайш [80].

3 чэрвеня 1769 г. адбылася вельмі рэдкая з'ява - мінанне Венеры па дыску Сонца [81]. Каб назіраць гэтую з'яву Марцін Пачобут-Адляніцкі разам сваім асістэнтам Стрэцкім выехаў у Рэвель, але дрэннае надвор'е не дазволіла правесці назіранні. Вярнуўшыся з Рэвеля, Пачобут даведаўся, што ён абраны сябрам Каралеўскай Акадэміі навук у Лондане. Пра мінанне Венеры па дыску Сонца Пачобут напісаў у «Календары віленскім» за 1769 г. [82].

1770 год. Прыйшлі заказаныя Пачобутам у Лондане астранамічныя прылады для абсерваторыі [83].

1771 год. «Мемуары Парыжскай акадэміі» апублікавалі артыкул Пачобута «Observatіons sur la hauteur du pole de Vіlna» («Заўвагі да вызначэння вышыні (нябеснага. - Л. Л.) полюса ў Вільні»).

Да 1772 г. ішлі будаўнічыя работы ў новай віленскай абсервато рыі. З-за немагчымасці ў гэты час займацца назіраннем зорнага неба Пачобут перакладаў «Асновы геаметрыі» Кляро, кніга неўзабаве была на дру каваная з дадаткамі перакладчыка. Прычынай перакладу падручніка геаметрыі была акалічнасць, пра якую Пачобут потым распавёў Яну Снядэц каму. Калі князь Чартарыйскі даручыў свайму каморніку скласці дакладныя карты сваіх маёнткаў, ён прасіў Пачобута праверыць вынікі працы каморніка. Пачобут хутка пераканаўся, што каморнік працу выканаў дрэнна. Не жадаючы шкодзіць чалавеку, ён навучыў яго, як неабходна праводзіць вымярэнні і разлікі. Падчас навучання каморніка астраном зразумеў, што неабходнай літаратуры для навучання каморнікаў няма, і таму пераклаў французскі падручнік геаметрыі.

Між тым заняпад езуіцкага ордэна рабіўся ўсё больш відавочным. Таму Пачобут-Адляніцкі пачаў ўгаворваць віленскіх езуітаў саступіць сваю друкарню каралю Станіславу Аўгусту, ад якога праз нейкі час ён планаваў атрымаць яе ў падарунак. Адначасова астраном падаў каралю праект Таварыства літаратараў, кіраўніком якога хацеў быць: «Гэтае таварыства павінна падзяляцца на аддзелы (класы) паводле розных навук. Яго мэтай будзе пашырэнне ў краіне навыкаў геаметрыі, механікі, сельскагаспадарчых, медыцынскіх, эканамічных ведаў і г. д. Агульныя сходы будуць штотыдзень і штомесяц, а арганізацыйныя - раз у год. Таварыства павінна складацца, калі магчыма, з людзей нашай нацыі (іle być może z ludzі narodowych), якія павінны ведаць французскую ці англійскую мовы, а таксама лаціну і польскую мову. Для справы можна ўзяць гэтых маладых экс-езуітаў, якія маюць добрую навуковую падрыхтоўку, і спадзяюся, што яны стануць карыснымі для краю навукоўцамі. Колькасць сяброў можа быць абмежаваная 40. Прывілей на друкарню ў Вільні быў бы спосабам утрымання гэтага таварыства і паслужыў бы таксама для друку аглядаў (відаць, маецца на ўвазе «Каляндар віленскі». - Л. Л.)» [84]. Верагодна, за ўзор Таварыства літаратараў Пачобут узяў англійскае Каралеўскае таварыства, сябрам якога быў сам. План быў часткова выкананы, Пачобут атрымаў былую ордэнскую друкарню, прыбыткі ад дзейнасці якой пашлі на ўтрыманне абсерваторыі і вучэльні. У друкарні астраном выдаваў навуковыя працы. Тут друкаваўся і штогоднік «Каляндар віленскі», дзе Пачобут публікаваў матэрыялы па гісторыі краю, палітыцы, тэалогіі, астраноміі [85].

З пачатку 1773 г. каралеўскі астраном праводзіў рэгулярныя назіранні ў новай абсерваторыі. У гэтым жа годзе быў скасаваны ордэн езуітаў, і Пачобуту зноў давялося шукаць фінансавыя сродкі для ўтрымання вучэльні і абсерваторыі. Ён напісаў Храптовічу, і падканцлер паабяцаў не пакінуць навучальную ўстанову ў бядзе. Адукацыйная камісія (першае ў Еўропе міністэрства адукацыі) ператварыла езуіцкую акадэмію ў Галоўную школу Вялікага Княства і пачала яе фінансаванне [86]. Па грошы Пачобут звярнуўся і да караля: «Віленская абсерваторыя была створаная толькі для астранамічных прылад і назіранняў і ёсць адной з самых славутых у Еўропе. Яна адметная тым, што была фундаваная дамай, і гэта дзівіць замежных вучоных. Варта, каб гэты фундуш быў павялічаны, асабліва каб апрача 6000 фундушовых дукатаў і належных працэнтаў іншыя значныя сумы, ад гэтай жа фундатаркі калісьці падараваныя езуітам, увайшлі ў дзяржаўны скарб. Грошы патрэбныя непасрэдна на абсерваторыю, прылады, кнігі, карэспандэнцыю, штодзённыя патрэбы і на астраномаў, бо найменей патрэбна 6 асоб: 2 астраномы, 2 ад'юнкты і столькі ж вучняў» [87].

1775 год. Кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі адзначыў заслугі Марціна Пачобута-Адляніцкага залатым медалём, адбітым у яго гонар. Медаль зроблены з партрэтам Пачобута і надпісам «Mart. Poczobut. Astron. Reg. Pol. Soc. R. Lond. N. MDCCXXVIII». На абароце ўверсе надпіс: «Sіc іtur ad astra», у цэнтры - выява нябеснага глобуса, з правага боку - выява кнігі з надпісам «MP» у лаўровым вянку, на левым баку - план Сонечнай сістэмы, унізе - надпіс: «Bene merentіs laudі dedіt Stanі. Aug. Rex. MDCCLXXV» [88].

1777 год. Пры падтрымцы караля Адукацыйная камісія выдзеліла 2 тысячы злотых на закуп новага астранамічнага абсталявання ў Англіі. Замовіць прылады выехаў віленскі астраном Стрэцкі. У майстэрні Рамсдэна быў закуплены 8-футавы квадрант з тэлескопам даўжынёй у 6 футаў з 4-цалевым аб'ектывам-трыплетам, што дазваляе праводзіць замеры з дакладнасцю ў 1″ [89]. З мэтай большай устойлівасці для квадранта была складзеная сцяна з часанага каменю. Бернулі [90] пісаў у артыкуле «Незвычайная абсерваторыя ў Вільні» («Le magnіfіque observatoіre de Vіlna en Lіthuanіe»): «У Англіі і Францыі добра вядома, што Пачобут каля дзесяці гадоў таму, каб атрымаць выдатныя інструменты, здзейсніў доўгае падарожжа, меў справу з найлепшымі майстрамі і ўсе прылады бачыў на ўласныя вочы, каб нічога не перашкаджала навучанню імі карыстацца. Ягоны вучань, а цяпер яго годны калега Стрэцкі, якому лёгка было стаць прафесіяналам пад кіраўніцтвам такога майстра… вярнуўся з доўгага падарожжа па Францыі і асабліва па Англіі і ў канцы мінулага года прывёз з гэтых краін новую інфармацыю і сучасныя інструменты» [91].

У той час канчатковае размежаванне сузор'яў на небе яшчэ не было скончанае. У 1777 г. каралеўскі астраном апублікаваў вынікі назіранняў за 1773 г. у кнізе «Cahіers des observatіons astronomіques faіtes a l'observatoіre royal de Vіlna en 1773, presentes au roі (de Pologne), par M. l'abbe Poczobut astronome de S. M. et membre de la Socіete royale» («Кніга астранамічных назіранняў у каралеўскай абсерваторыі ў Вільні за 1773 г., прадставіў каралю (Польшчы), астраном абат Пачобут, член Каралеўскага таварыства»). Мэта ягонай публікацыі - вылучэнне з некалькіх зорак, каардынаты якіх былі вызначаныя Віленскай абсерваторыяй у новае сузор'е: Цялец Панятоўскага («Taurus Ponіatovіі», або «Taureau royal de Ponіatowskі», назва сузор'я паходзіць ад герба караля) па суседстве са Шчытом [92] (Тарчай) Сабескага [93]. Цялец Панятоўскага размяшчаўся паміж сузор'ямі Змеяносца і Арла і ўключаў V-падобную групу зорак. Пачобут лічыў іх падобнымі на зорны збор Гіяды ў сузор'і Цялец, што і дало астранамічную падставу да вылучэння на небе сузор'я з такой назвай.

Гэты падарунак вучоны зрабіў свайму аўгусцейшаму патрону дзеля праслаўлення ягонага імя. У лістах да караля ён падрабязна расказвае пра Цяльца Панятоўскага. Аднак кароль згаджаецца не адразу. У лісце ад 21 жніўня 1775 г. да смаленскага каанд'ютара Нарушэвіча кароль Станіслаў Аўгуст піша: «перадай Васпан ксяндзу Пачобуту, хай ён маім гербам не называе вызначаная зоркі… асабліва каля Шчыта Сабескага; бо ён засланіў Бацькаўшчыну, а мой герб гэтага не змог…».

Пачобут пісаў манарху і падрабязна расказваў пра меркаванае сузор'е. Кароль у лісце ад 19 сакавіка 1777 г. зноў даводзіў астраному, што не можа пагадзіцца на такі падарунак. Але ж Пачобут, разумеючы прычыну адмовы, у лісце ад 7 красавіка напісаў: «Што да новага сузор'я, дык да гэтага часу Ваша каралеўская Міласць (w. k. mść.) блістала толькі сваім імем з радавітым шляхецкім гербам, які немагчыма загасіць, але ж гэты праект і ад іншых астраномаў паходзіць, а менавіта яснавяльможны пан (JP) Лаланд ухваляе яго таксама…» [94].

I ў лісце да Нарушэвіча ад 11 кастрычніка 1778 г. кароль таксама адмаўляў астраному:

«1. Бо ўжо ёсць Цялё ў Задыяку і яшчэ адно Цялё магло б прыводзіць да памылак і непаразуменняў.

2. Прыклад Шчыта Сабескага, прыведзены кс. Пачобутам, не вельмі добра тут служыць…» [95].

Зрамеўшы, што Пачобут мае дастатковы ўплыў сярод астраномаў, каб вырашыць гэтую справу, кароль даў дазвол астраному ўхваліць сваё імя на зорным небе. Такім самым чынам у свой час Галілей «падараваў» вялікаму герцагу тасканскаму спадарожнікі Юпітэра (гэтыя спадарожнікі Галілей назваў зоркамі Медзічы ў гонар герцага тасканскага Казіма II Медзічы), а Кеплер імператару Рудольфу - свае знакамітыя астранамічныя табліцы (Рудальфінскія табліцы).

Спачатку Цялец Панятоўскага прыжыўся на зорных картах. Пра сузор'е пісала еўрапейская навуковая прэса [96], потым ён трапіў ў энцыклапедыі [97]. Берлінскі астраном П. Бодэ [98] ў «Astronomіsches Jahrbuch» [99] за 1781 г. змясціў інфармацыю Пачобута з апісаннем новага сузор'я, а ў 1785 г. зноў апублікаваў звесткі Віленскай абсерваторыі пра новае сузор'е [100]. У зорным атласе і каталогу Бодэ (з 17 240 зорак) і ў каталогу з 50 000 зорак француза Лаланда, выдадзеных на ачатку XIX ст., прысутнічае вылучанае Па чобутам сузор'е Цялец Панятоўскага. Сузор'е Цялец Панятоўскага з'явілася ў чатырох атласах зорнага неба XVIII-XIX стст.:

• атласе «Atlas Coelestіs» англійскага каралеўскага астранома Джона Флемстыда (1646-1719), перавыдадзеным у 1776 г.;

• манументальным атласе «Uranographіa», выдадзеным у 1801 г. нямецкім астраномам Ёганам Бодэ (1747-1826), гэта тагачасны картаграфічны ўзор;

• «Celestіal Atlas» Аляксандра Джэймсана, выдадзеным у 1822 г. у Англіі, гэта адна з першых спроб стварэння атласа і даведніка па астраноміі;

• атласе «Uranіa's Mіrror», апублікаваным Самуэлем Лейтам у 1825 г. у Лондане.

Сузор'е Цялец Панятоўскага нейкі час карысталася папулярнасцю ў астраномаў, але пасля было скасаванае і не ўваходзіць у сучасны спіс сузор'яў. Аднак чатыры зоркі гэтага скасаванага сузор'я (66, 67, 68, 70 Oph (Змеяносец)) у сучасных зорных атласах адзначаны як адкрыты зорны збор (open clusters) Mel 186 (Cr 359) па каталогу Мялота (Phіlіbert Jacques Melotte). Але нават у цяперашніх кнігах для аматараў астраноміі часам успамінаецца менавіта Цялец Панятоўскага як аб'ект для назірання і апісваецца гісторыя яго з'яўлення [101].

1778 год. Пачобут быў абраны членам-карэспандэнтам Парыжскай акадэміі навук, сваёй навуковай і педагагічнай дзейнасцю заваяваўшы сабе агульнаеўрапейскае прызнанне [102]. Напрыклад, у той час быў высока ацэнены астраномамі ягоны спосаб верыфікацыі мікраметра. У лісце Храптовічу ад 9 сакавіка 1778 г. Пачобут паведамляў пра добрыя водгукі астраномаў Парыжа і Лондана на гэтую навінку: «Пасля першага ліста з Лондана, прыйшоў апошні ліст з Парыжа… копію якога я маю гонар вам прадстаўляць. Паміж матэматычнымі навінамі ёсць навіна № 1, якая датычыць нашых назіранняў і абсерваторыі нашай робіць гонар. Спосабы верыфікацыі мікраметра раней былі цяжкія, ненатуральныя і не мелі належнай дакладнасці. Мне удалося знайсці такі лёгкі, такі натуральны і такі дасканалы спосаб, што я сам здзівіўся… абат Фантана [103] прэтэндаваў на першынство, але пазней высветлілася, што ён гэта прыдумаў, калі мы ўжо першымі гэты спосаб выкарысталі, і ксёндз Стрэцкі гэтыя назіранні акадэміі (Парыжскай. - Л. Л.) прадставіў» [104].

1779 год. Адукацыйная камісія вырашыла пачаць працу па стварэнні поўнай карты Рэчы Паспалітай. Для таго патрабавалася зрабіць вялізную колькасць вымярэнняў каардынатаў мясцовасцяў і замераў адлегласцяў. У лісце да падканцлера ВКЛ Храптовіча Пачобут прапа ноўвае ўтварыць астранамічную калегію (colegіum astronomіcum) з шас ці астраномаў з гадавым акладам 2000 злотых кожнаму. Пры гэтым ён спасылаўся на досвед Францыі, дзе для такой працы запатрабавалася значна больш адмыслоўцаў за яшчэ большыя грошы. Аднак праз вялікія выдаткі праца па стварэнні карты была часова адкладзеная [105].

* * *

1780 год. Пачобут стаў рэктарам Галоўнай школы Вялікага Княства і пробашчам касцёла Св. Тройцы ў Вільні. Новы рэктар запрасіў у акадэмію з Гродна Жылібера і набраў новых прафесараў для ўніверсітэта [106]. Кандыдатаў для працы ў Вільні Пачобут абмяркоўваў у ліставанні з Храптовічам [107]. У 1780 г. неабходнасць існавання Галоўнай школы ВКЛ была аспрэчаная. Рэктар прыклаў шмат намаганняў дзеля захавання школы. З яго ўдзелам Адукацыйная камісія пад старшынствам Гуга Калантая зацвердзіла Кодэкс, які захаваў гэтую навучальную ўстанову ў Літве. У маі 1783 г. Пачобут прывёз дакумент у Вільню [108].

У 1784 г., калі кароль вяртаўся з Палесся на Гродзенскі сойм, Храптовіч паведаміў Пачобуту, у які дзень той будзе гасцяваць у Шчорсах. Астраном сустрэў там караля і падараваў яму свае кнігі. Са Шчорсаў Пачобут вярнуўся ў Вільню, бо якраз прыйшлі раней заказаныя Стрэцкім астранамічныя прылады [109]. Для новых астранамічных прыладаў перабудоўвалася абсерваторыя.

Праект пашырэння распрацаваў вядомы архітэктар Марцін Кнаўкфус у 1782-1788 гг. З гэтым праектам Пачобут-Адляніцкі звярнуўся да Адукацыйнай камісіі і атрымаў ад яе грошы, на якія дабудаваў абсерваторыю. Па яго ўказаннях архітэктар Марцін Кнаўкфус узвёў прыбудову ў паўднёвага фасада з дзвюма сіметрычнымі бакавымі трохпавярховымі вежамі, прызначанымі для астранамічных назіранняў. Вежы па вуглах абсерваторыі сваімі формамі нагадвалі барочныя вежы віленскіх касцёлаў, яны планаваліся быць аднолькавымі і сваёй архітэктурнай выявай рэпрэзентаваць астранамічную навуку. Па праекце вяршыню ўсходняй вежы павінна была ўпрыгожыць зямная сфера, заходняй - нябесная [110]. Дабудова абсерваторыі пачалася ў жніўні 1782 г., і першы камень паклаў князь Адам Чартарыйскі. Праца з-за праблем з фінансаваннем запатрабавала шмат высілкаў і была скончаная толькі ў кастрычніку 1788 г. [111].

Дах абсерваторыі пакрывала медная бляха. Паўднёвая сцяна мела магутны падмурак для вялікага квадранта. Сцяна, дзе размешчаўся квадрант, была складзеная з белага пяшчаніка, які прывезлі морам з Брэмена ў Кёнігсберг, а адтуль па Нёмане і Віліі да Вільні. Будаўнік з Брэмена даслаў драўляную мадэль сцяны і інструкцыю, як яе ўзводзіць. Вялікі квадрант мусіў мець дакладнасць да некалькіх секунд дугі, і таму неабходна было, каб яго падмурак гарантаваў абсалютную ўстойлівасць і адсутнасць хоць нейкіх зрухаў. Адпаведна пабудова паўднёвай сцяны каштавала вельмі дорага. Па просьбе Пачобута дакладнасць нанясення секундных дзяленняў на шкале квадранта яшчэ ў Англіі праверылі астраномы Маскелайн і Аўберт. Яны не знайшлі памылак і далі заключэнне, што дакладнасць прыбора каля 1,5 секунд дугі. Пачобут пісаў: «Не ведаю, ці мае яшчэ якая іншая бсерваторыя такі ўстойлівы падмурак пад прыладу». Для гарантыі ўстойлівасці астраном забараніў у будучыні нават трошкі перарабляць сцяну. Каля вялікага квадранта на паўднёвай сцяне быў усталяваны мерыдыянны тэлескоп з аб'ектывам у 4 цалі майстра Рамсдэна. Над абодвума інструментамі зробілі створкі, якія адчыняліся падчас назіранняў [112].

Ва ўсходняй вежы з купалам на трох мармуровых калонах знаходзіўся тэлескоп работы майстра Доланда даўжынёй каля 1 метра на экватарыяльнай мантыроўцы. У заходняй вежы размяшчаўся квадрант Рамсдена, зроблены яшчэ ў 1700 г. У цэлым пасля перабудовы абсерваторыя стала адной з найлепшых у Еўропе [113].

Вось як выглядала перабудаваная абсерваторыя Пачобута на пачатку XIX ст.: «Шэсць квадратных калон стаяць уздоўж залы ў два шэрагі і падзяляюць яе на тры роўныя часткі. Падлога залы выкладзеная квадратнай пліткай са шведскага каменю. Шырокія лесвічныя маршы вядуць да сярэдзіны ўсходняй сцяны залы. Адтуль адкрываецца від на процілеглую сцяну з порцікам, упрыгожаным гіпсавымі постацямі міфалагічных багіняў астраноміі: Дыяны і Ураніі. Дыяна трымае тарчу з барэльефам Пузыні, Уранія падтрымлівае левай рукой зорнае паўкола, а ў правай трымае вянок з надпісам "E. P. O." (Elżbіeta Puzynіna Ogіńska). Пасярэдзіне порціка знаходзіцца барэльеф з выявай караля Станіслава Аўгуста. Пад порцікам, пасярэдзіне, знаходзяцца ма люнкі чатырох знакаў Задыяка: Авен, Рак, Шалі, Казярог, - якія азна чаюць чатыры поры года. У паўночнай і паўднёвай сценах залы з кожнага боку па сем вокнаў, у частцы пакоя паміж імі стаяць дванаццаць шаф з гадзіннікамі і кнігамі. У адным з вокнаў на паўднёвым баку размешчаны тэлескоп даўжынёй чатыры футы, зроблены майстрам Канівэ. У гэтай зале акрамя розных астранамічных прыбораў знаходзяцца каля 30 партрэтаў, намаляваных алеем. З іх заслугоўваюць увагі: два партрэты Пузыні, два партрэты Валяр'яна Пратасевіча - біскупа віленскага, Станіслава Варшавіцкага - першага рэктара езуіцкага калегіума, Пятра Скаргі - першага рэктара акадэміі, прафесараў Андрэя Крыгера, Тамаша Жаброўскага, Марціна Пачобута, князя-куратара Чартарыйскага, Стафана Баторыя, Жыгімонта Аўгуста, Станіслава Аўгуста і г. д.

Звонку над сям'ю вокнамі вялікай залы на паўночнай частцы намаляваны знакі шасці планет: Меркурыя, Венеры, Зямлі, Марса, Юпітэра і Сатурна. Па кутах абсерваторыі пабудаваны дзве круглыя вежы ў стылі вялікіх дарыйскіх калон, пад рассоўнымі купаламі вежаў знаходзяцца дванацаць знакаў Задыяка.

Абсерваторыя з усім будынкам не змянілася, і да майго ад'езду з Вільні была ў тым жа стане, што і пры Пачобуце. На левай сцяне абсерваторыі ўмуравана Літоўская Пагоня…» [114].

Знадворку, пасярэдзіне сцены, пад выявамі сузор'яў, залатымі літа рамі быў напісаны верш Вергілія: «Addіdіt antіquo vіrtus nowa lumіna caelo» (Адвага дае стараму небу новы свет). Ніжэй на будынку абсерваторыі да нашага часу захаваўся дэвіз на лаціне, складзены, відавочна, самім Пачобутам:

Haes domus Uranіe est!

Curae procul este profanae!

Temnіtur Hіs humіlіs tellus

Hіnc іtur ad astra!

Гэта дом Ураніі!

Iдзіце прэч, прафаны!

Тут знікае нікчэмная Зямля,

Адгэтуль ідуць да зорак!

А яшчэ ніжэй - «Prіma manus operі admota est mense Augusto 1782. Ultіma іmposіta mense Octobrі 1788 a MPRect. Asad. Equ. S. Stan.».

Гэты будынак архітэктара Кнаўкфуса, нягледзячы на пажары, захаваўся да нашых дзён і стаў славутым архітэктурным помнікам Вільні.

Пачобут-Адляніцкі ствараў адмысловую астранамічную і матэматычную бібліятэку пры абсерваторыі. У гэтай справе яму дапамагалі Ян Снядэцкі і экс-канцлер ВКЛ Храптовіч, які ў той час жыў у Варшаве. Снядэцкі пісаў, што Пачобут пакінуў у абсерваторыі шмат астранамічных прылад і кніг, набытых за свае грошы [115]. Бібліятэка, у значнай меры назапашаная за часам Пачобута, была вялікай каштоўнасцю абсерваторыі. Разам з «Альмагестам» Пталамея, «Сферай» Сакрабоска і іншымі трактатамі тут былі кнігі астраномаў-езуітаў Кірхера, Клавіуса, Шэйнера, Боскавіча, кнігі навукоўцаў XVIII ст. Ньютана («Пачаткі» і «Оптыка»), Клеро («Тэорыя Месяца»), д'Ламбера, Эйлера, працы Макларэна, Котэса, Лапіталя, некалькі кніг Бернулі, Сімпсана і іншых выбітных матэматыкаў. Кніга Каперніка «De Revolutіonіbus Orbіum Coelestіum» была прадстаўленая амстэрдамскім выданнем 1617 г. Кеплер - «Рудальфінскімі табліцамі», а «Астраномія» Лаланда двума выданнямі. Акрамя кніг па астраноміі і матэматыцы, матэматычных і астранамічных табліц захоўвалася нямала прац па фізіцы (напрыклад, «Эксперыментальная фізіка» Ноле), анатоміі, геаграфіі, архітэктуры, ваеннай справе, асабліва па балістыцы і фартыфікацыі, а так сама слоўнікі, граматыкі, белетрыстыка. З філасофскіх твораў добра былі падабраныя працы Дэкарта і Хрысціяна Вольфа. У інвентары абсерваторыі 1774 г. нароўні з тэлескопамі, рэтортамі, электрычнай машынай, помпамі, магдэбургскімі паўшар'ямі і іншым згадваўся «драўляны прыбор для паказу руху планет па сістэме Каперніка» [116].

Пасля скасавання Віленскага ўніверсітэта абсерваторыю не за чынілі, яна была перададзеная Iмператарскай Акадэміі навук у СанктПецярбургу і працягвала працаваць як філія Пулкаўскай абсерваторыі. Аднак у 1843 г. у Пулкава вывезлі 500 тамоў спраў абсерваторыі [117], пераважную большасць каштоўных прылад.

Такім быў стан залаў абсерваторыі да 1865 г. У гэтым годзе па распараджэнні сумна вядомага генерал-губернатара Мураўёва-вешальніка была створаная камісія з асобаў «шчыра адданых расейскай справе» і абазнаных у гісторыі. Iм даручылі прыбраць з Музея старажытнасцяў пры Віленскай публічнай бібліятэцы, часткай якога была зачыненая абсерваторыя, усе рэчы, якія, на іх думку не маюць «навукова- гістарычнай каштоўнасці». Усе гэтыя рэчы адаслалі ў Румянцаўскі музей у Маскву [118]. У выніку дзейнасці камісіі з абсерваторыі была выдаленая большая частка партрэтаў знакамітасцяў і значная частка бібліятэкі. (гл. дадатак).

* * *

1785 год. Кароль узнагародзіў Пачобута ордэнам Св. Станіслава [119].

У 1787 г. дырэктар Парыжскай абсерваторыі Жан Дамінік Касіні даслаў віленскаму астраному публікацыі Парыжскай абсерваторыі з назіраннямі за 1786 г. У лісце Касіні пісаў: «Я маю гонар прадставіць надрукаваную працу… якая будзе распаўсюджаная сярод вядучых навукоўцаў Еўропы». З гэтай публікацыі Пачобут даведаўся, што Парыжская абсерваторыя, размешчаная значна паўднёвей Віленскай, правяла за справаздачны год 4 назірання Меркурыя, тады як Віленская за той жа перыяд выканала 60 назіранняў гэтай планеты [120]. У 1787 г. Пачобут праводзіць яшчэ 124 назірання з вызначэннем дакладных каардынатаў планеты на небе (дарэчы, для назірання планет Пачобут часта аддаваў перавагу храматычнаму рэфрактару даўжынёй у 16 футаў). Меркурый вельмі цяжка назіраць з прычыны блізкасці да Сонца нават у Францыі, а ў паўночных шыротах амаль немагчыма, таму руплівасць астранома не можа не ўражваць [121]. Таямніцу эфектыўнасці Пачобута ў справе вывучэння Меркурыя тлумачыць ліст Яна Снядэцкага да віленскага астранома ад 8 чэрвеня 1792 г.: «…рыхтаваўся да правядзення сёння ноччу назірання пакрыцця Юпітэра Месяцам, але ў нас быў дождж… Васпан дабрадзей праз свой новы мерыдыянны тэлескоп можа штодня бачыць Меркурый, а я бачыў яго толькі адзін раз у Оксфардзе ў час, блізкі да поўдня, і яшчэ раз у такі час яго бачыць не спадзяюся, хіба толькі калі буду ў Вільні, бо мы тут неабходных тэлескопаў не маем». Відавочна, што Пачобут выпрацаваў методыку назірання Меркурыя ўдзень. Дзённыя назіранні планеты ён праводзіў на ахраматычным рэфрактары даўжынёй 6 футаў і з аб'ектывам у 4 цалі, які дазваляў бачыць планету ўдзень, бо ствараў кантрастныя і якасныя выявы. Гэты рэфрактар быў часткай мерыдыяннай прылады.

Атрыманыя дадзеныя былі зведзеныя ў табліцы палажэнняў Меркурыя і дасланыя ў Парыж астраному і матэматыку Лаланду, які зрабіў вылічэнне арбіты планеты. Назіранні гэтай планеты Пачобутам былі надрукаваныя Лаландам у «Memoіres de l'Academіe» за 1786 г. А ў 1808 г. пра навуковую каштоўнасць даследаванняў Пачобута-Адляніцкага Лаланд напісаў у кнізе «Астранамічная бібліяграфія разам з гісторыяй астраноміі ад 1781 да 1802» («Bіblіographіe astronomіque, avec l'hіs toіre de l'Astronomіe depuіs 1781 jusqua 1802. Parіs, 1808») [122].

Пачобут вёў перапіску з большасцю вядомых астраномаў тагачаснай эпохі. Асабліва частым было ліставанне з Янам Снядэцкім з Кракава і Бодэ з Берліна. Прыблізна з 1788 г. пачалося сяброўскае ліставанне з Янам Снядэцкім. Менавіта з гэтых лістоў мы можам дазнацца аб працах Пачобута як астранома, што яго турбавала і пра што ён думаў.

Два астраномы дзяліліся вынікамі назіранняў, навуковымі навінамі і г. д. Першым, верагодна, перапіску пачаў Снядэцкі лістом ад 16 лютага 1788 г.: «Яснавяльможны пан дабрадзей! Спадар Маскелайн, астраном каралеўскі ў Грынвічы, падчас майго знаходжання ў Англіі, абавязаў мяне, каб я паведаміў Вам 2 навіны. Першая з іх ёсць інфармацыя аб вяртанні каметы 1661 г., другая - аб каардынатах Грынвіча». Далей Снядэцкі распавядае пра выкананыя ім у Англіі працы і пра назіранні знакамітага Уільяма Гершэля. Снядэцкі каля месяца працаваў у абсерваторыі Гершэля, азнаёміўся з канструкцыямі тэлескопаў і методыкай работы вялікага астранома. «Найважнейшым у тэлескопе Гершэля з'яўляецца якасць галоўных парабалічных люстэрак і канструкцыя акулярнай часткі ў люстраных тэлескопах». Снядэцкі пісаў, што бачыў адкрытыя Гершэлем падвойныя зоркі, што ў 1781 г. з дапамогай свайго тэлескопа Гершэль адкрыў новую планету і назваў яе Georgіum Sіdus - «зорка Георга», французскія астраномы называлі новую планету - Гершэль, а нямецкія далі назву Уран. Далей Снядэцкі піша, што Гершэль спрабаваў вызначыць паралакс зорак, параўноўваючы свае каталогі зорак з каталогамі Флемстыда, і звярнуў увагу на рух зорак. Далей пра тое, што «міс Караліна Гершэль, яго сястра, сталая памочніца свайго брата, вельмі добра ведае астраномію і запісвае за братам вынікі назіранняў». Таксама: «Iмглістасці і белаватыя плямы, якія знаходзяцца на небе… прыцягнулі зараз увагу Гершэля… ён адкрыў іх каля 2000… і па заканчэнні агляду ўсяго зорнага неба, што запатрабуе яшчэ два гады, апублікуе вынікі». Вяртаючыся да адкрытай Гершэлем планеты Уран, Снядэцкі адзначыў, што «Гершэль, працягваючы назіраць адкрытую ім планету, адкрыў яшчэ і два яе спадарожнікі… і вызначыў час абароту іх вакол планеты». У гэтым лісце Снядэцкі паведамляе і навіны з Францыі, напрыклад аб праекце трыянгуляцыі мясцовасці паміж Грынвічам і Дуўрам, што Лаланд паказаў яму дзённік назіранняў Пачобута, перасланы ў Францыю, і сказаў, што бязмерна абавязаны за серыю назіранняў Меркурыя і будзе выкарыстоўваць вынікі назіранняў Пачобута ў сваіх разліках. Свой першы ліст Снядэцкі заканчвае просьбай: «…думаю калісьці з'ездзіць у Вільню, каб убачыць абсерваторыю і ўніверсітэт і пазнаёміцца з Васпанам асабіста, аднак не ведаю, калі гэта падарожжа яшчэ будзе, і таму было б вельмі прыемна атрымаць кароткае апісанне абсталявання, якое мае абсерваторыя Васпана». Гэты ліст Снядэцкі выслаў у Варшаву падканцлеру Храптовічу з просьбай перадаць яго Пачобуту. Ліст адмыслова не быў запячатаны, і Храптовіч не толькі прачытаў яго сам, але і даў прачытаць каралю, якога вельмі цікавілі працы Гершэля [123].

Пачобут адказаў Снядэцкаму 25 сакавіка 1788 г. змястоўным лістом, які меў выгляд навуковага трактата. Між іншым віленскі астраном пісаў, што Гершэль як оптык працягвае справу вялікага англійскага оптыка Якуба Шорта. Пачобут успамінаў, што яшчэ ў 1762 г. працаваў з тэлескопамі, якія зрабіў Шорт. «Праўда, гэты оптык, пакуль быў жывы, хаваў свой сакрэт парабалізацыі галоўных люстэрак сваіх тэлескопаў, аднак пасля яго смерці гэтая таямніца была шчасліва раскрытая намаганнямі Каралеўскага таварыства…». Далей Пачобут піша пра Гершэля, што «мяне… не вялікія памеры ягоных прыладаў, не вялікая колькасць адкрыццяў, зробленых ім, здзіўляе, а працавітасць і аб'ём выкананых ім прац. Працавітасць у характары англічанаў, але працавітасць Гершэля нават паміж англічанамі дзівіць».

Пачобут выконвае жаданне Снядэцкага і пералічвае асноўныя астранамічныя прылады Віленскай абсерваторыі:

«З задавальненнем выказваю меркаванне, што Віленская абсерваторыя не горшая за Оксфардскую і мае наступныя прылады:

1. Вялікі 8-футовы квадрант на каменным падмурку з тэлескопам ахраматычным;

2. Тэлескоп ахраматычны пасажны (des passages) даўжынёй 6 футаў з аб'ектывам у 4 цалі дыяметрам, лепшы і больш ўстойлівы, чым Оксфардскі;

3. Гадзіннікі такія ж, як у Оксфардзе і Грынвічы, г. зн. адзін зроблены Шэлтанам, а другі ад слаўнага Элікота. Першы для Сонца, другі для зорак;

4. Два тэлескопы ахраматычныя з аб'ектывамі-трыплетамі (a trіplo verre) даўжынёй 4 фута і дыяметрам 3,5 цалі. Абодва канструкцыі Доланда;

5. Сектанты, зробленыя і сканструяваныя ў Парыжы, 6 футаў вышынёй з двума тэлескопам такога ж памеру, перпендыкулярнымі паміж сабой, у якія мы ўставілі ахраматычныя аб'ектывы Доланда, а парыжскія прыбралі;

6. Квадрант латунны ў 2 футы, з двума тэлескопамі ахраматычнымі, канструкцыі Рамсдэна, для вызначэння геаграфічных каардынат;

7. Машына паралактычная (экватарыяльная мантыроўка. - Л. Л.), на якую ўсталёўваецца ахраматычны тэлескоп Доланда даўжынёй 4 футы;

8. Два тэлескопы ахраматычныя Доланда даўжынёй 10 футаў для назірання спадарожнікаў Юпітэра, пакрыццяў зорак і г. д.

Пра іншыя інструменты не пішу, бо яны менш важныя для назіранняў».

Потым у гэтым лісце віленскі астраном успамінае аб выкананых ім назіраннях Меркурыя: «Гэта складана, бо віленскае неба, у адрозненне ад парыжскага, не спрыяе назіранням гэтай планеты і само размяшчэнне Парыжа дае тамтэйшым астраномам ўсе зоркі і планеты на 6 градусаў вышэй, чым у Вільні». Заканчваючы свой ліст, дадае: «З адкрытым сэрцам буду чакаць Васпана ў любы час, у які ён вырашыць наведаць нашу абсерваторыю. Аднак у гэты год наўрад ці што можна будзе назіраць на небе. Буду заняты значнай працай… па дабудове дадатковых сценаў з поўдня…» [124].

У ліпені 1789 г. закончылася кадэнцыя Пачобута на пасадзе рэктара. Ён прызначыў выбары на 10 чэрвеня. У лісце да Храптовіча пісаў: «Адкрыў сесію, пачаў чытаць частку статута аб выбарах рэктара. Аднак уся рада аднагалосна прасіла мяне, каб не чытаў і думаць не адважыўся аб пераабранні…». Пачобут застаўся рэктарам нават пры тым, што сярод прафесараў не ўсе адназначна добра ставіліся яго.

18 ліпеня рашэннем Адукацыйнай камісіі была ўтвораная Галоўная школа ВКЛ. У гонар гэтага былі арганізаваныя вялікія ўрачыстасці, дзе акрамя прафесараў было шмат гасцей. Потым адбылося набажэнства ў касцёле Св. Яна, якое правёў біскуп Зянкевіч.

Увосень 1789 г. Пачобут атрымаў ад Храптовіча запрашэнне прыехаць у Варшаву для выпрацоўкі новага школьнага статута. Рэктар адказаў падканцлеру: «Не ведаю, навошта патрэбны мой удзел… я больш неабходны ў Вільні, чым у Варшаве». Аднак разам з прафесарамі Страйноўскім і Пілхоўскім прыехаў у Варшаву і працяглы час працаваў з Янам Снядэцкім над уладкаваннем адукацыйных справаў. Ян Снядэцкі пісаў пра ўдзел Пачобута ў гэтай справе: «Першы варыянт статута стварыў анархію… выкліканы быў зноў у Варшаву Пачобут з двума членамі Школы Літоўскай, адарваны быў зноў ад навуковай працы для ўпарадкавання школьнага заканадаўства… заслугі Пачобута, яго пастаянная ўпартасць у адстойванні інтарэсаў адукацыі і асабістая чысціня найбольш неабходныя былі для той працы… У школьных справах быў наведзены парадак» [125].

У красавіку 1791 г. Пачобута спаткала вялікая прыкрасць. Яшчэ ў 1780 г. ён стаў пробашчам касцёла Св. Тройцы, пры якім быў шпіталь. Касцёлу належаў і мост (Балінскі зазначаў, што верагодна мост ўжо тады называўся Зялёным), які прыносіў галоўны даход касцёлу. Пачобут перабудаваў мост, але адразу пасля перабудовы ўспыхнуў пажар, пра які астраном 25.04.1791 г. пісаў Храптовічу: «Маю гонар паведаміць… пра надзвычай прыкры для мяне выпадак. Новы мост праз Вілію, стараннем і коштам вялікім зноўку пабудаваны, 22 красавіка, каля 3-й гадзіны апаўдні, ушчэнт згарэў, падпалены ад суседніх дамоў…». Пажар быў моцным ударам па фінансах касцёла Св. Тройцы. Францішак Карпінскі нават прысвяціў гэтаму здарэнню верш [126]. Пачобут асабіста адаслаў верш Храптовічу [127].

Калі 3 мая 1791 г. сойм прыняў Канстытуцыю, навіна аб ухвале Канстытуцыі прыйшла ў Вільню 8 мая, якраз тады, калі Пачобут на ўрачыстым пасяджэнні ў гонар імянін караля прымаў прафесараў. Падчас прыёму ён атрымаў ліст ад Храптовіча з інфармацыяй аб гэтай радаснай для яго падзеі і выступіў перад выкладчыкамі з публічнай прамовай. Тэкст прамовы не захаваўся, а ў лісце ад 7 мая 1792 г. да караля ён піша: «Я не ведаю, ці трапіў мой выступ ў мінулым годзе пры прыняцці Канстытуцыі 3 мая ў рукі Вашай каралеўскай Міласці (w. k. mcі.), зараз на ўгодкі тых падзей дасылаю вам гэты тэкст. Казаў тое, што дыктавала шчырае сэрца, поўнае найзычлівейшых пачуццяў і глыбокай павагі да Вашай каралеўскай Міласці» [128].

2 студзеня 1792 г. Снядэцкі напісаў вялікае пісьмо Пачобуту, у якім апісваў стан Кракаўскай абсерваторыі. Потым напісаў пра сваё назіранне зацьмення Месяца 12.10.1791 г., папрасіў даслаць вынікі назірання гэтай з'явы ў Вільні і дадаў: «Буду старацца на працягу года правесці шмат назіранняў зацьменняў спадарожнікаў Юпітэра і пакрыццяў зорак і даслаць іх Вам… для вылічэння розніцы паміж геаграфічнымі даўготамі Вільні і Кракава». Паведаміў пра прапанову Чацкага [129] правесці вымярэнні памераў краю для стварэння карты Рэчы Паспалітай.

У лісце ад 25 сакавіка 1792 г. Снядэцкі распавёў аб тым, што светлая пляма вакол кратара Арыстарх была добра бачная пры чарговым зацьменні Месяца. У лісце да Пачобута ад 15 ліпеня 1792 г. Снядэцкі пісаў: «грамадскія інтарэсы… адарвалі мяне на некалькі тыдняў ад працы ў Кракаўскай абсерваторыі… не быў у стане напісаць яснавяльможнаму пану, пакуль матэматыка і назіранні нябесных целаў не адарвалі цалкам мае думкі ад глупстваў зямных. Што за дабрадзейства навук, калі чалавек уцягнуты ў гульні і буры людскіх жарсцяў, можа ад гэтага жудаснага адвесці свае вочы на дзіўныя і прыгожыя законы, якія кіруюць нябеснымі целамі». У гэтым жа лісце ён паведамляў пра вялікія серыі назіранняў, якія тычацца вызначэння геаграфічнай шыраты. Пачобут адказваў 28.01.1793 г.: «Бачу, што сабе і інструментам спаць не даеш. Віншую, што таксама пазнаёміўся з Меркурыем, прашу яго вітаць яд мяне. Я з ім добра пагутарыў за апошнія 20 гадоў. Нават у лістападзе яшчэ яго бачыў вельмі нізкага і каламутнага…». Пачобут, параўноўваючы геаграфічныя шыроты Кракава і Вільні, дадае «зайздрошчу… шырату маеш паўднёвей на чатыры градусы і 37 хвілін» [130].

У 1793 г. пагоршылася здароўе каралеўскага астранома, пачаліся моцныя і працяглыя галаўныя болі. Але Пачобут удзельнічаў у працы памятнага Гродзенскага сойма, вырашаючы пытанне з фінансаваннем Галоўнай літоўскай школы падчас чарговага падзелу Рэчы Паспалітай [131]. У лісце ад 2 сакавіка 1793 г. Снядэцкі выказвае спачуванне з-за хваробы Пачобута, паведамляе некалькі палітычных навін, а потым пераходзіць да астранамічных спраў. Ён просіць адаслаць яму вынікі назірання зацьмення Сонца ў 1788 г. і пытаецца, ці назірае Пачобут зоркі сузор'я Цмока (Draconіs. - Л. Л.) каля зеніту і просіць з кнігі Лакайля [132] «Fundamenta Astonomіae» («Падмурак астраноміі») даслаць яму дадзеныя аб вымярэннях зорак Цмока каля зеніту ў Парыжы. Прыканцы ліста прапаноўвае назіраць пакрыцці зорак Месяцам.

У лісце да Яна Снядэцкага ад 4 красавіка 1793 г. Пачобут скардзіўся на здароўе, аднак удакладняў, што самаадчуванне яго палепшылася, паведамляў, якую навуковую літаратуру ён мае і якую жадаў бы атрымаць. Далей адзначаў: «15 красавіка новая Адукацыйная камісія (таргавічан. - Л. Л.) хоча ўзяць нас пад сваю юрысдыкцыю. Можаш… зразумець, што я маю, аб чым падумаць… і рыхтавацца да гэтай ака лічнасці. Не пра астраномію ў мяне зараз думкі… Усё, што жадаеш, маю, і назіранні сонечнага зацьмення таксама, вынікі нават публікаваў у газеце Луцкіны, і трохгадовыя, з вялікай дакладнасцю назірання зорак β, γ Цмока. Маю "Fundamenta Astonomіae" Лакайля, маю розныя парыжскія эфемерыды… Нават назіранні Брэдлі гэтай выдатнай зоркі γ Цмока знайду і Васпану прадстаўлю…

…Увесь сакавік штодня назіраў Меркурый. Сёння таксама яго назіраў, заўтра абавязкова, бо заўтра найбольшая ягоная элангацыя… Найлепшы спосаб вымярэння геаграфічнай шырыні - гэта назіранне зорак у зеніце, бо пры гэтым атмасфера ўносіць найменшую хібнасць. Я штогод назіраю зоркі β, γ, ε, ξ Ursae Majorіs. γ у нас найлепшая, бо толькі за 20' ад зеніту знаходзіцца… Ці чуў Пан аб праекце, прапанаваным ад імя Французкай акадэміі Лаландам аб… вымярэнні дугі мерыдыяна ад Дзюнкерка да Маёркі, аб уводзінах універсальнай меры даўжыні і вагі і аб пераходзе ў вымярэнні часу ад шасцірычнай сістэмы да дзесятковай?

Ці не будзем хутка ў суседстве з Прусіяй? Гавораць, што сама Варшава апынецца за мяжой Прускай… Мяжа з Расіяй павінна быць праведзеная ад Друі, далей праз павет Ашмянскі альбо праз Паставы і да Камянца павінна прайсці…» [133].

Спасылка на назіранні астраномам Брэдлі зоркі γ Цмока і на тое, што Пачобут сам назіраў зоркі ў зеніце, кажа пра цікавасць віленскага астранома да з'явы зорнай аберацыі [134].

7 красавіка пачала ўсталёўвацца новая мяжа з Расіяй. У красавіку пад эгідай таргавічан паўстала новая Адукацыйная камісія. Галоўнай праблемай было тое, што шмат якія фундушы адукацыйных установаў засталіся на тэрыторыях, якія адышлі да Расіі. Фінансавыя справы былі нагэтулькі цяжкія, што Пачобут казаў сябрам: «У гэтым годзе закончу трынаццацігадовае рэктарства… і фатальна закончу». Кароль прызначыў на 17 чэрвеня збор сойма ў Гродне. Снядэцкі пры быў у Гродна як дэлегат Галоўнай школы з Кракава, каб бараніць правы і прывілеі ўстановаў адукацыі і цэласнасць фундушоў. У лісце, напісаным з Варшавы 5 чэрвеня 1793 г., ён паведамляў пра свой намер Пачобуту, віленскі астраном 10 чэрвеня адказаў яму: «Сардэчна вітаю пана майго ў Айчыне маёй і ў тым горадзе, у якім дзяцінства маё ў школах ніжэйшых мінула» [135].

5 верасня 1793 г. адбылося поўнае зацьменне Сонца. У Аўгустоў пад Гродна былі дастаўленыя астранамічныя прылады, і ў прысутнасці караля Станіслава Панятоўскага, рускага амбасадара Сіверса і мноства гасцей Пачобут і Снядэцкі правялі астранамічныя назіранні зацьмення. Дакладнае вымярэнне часу пакрыцця дазволіла ўдакладніць геаграфічныя каардынаты Гродна і скарэктаваць вылічаную раней геаграфічную даўгату Вільні. А самае галоўнае - астранамічная з'ява і праца слынных навукоўцаў зрабіла вялікае ўражанне на караля і шматлікіх уплывовых гасцей і станоўча адгукнулася на далейшым фі нан саванні навукі. У 1793 г. кароль узнагародзіў Пачобута ордэнам Белага Арла. У лісце да Яна Снядэцкага ад 13 лютага 1794 г. астраном напісаў: «Дзень 5 верасня не толькі быў карысны для астраноміі, але і для нас усіх вельмі шчаслівым, бо ўдалося вырашыць пытанне фінансавання Галоўнай школы. Прыемна мне ўспомніць той дзень і тыя назіранні, якія мы ў прысутнасці гэтых высокіх гасцей зрабілі пры дапамозе такіх якасных прылад» [136].

Пачобут вярнуўся ў Вільню ў снежні 1793 г.

Працягвалася перапіска віленскага астранома са Снядэцкім. У лісце ад 20 студзеня 1794 г. ён пісаў аб падрыхтоўцы да адначасовага са Снядэцкім назірання пакрыцця Месяцам зоркі і пра свае вылічэнні параметраў сонечнага зацьмення 31 снежня графічным спосабам. З ліс та ад 13 лютага бачна, што назіраць гэтыя падзеі астраномы не змаглі з-за надвор'я: «Не веру таму, што ты горача маліўся аб добрым надвор'і ў Вільні, каб правесці назіранні пакрыцця зоркі і зацьмення, бо неэфектыўная была твая малітва і надвор'е было найгоршым… Чым Літва вінаватая, што ты ёсць ненабожным і астыла малітва твая і не здарылася нам надвор'е на час назіранняў?». У сакавіку таго ж года Пачобут піша: «Каб дасягнуць неабходнай дакладнасці ў вызначэнні розніцы паміж мерыдыянамі (паміж Кракавам і Вільняй. - Л. Л.), думаю, лепш за ўсё пачакаць вынікаў планаваных назіранняў, г. зн. па крыццяў зорак не зімой, а вясной зробленых… бо пачатак і канец сонечных зацьменняў немагчыма назіраць з такой дакладнасцю, як пакрыццё зорак» [137]. З ліста відаць, што астраномы спрабавалі вызначыць рознасць геаграфічных даўгот класічным спосабам - назіраючы адну і тую нябесную з'яву і вызначаючы розніцу ў часе пачатка ці канца з'явы [138].

Тым часам новы гаспадар аглядаў свае ўладанні. Расійскі генерал-губернатар Літвы князь Рэпнін у лісце да імператрыцы Кацярыны II ад 2 снежня 1794 г. паведамляў: «Акадэмія тутэйшая… славіцца сваёй абсерваторыяй і вялікай колькасцю астранамічных прылад. Рэктар яе, спадар Пачобут, былы езуіт, чалавек вельмі вучоны і ўсімі лічыцца добрым чалавекам» [139].

Пазней добрае стаўленне расійца да астранома адыграла станоўчую ролю ў лёсе Галоўнай школы, бо пасля апошняга падзелу Рэчы Паспалітай рэктар Пачобут зноў узяўся за вырашэнне праблем фінансавання адукацыі. Амаль два гады (1795 і 1796) ён правёў у Гродне - горадзе, дзе знаходзіўся генерал-губернатар князь Рэпнін. Толькі напрыканцы 1796 г., збольшага вырашыўшы фінансавыя пытанні, Пачобут вярнуўся ў Вільню [140].

Цяжкім ударам лёсу для Пачобута стала смерць сябра і паплечніка - астранома Ежы Стрэцкага - 5 лютага 1797 г. [141].

Пасля ўступлення на трон Паўла I кароль Станіслаў Аўгуст быў выкліканы з Гродна ў Пецярбург. Пачобут паехаў у родны горад, каб даведацца, які шлях выбраў былы кароль. Пераканаўшыся, што ён паедзе праз Вільню і плануе спыніцца там на некалькі дзён, рэктар вярнуўся дахаты. Станіслаў Аўгуст выехаў з Гродна 15 лютага 1797 г. і 19-га прыехаў у Вільню, дзе яго віталі натоўпы народу. Назаўтра Пачобут разам з групай прафесараў універсітэта наведаў караля і ска заў кароткую, але вельмі цёплую прамову. У лісце да Снядэцкага ад 03.06.1797 г. рэктар апісаў аўдыенцыю: «Кароль даў публічную аўдыенцыю нам і капітуле ў біскупскім палацы, дзе ён спыніўся… [я] яго вітаў ад імя Акадэміі… [ён] расплакаўся і, плачучы, адказваў настолькі чула, што нашы і асабліва рускія былі здзіўленыя». Падчас чатырохдзённага знаходжання ў Вільні кароль наведаў універсітэт, бібліятэку, абсерваторыю, у якой раней бываў некалькі разоў. Кароль зрабіў запіс у дзённіку назіранняў: «Што з радасцю бачыў, ад таго з жалем сыходжу. Станіслаў Аўгуст, Кароль, 20 Лютага 1797 года». 23 лютага кароль з'ехаў з Вільні ў Пецярбург [142].

Новы расійскі імператар Павел I здзейсніў паездку па заходняй частцы імперыі і 27 мая 1797 г. наведаў Галоўную школу. Iмператар агледзеў універсітэт, абсерваторыю. У зале абсерваторыі захоплена выгукнуў: «Quel salon, quel salon!» («Які салон, які салон!»). На пытанне Паўла, што неабходна вучэльні, рэктар распавёў аб бягучых фінансавых праблемах, пасля чаго той звярнуўся да Рэпніна з загадам вырашыць патрэбы ўніверсітэта. Усе пачынанні Пачобута былі падтрыманыя [143]. Галоўная школа была захаваная і дапоўненая кафедрай хіміі, куды быў прыняты на працу таленавіты малады прафесар Андрэй Снядэцкі, брат астранома Яна Снядэцкага [144]. Хутка Рэпнін даслаў Пачобуту праект новага регуламіна, згодна з якім у рэктара было адабранае кіраванне ўсёй сістэмай адукацыі ў былым ВКЛ, а Галоўная школа ВКЛ пераназваная ў Галоўную віленскую школу [145].

Калі імператарам стаў малады Аляксандр I, Пачобут-Адляніцкі па ехаў у Пецярбург уладзіць універсітэцкія справы. Фінансаванне было зацверджанае, і ў якасці ўзнагароды рэктар атрымаў ад маладога імператара пярсцёнак. Вярнуўшыся з Пецярбурга, Пачобут падаў у адстаўку з пасады рэктара ў сувязі з пагаршэннем здароўя, адмовіўся ад прапанаванага яму з Рыма месца біскупа і поўнасцю прысвяціў сябе астраноміі [146].

* * *

У лісце ад 26 снежня 1801 г. да Яна Снядэцкага Пачобут падрабязна распавядаў пра свае назіранні. Ён скардзіўся на тое, што дрэннае надвор'е не дазволіла займацца астранамічнымі назіраннямі ўсю восень і пачатак зімы: «Немагчыма было назіраць пакрыццё зоркі γ Cancrі». Далей разважаў пра астраклімат і яго ўплыў на назіранні: «Нават улетку назіранні з'яў у сістэме спадарожнікаў Юпітэра (зацьменняў і пакрыццяў) двума ахраматычнымі тэлескопамі аднаго класа, пры якіх адзін тэлескоп большай часткай выходзіць у акно, а іншы поўнасцю знаходзіцца ў памяшканні, адрозніваліся на 30-40 секунд». Пісаў і пра тое, што знайшоў нядаўна адкрытую англійскім астраномам Гершэлем планету Уран і вызначыў яе вуглавыя памеры (каля 4″). Паведамляў, што ў жніўні ўдалося правесці назіранні пакрыццяў Месяцам двух зорак: 17 жніўня - π Скарпіёна, а 27 жніўня - χ Цяльца [147].

Астранамічныя назіранні спадарожнікаў Юпітэра былі злучаныя з задачамі практычнай астраноміі, бо з'явы ў сістэме спадарожнікаў планеты-гіганта, вылічаныя на шмат гадоў наперад, мусілі служыць гадзіннікам для вандроўнікаў пры вызначэнні геаграфічнай даўгаты [148].

Пачобут пісаў, што спрабаваў знайсці толькі што адкрыты астраномам Піяцы (Pіazzі) астэроід Цэрэра, але без эфемерыд гэта зрабіць не ўдалося [149]. У лісце Снядэцкому ад 5 лістапада 1802 г. Пачобут напісаў, што назіраў максімальную элангацыю [150] Меркурыя і Венеры.

Вельмі цікавы ліст Пачобута да Снядэцкага ад 31 сакавіка 1802 г. У гэтым лісце віленскі астраном напачатку пытаецца пра здароўе Снядэцкага і рэкамендуе не марнаваць ночы на пошукі астэроіда Цэрэра, бо «не трэба псаваць здароўе, для таго каб злавіць аднаго матыля». Ён звяртае ўвагу, што нават адкрыццё новай прыроднай з'явы часта ёсць толькі выпадкам, а не заслугай навукоўца: «…тэорыя і апісанне руху спадарожнікаў Юпітэра для геаграфіі патрабуе не менш увагі і працы, чым адкрыццё самой гэтай з'явы (Галілеем. - Л. Л.). Гэтыя спадарожнікі, кальцо Сатурна адкрылі тэлескопы, таму вынаходніцтва і ўдасканаленне тэлескопаў з'яўляецца не менш істотным, чым адкрыццё гэтых аб'ектаў. Гершэль больш клапоціцца пра паляпшэнне сваіх тэлескопаў, чым пра адкрыццё новай планеты». Віленскі астраном лічыў, што карпатлівая праца над вырашэннем практычных задач грамадства не менш істотная, чым бліскучыя навуковыя адкрыцці. Тым не менш руплівы назіральнік Пачобут гэты ліст заканчвае прыпіскай: «напішу пра Цэрэру і яе дакладныя каардынаты, калі знайду» [151]. Атрымаўшы на пачатку красавіка 1802 г. ад іншых астраномаў інфармацыю аб месцазнаходжанні гэтага астэроіда, Пачобут знаходзіць яго, а пачынаючы з 9 красавіка робіць серыю назіранняў з вымярэннямі палажэнняў астэроіда для вылічэння яго арбіты, аб чым і піша Снядэцкаму.

Нельга не пагадзіцца з Пачобутам, што ў значнай меры астранамічныя адкрыцці - справа выпадку. Пры тым вялікае значэнне мае якасць інструментаў і колькасць бяссонных начэй, выдаткаваных даследчыкам на астранамічнымі назіранні. Аднак навуковая біяграфія самога Пачобута-астранома, які праводзіў ў абсерваторыі кожную ясную ноч і адрываўся ад заняткаў навукай толькі па рэктарскіх справах, пацвярджае той факт, што трэба яшчэ і шанцаванне. Менавіта такога - навуковага - шанцавання і не было ў Пачобута. Ён не адкрыў новага нябеснага цела або новай астранамічнай з'явы. Ён быў адданым працаўніком навукі, які здабываў інфармацыю, на падставе якой астраномы-тэарэтыкі вылічалі арбіты, распрацоўвалі тэорыі руху нябесных целаў і шукалі агульныя заканамернасці з'яваў. Праца віленскага астранома мела сталую практычную накіраванасць: ён вызначаў каардынаты гарадоў ВКЛ і ўдакладняў раней вызначаныя - гэта было неабходна картаграфіі і землеўпарадкаванню нашага краю, назапашваў дакладныя вынікі назіранняў для выпрацоўкі тэорыі руху Меркурыя, Месяца, спадарожнікаў Юпітэра, астэроідаў і дзяліўся імі з астраномамі-тэарэтыкамі, за што і меў заслужаную павагу і высокі статус у навуковым свеце.

* * *

Нароўні з астраноміяй усё сваё жыццё Пачобут захапляўся лацінскай паэзіяй і мовай. Ён нават выступаў супраць пераводу навучання студэнтаў на жывыя мовы. Калі ў 1802 г. Варшаўскае таварыства аматараў навук звярнулася да яго па аўтарытэтную падтрымку ў справе пераводу навучання на польскую мову, ён адказаў, што «вялікія і вельмі вучоныя мовы грэцкая і лаціна і нават наша ліцвінская мова (верагодна, гарадзенец Пачобут меў на ўвазе старабеларускую мову. - Л. Л.) сышлі з часам… але і што з таго? Надрукуем новыя кнігі, перадрукуем старыя, вельмі гэта дорага. Што далей? Самі чытаць гэтыя кнігі будзем… а за мяжой ніхто гэтых кніг ведаць не будзе і нас таксама…» [152].

Пра свае заняткі астраноміяй Пачобут казаў: «Мая Уранія - як старая баба, не змагла забрацца на вяршыню Парнаса, але, соваючыся пад той вяршыняй, давала не вершы, а матэрыял для вершаў» [153].

19 чэрвеня 1802 г. Вільню і ўніверсітэт наведаў малады імператар Аляксандр I. Ад імя ўсіх выкладчыкаў і студэнтаў як самы вядомы і паважаны вучоны да яго з прамовай на французскай мове звярнуўся Пачобут і прачытаў на лаціне ўласную оду, прысвечаную імператару. Потым астраном правёў імператара ў абсерваторыю, дзе Аляксандр з цікавасцю агледзеў абсталяванне. Iмператару былі падораныя таблі цы з вынікамі назіранняў Цэрэры, вырабленыя ўласнаручна Пачобутам. Аляксандр I пацікавіўся, ці мае абсерваторыя тэлескоп Гершэля, пра які ён шмат чуў. Спадабаўся яму таксама ахраматычны тэлескоп з мікраметрам - у яго доўга аглядаў наваколле. Як вынік выйшла кніга на лаціне з одай Пачобута, прысвечанай імператару: «Ad Augustum Imperatorem Alexandrum I, carmen lectum іn publіco consessu Imp. Unіversіtatіs Vіlnensіs» (У рускім перакладзе выйшла ў «Периодическом издании об успехах народного просвещения», 1803, № 3). Пасля гэтага візіту ўказам ад 8 верасня 1802 г. была ўзноўленая сістэма адукацыі ў былым ВКЛ. А 4 красавіка 1803 г. выйшаў указ, які пацвярджаў існаванне Галоўнай літоўскай школы ў новых умовах - пад назовам Iмператарскага ўніверсітэта з поўным фінансаваннем [154].

У 1802 г. астраном Ольберс адкрыў новы астэроід і даў яму назву Палада (Pallas). Напрыканцы 1803 г. Пачобут здолеў знайсці гэтую малую планету самастойна і правесці серыю яе назіранняў, вынікі якіх надрукаваў у выданні нямецкага астранома Заха - «Monathlіche Korrespondens». Узімку таго года Палада якраз знаходзілася ў вылучаным Пачобутам сузор'і Цяльца Панятоўскага, і былому каралеўскаму астраному было прыемна, што нямецкія калегі ў ліставанні згадвалі менавіта гэтае сузор'е [155].

У той час уся адукаваная Еўропа чытала кнігі французскіх егіптолагаў, якія пабылі разам з войскам Напалеона ў Егіпце. Экс-канцлер Храптовіч атрымаў кнігу егіптолага барона Дамініка Віванда Данона ў сваю бібліятэку і даслаў Пачобуту копію малюнка са знакамі задыяка. Пачобут як прафесійны астраном з вялікай цікавасцю вывучаў найстаражытнейшы задыяк і размяшчэнне зорак задыякальных сузор'яў. У ліпені ў друкарні ўніверсітэта была выдадзеная ягоная кніга пра старажытны егіпецкі задыяк. Увосень гэтая кніга выйшла на французскай мове, а потым - па-нямецку [156]. Аналізуючы рух кропкі летняга сонцастаяння віленскі астраном вылічыў узрост помніка - 583 г. да н. э. [157]. Гэта было вельмі істотна, бо ў той час пашырылася меркаванне пра даўнасць егіпецкіх знаходак у дзясяткі тысяч гадоў, і менавіта астранамічнае датаванне ўплывовага вучонага дазволіла часткова вырашыць вельмі важнае для гістарычнай навукі пытанне [158].

На пачатку 1803 г. Пачобут, акрамя пастаяннай перапіскі з Па рыжскай, Лонданскай і Берлінскай акадэміямі, усталяваў навуковыя кантакты і з Пецярбургскай акадэміяй навук. У архіве яе бібліятэкі быў знойдзены дзённік назіранняў Пачобута за 1773 г. (Poczobutt. Cahіers des observatіons astromіques faltes l'Observatoіre Royal de Vіlna іn 1773, presentes au Roy. Vіlna, 1777), на якім ягонай рукой зроблены надпіс на тытульнай старонцы [159].

У 1802 г. адбылося асабістае знаёмства Пачобута з адным з на вукоўцаў Пецярбургскай акадэміі навук. Гэта быў вядомы хімік акадэмік У. М. Севяргін, які наведаў Вільню праездам. Пра сустрэчу з Пачобутам ён пісьмова даклаў сваёй акадэміі і перадаў некалькі кніг, выдадзеных у Вільні. У нататках пра падарожжа ён пісаў: «…прэлат Пачобут, дырэктар Віленскай абсерваторыі, прапанаваў рэгулярна пасылаць акадэміі, калі яна таго пажадае, метэаралагічныя назіранні, якія праводзяцца ва ўніверсітэце. Астранамічная абсерваторыя… складаецца з двух аддзяленняў, з якіх адно ёсць вялізная зала, дзе знаходзяцца некаторыя астранамічныя прылады і невялікая бібліятэка, да гэтага прадмета датычная. Iншае аддзяленне ёсць круглая, даволі вялізная вежа, з усіх бакоў, нават у самім купале, з адтулінамі, якія замыкаюцца тонкімі накрыўкамі, з ліставога жалеза зробленымі. Гэтыя накрыўкі зроблены так, што сам назіральнік без дапамогі іншага іх можа зручна адчыняць і замыкаць. Больш за тое, верхняя частка вежы рухомая і можа круціцца вакол. У гэтай вежы, акрамя іншых астранамічных прылад, павешаны таксама вялікі квадрант на белай, суцэльна мармуровай сцяне амаль у аршын шырынёю і цвёрда ўмацаванай. Гэтая сцяна знаходзіцца ўсярэдзіне вежы так, што вакол яе хадзіць можна. Абсерваторыя мела б вялікія выгоды, калі б ёй не перашкаджала на поўдні… вежа манастыра. Састарэлы Пачобут, паважаны за веды і працавітасць астраном, са шкадаваннем згадваў пра гэтую акалічнасць» [160].

У лісце да Снядэцкага ад 5 лістапада 1803 г. Пачобут пісаў, што назіраў мінанне Меркурыя па дыску Сонца. У гэты ж час астраном актыўна назіраў зноў адкрытыя астэроіды. У лісце да Храптовіча ад 10 жніўня 1804 г. паведамляў: «…з вялікімі праблемамі назіраю дзве новыя планеты, пра якіх добра вядома Васпану, а асабліва Паладу, вельмі складаную для назірання з-за сваёй дробязнасці». А 16 жніўня 1804 г. згадваў: «Учора планета Палада знаходзілася ў апазіцыі да Сонца і была найбольш блізкая да Зямлі». Можна выказаць здагадку, што ён сам марыў зрабіць аналагічнае адкрыццё. Аднак фартуна не была добразычлівая да віленскага астранома. Рэктар Страйноўскі прапанаваў Пачобуту ў дні адкрыцця новага навучальнага года (29.09.1804 г.) прачытаць рэферат пра новыя, толькі што адкрытыя малыя планеты (астэроіды). У лісце да Храптовіча Пачобут зазначаў: «Даўно не пісаў да Ясна вяльмож на га пана Дабрадзея аб нашых астранамічных цікавостках, таму што быў заняты пільнымі назіраннямі планет Цэрэра і Палада, потым рэфератам пра гэтыя планеты, які чытаў на публічнай сесіі на ад крыцці навучальнага года, і, нарэшце, назіраннямі планеты (Юноны. - Л. Л.), толь кі што знойдзенай у Ліліентале астраномам Хардынгам [161]. Гэтыя забавы занялі чатыры месяцы. Шукаць і адсочваць на небе малыя планеты, пасля кожнага іх выхаду з сонечных прамянёў, што здараецца кожны год, ёсць справа цяжкая, і казаць пра гэта так, каб публіку не знудзіць, - складана». Астраном пісаў, што Цэрэра спачатку была прынятая за камету, і далей: «Нарэшце добра мне ўдалося за тры дня да сесіі атрымаць навіны пра адкрыццё новай малой планеты астраномам Хардынгам, а яшчэ лепш, што за пакінутыя да даклада дні ўдалося знайсці на небе гэтага госця» [162].

Вясной 1805 г. Пачобут пачаў хварэць і моцна саслабеў. Храптовіч напісаў былому віленскаму прафесару медыцыны Лангмаеру, які жыў у Вене. Перадаўшы абсерваторыю свайму памочніку Рэшке, Пачо бут у канцы мая выехаў у Вену і Бадэн для лячэння. Затрымаўся ў Варшаве ў Храптовіча, заехаў у Кракаў да біскупа, які забяспечыў яго рэкамендацыйнымі лістамі да нунцыя і арцыбіскупа ў Вене і далей паехаў у Вену без прыпынкаў. У Вене спыніўся ў гасціннага прафесара Лангмаера, зрабіў візіты да арцыбіскупа і нунцыя, пазнаёміўся з вен скім астраномам Трыснекерам [163], купіў сабе неабходныя кнігі. З 8 ліпеня да 25 жніўня быў у Бадэне, потым праз Вену і Кракаў прыехаў у Варшаву да Храптовіча, а 29 верасня вярнуўся ў Вільню. Спачатку пасля працэдур у Вене адчуў сябе лепш, але праз хут кі час не дамаганне вярнулася [164].

Па прычыне пагаршэння здароўя Пачобут у 1807 г. пакінуў пост дырэктара абсерваторыі, перадаўшы яго Яну Снядэцкаму. Але калі ў кастрычніку таго ж года на небе з'явілася камета, цяжка хворы Пачобут, якому быў прапісаны ложак, шмат халодных начэй правёў у вежы абсерваторыі, назіраючы камету і рэгулярна вызначаючы яе становішча на небе для разлікаў арбіты. У жніўні 1808 г. Пачобут пераехаў у Дынабургскі манастыр, каб там сустрэць смерць, як належыць манаху, - астраном зноў уступіў у адроджаны ордэн езуітаў. Але ягонае здароўе часова палепшылася. У манастыры ён накідваў план па рэфармаванні езуіцкіх школ на Беларусі - з прапановай адмяніць былыя праграмы навучання [165]. У кастрычніку 1808 г. Храптовіч атрымаў некалькі лістоў ад смяротна хворага Пачобута, у апошнім з іх астраном пісаў: «Зараз магу і павінен сказаць Яснавяльможнаму пану дабрадзею майму нешта больш істотнае, чымсьці заўжды… Ад'езд мой быў апісаны ў папярэднім лісце. Па дарозе аслаб, але як толькі сілы вярнуліся, паехаў далей… Прыбыў да Дынабурга вельмі слабы. Тут, як госць, адпачываю і наведваю прыяцеляў, якія жывуць непадалёк… Забраў ад каханага і годнага рэктара камісію, каб дамовіцца з езуітамі пра план выкладання навук у іх школах. Вельмі доўгімі былі гэтыя перамовы… Тым часам здароўе выпрабоўвае мяне… вырашыў там (у манастыры. - Л. Л.) чакаць смерці… аднавіў свае шлюбы законныя і пераехаў да братоў, якія мне вочы заплюшчаць…» [166]. Гэта быў апошні ліст Пачобута.

20 лютага 1810 г. Марцін Пачобут-Адляніцкі памёр. 26 лютага адбылося жалобнае набажэнства ў касцёле Св. Яна пры Галоўнай школе, падчас якога ксёндз Аўгуст Тамашэўскі, прафесар дагматычнай тэалогіі і гісторыі рэлігіі, прачытаў жалобнае казанне.

Ян Снядэцкі згадваў, што ў спадчыну ад Пачобута засталося 34 тамы дзённікаў астранамічных назіранняў. На жаль, пераважная большасць назіранняў Пачобута засталася невядомай для астраномаў [167]. Дырэктар Віленскай абсерваторыі ў 1860 г. Мацвей Гусеў пісаў, што акрамя 34 тамоў былі яшчэ два тамы: адзін - назіранняў, выкананых да перабудовы абсерваторыі ў 1773 г., другі - з запісамі назіранняў, выкана ных у Коўне ў 1779-1780 гг. з мэтай вызначэння геаграфічных каардынатаў мясцовасці. Таксама неабходна згадаць і метэаралагічныя на зі ранні, якія Пачобут пачаў запісваць ад пачатку сваёй астранамічнай дзейнасці і якія потым з невялікімі перапынкамі вяліся іншымі астраномамі. Гэтыя метэаралагічныя запісы з'яўляюцца важнымі крыніцамі інфармацыі аб клімаце Віленшчыны.

У 1919 г. імем Пачобута названы адзін з будынкаў (абсерваторыя) адноўленага ўніверсітэта Стафана Баторыя (Дзядзінец Пачобута). Iмя нашага астранома носіць адзін з кратараў на Месяцы.

Марцін Пачобут-Адляніцкі пакінуў глыбокі след у гісторыі нашай навукі і адукацыі. Ён здабыў сабе заслужаную павагу калег як умелы і вельмі працавіты астраном-назіральнік і застаўся ў гісторыі навукі чалавекам, які інструментальна і па якасці здабытага навуковага матэрыялу вывеў Віленскую абсерваторыю на ўзровень найлепшых абсерваторый Еўропы. Вынікі назіранняў планеты Меркурый віленскага астранома сталі падмуркам для вылічэння параметраў арбіты планеты самы мі лепшымі астраномамі-тэарэтыкамі канца XVIII - пачатку XIX ст. Таксама вучоны займаўся пошукамі вырашэння праблемы дакладнага вызначэння геаграфічнай даўгаты - асноўнай астранамічнай праблемы таго часу, без чаго немагчыма было далейшае развіццё мараплаўства і гандлю. Для гэтага займаўся вывучэннем і складаннем табліц руху Месяца і спадарожнікаў Юпітэра. Пачобут практычна першым пачаў сістэмна вызначаць каардынаты населеных пунктаў нашага краю і тым зрабіў вялікі ўнёсак у стварэнне геаграфічных картаў, без чаго ўжо было немагчыма развіццё грамадства. Ён забяспечыў фінансаванне адукацыі ў нашым краі пры каралю Станіславу Панятоўскім, пры Кацярыне II, пры Паўлу I і Аляксандру I. Усе гэтыя манархі лічылі яго слынным, сумленным і адказным навукоўцам і рэктарам, які працуе дзеля развіцця навукі і адукацыі і не шукае асабістых выгод. Менавіта пры Пачобуце віленская вучэльня перайшла ад сярэднявечных да сучасных для сваёй эпохі праграм адукацыі, пры ім быў створаны моцны калектыў выкладчыкаў-навукоўцаў. Пачобут-рэктар захаваў універсітэт у самы складаны час і рэфармававаў яго. Пры ім былі закладзеныя трывалыя падмуркі сучаснага ўніверсітэта, з якога выйшлі Адам Міцкевіч, Теадор Нарбут, Караль Падчашынскі, Iгнат Ходзька, Міхал Балінскі, Томаш Зан, Iгнат Дамейка і амаль усе слаўныя сыны нашага краю першай паловы XIX ст.

Ян Снядэцкі

Ян Снядэцкі - рэктар Віленскага ўніверсітэта, астраном, матэматык і грамадскі дзеяч - нарадзіўся 29 верасня 1756 г. у горадзе Жнін (недалёка ад Быдгашча). Яго бацька быў ўплывовым месцічам горада Жнін, сям'я займалася земляробствам і піваварствам. Хваравіты з дзяцінства, хлопчык прынёс шмат клопатаў сваёй маці Францішцы (да шлю бу - Гішчынскай) [168].

Ужо ў дзевяць гадоў пасля хатняй падрыхтоўкі Ян быў аддадзе ны ў калегіум Любранскага ў горадзе Познань, дзе вучыўся сем гадоў (1766-1772 гг.). Выкладанне там вялося яшчэ амаль на сярэднявечны ўзор. Малы Ян выявіў вялікую цікавасць да дакладных навук, наведваў лекцыі па эксперыментальнай фізіцы, якія чытаў у езуіцкай школе ў Познані астраном Юзаф Рагалінскі. Дзякуючы падтрымцы з боку познанскіх езуітаў здольны 16-гадовы юнак з'ехаў у 1772 г. у Кракаў, дзе паступіў у акадэмію. Кракаўская акадэмія была асноўнай вышэйшай школай Польшчы, аднак узровень выкладання ў ёй быў невысокі. Галоўным зместам лекцый па філасофіі стала вучэнне Арыстоцеля з каментарамі Тамаша Аквінскага. Вучэнне Каперніка не прымалася. Сярод прафесараў матэматычнай групы самае значнае месца займаў так званы «Regіus Astrologus» (каралеўскі астролаг), галоў ным аба вязкам якога лічылася стварэнне календароў з астралагічнымі прад казаннямі. Трохі лепш падавалася матэматыка, але алгебра зусім не выкладалася, а ў выкладанні геаметрыі захоўвалася старая манера аналізу [169].

Здольны юнак скончыў універсітэцкі курс на працягу трох гадоў. У 1775 г. ён атрымаў доктарскую ступень, якая па тагачасных правілах давала права чытаць лекцыі ва ўніверсітэце. Прадметам сваіх лекцый Снядэцкі абраў у 1776 г. алгебру ў Кракаўскай акадэміі, а праз нейкі час у гімназіі Навадворскага пачаў чытаць лекцыі па логіцы, гідрастатыцы, палітычнай эканоміі і іншых прадметах [170].

У той час, калі Ян Снядэцкі пачынаў сваё навучанне ў Кракаў скай акадэміі, у Польшчы была арганізаваная Адукацыйная камісія народнай асветы - правобраз будучага міністэрства народнай асветы. Асноўнай задачай камісіі была карэнная рэформа вышэйшай школы. Адукацыйная камісія даручыла правесці рэформу Кракаўскай акадэміі Гуга Калантаю, які з гэтай мэтай у 1777 г. прыехаў у Кракаў. Ян Снядэцкі адпачатку далучыўся да лагера, які ўзначаліў Калантай. Адукацыйная камісія глядзела на Снядэцкага як на будучага прафесара Кракаўскага ўніверсітэта. Таму ён быў накіраваны за мяжу для навучання ў найбуйнейшых цэнтрах Заходняй Еўропы. Снядэцкі пакінуў Кракаў у верасні 1778 г. і паехаў ў Нямеччыну - спачатку ў Лейпцыг, а потым у Гетынген, дзе з 1737 г. існаваў універсітэт. Снядэцкі думаў, што ў гэтым універсітэце лекцыі будуць чытаць на лацінскай мове, якой ён добра валодаў. Але ў германскіх універсітэтах выкладанне вялося ўжо пераважна на нямецкай мове, якой Снядэцкі амаль не ведаў. Ён на працягу трох месяцаў вывучыў мову настолькі, наколькі гэта было неабходна для чытання навуковых кніг і слухання лекцый. У Гетынгене малады вучоны вывучаў шматлікія дакладныя навукі: матэматыку, фі зіку і нават вайскова-інжынерную справу. Тады ж ён упершыню пазнаёміўся з астраноміяй у Гетынгенскай абсерваторыі, якая набыла вядомасць у сярэдзіне XVIII ст. дзякуючы працам Ёгана Тобіяса Маера (1723-1702) [171].

Снядэцкі хутка пачаў адчуваць нястачу грашовых сродкаў. На дапамогу прыйшоў Калантай, які арганізаваў яму прыватную матэрыяльную падтрымку. Пастаянная 15-месячная праца ў Гетынгене ад білася на здароўі Снядэцкага, і ён мусіў зрабіць перапынак у занятках. Лекар раіў яму пакінуць Гетынген, і Снядэцкі ў лістападзе 1779 г. з'ехаў у Галандыю, дзе жыў пераважна ў Лейдане, а адтуль у студзені 1780 г. выправіўся ў Парыж [172].

Парыж быў навуковым цэнтрам Еўропы асабліва ў галіне дакладных навук. Як Снядэцкі пісаў у аўтабіяграфіі, галоўнай мэтай яго знаходжання ў Парыжы было ўдасканаленне ў ведах па вышэйшай матэматыцы дзеля практычнага яе выкарыстання ў астраноміі і механіцы. З гэтай мэтай ён наведваў лекцыі па інтэгральным рахаванні вядомага французскага матэматыка Кузена (Сousіn, 1739-1800). Цесная сувязь, якая ўсталявалася паміж Снядэцкім і Кузенам, працягвалася і пасля вяртання Снядэцкага ў Кракаў, пра што сведчыць іх перапіска.

З лістапада 1780 да ліпеня 1781 г. Кузен чытаў лекцыі па астраноміі, выкладаючы праблему трох целаў з прымяненнем яе да тэорыі руху Месяца. Снядэцкі згадваў, што гэта быў першы па сваёй грунтоўнасці курс, які ён чуў у Парыжы. Лекцыі Кузена прынеслі Снядэцкаму вялікую карысць, бо сталі асновай яго адукацыі ў галіне матэматычнай астраноміі. Акрамя лекцый Кузена Снядэцкі слухаў яшчэ іншыя курсы, сярод іх курс па астраноміі, які чытаў Лаланд (Lalande). Ён працаваў у Парыж скай абсерваторыі, але найчас цей на ведваў невялікую абсер ваторыю Месье, з якім блізка сышоўся. Астранамічныя назіранні Снядэцкі таксама праводзіў у абсерваторыі Каралеўскага каледжа. Снядэцкі наведваў яшчэ і д'Аламбера (d'Alam bert). Французскі матэматык за цікавіўся маладым навукоўцам, раіў яму не вяртацца дадому і абяцаў дапамагчы ў атрыманні пасады астранома ў Мадрыдскай абсерваторыі, але Снядэцкі гэтай прапановы не прыняў. Акрамя астранамічных назіранняў і вылічэнняў ён сур'ёзна займаўся хіміяй і мінералогіяй, а таксама вывучаў французскую мову, літаратуру і мастацтва [173].

Камісія народнай асветы прапанавала Снядэцкаму да кастрычніка 1781 г. вярнуцца ў Кракаў, дзе яму прызначалася кафедра матэматыкі і астраноміі, прычым лекцыі па матэматыцы Снядэцкі павінен быў пачаць чытаць неадкладна, а лекцыі па астраноміі - з 1782 г.

Рэформа Кракаўскага ўніверсітэта была ўжо ў асноўным завершаная Калантаем, які надаваў вялікае значэнне развіццю ў Кракаўскай акадэміі натуральных і юрыдычных навук. На жаль, не ўсе задумы ажыццявіліся, аднак сучасная сістэма выкладання зацвердзілася канчаткова. Ян Снядэцкі быў актыўным прыхільнікам Калантая. Яшчэ да вяртання з Парыжа, у 1782 г., яго абралі сакратаром Кракаўскай акадэміі. Снядэцкі пачаў выконваць гэтыя вельмі адказныя абавязкі. Ён перагледзеў расходныя кнігі і строгім кантролем імкнуўся выправіць недахопы. Нягледзячы на адміністрацыйную нагрузку сакратара акадэміі, якому падпарадкоўваліся ўсе школы ў дзяржаве (акрамя школ у Літве, падпарадкаваных Віленскай акадэміі), Снядэцкі вельмі старанна вёў навучальную і навуковую працу. Да лекцый ён рыхтаваўся вельмі дбайна. Лекцыі чытаў на польскай мове, за што яго папракалі старыя прафесары, якія прывыклі чытаць на лаціне [174].

Увесь 1781/82 навучальны год Снядэцкі займаўся падрыхтоўкай курса матэматыкі, які планаваў выдаць у чатырох тамах. У першым томе ён меркаваў падаць алгебру, у другім - аналітычную геаметрыю, у трэцім - дыферэнцыяльнае і інтэгральнае рахаванне, у чацвёртым - ужыванне гэтых рахаванняў у механіцы і астраноміі. Першыя два тамы пад агульным загалоўкам «Тэорыя алгебраічнага рахавання, прымененая да крывых ліній» былі надрукаваныя ў Кракаве на польскай мове ў 1783 г. [175].

У верасні 1782 г. Снядэцкі пачаў чытаць лекцыі па астраноміі. Тэмай першай лекцыі была ўхвала Каперніку, былому студэнту Кракаўскай акадэміі.

Для Яна Снядэцкага пачаліся гады ўпартай працы, як ён пісаў у аўтабіяграфіі, «лекцыі чытаў сістэматычна, не прапусціўшы іх ні разу».

У 1782-1786 гг. рэктарам Кракаўскай акадэміі быў Калантай, які паслядоўна праводзіў сваю рэфарматарскую дзейнасць. У 1782 г. з удзелам Снядэцкага быў складзены план стварэння астранамічнай абсерваторыі, батанічнага саду, хімічнай і фізічнай лабараторый і медыцынскай клінікі. З асаблівай зацятасцю Снядэцкі займаўся арганізацыяй астранамічнай абсерваторыі. У Кракаве ніякіх астранамічных прылад, акрамя састарэлых сярэднявечных, не было. Камісія народнай асветы выдзеліла сродкі на закуп некаторых прылад з навуковага кабінета Рагалінскага ў Познані. Сярод гэтых прылад былі маятнікавы гадзіннік Лепо і астранамічны квадрант Канівэ. Кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі падарыў Снядэцкаму з сваёй абсерваторыі ахраматычны рэф рактар Доланда з ахраматычным аб'ектывам. Але неабходна было заказаць новыя прылады і падбаць пра пабудову абсерваторыі. З дапамогай Кузена і Месье, з якімі вёў перапіску, Снядэцкі замовіў у Парыжы астранамічныя прылады і новы маятнікавы гадзіннік. Спачатку ён прапаноўваў дабудаваць абсерваторыю на ўніверсітэцкім будынку, у цэнтры горада, але потым пагадзіўся на тое, каб узвесці яе за горадам, у прадмесці Весела. Быў абраны будынак, які раней належаў езуітам (пабудаваны ў 1750 г.), у 1773 г. ён быў перададзены Кракаўскай акадэміі разам з усёй маёмасцю ордэна езуітаў. Для абсерваторыі будынак належала перарабіць, а для гэтага сродкі знайшліся толькі ў 1787 г. Каля абсерваторыі планаваўся батанічны сад.

У чаканні сродкаў на перабудову Снядэцкі папаўняў астранамічнае абсталяванне. У 1783 г. у яго распараджэнні ўжо меліся два квадранты, дзве трубы Доланда і чатыры іншыя тэлескопы. Славуты французскі астраном Месье ў лісце да Снядэцкага ў 1785 г. пісаў: «Я быў задаволены, даведаўшыся з Вашага ліста пра гэтую абсерваторыю, якая павінна спрыяць прагрэсу ў астраноміі і прынесці шмат добрага Польшчы і Вам. Прылады, якія ў Вас ужо ёсць, па большай частцы добрыя. Аб'яднаўшы іх з тымі, якія Вы чакаеце, магчыма будзе стварыць адну з найлепшых абсерваторый у Еўропе» [176]. У 1786 г. былі атрыманыя з Парыжа замоўленыя прылады (пасажная прылада [177] і гадзіннік). У снежні 1786 г. Снядэцкі звярнуўся ў Камісію народнай асветы з просьбай аб камандзіраванні яго на некалькі месяцаў у Англію для азнаямлення з астранамічнымі абсерваторыямі. Атрымаўшы дазвол, ён з'ехаў у сакавіку 1787 г. праз Вену і Парыж у Лондан. Спачатку ён наведаў Грынвіцкую абсерваторыю, асабіста пазнаёміўся з яе дырэктарам Невілам Маскелайнам. Але самым істотным вынікам паездкі Снядэцкага ў Англію было яго знаходжанне на працягу некалькіх тыдняў у мястэчку Слоў блізу Віндзара ў абсерваторыі Уільяма Гершэля. У лісце да Марціна Пачобута Снядэцкі дэталёва апі саў назіранні разам з Гершэлем падвойных зорак, Урана, спа дарожнікаў Сатурна і іншых нябесных целаў. Наведаў ён таксама Оксфардскі ўні версітэт і абсерваторыю ў Оксфардзе, дырэктарам якой быў Хорнсбі. У той час Англія была лідарам ва ўсіх галінах навукі, таму паездка Снядэцкага спрыяла паглыбленню ягонай астранаміч най адукацыі, атрыманай у Парыжы. Паездка дала яму магчымасць азнаёміцца з галоўнымі тагачаснымі абсерваторыямі, дасягненні якіх адыгралі вядучую ролю ў гісторыі астранамічных даследаванняў канца XVIII ст. [178].

Пакуль Снядэцкі знаходзіўся ў Англіі, у Кракаве паспяхова ажыццяўлялася перабудова былога будынка езуітаў для абсерваторыі. Калі ў снежні 1787 г. ён вярнуўся ў Кракаў, асноўныя будаўнічыя работы завяршыліся. Але толькі 10 кастрычніка 1791 г. былі праведзеныя першыя астранамічныя назіранні. Абсерваторыя атрымала даволі добрае інструментальнае абсталяванне. Галоўнымі яе прыладамі былі:

• французскі квадрант з латуні радыусам тры парыжскія футы (амаль метр);

• англійскі квадрант радыусам 14 цаляў, які меў дзве ахраматычныя трубы;

• пасажная прылада, вырабленая майстрам Шарытэ (Charіte) у Парыжы на ўзор аналагічнай прылады Рамсдэна;

• чатыры маятнікавыя гадзіннікі, з якіх адзін - з кампенсацыйным маятнікам (майстра Лепо, 1786 г.);

• паралактычная труба даўжынёй 5 футаў і 5 цаляў з неахраматычным аб'ектывам і мікраметрам;

• дзве трубы, вырабленыя Доландам, з ахраматычнымі аб'ектывамі;

• два люстраныя тэлескопы.

Акрамя пералічаных прылад Снядэцкі набыў камплект ме тэа ралагічных прыбораў, вырабленых у Парыжы і Лондане, з дапамогай якіх распачаліся рэгулярныя назіранні [179]. У лісце да Пачобута ад 2 студзеня 1792 г. ён апісаў сваю абсерваторыю і навуковыя прылады [180].

Снядэцкі быў старанны назіральнік. У сваю праграму ён улучыў назіранні зацьменняў спадарожнікаў Юпітэра і пакрыццяў зорак Меся цам. Ён прапаноўваў Пачобуту рабіць аналагічныя даследаванні ў Вільні для вызначэння рознасці даўгот Віленскай і Кракаўскай абсерваторый. 4 чэрвеня 1788 г. правёў назіранне зацьмення Сонца, 28 кра савіка 1790 г. - поўнага зацьмення Месяца. У 1792 г. паводле на зіранняў, зробленых з квадрантам Канівэ, ён вызначыў шырату Кракаў скай абсер ваторыі [181].

Аднак на навуковым шляху Снядэцкага з'явіліся сур'ёзныя цяжкасці, выкліканыя агульным палітычным становішчам, якое склалася ў Польшчы ў апошнім дзесяцігоддзі XVIII ст.: урадамі Расіі і Прусіі вялася падрыхтоўка Другога падзелу Рэчы Паспалітай, для фармальнага зацвярджэння якога быў скліканы сойм у Гродне.

Асноўныя сродкі для Кракаўскай акадэміі давалі розныя маёнткі, у тым ліку і з тэрыторыі ВКЛ. Палітычныя змены пагражалі матэрыяльным асновам акадэміі, і таму яе дзейнасць апынулася пад пагрозай спынення. У сувязі з гэтым Снядэцкі быў камандзіраваны ў Гродна для абароны фінансавых спраў акадэміі. Ён прабыў у Гродне з чэрвеня да снежня 1793 г. і быў сведкам гвалту з боку царскага генерала Сіверса над дэпутатамі сойма, якія не згаджаліся з падзелам краіны. Толькі пад пагрозай гармат, накіраваных Сіверсам на будынак сойма, дэпутаты мусілі прыняць навязанае ім рашэнне. Пасля ўрэгулявання фінансавых спраў Кракаўскай акадэміі Снядэцкі аднавіў свае назіранні ў Кракаве і вёў іх да траўня 1794 г. У тым годзе палітычныя падзеі ізноў перапынілі навуковую працу. Разгарнуўся нацыянальна-вызвольны рух пад кіраўніцтвам Касцюшкі, прыхільнікам якога быў Снядэцкі. Ён быў абраны камісарам, узяў на сябе клопат аб прыёме добраахвотнікаў у войска і дастаўцы ежы і грошай у Варшаву. Пасля задушэння паўстання Касцюшкі быў праведзены Трэці падзел Рэчы Паспалітай. Кракаў спачатку быў заняты прускімі войскамі, а потым далучаны да Аўстрыі. Ад ўзрушэнняў з прычыны падзелу радзімы Снядэцкі ў адну ноч пасівеў.

У лютым 1796 г. у складзе дэлегацыі Кракаўскага ўніверсітэта Снядэцкі паехаў у Вену для ўручэння імператару Францу II петыцыі ўніверсітэта, над якім навісла пагроза ліквідацыі. У Вене Снядэцкі правёў каля двух месяцаў, у красавіку 1796 г. вярнуўся ў Кракаў. У выніку перамоваў дэлегацыі Кракаўскага ўніверсітэта з аўстрыйскім урадам было абароненае існаванне ўстановы, але ўмовы працы пад аўстрыйскай уладай былі настолькі цяжкія, што ў 1797 г. Снядэцкі падаў у адстаўку з пасады прафесара, пакідаючы за сабой працу ў абсерваторыі. Адстаўка не была прынятая, і ён працягваў працаваць ва ўніверсітэце. Здароўе вучонага прыкметна пагоршылася, астраном пакутаваў ад хваробы лёгкіх, але астранамічных назіранняў не спыніў.

Яшчэ ў 1796 г., падчас паездкі ў Вену, Снядэцкі пазнаёміўся з аўстрыйскім астраномам Трыснекерам, потым ліставаўся з ім на лацінскай мове. Трыснекер публікаваў у выдаваных ім эфемерыдах [182] (Ephemerіdes Vіndobonenses) назіранні Снядэцкага. З імі пазнаёміўся вядомы нямецкі астраном Цах, які з 1800 г. пачаў выдаваць першы ў свеце астранамічны часопіс «Monatlіche Correspondenz zur Beforderung der Erd und Hіmmelskunde». Не ведаючы асабіста Снядэцкага, Цах паслаў яму ў жніўні 1800 г. ліст, у якім выявіў жаданне завязаць перапіску. З таго часу і пачалася вельмі ажыўленая навуковая сувязь паміж Снядэцкім і Цахам. У лісце ад 9 лістапада 1800 г. Снядэцкі паслаў Цаху дадзеныя з вынікамі назіранняў пакрыцця Месяцам зоркі η Vіrgіnus. Гэтую астранамічную з'яву таксама назіраў Цах у сваёй абсерваторыі ў Зэебергене (мясцовасць у Цюрынгіі, якая належала тады герцагству Саксен). Па падставе паведамленых яму момантаў дадзенага пакрыцця ў Вене і Зэебергене Снядэцкі вылічыў рознасць геаграфічных даўгот гэтых трох абсерваторый [183].

Новы ўздым астранамічнай дзейнасці Снядэцкага пачаўся пасля адкрыцця італьянскім астраномам Піяці першай малой планеты Цэрэра (1801). Снядэцкі, не ведаючы каардынатаў, адшукаў яе на небе 1 сакавіка 1802 г. і вызначаў каардынаты на працягу 15 начэй з 1 сакавіка да 5 красавіка 1802 г. 25 красавіка 1802 г. вучоны быў азнаёмлены Цахам (ліст ад 9 красавіка 1802 г.) аб адкрыцці Ольберсам другой малой планеты - Палады. Ён неадкладна прыступіў да пошуку і, знайшоўшы яе на небе ў той самы дзень, назіраў новую планету на працягу ўсіх наступных начэй з 25 красавіка да 3 мая 1802 г. Усе гэтыя назіранні былі перададзеныя Цаху, і той апублікаваў іх у «Monatlіche Correspondenz…». Таксама іх надрукаваў «Што годнік Варшаўскага таварыства сяброў навук» («Rocznіkі To wa rzyst wa Warszawskіego Przyjacіol Nauk»), заснаваны ў лістападзе 1800 г. Снядэцкі быў чальцом гэтага таварыства з дня яго стварэння.

Першы прэзідэнт таварыства гісторык Ян Альбертрандзі (Albertrandі) у 1801 г. звярнуўся да Снядэцкага з прапановай напісаць дысертацыю пра Каперніка. Мэта працы была абазначаная такім чынам: «…паказаць, як Каперніку абавязаныя матэматычныя навукі, асабліва астраномія, у эпоху, у якой ён жыў, паказаць, працай якіх папярэднікаў ён карыстаўся і ў якой ступені, паказаць, чым абавязаныя яму навукі ў цяперашні час». Снядэцкі вельмі ахвотна пагадзіўся напісаць гэтую дысертацыю. Ён уважліва вывучыў кнігу Каперніка па першым выданні 1543 г., а потым даследаваў працы аўтараў, якія пісалі пра яго. Увага даследчыка засяродзілася на змесце кнігі Каперніка, а не на яго біяграфіі. Снядэцкі ахарактарызаваў сутнасць яго вучэння так: «Капернік быў не пераймальнікам старажытных філосафаў, але сапраўдным творцам сваёй сістэмы, ён вырашыў найцяжэйшыя за дачы сферычнай трыганаметрыі, а яго ўласныя і глыбокія ідэі аб упа радкаванні і нябесных целах, аб фізічнай сіле іх руху, асабліва зямной восі, пацверджаныя праз некалькі стагоддзяў тонкімі назіраннямі і глыбокім геаметрычным вылічэннем, вялі да новых вялікіх законаў аб уладкаванні Сусвету і сталі асновай найвялікшых адкрыццяў у сучаснай астраноміі». У гэтых словах выявіўся новы падыход да сутнасці вучэння Каперніка, і таму Снядэцкі дадаў: «Усяго гэтага ніхто да мяне яшчэ не напісаў і не давёў». У дысертацыі, якая стала не толькі выкладам вучэння Каперніка, але і арыгінальнай працай, Снядэцкі даў крытычны агляд усіх раздзелаў яго кнігі. Ён лічыў самым істотным раздзел, прысвечаны руху Зямлі. Напрыканцы Снядэцкі адзначыў поспехі астраноміі, дасягнутыя на аснове вучэння Каперніка [184].

Дысертацыя Снядэцкага была адпраўленая ў Варшаву 31 жніўня 1802 г. і прачытаная на адкрытым пасяджэнні Таварыства сяброў навук 16 лістапада 1802 г. Культурная грамадскасць Варшавы прыняла яе з вялікім запалам. Як прайшло тое чытанне, апісаў Чацкі ў лісце ад 17 лістапада 1802 г. да Снядэцкага: «Мой дарагі сябар! Тысяча вуснаў паўторыць тваё імя з глыбокай павагай і падзякай. Учора быў адзін з тых дзён, якія вельмі неабходны для народа. Сустрэча працягвалася чатыры гадзіны: элегантка і манах, навуковец і прастак, юрыст і матэматык - усе уважліва слухалі… Глыбокая цішыня перарывалася толькі міжволі час ад часу ўсклікамі захаплення… Як толькі Вы надрукуеце Каперніка, Таварыства накіруе 20 асобнікаў у Фрамбарг (Frauenburg), каб яны на магілу Каперніка былі ўзложаныя» [185]. Ужо ў снежні 1802 г. гэтая праца была надрукаваная асобнай кнігай, потым перавыдадзеная ў 1803 г. у «Штогодніку Варшаўскага таварыства…». Гэты твор увайшоў і ў зборнікі Яна Снядэцкага, якія былі выдадзеныя тройчы (1-е выданне - Вільня, 1814 г., 2-е выданне - Вільня, 1818 г., 3-е выданне - Варшава, 1837 г.). Пазней з'явіліся шматлікія пераклады гэтай працы на замежныя мовы. На англійскай мове твор Снядэцкага пра Каперніка быў выдадзены ў Дубліне ў 1823 г., на італьянскай у Пізе ў 1823 г., рэзюмэ на персідскай мове - у Калькуце ў 1826 г. Біёграф Яна Снядэцкага Балінскі паведамляў пра пераклад гэтай кнігі Снядэцкага на рускую мову, выкананы Васілём Анастасевічам.

Праца Снядэцкага спрыяла актывізацыі цікавасці да Каперніка сярод еўрапейскай інтэлігенцыі. У сусветнай навуцы Капернік быў прызнаны польскім навукоўцам, нягледзячы на тое што да гэтага яму прыпісвалі прускае паходжанне.

У той самы час Снядэцкі напісаў падручнік па геаграфіі. Як ён згадваў у аўтабіяграфіі, задума падручніка з'явілася яшчэ ў 17941795 гг. Дагэтуль не было ўзораў такога навучальнага дапа мож ніка. Таму яго складанне доўжылася некалькі гадоў і было завершанае толькі ў 1803 г. Падручнік быў надрукаваны на польскай мове ў Варшаве ў 1804 г. пад назвай: «Геаграфія, або Матэматычнае і фізічнае апісанне Зямлі». Геаграфія Снядэцкага выйшла трыма выданнямі на польскай мове. Другое з іх, пашыранае і выпраўленае, было надрукаванае ў Вільні ў 1809 г.; трэцяе выданне, зноў пашыранае, выйшла з друку таксама ў Вільні ў 1818 г. Другое выданне было перакладзенае на рускую мову і выйшла ў Харкаве ў якасці падручніка па геаграфіі, зацверджанага для ўсіх рускіх гімназій [186].

У 1802 г. Снядэцкі па ўласным жаданні быў вызвалены ад пасады прафесара Кракаўскага ўніверсітэта. Прычынай падачы ў адстаўку сталася тое, што адраджэнне ўніверсітэта, пачатае дзякуючы працам Калантая, фак тычна спынілася. Яно запаволілася ўжо ў 1786 г., пасля таго як Калантай пакінуў Кракаў. Акупацыя Кракава прускімі войскамі ў 1794 г., а потым далучэнне Кракава да Аўстрыі пасля Трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай яшчэ больш пагоршыла становішча. У 1796-1798 гг. Снядэцкі тройчы ездзіў у Вену ўлагоджваць справы ўніверсітэта перад аўстрыйскім урадам, але гэта не прывяло да прыкметнага паляпшэння ўмоў працы.

Найлепшыя ўмовы для развіцця навукі склаліся ў Віленскім уні версітэце, дзе астранамічныя даследаванні развіваліся пад кіраўніцтвам Марціна Пачобута. З ім Снядэцкі пазнаёміўся асабіста яшчэ ў Гродне, куды падчас сойма ў 1793 г. прыехаў таксама і Пачобут, тады рэктар Віленскага ўніверсітэта. Пасля Снядэцкага двойчы запрашалі ў Віленскі ўніверсітэт, але ён адхіліў гэтыя запрашэнні [187], бо вырашыў з'ехаць за мяжу і не бачыў сэнсу для сваёй працы на радзіме. У лісце да Калантая ад 22 жніўня 1803 г. Снядэцкі паведаміў, што накіроўваецца ў Нямеччыну і Францыю, каб адпачыць, наведаць Цаха і пазнаёміцца з яго астранамічнымі і геадэзічнымі працамі. Ён выехаў на пачатку верасня 1803 г. Спыніўшыся на некалькі дзён у Зэебергене ў Цаха, Снядэцкі ўдзельнічаў у ягоных астранамічных назіраннях. У лістападзе 1803 г. вучоны прыбыў у Парыж, дзе прабыў 8 месяцаў, выязджаючы на кароткі час у Нідэрланды [188].

Падчас знаходжання Снядэцкага ў Парыжы французскі пісьменнік Шарль Віле (Vіllers) выдаў кнігу «Эцюды аб духу і ўплыве рэфарма цыі Лютэра», дзе дазволіў сабе паклёпніцкія закіды на адрас Рэчы Паспа літай. Снядэцкі напісаў вялізны адказ на гэты паклёп і выдаў яго на французскай мове. Ён давёў у ім безгрунтоўнасць высноў Віле, які сцвярджаў, што наш край у XV ст. не меў значэння ў Еўропе, нагадаў пра перамогу над крыжакамі, здабытую ў 1410 г. у бітве пад Грунвальдам злучанымі сіламі палякаў, беларусаў і літоўцаў, і паказаў высокі ўзровень нашай культуры XV ст. Акрамя таго, польскі астраном пратэставаў супраць здзекаў аўтара «Эцюдаў…» з Рэчы Паспалітай пасля страты дзяржаўнай незалежнасці ў канцы XVIII ст. Водгук Снядэцкага на кнігу Віле атрымаў вялікі розгалас у грамадскіх колах Францыі.

У кастрычніку 1804 г. Снядэцкі з'ехаў у Iталію і жыў у Мілане і Рыме. Падчас знаходжання ў Iталіі яму прапаноўвалі кіраўніцтва абсерваторыяй у Балоні, але ён гэтай прапановы не прыняў. У траўні 1805 г. вярнуўся ў Кракаў, збіраўся пасяліцца ў вёсцы і заняцца там гаспадаркай, паляваннем і чытаннем кніг [189].

Князь Адам Чартарыйскі, апякун школ васьмі заходніх губерняў Расіі і міністр замежных спраў Расійскай імперыі, звярнуўся да Снядэцкага з прапановай заняць пасады дырэктара Віленскай абсерваторыі і рэктара Віленскага ўніверсітэта. Спачатку астраном не прымаў пра пановы стаць рэктарам, але потым саступіў і ў кастрычніку 1805 г. згадзіўся пераехаць у Вільню і заняць гэтыя дзве пасады. На пачатку 1807 г. Снядэцкі атрымаў дазвол аўстрыйскага ўрада заняць пост у Віленскім універсітэце і 2 сакавіка 1807 г. пераехаў у Вільню назаўжды [190].

Снядэцкаму адразу давялося вырашаць шмат праблемаў. Частка бу дынкаў універсітэта была занятая вайсковым шпіталем паводле распараджэння губернатара. Для вырашэння фінансавых пытанняў прыйшлося з'ездзіць у Пецярбург. Тым не менш Снядэцкі заснаваў новыя кафедры (тэалогіі і хірургіі), уладкоўваў батанічны сад, лабараторыі, кабінеты, палепшыў выкладанне новых еўрапейскіх моваў, пачаў заахвочваць літаратурныя заняткі сярод студэнтаў (аднак у рамках класіцызму). Ён пашырыў дзейнасць універсітэта, рэфармуючы былыя і адчыняючы новыя школы і гімназіі ў Вінніцы, Віцебску, Магілёве.

Заняўшы пост дырэктара абсерваторыі, вучоны выступіў з прапановай аб перабудове абсерваторыі і забеспячэнні яе новымі прыладамі. Закупілі тэадаліт Рамсдэна, 9-цалевы секстант Траўгтона, два глобусы Бодэ (нябесны і зямны), паўторны круг Рэйхенбаха і Эртэлаўя, паралактычную трубу Доланда і маятнікавы гадзіннік Харды (Hardy). Аднак перабудова Віленскай абсерваторыі і яе мадэрнізацыя пакуль не ажыццявіліся [191].

Да астранамічных назіранняў рэктар змог прыступіць толькі ў 1808 г. Ён праводзіў іх сістэматычна да 1824 г., працягваў работы, пачатыя ў Кракаве, а менавіта: назіраў пакрыцці зорак Месяцам, ста новішча малой пла неты Весты, каметы 1811 г., Сонца і зорак, зацьмен ні спа да рожні каў Юпі тэ ра. У 1807 і ў 1811 гг. Снядэцкі даследаваў каметы [192]. Што год ён паве дамляў вынікі сваіх назіранняў у Пецярбургскую ака дэ мію навук і ў Берлін. Яны друкаваліся ў мемуарах Пецярбургскай ака дэміі, у Берлінскім штогодніку, які выдаваў Бодэ і ў «Monatlіche Correspon denz…» Цаха. Пе цяр бург ская акадэмія навук, высока ацэньваючы астра на міч ныя працы Яна Сня дэц кага, абрала яго сваім членам-карэспандэнтам [193].

У красавіку 1812 г. Снядэцкі меў сустрэчу з расійскім царом Аляксандрам I, які знаходзіўся ў Вільні. А ўжо напрыканцы чэрвеня французкія войскі ўвайшлі ў старажытную сталіцу ВКЛ.

Напалеон прыняў дэлегацыю горада Вільні і ў канцы прыёму спытаў пра Міхала Агінскага, пра генерала Ваўжэцкага і пра ўніверсітэт: «Вы маеце слаўны ўніверсітэт і знакамітых прафесараў, і тут знаходзіцца слаўны астраном…». Ён спрабаваў успомніць прозвішча, яму падказалі, што гэта Снядэцкі, рэктар універсітэта, тады Напалеон з задавальненнем сказаў: «Так, Снядэцкі, Снядэцкі… адукаваны і выкшталцоны чалавек…» [194].

1 ліпеня 1812 г. Напалеон падпісаў дэкрэт пра стварэнне дзяржавы - Вялікага Княства Літоўскага - і сфармаваў Камісію часовага ўрада. Камісія стваралася з 7 камітэтаў, узначальваць Камітэт асветы і рэлігіі быў прызначаны Ян Снядэцкі. Камісія стала вышэйшай уладай адноўленага Вялікага Княства, якое складалася з 4 дэпартаментаў, утвораных замест былых Віленскай, Гродзенскай і Менскай губерняў і Беластоцкай акругі. Снядэцкі асабіста меў некалькі сустрэч з Напалеонам, дапамог універсітэту перажыць цяжкі час вайны, збярог ад раскрадання ўніверсітэцкую маёмасць [195].

1813 год быў вельмі цяжкі для ўніверсітэта. Колькасць студэнтаў паменшылася да 160 чалавек, шмат прафесараў з'ехалі з Вільні, адносіны з новым міністрам адукацыі Разумоўскім былі дрэнныя. Пасада рэктара патрабавала ўсё больш сілаў. Таму для адпачынку Снядэцкі часта выязджаў у Свіслач [196], дзе жыў яго добры сябар і фундатар Свіслацкай гімназіі граф Вінцэнт Тышкевіч, больш займаўся астранамічнымі назіраннямі і чытаннем кніг [197].

Расійскі афіцэр Фёдар Глінка, вяртаючыся ў 1813 г. з Еўропы, занатаваў свае ўражанні ад наведвання Віленскай абсерваторыі: «Я бачыў тутэйшы ўніверсітэт. Ён вядомы ў Еўропе… Будынак уні версітэта вялізны. Мы былі ў бібліятэцы і ў абсерваторыі: за ўсё цікавейшая апошняя. З самай вяршыні вельмі высокай вежы назіраюць тут за ўсім, што робіцца ў небе. Мы разглядалі розныя прыборы, прылады, астранамічныя гадзіннікі; глядзелі ў мікраскопы, тэлескопы, глядзельныя трубы і зазіралі ў велізарны квадрант, з дапамогай якога цікуюць за свяціламі, якія рухаюцца ў нябёсах, дакладна азначаючы гадзіну, хвіліну і секунду мінання якога-небудзь з гэтых нябесных вандроўнікаў праз Віленскі мерыдыян» [198].

Падчас сваёй працы ў Віленскім універсітэце Ян Снядэцкі напісаў і выдаў на польскай мове «Сферычную трыганаметрыю» (Вільня, 1817, 1820). Вялікай папулярнасцю карысталіся біяграфічныя працы Яна Снядэцкага, асабліва тры: «Літаратурная біяграфія Гуга Калантая» (1814), «Навуковая і грамадская біяграфія Марціна Пачобута-Адляніцкага» (1816) і «Біяграфія Пятра Завадоўскага» (рускага міністра асветы, які праводзіў палітыку, спрыяльную да развіцця адукацыі).

Вялікай заслугай рэктара было ўзняцце на высокі ўзровень выкла дання фізіка-матэматычных навук. Аднак Снядэцкі акрамя астраноміі, геаграфіі і матэматыкі займаўся таксама і філасофіяй. Сярод яго філасофскіх прац варта згадаць «Аб метафізіцы» і «Аб логіцы і рыторыцы» [199]. Дарэчы, Снядэцкі адзначаў, што яго кнігі разыходзяцца ў Літве ў адносна вялікай, зразумела па тым часе, колькасці асобнікаў - па некалькі сотняў [200].

У 1815 г. Снядэцкі захварэў і пакінуў рэктарства. Адпачываючы ад перажытых трывог, ён займаўся нямецкай літаратурай і філасофіяй, галоўным чынам Кантам [201], да якога, зрэшты, ставіўся адмоўна. Ён вінаваціў Канта ў ідэалізме і параўноўваў яго з Платонам: «Пасля таго як Бэкан, Лок, Лейбніц, д'Аламбер і іншыя так добра растлумачылі здольнасці і дзеянні душы, Кант падымае з дамавіны нездавальняльнае вучэнне Платонава… мяшае летуценні і дзівацтвы з простым, хоць, зрэшты, недастатковым вучэннем Платона, вось у чым складаецца яго сутнасць справы» [202].

Застаючыся ў Камісіі па народнай адукацыі, у 1820 г. Снядэцкі ўдзельнічаў у выбарах новага рэктара і яшчэ некалькі гадоў чытаў лекцыі. У 1825 г., у веку 69 гадоў, ён выйшаў у адстаўку і пакінуў Вільню, перадаўшы кіраўніцтва Віленскай абсерваторыяй свайму вучню Пятру Славінскаму. Пасля гэтага Снядэцкі жыў у маёнтку Яшуны ў сваёй пляменніцы Сафіі Балінскай (дачкі Андрэя Снядэцкага). У госці да яго часта прыязджалі сябры і вучні, у тым ліку Адам Міцкевіч.

Памёр Ян Снядэцкі ў Яшунах 9 лістапада 1830 г. Яго асабістая бібліятэка, паводле тастаменту, была перададзеная ўніверсітэту [203].

Ян Снядэцкі не пакінуў буйных астранамічных прац. Аднак яго назіранні былі добра вядомыя тагачасным астраномам, асабліва вызначэнні становішча малых планет.

Самай вялікай заслугай Яна Снядэцкага сталася яго нястомная праца па арганізацыі навукі і прыцягненні да яе ўвагі шырокай грамадскасці, асабліва ў перыяд працы ў Віленскім універсітэце. Дзякуючы працам Пачобута і братоў Снядэцкіх Віленскі ўніверсітэт выйшаў на еўрапейскі ўзровень навукі ў першыя тры дзесяцігоддзі XIX ст. Вучнямі Снядэцкага былі астраномы Антон Шахін, Пётр Славінскі, Міхал Глушневіч, Вінцэнт Карчэўскі, Юзаф Ходзька. Вы хаванцамі гэтай установы былі знакамітыя паэты Адам Міцкевіч і Юліюш Славацкі, выбітны геолаг і грамадскі дзеяч Iгнат Дамейка і практычна ўсе вядомыя дзеячы навукі, культуры і палітыкі нашага краю.

Iмем Яна Снядэцкага названы кратар на адваротным баку Месяца і планетоід у Сонечнай сістэме (Snіadeckіa).

Францішак Нарвойш

Францішак Нарвойш (Francіszek Mіlіkont Narwojsz) - заслужаны прафесар вышэйшай матэматыкі ў Віленскім універсітэце, кафедральны канонік Самагіцкай дыяцэзіі - нарадзіўся 15 студзеня 1742 г. у маёнтку Міліконты недалёка ад мястэчкаў Гадуцішкі і Свянцяны [204]. Род Нарвойшаў вельмі старажытны, напрыклад 24 мая 1495 г. вялікаму князю Аляксандру баяры з Меднікаў Нецка і Бернат Нарвойшы скардзіліся на тое, што борці Рымка і Казарэз адабралі спадчынныя землі, якімі іх род валодаў яшчэ пры князю Вітаўту [205]. Нарвойшы шчыльна звязаны з Віленшчынай, пра што сведчыць іх герб - «Ястржембец» - у скляпеннях касцёла вёскі Суботнікі сярод іншых гербаў сямействаў роднасна злучаных з фундатарамі касцёла - Умястоўскімі [206].

Ва ўзросце васьмі гадоў Францішак паступіў у езуіцкую вучэльню першай ступені, па заканчэнні курса 16 снежня 1756 г. перайшоў у езуіцкую калегію ў мястэчку Шэнберзе ў Курлядыі (цяпер - Скайсткальне). У закон езуітаў уступіў 10 снежня 1756 г. у Вільні і адукацыю працягваў у Віленскай акадэміі. У 1760 г. Францішка паслалі вывучаць матэматыку ў Нансі (Францыя), а адтуль ён з матэматыкамі і езуітамі Расігнолем (Rossіgnole) і Флёры (Fleury) прыбыў спачатку ў Львоў, а потым у Вільню. Паводле іншай версіі, Нарвойш заставаўся ў Вільні, куды тым часам прыбылі Расігноль і Флёры - абодва знакамітыя матэматыкі-езуіты, выгнаныя з Францыі.

Расігноль і Флёры пачалі выкладаць вышэйшую матэматыку ў Віленскім універсітэце. У ліку нешматлікіх студэнтаў, дапушчаных да заняткаў пад кіраўніцтвам французскіх навукоўцаў, быў і Нарвойш. Ён вылучаўся з асяроддзя іншых слухачоў сваімі здольнасцямі і поспехамі ў матэматыцы. Таму калі французскія езуіты адбывалі з місіяй у Кі тай, яны прапанавалі Нарвойша ў якасці свайго годнага пераемніка. I з 1767 г. Нарвойш выкладаў вышэйшую матэматыку ў Віленскай ака дэміі. У 1769 г. ён стаў доктарам філасофіі і вольных навук, у 1770 г. атрымаў ступень доктара багаслоўя і пачаў выкладаць яшчэ і тэалогію. У пісьмовых крыніцах за 1773 г. ён пазначаны як прафесар філасофіі [207].

Праз пэўны час з прычыны непаразуменняў з начальствам Нарвойш быў пазбаўлены кафедры і сасланы ў Гродна, дзе выкладаў «піітыку» ў «інфіме» («інфіма» - першы клас у семінарыі). У 1772 г. працаваў прафесарам матэматыкі ў Наваградку, а ў год скасавання езуіцкага ордэна (1773) - прафесарам матэматыкі ў Нясвіжы.

Пасля скасавання езуіцкага ордэна Нарвойшу была прапанаваная кафедра філасофіі ў Вільні, але ён адмовіўся, бо літоўскі падскарбі граф Тызенгаўз запрасіў яго да сабе дапамагаць у справах, якія мелі мэтай узняцце народнага гандлю і прамысловасці [208]. Нарвойш заняўся падрыхтоўкай каморніцкіх кадраў і выявіў сябе як высакакласны астраном-геадэзіст, вызначыўшы са сваімі вучнямі геаграфічныя шыроты шматлікіх населеных пунктаў ВКЛ.

Па даручэнні Казначэйскай камісіі Рэчы Паспалітай Нарвойш на працягу трох гадоў (1769-1772 гг.) кіраваў ачысткай рэчышча Нёмана ўверх ад Гродна да Коўна, прычым было расколата ці падарвана больш за мільён камянёў, якія заміналі сплаву лесу [209]. За гэтую працу Нарвойш атрымаў ўзнагароду, роўную прафесарскаму акладу ў акадэміі [210]. У краязнаўчай літаратуры дзейнасць гэтага славутага ма тэ матыка і інжынера апісваецца наступным чынам: «Пачынаючы з 1771 го да, на працягу пяці гадоў, сяляне прынёманскіх вёсак ад Горадні да Вяллі не мелі спакою. Магутныя выбухі раз-пораз гучалі над Нёманам. Здзяйсняўся грандыёзны праект - задума расчысціць рэчышча ад парогаў: было ўзарвана каля трох мільёнаў буйных камянёў. Аўтарам гэтага нечуванага ў свеце праекта быў выпускнік Віленскай езуіцкай акадэміі Францішак Нарвойш. Малады вучоны пасля сканчэння акадэміі атрымаў накіраванне ў Гарадзенскую езуіцкую калегію, дзе яго заўважыў вядомы беларускі рэфарматар, падскарбі Вялікага Княства Літоўскага Антон Тызенгаўз. Першай агульнай справай вучонага і магната стаў праект паляпшэння суднаходства на Нёмане. Потым на замову Тызенгаўза Нарвойш рабіў новыя машыны і варштаты для гарадзенскіх мануфактур» [211].

Жывучы ў Гродне, Нарвойш уступіў у масонскую ложу «Шчаслівае вызваленне» («L'hereuse Delіvrance»), дзе займаў пасаду прамоўцы ложы. Сябры гарадзенскай франкамоўнай ложы ў большасці былі нямец кага ці французскага паходжання, служылі ў складзе гарадзенскага ка ралеўскага батальёна, працавалі на гарадзенскіх мануфактурах ці вы кладалі ў мясцовых школах. Узначальваў гарадзенскіх вольных муляраў доктар і батанік Жан Эмануэль Жылібер. Пасля таго як Жылібер пераехаў у Вільню, аб'яднанне вольных муляроў узначаліў іншы паплечнік Тызенгаўза - Якуб Бэкю [212]. Дарэчы, «Энцыклапедыя закона езуітаў» даводзіць, што пасля вяртання ў Вільню Нарвойш стаў сябрам масонскай ложы «Руплівы літвін» («Gorlіwy Lіtwіn»).

Антоній Тызенгаўз з мэтамі эканамічнага ўздыму краіны выпрацаваў план стварэння ў Гродне акадэміі свецкага тыпу і астранамічнай абсерваторыі пры ёй. Таму неўзабаве Нарвойш быў камандзіраваны ў Нямеччыну, Галандыю і Англію для вывучэння прамысловых устаноў і закупу аптычных прыбораў для астранамічнай абсерваторыі ў Гродне. За мяжой Нарвойш прабыў пяць гадоў, перажыў там шмат непрыемнасцяў і толькі дзякуючы падтрымцы польскага амбасадара ў Англіі здолеў вярнуцца дахаты. За гэтыя пяць гадоў на яго радзіме адбыліся змены ў дрэнны для Нарвойша бок: Тызенгаўз страціў па літычны ўплыў у дзяржаве. Закупленыя Нарвойшам астранамічныя прыборы атрымалі езуіты [213].

Гарадзенская абсерваторыя павінна была стаць часткай будучай акадэміі. Прааналізаваўшы ўсе вядомыя факты, магчыма зрабіць выснову, што яна была створаная толькі дэ-юрэ, а не дэ-факта. Але працы па вызначэнні каардынатаў населеных пунктаў Беларусі і вызначэнні дакладнага часу, безумоўна, вяліся ў Гродне. У «Энцыклапедыі закона езуітаў» зазначаецца, што Нарвойш «арганізаваў астранамічную абсерваторыю і для гэтага выправіўся ў Еўропу ў 1775-80» [214]. Для гісторыі навукі ў Беларусі факт заснавання астранамічнай абсерваторыі ў Гродне мае вялікае значэнне, бо гэта была адзіная абсерваторыя, якая знаходзілася на нашай сучаснай тэрыторыі.

Пасля вяртання з навуковай камандзіроўкі Нарвойш знай шоў працу ў Вільні. На момант стварэння Галоўнай школы ў Вільні для рэктара Пачобута вялікай праблемай была адсутнасць добрых матэматыкаў. Пер шапачаткова Пачобут прасіў свайго старога сябра, астранома з Вены М. Хэля выбраць двух годных і здольных выкладчыкаў матэматыкі. Хэл дапамагчы не змог, і Пачобут прапанаваў падканцлеру ВКЛ Храпто ві чу ўзяць у якасці выкладчыка матэматыкі Нарвойша. Пачобут добра ведаў Нарвойша, які з 1770 г. быў асістэнтам ў Віленскай абсерваторыі, дзе і атрымаў астранамічныя веды і практычныя навыкі. У 1783 г. Храптовіч пагадзіўся з рэктарам [215].

Прафесарскую кафедру ў Вільні Францішак Нарвойш займаў да 1809 г. Усе гады выкладання з 1783 да 1809 г. ён чытаў вышэйшую матэматыку зранку па панядзелках, серадах і пятніцах [216]. Паводле ўспамінаў прафесара батанікі Юндзіла, «Нарвойш быў добра падрыхтаваны ў прадмеце, які выкладаў, прытым быў пільны, акуратны, ніводнай лекцыі ніколі не прапусціў. Як педагог меў вялікую павагу, не выкладаў вышэйшую матэматыку на стары ўзор, а падзяліў яе на трактаты (часткі. - Л. Л.)… і па некалькіх такіх частках выкладаў курс» [217]. У другім томе кнігі Юзафа Бялінскага «Універсітэт Віленскі» надрукаваны вытрымкі з матэматычных трактатаў Нарвойша за 1783 і 1797 гг. [218]. Можна пераканацца ў высокім узроўні выкладання. Курсы Нарвойша ахоплівалі асновы аналіза, дыферэнцыяльнае і інтэгральнае вылічэнне, дыферэнцыяльныя раўнанні і аналітычную геаметрыю. Да даткова ён выкладаў тэорыю крывых трэцяга парадку. За аснову курсаў Нарвойш браў працы Ньютана, Макларэна, Бернулі, Стырлінга, Тэйлара, Крамера, Эйлера, Лангранжа і іншых. Чытаючы курс тэарэтычнай механікі, Нарвойш даваў прыклады і задачы з тэорыі рахавання астранамічных з'яў.

Лекцыі Нарвойша лічыліся цяжкімі, і ён меў не шмат вучняў на працягу сваёй доўгай дзейнасці. У праспекце курсаў на 1784/85 навучальны год захавалася заўвага Нарвойша пра тое, што літвіны здольныя засвойваць матэматычныя навукі не горш за прадстаўнікоў іншых народаў. Па сведчанні К. X. Лангсдарфа, які ў 1805 г. чытаў у Вільні «тэхналогію», а потым быў рэктарам Гейдэльбергскага ўніверсітэта, віленская аўдыторыя была добра падрыхтаваная па матэматыцы, нават лепей за гейдэльбергскую, лёгка ўспрымала матэматычныя высновы і выяўляла да іх вялікую цікавасць. Гэтая заўвага ў дастатковай ступені атэстуе працу віленскіх выкладчыкаў матэматыкі, і ў першую чаргу Нарвойша [219]. Паводле водгукаў сучаснікаў, ён быў найлепшым матэматыкам з былых віленскіх езуітаў і стаў заснавальнікам матэматычнай школы Віленскага ўніверсітэта.

Пэўны час Нарвойш спрабаваў са сваімі вучнямі выдаваць матэматычны часопіс «Acta Mathematіca», аднак яго слядоў не захавалася [220]. У 1784 г. ён апублікаваў кнігу «Theses mathemathіcae Isaacі Newtonі» [221].

У 1803 г. прозвішча Францішка Нарвойша было пазначанае ў спісе выплаты заробкаў дзейным прафесарам універсітэта, падпісаным рэктарам Страйноўскім, за 1802 г. Нарвойш атрымаў нароўні з іншымі прафесарамі (напрыклад, Пачобутам) 961 рубель 94,25 капейкі [222].

Нарвойш быў уганараваны званнем каралеўскага матэматыка, абраны членам-карэспандэнтам Iтальянскага навуковага таварыства ў Вероне, сябрам Варшаўскага таварыства сяброў навук (1803), Віленскага фізіка-матэматычнага таварыства (1805), Віленскага таварыства навук і мастацтваў (1806) [223].

З часу жыцця ў Гродне ён быў плябанам Гарадзенскага і Сакольнага прыходаў, у 1808 г. стаў канонікам Віленскага капітула [224].

Грунтоўныя ўспаміны пра Нарвойша пакінуў толькі выкладчык ма тэматыкі ў Вільні Тамаш Жыцкі [225]. Гэтую працу пра свайго настаўніка ён зачытаў на публічным пасяджэнні ўніверсітэта 30 чэрвеня 1819 г. [226]. Але ўспаміны Жыцкага даюць інфармацыю толькі пра першы перыяд жыцця заслужанага матэматыка, астранома і інжынера. Пра яго жыццё і працу ў якасці выкладчыка матэматыкі ў Вільні мы ведаем толькі тое, што ён сам напісаў у праспектах лекцый. Аднак у паперах, якія захаваліся пасля Дамініка Ходзькі [227], ёсць наступныя радкі: «На пытанне , дзе пахаваны Нарвойш і пра якія падрабязнасці яго жыцця нам не паведаміў Жыцкі, мне здаецца, што Адамовіч [228] сказаў: "пахавалі гэтага п'яніцу на могілках пры саборы бернардзінаў, не засталося нават надмагілля, жыў у сяброўстве з Сарторыусам"» [229]. А батанік Юндзіл пісаў, што Нарвойш у прыватным жыцці меў шмат «арыгінальнасцяў»: «На свае праменады звычайна адзінока выходзіў позна ўвечары і гуляў да позняй ночы, адзін хадзіў нават у дальнія вандроўкі пешшу, напрыклад з Гродна да Сакулкі, дзе меў плябанію, і часцей за ўсё па начах» [230]. Згадвалася таксама, што, нягледзячы на свой сан, пешшу бадзяўся за горадам [231].

Францішак Нарвойш памёр 26 чэрвеня 1819 г. у Вільні.

XIX стагоддзе

Пасля скасавання ордэна езуітаў (1773) Віленская акадэмія ў 1781 г. была ператвораная ў Галоўную школу Вялікага Княства Літоўскага (Scho la Prіncіps Magnі Ducatus Lіthuanіae), а пасля падзелаў Рэчы Паспалітай - у Галоўную літоўскую школу [232].

Пры аглядзе чытаных у той час астранамічных курсаў неабходна вы светліць іх месца ў агульным плане навучальных заняткаў. Галоўная літоўская школа спачатку мела два аддзяленні: навук «фізічных» і «маральных», прычым у праспектах школы за 1797 г. фізічныя навукі ставіліся на першае месца, а гуманітарныя, прылічаныя да маральных навук, апынуліся бліжэй да канца. У праграме аддзела фізічных навук на першым месцы стаялі фізіка-матэматычныя прадметы, уключаючы астраномію, за імі ішла медыцына, сельскагаспадарчыя і тэхнічныя навукі. Кола чытаных курсаў бесперапынна пашыралася. Віленская вышэйшая школа хут ка адгукалася на патрэбы практыкі, што выяўлялася ў вывучэнні такіх прадметаў (асобных ці ўключаных у больш агульныя курсы), як ужытковая механіка, чарчэнне, архітэктура (з 1793 г.), тапаграфія (з 1799 г.), гідраўліка, піратэхніка, фартыфікацыя, тэхналогія фабрычнай вытворчасці з паказам калекцыі механізмаў, геадэзія (з 1820 г.), будаўніцтва каналаў і мастоў, земляробства, ветэрынарыя, эканоміка сельскай гаспадаркі і да т. п.

У 1797 г. Галоўная літоўская школа мела невялікую рэарганізацыю. Былі вылучаныя чатыры факультэты:

1) маральны, уключна з рэлігійнымі прадметамі;

2) медыцыны;

3) фізікі;

4) філалогіі і мастацтваў.

Прыблізна такая самая структура захавалася і ў Віленскім уні версітэце з 1803 г. Звычайнымі курсамі на фізічным факультэце з'яўляліся: фізіка, хімія, астраномія, вышэйшая матэматыка, ужытковая матэматыка, прыродазнаўства, у прыватнасці батаніка, аграномія і архітэктура.

З году ў год адбываліся пэўныя змены праграмы ў бок павелічэння колькасці прадметаў. Афіцыйнай мовай выкладання з 1797 г. замест лацінскай стала польская, фактычна ж польская мова ўжывалася і раней. Пра маштабы дзейнасці школы можна меркаваць, напрыклад, па стане на 1810 г., калі ва ўніверсітэце лічыўся 41 выкладчык (з іх 24 прафэсары) і 389 навучэнцаў, сярод якіх: «сваякоштных» студэнтаў 254, стыпендыятаў-медыкаў - 50, стыпэндыятаў-настаўнікаў - 20, клірыкаў (багасловаў) - 42 і жанчын-акушэрак - 23. На выкладанне астраноміі адводзілася ад дзвюх да чатырох лекцый у тыдзень, лекцыя доўжылася звычайна адну ці паўтары гадзіны. Слухачоў курса астраноміі было не шмат, напрыклад, у 1799 г. - чатыры [233].

У 1781 г. кафедру астраноміі заняў Андрэй Стрэцкі (1737-1797), доктар тэалогіі, прафесар. Паводле раскладу лекцый 1781 г., ён выкладаў два разы ў тыдзень па адной гадзіне «астраномію тэарэтычную і практычную на працягу двух гадоў». Пасля апісання гісторыі астраноміі, яе развіцця і ўдасканалення ў розных народаў ён казаў пра астраномію ў жыцці чалавека, пра яе неабходнасць пры вывучэнні рэлігіі, палітыкі, літаратуры, навігацыі, гандлю, геаграфіі і сельскай гаспадаркі. Выкладанне тэарэтычнай астраноміі пачынаў са сферычнай трыганаметрыі, далей пераходзіў да выкладу сістэмы Сусвету. Распавядаў пра каляндар, Сонечную сістэму, рух планет і розныя нябесныя з'явы, напрыклад пра каметы і іх арбіты. На працягу другога года выкладалася сістэма Сусвету ва ўсіх яго частках. Студэнты вучыліся выкарыстоўваць зорныя карты, глобусы, табліцы для разлікаў становішча нябесных целаў на нябеснай сферы, авалодвалі практычным спосабам астранамічных разлікаў пакрыццяў Месяцам зорак, сонечных і месяцовых зацьменняў, праводзілі астранамічныя назіранні. Так, у 1781 г. Стрэцкі збіраўся пазнаёміць сваіх слухачоў, з «законамі руху першасных планет (Planetarum Prіmarіarum) вакол Сонца і другасных - вакол першасных». У 1783/84 навучальным годзе ён чытаў тэарэтычную астраномію зранку па панядзелках, серадах і пятніцах [234]. У праспекце лекцый на 1783/84 навучальны год згадваюцца «масы планет» і іншыя іх характарыстыкі. У наступным навучальным годзе (1784/85) Стрецкий расказваў пра «раўнанні Кеплера» і далей меў намер перайсці да выкладу планетных тэорый, «якія могуць быць разабраныя няйначай, як на аснове папярэдняга азнаямлення з рухам Зямлі». З праспекта 1786/87 навучальнага года відаць, што ў курс астраноміі ўключанае вучэнне пра Сонечную сістэму і рух Зямлі, а ў праспекце на 1787/88 год як новае «выкладаюцца пачаткі механікі, на якіх заснаваная ўся фізічная астраномія», і «разглядаюцца з'явы, якія залежаць ад руху Зямлі» [235].

У 1797 г. кафедру астраноміі заняў Iгнат Рэшка. Дагэтуль ён служыў асістэнтам Пачобута ў абсерваторыі і не меў сур'ёзнай навуковай падрыхтоўкі, аднак быў прызначаны на кафедру непасрэдна расійскім імператарам Паўлам I, якому вельмі спадабаўся сваёй зухаватасцю падчас дэманстрацыі астранамічных прыбораў пры наведванні апошнім абсерваторыі. Пра змест курсаў астраноміі, чытаных Рэшкам на працягу 13 навучальных гадоў (1797-1810), можна меркаваць як па ягоных праспектах і рапартах, так і па захаваўшыхся студэнцкіх запісах. У праграму курса ўваходзілі галоўным чынам сферычная трыганаметрыя і вылічэнні на нябеснай сферы. Пры цяжкіх пытаннях Рэшка прапанаваў слухачам карыстацца кнігамі іншых аўтараў - Лакайля (на 1802/03 навучальны год) альбо Ф. Шуберта (на 1807/08 навучальны год). Нямала ўвагі ў праграме аддавалася практыцы: вызначэнню часу, вылічэнню зацьменняў, пытанням навігацыі і матэматычнай геаграфіі [236]. Лічылася, што Рэшка выкладаў занадта неглыбока, і Ян Снядэцкі ў 1808 г. вымусіў яго падаць у адстаўку. Да канца жыцця Iгнат Рэшка працаваў інспектарам школ і цэнзарам [237].

Пасля 1810-1814 гг. астраномію выкладаў святар-базыльянін Цэзары Каменскі (1765-1827). У 1781 г. ён уступіў у базыльянскі закон. У 1785 г. - пазначаны ў спісах студэнтаў прафесара фізікі Галоўнай школы Юзафа Міцкевіча [238]. У 1790 г. стаў святаром і быў пасланы вучыцца ў Рым [239]. У 1797 г. прызначаны на пасаду ад'юнкта Віленскай абсерваторыі [240]. Выкладаць астраномію пачаў у 1808 г. Пасля 1810 г. заняў кафедру астраноміі і распрацаваў новую навучальную праграму. Курс быў разлічаны на адзін год: «Пасля выкладу курса сферычнай трыганаметрыі… перайсці да практычнага рашэння задач з трохкутнікамі. Гэта дапоўніць курс астраноміі, у якім: 1) Вывучаюцца метады разлікаў са сферычнай астраноміі па Яну Снядэцкім… будзе выкладацца: з'явы, якія адбываюцца ад кручэння Зямлі вакол сваёй восі і вакол Сонца, будзе тлумачыцца ўяўны рух Сонца з тлумачэннем чыннікаў і таго, што ад гэтага руху адбываецца, - дзень і ноч, іх розная працягласць, змена сезонаў, дні раўнадзенства, вымярэнне часу. 2) Ужыванне сферычнай трыганаметрыі для падліку становішча нябесных целаў і практычныя разлікі, навучанне мастацтву астранамічных назіранняў, практычнае ўжыванне астранамічных прылад. 3) Тлумачэнне эфекту пераламлення святла, паралакса, аберацыі, нутацыі… і іх уплыў на вызначэнне рэальных становішчаў нябесных целаў. 4) Вывучэнне Сонечнай сістэмы, тэорыя планет і іх спадарожнікаў, камет, закон сусветнага прыцягнення і разлікі арбіт. Задачы па вылічэнні становішча планет на нябеснай сферы. Ужыванне астранамічных табліц для астранамічных назіранняў. 5) Тлумачэнне руху Месяца, фазы Месяцы, лібрацыя. Сонечныя і месяцовыя зацьменні, пакрыццё Месяцам зорак і спосабы разлікаў гэтых з'яў». У 1810/11 навучальным годзе Каменскі выкладаў астраномію тры разы ў тыдзень, па панядзелках і серадах з 10.30 да 12.00 і па пятніцах з 9.00 да 10.00 [241], у наступныя гады агульная колькасць гадзін у тыдзень не змянілася.

На доктарскіх іспытах 1810 г. для экзаменаваных Каменскім былі прапанаваныя падрабязна сфармуляваныя пытанні па трох тэмах: 1) час і каляндар; 2) рэфракцыя і паралакс; 3) тлумачэнне нябесных з'яў па сістэме Каперніка [242].

Пасля абрання правінцыялам закона базыльянаў у 1814 г. Каменскі сышоў з універсітэта. У якасці правінцыяла ордэна процістаяў скасаванню ўніяцкай царквы і клапаціўся пра ўдасканальванне базыльянскай сістэмы адукацыі. Напрыклад, 3 снежня 1826 г. у Жыровічах адчынілася гімназія, і правінцыял Каменскі за гэта атрымаў падзяку ад міністра асветы. Але, паводле царскага ўказа, ужо 6 ліпеня 1828 г. гімназія была зачыненая, а замест яе з'явілася дыяцэзіяльная духоўная семінарыя [243].

Цэзары Каменскі памёр у 1827 г. у кляштары Лешч пад Пінскам [244]. Віленскі прафесар батанікі Юндзіл згадваў: «...памёр 20 сакавіка 1827 года… узорны, сціплы, у навуцы сваёй грунтоўны, пільны, руплівы аб студэнтах і славе ўніверсітэта, пакінуў службу праз слабасць здароўя. Смерцю сваёй засмуціўшы вучняў і сяброў сваіх» [245].

У 1814 г. па пратэкцыі Навасільцава месца Каменскага заняў Вінцэнт Карчэўскі (1789-1832), які таксама склаў сваю праграму выкладання. Акрамя ўсяго іншага, ён уключыў у яе курс гісторыі астраноміі. Карчэўскі быў аўтарам шэрагу кніг па астраноміі. Найбольш папулярнай з іх стала «Астраномія…» (Karczewskі W. Astro nomіa zawarte wo dwodzіestu dwoch lekcіjach… Cz. 1-2. Wіlna, 1826) [246]. Карчэўскі на радзіўся ў Гарадзенскім павеце ў 1789 г. Сярэднюю адукацыяю атрымаў ў базыльянскай школе ў Барунах [247]. У 1808 г. ён быў прыняты ў Галоўную семінарыю пры Віленскім універсітэце, у 1811 г. атрымаў ступень магістра філасофіі і пасля заканчэння навучання стаў памочнікам у абсерваторыі. Выкладаць астраномію пачаў у 1814 г., адначасова браў удзел у працы абсерваторыі. У 1818 г. Карчэўскі звольніўся з універсітэта і з'ехаў у Парыж, дзе працягваў займацца астраноміяй пад кіраўніцтвам знакамітага матэматыка і астранома Арага [248].

Найбольш вядомым віленскім астраномам пасля Пачобута і Снядэцкага стаў Пётр Славінскі, найвыбітнейшы вучань Снядэцкага, дырэктар абсерваторыі ў 1825-1847 гг. Ён нарадзіўся 10 ліпеня 1795 г. у вёсцы Кена Віленскага павета. У 1815 г. Славінскі закончыў Віленскі ўніверсітэт, у 1817 г. стаў доктарам філасофіі, у 1819 г. выехаў за мяжу для ўдасканальвання. Ён працаваў у абсерваторыях Англіі, Францыі, Германіі, у Англіі сустракаўся са знакамітымі астраномамі Уільямам Гершэлем і ягоным сынам Джонам [249]. У 1823 г. Славінскі вярнуўся дахаты і ў тым жа годзе стаў ад'юнктам, а ў 1826 г. - прафесарам астраноміі ў Вільні [250]. Ён напісаў кнігу «Poczatkі astronomіі teoretycznej» («Poczatkі astronomіі teoretycznej przez… doktora fіlozofіі, profesora nadzwyczajne go astronomіі w cesarskіm Unіwersytecіe wіleńskіm і t. d. Wіlno, Marcіnowskі 1826. 8° XIV. 426. 5 tabl.»). Гэта была першая ў нашым краі праца, якая ўключала ў сябе поўны ўніверсітэцкі курс астраноміі. Аўтар разумеў, што «кожны студэнт пэўныя тэорыі за ісціну не можа адразу прыняць, пакуль сам праз астранамічныя назіранні і неабходныя разлікі і штудыі не пацвердзіць іх для сабе». Пра практычную неабходнасць навукі Славінкі пісаў: «У такой вялікай краіне, картаграфаванне якой пачалося зусім нядаўна і не хутка будзе завершанае, дасведчаныя ў астраноміі людзі вельмі неабходны, у вялікай краіне, аточанай морамі, у якой мудры ўрад клапоціцца аб ўсіх навуках і падтрымлівае мараплаўства, распаўсюджванне і ўдасканаленне нашай старажытнай навукі, якая робіць гонар чалавечаму розуму, абавязковае. Мой намер - палегчыць атрыманне ведаў і заахвоціць нашу моладзь да авалодання навукай» [251]. Падручнік Славінскага быў высока ацэнены сучаснікамі і ў шэрагу падобных кніг стаяў вельмі высока.

У праграму чытанага Славінскім курса астраноміі (на 1818/19 навучальны год) уваходзілі: сферычная трыганаметрыя па Яну Снядэцкім, асновы сферычнай астраноміі, тэхніка і методыка назіранняў, апісанне Сонечнай сістэмы (уключаючы рух Землі і інш.), вымярэнне часу, рэфракцыя, паралакс, аберацыі і нутацыя. У канцы курса, «наколькі дазволіць час», павінны былі падавацца тэорыі зацьменняў і пакрыц ці зорак Месяцам. Незакранутай заставалася галіна зорнай астраноміі, ужо развітая ў той час у працах Уільяма Гершэля. Як і папярэднікі, Славінскі назіраў планеты і іх спадарожнікі, з'явы ў сістэме Юпітэра, астэроіды і каметы, зацьменні Сонца і Месяца, вынікі назіранняў публікаваў ў выданнях вядомых еўрапейскіх абсерваторый. Славінскі падтрымліваў кантакты з абсерваторыямі Берліна, Грынвіча, Кёнігсберга, Парыжа, Пулкава і інш. Ён удакладніў геаграфічныя каардынаты Вільні (54° 40′ 59′′, 1 замест 54° 41′ 2′′ у Пачобута і Снядэцкага) [252].

Нягледзячы на абавязкі прафесара і дырэктара абсерваторыі, Славінскі браў чынны ўдзел у астранамічных і геадэзічных працах, неабходных для вымярэння мерыдыяна ў Курляндыі, Літве і Жмудзі. Вядома, што ў снежні 1815 г. начальнік Генеральнага Штаба П. М. Валконскі, які вывучаў пастаноўку тапографа-геадэзічных работ у Францыі, загадаў: «Высачайша загадваю выканаць трыганаметрычную і тапаграфічную здымку Віленскай губерні». Кіраўніком Віленскай здымкі быў прызначаны Тэнер [253]. Яшчэ пры рэкагнасцыроўцы Віленскай трыянгуляцыі [254] ў 1816 г. К. I. Тэнеру прыйшла думка скарыстацца галоўнымі трохкутнікамі сваіх трыганаметрычных здымак, якія ляжаць па напрамку мерыдыяна Віленскай абсерваторыі, для вымярэння дугі мерыдыяна. Тэнер «заўважыў, што магчыма было працягнуць праз яе шэраг першакласных трохкутнікаў пад мерыдыянам Віленскай абсерваторыі, што падало мне думку правесці тут градуснае вымярэнне». Праз шэсць гадоў, у 1821 г., у Ліфляндыі прыступілі да трыянгуляцыйных прац. Кіраванне было даручанае прафесару астраноміі і геадэзіі ўніверсітэта - В. Я. Струвэ [255]. Частку гэадэзічных прац зрабіў прафесар Славінскі. Яшчэ ўлетку 1824 г. ён выканаў 2000 назіранняў зорак і Сонца ў геадэзічным пункце Эйтынтайцы (Eytіntaycy) (Самагітыя, 320 вёрст ад Вільні) у межах праграмы па вымярэнні дугі ад Мюнхена да Вільні. Па выніках назіранняў Славінскі напісаў артыкул ў берлінскі часопіс «Астранамічныя навіны» («Astronomіsche Nachrіchten») [256]. Тэнер выказаў думку пра злучэнне яго ранейшых геадэзічных здымкаў з вымярэннямі ў Ліфляндыі, якія зрабіў дагэтуль В. Я. Струвэ. Таму ў ліпені 1826 г. на просьбу генерала Тэнера і рэктара Пелікана Славінскі выправіўся на поўнач Курляндыі для вызначэння каардынатаў, дзе выканаў 2400 назіранняў 60 зорак адначасова з генералам Тэнерам, які аналагічныя назіранні рабіў у іншым геадэзічным пункце - Немежы каля Вільні. У наступным годзе ў Немежы Славінскі ўдзельнічаў у назіраннях для паўторнага вылічэння шыраты, толькі з выкарыстаннем лепшых метадаў і інструментаў, а ў 1832 г. ён кіраваў назіраннямі для вылічэння геаграфічнай дугі Немеж - Мешканцы [257].

Прафесар Рэўкоўскі (Rewkowskі), вучань Славінскага, успамінаў пра свайго выкладчыка: «У 1822/23 і 1823/24 навучальных гадах я з калегамі слухаў лекцыі прафесара Славінскага, які нядаўна вярнуўся з-за мяжы. Ён быў малады, прыгожы, сапраўдны джэнтльмен. Прамаўляў выразна і прыгожа, заўжды быў добра падрыхтаваны. Было прыемна і карысна слухаць яго лекцыі. Адчувалася элегантнасць у выкладанні, без ніякага жадання хваляваць і ўражваць студэнтаў, здавалася, як быццам мы самі з ім прыходзім да новых для сябе ісцін, якіх мы да гэтага моманту не ведалі і нават не здагадваліся пра іх існаванне. Навука была вышэй за ўсё, неабходна добрае думаць і ведаць матэматыку. Але гэта прыйшло да нас лёгка, даступна і з задавальненнем. Немагчыма было лепш выкладаць тэарэтычную астраномію. Усе вельмі ўважліва вывучылі гэтую навуку з вялікай карысцю для сябе. Увечары ці ўдзень мы хадзілі ў абсерваторыю для набыцця практыкі ў астранамічных назіраннях, і там мы атрымлівалі шмат карысці і задавальнення… у 1825 г. Славінскі атрымаў званне прафесара звычайнага, апусціўся і пачаў ленавацца, на яго пачалі скардзіцца студэнты. Падчас астранамічных прац у Курляндыі захварэў на запаленне мозга (вераемна, энцэфалітам. - Л. Л.), яго ледзь выратавалі. Калі ачуняў, усе радаваліся, але страціў памяць, і як вучоны і прафесар стаў яшчэ менш карысным» [258].

Пётр Славінскі быў апошнім прафесарам астраноміі ў Літве.

Падчас адсутнасці Славінскага, у 1819-1822 гг., астраномію выкладаў прафесар матэматыкі Антон Вырвіч. Сярэднюю адукацыю Вырвіч атрымаў у базыльянскай школе ў Барунах, вышэйшую - у Віленскім універсітэце [259]. Пасля Вырвіча выкладаў вучань Снядэцкага - Антон Шагін [260].

Шагін пасля заканчэння навучання ў Віленскай гімназіі ў 1814 г. паступіў у настаўніцкую семінарыю пры Віленскім універсітэце, дзе «на працягу трох гадоў прысвячаў сябе ўдасканаленню ў матэматычных і фізічных навуках». Вучыўся Шагін вельмі паспяхова. Ужо ў 1815 г. ён атрымаў «ступень кандыдата філасофіі, а ў 1816 г. узнагароджанне 100 рублёў срэбрам» (узнагарода прызначалася студэнту, які вылучаецца поспехамі ў навуках і добрымі паводзінамі), у снежні 1817 г. стаў магістрам філасофіі. У тым жа, 1817-м, годзе Антон Шагін быў прызначаны «ў памочнікі пры Віленскай астранамічнай абсерваторыі, з жалаваннем у 400 рублёў срэбрам у год». Пазней у прашэнні аб прызначэн ні яго прафесарам у Харкаўскі ўніверсітэт Шагін падрабязна пералічваў свае навуковыя заслугі, зазначаў, што «сем гадоў службы маёй пры Віленскай абсерваторыі дастаткова пазнаёмілі мяне з астранамічнымі назіраннямі». Апошнія два гады сваёй службы пры Віленскай абсерваторыі Шагін выкладаў у Віленскім універсітэце астраномію «замест прафесара Славінскага, які падарожнічаў па чужых краях, і за гэтую працу атрымліваў дадатковае жалаванне ў 200 рублёў срэбрам у год». У 1824 г. Шагін быў адлічаны ад абсерваторыі і прызначаны выкладчыкам геадэзіі і тапаграфіі ў Віленскім універсітэце з ранейшым жалаваннем (400 руб. срэбрам у год). Тут ягоная дзейнасць абмяжоўвалася галоўным чынам выкладаннем тэорыі. Пра свае практычныя работы па геадэзіі ён нідзе не згадваў. Таму геадэзічныя і тапаграфічныя прылады, якія належалі Віленскаму ўніверсітэту і былі перавезеныя Шагіным спачатку ў Віцебск, а потым у Кіеў, прызначаліся, вераемна, для практыкаванняў са студэнтамі. У паперах вучонага захаваліся спісы гэтых інструментаў, відаць, што яны былі зробленыя найлепшымі майстрамі Лепуарам, Рэйхенбахам, Эртэлем і інш. Тым не менш геадэзія, хоць і не падмацаваная практычнымі заняткамі, была ўлюбёнай навукай Шагіна. Ужо ў 1829 г. ён выдаў кнігі пра геадэзіі, землямерстве і нівеляцыі, якія былі ўганараваныя «Яго Iмператарскай Вялікасцю - брыльянтавым пярсцёнкам». Акрамя геадэзіі падчас сваёй службы ў Вільні вучоны старанна займаўся астраноміяй і вышэйшай матэматыкай. Вынікам гэтых за няткаў стала складанне дапаможніка па астраноміі і лекцый па дыферэнцыяльным і інтэгральным вылічэнні [261].

З прычыны непасрэднай падтрымкі шматлікімі студэнтамі і выкладчыкамі паўстання 1831-1832 гг. 1 мая 1832 г. рэскрыптам Мікалая I універсітэт быў скасаваны.

Медыцынскі факультэт быў ператвораны ў Медыка-хірургічную акадэмію, пазней перададзеную Кіеўскаму ўніверсітэту Св. Уладзіміра, а тэалагічны - у каталіцкую Духоўную акадэмію, з часам пераведзеную ў Санкт-Пецярбург.

Далейшы лёс выкладчыкаў універсітэта склаўся па-рознаму. Павучальным стаўся прыклад астранома А. Шагіна, які не быў буйным вучоным Віленскага ўніверсітэта, не браў удзелу ў паўстанні і быў чысты перад уладай, увогуле быў вельмі старанным і дакладным чалавекам. У 1832 г., пасля закрыцця Віленскага ўніверсітэта, ён, як і іншыя, застаўся без месца, атрымаўшы, аднак, дазвол шукаць яго «ў іншых рускіх універсітэтах і навучальных установах». Таму ён звярнуўся да тагачаснага міністра народнай асветы, генерала ад інфантэрыі Лівена з просьбай «прызначыць мяне, калі магчыма, у Санкт-Пецярбургскі або Маскоўскі ўніверсітэт ці ж пакінуць пры Віленскай абсерваторыі памочнікам». Ён зазначыў, што «старанная праца на ранейшых пасадах і пятнаццацігадовая беззаганная служба» дазваляюць яму хадайні чаць аб жалаванні на новай пасадзе ў памеры 500 рублёў срэбрам у год. Да гэтага акладу Шагін быў прадстаўлены былым папячыцелем Віленскай навучальнай акругі Навасільцавым яшчэ ў 1829 г., «але зацвярджэнне яго [заробка], па непрадбачаных абставінах, дагэтуль не зроблена». Цяжка было былым выкладчыкам Віленскага ўніверсітэта расставацца з Радзімай і звыклым становішчам. «З'язджаючы з Вільні, месца майго нараджэння, дзе столькі меў я асабістых і сямейных сувязяў, нялёгка прыняць новую пасаду», - пісаў Шагін напрыканцы свайго прашэння міністру. Да гэтага дадавалася дрэннае валоданне рускай мовай, якой даводзілася спешна вучыцца ў сталым узросце. Таму ў першы год, у выпадку прызначэння ў С.-Пецярбургскі або Маскоўскі ўніверсітэт, Шагін планаваў чытаць лекцыі на французскай мове. «Але ў наступным годзе, у стане ўжо буду размаўляць на расійскай мове». Праз пяць месяцаў пасля таго, як было напісанае згаданае прашэнне, астраном атрымаў прапанову працягваць службу ў Харкаўскай або Беларускай навучальнай акрузе. Шагін без ваганняў выбраў Беларускую акругу, «з умовай прызначэння мне месца настаўніка матэматыкі, калі адчыніцца Беларускі ліцэй, а між тым згодны я заставацца да таго часу ў якой-небудзь гімназіі, з жалаваннем па 400 рублёў срэбрам у год і кватэрай» [262].

Прашэнне Шагіна было задаволенае. Ён атрымаў месца настаўніка матэматыкі ў Віцебску. Выкладчыку дазвалялася ўзяць з сабою з Вільні прылады былога ўніверсітэта, да якіх ён ставіўся з нейкай асаблівай цеплынёй і пяшчотай (аматарам астраноміі вядомае гэтае пачуццё «пяшчоты» да добрых астранамічных прылад). Значная частка адказу папячыцелю навучальнай акругі поўніцца падрабязнасцямі аб даглядзе за прыладамі і рамонце тых з іх, якія былі крыху пашкоджаныя інжынернымі і сапёрнымі афіцэрамі пры здымках на прускай мяжы і пабудове ўмацаванняў у Вільні. Шагін сам кіраваў пакаваннем дарагіх яму прыбораў: толькі тады, «калі мае прыборы будуць упакаваны, я выязджаю ў Віцебск, і падчас паездкі сам дагледжу за іх перавозкай». Геадэзічнымі інструментамі, відавочна, выкладчык меркаваў карыстацца не толькі пры навучанні гімназістаў, але і пры выкладанні ў будучым ліцэі ў Оршы. Ён пісаў, што выкладанне чыстай матэматыкі і геадэзіі патрабуе шмат кніг, просіў у папячыцеля навучальнай акругі дазволу ўзяць з сабой у Віцебск з бібліятэкі былога Віленскага ўніверсітэта матэматычныя працы, якія адносяцца да прадмета яго лекцый, ці каб гэтыя кнігі былі яму высланыя ў Віцебск на працягу бліжэйшага года. Шагін атрымаў дазвол, і з бібліятэкі былога ўніверсітэта ён выбіраў найлепшыя дапаможнікі па геадэзіі, тапаграфіі і картаграфіі, а таксама некалькі падручнікаў па матэматыцы.

Неўзабаве, 8 сакавіка 1833 г., Шагін выправіўся разам з інструментамі і кнігамі ў Віцебск і 24 сакавіка прыбыў са сваім багажом да новага месца працы. Для дапамогі выкладчыку ў дарозе на ягоную просьбу быў наняты асаблівы служыцель, за працу якому выплачана дзесяць рублёў. З тых самых сродкаў выплачана было і кучару «Мовше Фрыдлянду». Прывезеныя кнігі Шагін паспяшаўся здаць у гімназічную бібліятэку, а прылады засталіся на яго адказнасці, без адпаведнага для іх памяшкання, нягледзячы на тое што ён неаднаразова хадайнічаў аб асаблівым памяшканні ці хоць бы асобнай шафы для іх. Тыя ж прылады праз год з невялікім Шагін звёз у Кіеў. Распараджэнне аб выдзяленні казённай кватэры было зробленае загадзя. Кватэра выявілася вельмі дрэннай. Ужо ў ліпені Шагін прасіў дырэктара гімназіі аб рамонце сваёй кватэры «з прычыны існай у ёй надзвычайнай вільготнасці і дрэннай печы, якая патрабуе пераробкі. Больш за тое, вокны і дзверы такія старыя, што ў восеньскі і зімовы час няма магчымасці на гэтай кватэры жыць».

Шагін не прыступіў да выкладання тэарэтычных прадметаў раней пачатку наступнага, 1833/34, акадэмічнага года. Ён выкладаў матэматыку, геаметрыю, землямерства. У сваім ліставанні выкладчык пісаў пра «ня- стачу падручнікаў» у Віцебску і прасіў папячыцеля навучальнай акругі дапамагчы. У сваю чаргу, папячыцель раіўся з Шагіным як з найбольш дасведчаным педагогам у пытаннях, якія тычацца выкладання ў гімназіі. З рапарта Шагіна аб выніках яго азнаямлення з ведамі вучняў Віцебскай гімназіі можна выказаць здагадку, што выкладчыкам у ёй была дадзеная значная доля свабоды ў выкладанні [263]. Шагін планаваў пачаць выкладанне практычнай механікі і дзеля гэтага прасіў даслаць мадэлі машын з былога Віленскага ўніверсітэта [264]. Усё ці, можа быць, толькі частка мадэляў віленскага кабінета, паводле вылічэнняў Шагіна, павінна была скласці 30 цюкоў (скрынь), для перавозкі якіх трэба «не менш за 10 вазоў». Каб упакаваць, трэба было разабраць многія мадэлі на часткі і потым зноў сабраць на месцы ў Віцебску. Ці на самай справе былі перавезеныя мадэлі ў Віцебск, інфармацыі ў паперах Шагіна няма [265].

У лютым 1834 г. Шагін хадайнічаў аб выдачы яму атэстата пра атрыманыя ў Віленскім універсітэце вучоныя ступені і грашовыя ўзнагароды і нагадваў дырэктару гімназіі, што настаў час «клапаціцца аб узнагародзе» яго, Шагіна, «знакам за выслугу пятнаццацігадовай маёй бясхібнай службы». Няхутка, аднак, дачакаўся вучоны гэтага знака - атрымаў яго толькі ў 1836 г, калі быў ардынарным прафесарам Харкаўскага ўніверсітэта. 28 лютага 1834 г. па імператарскім загадзе адкрыццё ліцэя ў Оршы было адмененае, і надзея там ўладкавацца знікла. Заставацца настаўнікам гімназіі магістр Шагін намераў не меў і таму 15 красавіка 1834 г. звярнуўся з просьбай «перавесці мяне ў Кіеўскі або Харкаўскі ўніверсітэт для заняцця пасады адпаведна майму ўдасканаленню ў чыстай матэматыцы, астраноміі і геадэзіі». З выкладаннем на рускай мове Шагін дастаткова асвоіўся за час знаходжання ў Віцебску. Далей ён зазначыў, што «ў выпадку патрэбы я спадзяюся, што і яго вялікасць былы папячыцель Віленскага ўніверсітэта Нава сільцаў, пэўна больш за ўсіх, з выдатнага боку засведчыць аб маіх здоль нас цях і паводзінах». 27 мая Шагін напісаў памочніку папячыцеля Харкаўскай навучальнай акругі, графу Паніну, прашэнне: «Я прыняў месца прафесара матэматычных навук у Аршанскім ліцэі, да меркаванага адкрыцця якога ўзяў на сябе выкананне абавязкаў настаўніка матэматыкі ў Віцебскай гімназіі, з жалаваннем у 1625 рублёў срэбрам у год, з кватэрай і дровамі… прапанова адкрыць ліцэй у г. Оршы ўжо знішчана, таму і прызначэнне мяне там адбыцца ўжо не можа». Напісаўшы пра свае веды ў астраноміі і матэматыцы, Шагін выказаў упэўненасць у тым, што, калі яму будзе даручана выкладанне гэтых навук ва ўніверсітэце «або практычная частка гэтых навук», ён зможа «ў поўнай меры апраўдаць такое даручэнне». Ён просіць зацвердзіць яго на пасадзе прафесара і выдаць яму 1000 рублёў на пад'ём. Адказ на гэтае прашэнне, атрыманы надзвычай хутка, і задаволіў Шагіна, хоць не ўсе яго просьбы былі выкананыя. Ён быў зацверджаны ад'юнктам з 31 мая 1834 г. (вераемна, у дзень падачы прашэння). Таксама яму абяцалі месца ардынарнага прафесара «па частцы астраноміі». У другой палове чэрвеня Шагін збіраўся да ад'езду ў Харкаў. 20 лютага наступнага, 1835-га, года яго прызначылі ардынарным прафесарам [266].

Аднак жыццё на чужыне не заладзілася. Пачаліся канфлікты і непаразуменні з калегамі і кіраўніцтвам універсітэта. Нават з суседзямі не магчыма было знайсці агульнай мовы. Захавалася скарга Шагіна ў паліцыю на купчыху з аднаго з ім двара, якая, відавочна, ратавала сябе ад нуды тым, што дражніла запальчывага і ўражлівага прафесара. Спачатку яна загадвала зачыняць вароты і брамку двара з 6 гадзін вечара, пазбаўляючы Шагіна ўсялякай сувязі з знешнім светам. Потым, на загад паліцмайстра, яна пакінула гэта, але пачала рабіць іншую непрыемнасць - загадвала кучару «ганяць на вяроўцы коней супраць самай брамы, з прычыны чаго робіцца жудасны бруд, так што нельга прайсці праз двор». Паліцыя і тут уступілася за Шагіна, але неўтаймаваная купчыха, «не звяртаючы ўвагі на словы спадара прыватнага прыстава… запрасіла гасцей, села з імі на ганку і загадала кучару зноў ганяць па двару коней, а ўголас казала, што яна не звяртае ўвагі на непрыемнасць, якую робіць для мяне (Шагіна) і на загады спадара прыватнага прыстава». Узмацняўся канфлікт ва ўніверсітэце. З пачатку жніўня Шагін па невядомых прычынах «спыніў знаходжанне на пасяджэннях Савета, а з 17 жніўня - і чытанне сваіх лекцый і на чатырохразовае пісьмовае патрабаванне рэктара аб паведамленні прычынаў гэтага не даў ніякага водгуку». Нешта жахлівае адбывалася ў душы Шагіна ў гэты час, 18 лістапада 1842 г. ён закончыў жыццё самагубствам, пакінуўшы сваю жонку на 9-м месяцы цяжарнасці і без усялякіх сродкаў да існавання [267].

* * *

Дзякуючы Славінскаму абсерваторыю не зачынілі, яна была перададзеная Iмператарскай Акадэміі навук у Санкт-Пецярбургу і працягвала працаваць як філія Пулкаўскай абсерваторыі. У 1834 г. яе дырэктар прадставіў Акадэміі навук праект будаўніцтва абсерваторыі на новым месцы, за горадам. Праект быў зацверджаны, аднак заставаўся на паперы праз адсутнасць сродкаў.

У 1836 г. П. Славінскі арганізаваў друкаваны часопіс для публікацыі вынікаў астранамічных назіранняў («Extraіt des Observatіons faіtes a l'Observatoіre de l'Academіe Imperіal des scіences a Vіlna»), ён рэгулярна выходзіў да 1846 г. У 1840 г. абсерваторыя набыла 6-цалевы тэлескоп - рэфрактар Мерца, які быў усталяваны ў заходняй вежы абсерваторыі. Славінскі быў сябрам Каралеўскага астранамічнага таварыства ў Лондане, сябрам Навуковага таварыства ў Капенгагене і сябрам навуковай рады Харкаўскага ўніверсітэта. У 1843 г. вучоны пайшоў на пенсію і пачаў жыць разам са сваім сынам у спадчыннай вёсцы Кена пад Вільняй, з задавальненнем займаўся гаспадаркай. У 1855 г. пры пажары загінула ягоная асабістая бібліятэка і архіў. Памёр 31 мая 1881 г. і пахаваны на могілках Росы ў Вільні [268].

Разам са Славінскім у абсерваторыі працаваў яшчэ адзін вучань Снядэцкага Міхал Глушневіч. Глушневіч нарадзіўся ў 1797 г. у Мінску, дзе ягоны бацька кіраваў прыватнай школай. Сярэднюю адукацыю атрымаў у Мінску, у 1814 г. паступіў у Віленскі ўніверсітэт і пад уплывам Яна Снядэцкага заняўся астраноміяй. У 1819 г., калі Снядэцкі выехаў стажыравацца за мяжу, Глушневіч атрымаў месца ў абсерваторыі. Высакакласным астраномам-назіральнікам ён стаў пад непасрэдным кіраўніцтвам Снядэцкага. Калі дырэктарам стаў Славінскі, Глушневіч атрымаў места ягонага памочніка. У 1826 г. ён вызначыў геаграфічныя каардынаты горада Брыстэн у Курлядыі, у наступныя гады - каардынаты шэрагу населеных пунктаў краю. Пасля адыходу Славінскага ад спраў Глушневіч стаў дырэктарам абсерваторыі. Ён працягваў распрацоўваць традыцыйныя для Віленскай абсерваторыі навуковыя тэмы, выдаў два апошнія нумары «Extraіt des Observatіons faіtes a l'Observatoіre de l'Aca demіe Imperіal des scіences a Vіlna». У 1848 г. пасля 28 гадоў працы ў абсерваторыі Глушневіч выйшаў на пенсію. Памёр у Вільні 12 ліпеня 1862 г. і пахаваны на могілках пры касцёле Св. Стафана [269]. Апошнія гады свайго жыцця жыў вельмі бедна, бо ўсе свае грошы раздаваў жабракам [270].

Першым «пулкаўскім дырэктарам» Віленскай абсерваторыі ў 1848 г. стаў Георг Альберт Фус (1806-1854), былы намеснік дырэктара Пулкаўскай абсерваторыі (Фус быў сынам швейцарскага матэматыка Нікаласа Фуса (1755-1825), які ў 1773 г. пераехаў у Пецярбург на пасаду сакратара Пецярбургскай акадэміі) [271]. У Пулкаве Фус займаўся складаннем фундаментальнага каталога зорак. Прыбыўшы ў Вільню, ён працягнуў гэтыя даследаванні. У «Памятнай кніжцы Віленскай губерні на 1852 г.» была апублікаваная ягоная праца «Бараметрычныя і тэрмаметрычныя назіранні ў 1851 г. у Вільні». Пасля смерці Фуса ў 1854 г. абсерваторыю ўзначаліў Георг Саблер (1810-1865). У 1839 г. Саблер атрымаў ступень доктара філасофіі ў Дэрпцкім універсітэце, пасля чаго паступіў на службу ў Пулкаўскую абсерваторыю. Акрамя астранамічных назіранняў у Пулкаве Саблер удзельнічаў у розных экспедыцыях, займаўся практычнай механікай, аптычнымі даследаваннямі, канструяваў ахраматычныя аб'ектывы для тэлескопаў [272].

У 1861 г. Саблер, дырэктар абсерваторыі, набыў новыя прылады, сярод якіх быў сонечны фотагеліёграф - спецыяльны тэлескоп, прызначаны для фатаграфавання сонечнай фотасферы з мэтай даследавання яе тонкай структуры, фатометр Шверда і спектраскоп Мерца. Гэтыя прыборы захаваліся да нашых дзён і сталі ўнікальнымі ўзорамі гісторыі развіцця навукі і тэхнікі.

У другой палове XIX ст. віленскія астраномы пакінулі астраметрычныя і перайшлі да астрафізічных назіранняў. Георг Саблер і Мацвей Гусеў (1826-1866) былі піянерамі ў гэтай галіне даследаванняў.

У 1852 г. Мацвей Мацвеевіч Гусеў прыбыў у Вільню. У 1847 г. Гусеў закончыў Казанскі ўніверсітэт, потым працаваў на пасадзе захавальніка ўніверсітэцкага музея і чытаў лекцыі студэнтам па фізіцы і касмаграфіі. У 1850 г. ён пераехаў у Пецярбург - у Пулкаўскую абсерваторыю для заняткаў практычнай астраноміяй. У 1860 г. Гусеў заснаваў першы ў Расіі фізіка-матэматычны часопіс «Веснік матэматычных навук», у 1853 г. напісаў працу па гісторыі Віленскай абсерваторыі [273]. Ён быў членам Статыстычнага камітэта і Археалагічнай камісіі ў Вільні. У 1866 г. Мацвея Гусева прызначылі дырэктарам Віленскай абсерваторыі. Аднак лёс не даў яму шанцаў ажыццявіць ягоныя планы: у тым жа годзе Мацвей Гусеў раптоўна памёр у Берліне, куды выязджаў для кансультацый з нямецкімі астраномамі. З таго часу галоўным віленскім астраномам стаў Пётр Міхайлавіч Смыслоў. У Вільні Смыслоў працягнуў і істотна пашырыў дыяпазон астрафізічных даследаванняў. Пры ім прыступілі да спектральных даследаванняў сонечнай паверхні, распрацавалі новыя методыкі фотаметрыі зорак. I нарэшце ў Вільні з 1868 г. упершыню ў свеце была заснаваная адмысловая фатаграфічная служба для азначэння дынамікі ўзнікнення плям на Сонцы. У перыяд 1868-1876 гг. было атрымана 900 фотаздымкаў Сонца, якія апрацоўваліся і захоўваліся ў Вільні і ў Пулкаве.

Стаўшы галоўным віленскім астраномам, Пётр Смыслоў прыступіў да рэстаўрацыі адной з веж абсерваторыі і прадугледзеў на ёй месца для вежавага гадзінніка. Стары механічны гадзіннік дэмантавалі і перадалі ў падарунак віленскаму Свята-Духаваму брацтву. Паводле задумы Смыслова на вежы ўсталявалі электрычны гадзіннікавы механізм фірмы «Рычы» з шатландскага Эдынбурга, які злучылі з астранамічным гадзіннікам абсерваторыі сістэмы Шэлтана, і такім чынам была гарантаваная абсалютная дакладнасць адліку часу. Вялікі цыферблат вежавага гадзінніка асвятляўся 12 газавымі ражкамі, па гэтым гадзінніку можна было спраўджваць час удзень і ўночы, што гараджане рабілі з відавочным задавальненнем. У той жа час у Вільні прыжылася традыцыя - адзначаць поўдзень па мясцовым часе стрэламі з гарматы. Батарэю абсталявалі на Замкавай гары на пляцоўцы перад замкам Гедыміна. Каб з Замкавай гары разгледзець стрэлкі на вежавым гадзінніку абсерваторыі, астраномы выдалі ў карыстанне артылерыстам стары тэлескоп. Сігнальшчык з Замкавай гары назіраў у тэлескоп за цыферблатам і ў момант, калі стрэлкі гадзінніка паказвалі 12, даваў адмашку артылерыстам, і гук халастога стрэлу разносіўся па ўсім горадзе.

На жаль, у 1876 г. пажар моцна пашкодзіў абсерваторыю. Яна не атрымала ніякіх сродкаў для аднаўлення і праз пяць гадоў была зачыненая. Каштоўныя архівы, бібліятэка і прылады былі размеркаваныя сярод розных устаноў Расіі, галоўным чынам перавезеныя ў Пулкаўскую абсерваторыю [274]. У абсерваторыі Пачобута быў размешчаны склад кніг публічнай бібліятэкі і толькі надпісы і знакі задыяка на сценах сведчылі пра калісьці зорны лёс славутага будынка.

* * *

У 1921-1941 гг. у зноў адчыненым універсітэце астранамічныя даследаванні ўзначаліў Уладзіслаў Дзявульскі (1878-1962), вядомы польскі астраном [275]. Старое памяшканне больш не падыходзіла, таму ў 1921 г. было вырашана будаваць новую абсерваторыю. З гэтай мэтай набылі ўчастак зямлі ў прадмесцях горада на тэрыторыі былой юнкерскай вучэльні ў парку (цяпер там парк Вінгіс пры вуліцы Чурлёніса). На працягу 15 гадоў узвялі некалькі будынкаў. Абсерваторыя была забяспечаная падвойным астрографам Цэйса з дыяметрам аб'ектыва 15 см і тэлескопам-рэфлектарам з галоўным люстэркам у 48 см, гэты тэлескоп працаваў разам са спектрографам.

Даследаванні, якія праводзіліся ў абсерваторыі, ахоплівалі наступныя галіны:

• зорная астраномія, статыстычнае вывучэнне рухаў зорак;

• разлік рухаў астэроідаў па моцна выцягнутых арбітах;

• фатаграфаванне і візуальныя назіранні пераменных зорак [276].

Але галоўнай навуковай тэмай абсерваторыі было вывучэнне пераменных зорак. Найбольш выбітныя тагачасныя астраномы, акрамя Дзявульскага, - гэта Вільгельміна Iваноўска і Уладзімір Зон (19051975). Рэгулярна з 1921 да 1939 г. выдаваўся бюлетэнь «De I'Observatoіre asіronomіque de Wіlno» [277].

У 1960-я гг. у Летуве прыступілі да будаўніцтва сучаснай абсерваторыі за горадам. Яе ўзвялі ў 1969 г. за 70 кіламетраў ад Вільні ў Малецкім раёне на пагорку, які ўзвышаецца на 200 метраў над узроўнем мора. Увесну 1970 г. там распачалі фотаметрычныя даследаванні зорак. Цяпер Малецкая астранамічная абсерваторыя і Віленскі планетарый уваходзяць у склад Iнстытута тэарэтычнай фізікі і астраноміі Віленскага ўніверсітэта.

Астранамічная абсерваторыя Віленскага ўніверсітэта працягвае сваю працу і цяпер. У Белай зале былой абсерваторыі размяшчаецца прафесарская чытальня ўніверсітэцкай бібліятэкі. Адзінае, што нагадвае пра тое, што ў гэтых памяшканнях зараджалася астранамічная навука нашага краю, - тры тэлескопы ХVIII ст., музейныя экспанаты і элементы інтэр'ера былой рэпрэзентацыйнай залы.

---

[1] Гл.: Веселовский И. Н., Белый Ю. А. Николай Коперник, 1473-1543. М., 1974. С. 72-75.

[2] Гл.: Галенчанка Г. Я. Астранамiчныя звесткi ў «Малой падарожнай кнiжыцы» Скарыны // Помнiкi гiсторыi i культуры Беларусi. № 4. Мiнск, 1974. С. 34-35.

[3] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. Petersburg, 1862. S. 60-66.

[4] Гл.: Галенчанка Г. Адукацыя, унiверсiтэты, падарожнiцтвы ў ХVI-ХVII стст. [Электронны рэсурс] - Рэжым доступу: bk.baj.by/belkulttrad/13halenczanka.htm - Дата доступу: 18.07.2009.

[5] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 71.

[6] Гл.: Матулайтите С. Учение Коперника... С. 73.

[7] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 75.

[8] Гл.: Галенчанка Г. Адукацыя, унiверсiтэты, падарожнiцтвы…

[9] Гл.: Kowalewska Małgorzata. Academy of Vilnius. [Электронны рэсурс] - Рэжым доступу: ptta.pl/pef/haslaen/a/academyvilnius.pdf - Дата доступу: 09.01.2010.

[10] Гл.: Bieliński Jozef. Uniwersytet Wileński. Krakow, 1899-1900. T. I. S. 62.

[11] Першы езуiцкi калегiум для свецкiх вучняў быў адкрыты ў горадзе Месiна на Сiцылii ў 1548 г. Езуiцкiя школы i сiстэма навучання былi арганiзаваныя ў адпаведнасцi з Сiстэмай вывучэння навук (Ratio studiorum) - усёабдымнай праграмай езуiцкай педагогiкi, складзенай каля 1559 г. У наступныя стагоддзi езуiты заснавалi 24 унiверсiтэты i каля 600 калегiумаў па ўсёй Еўропе.

[12] Гл.: Матулайтите С. Учение Коперника… С. 78.

[13] Пталамей Клаўдзiй (Claudius Ptolemaeus) - знакамiты антычны астраном i географ, дзякуючы якому геацэнтрычная сiстэма светабудовы набыла канчатковую форму.

[14] Браге Цiха ((Brahe), 1546-1601) - дацкi астраном, найвялiкшы астраном датэлескапiчнага часу. У пабудаванай iм у 1576 г. абсерваторыi «Уранiборг» больш за 20 гадоў вёў вымярэннi каардынатаў свяцiлаў з найвышэйшай для таго часу дакладнасцю.

[15] Справа з выпраўленнем кнiгi Капернiка зацягнулася, бо кардынал Гаятана, якому гэта даручылi зрабiць, памёр. Аднак праз 3 гады выпраўленне было зробленае i кнiгу можна было перавыдаваць. Выпраўленнi былi вельмi павярхоўныя. «De revolutionibus orbium coelestium» Капернiка нiколi не аб'яўлялася ерэтычнай кнiгай. Папа Урбан VIII ў 1624 г., ужо пасля занясення кнiгi ў iндэкс забароненых кнiг, сцвярджаў, «што Святы Касцёл не асуджаў гэтае вучэнне як ерэтычнае i не мае намеру рабiць гэта надалей, ён толькi паказаў небяспеку гэтай тэорыi, аднак не варта баяцца таго, што калi-небудзь будзе даказана яе праўдзiвасць». Iншымi словамi, гелiяцэнтрызм быў асуджаны як неабгрунтаванае, непрадуманае («temerario»), а не як ерэтычнае вучэнне. Дарэчы, iдэi Капернiка пачалi пашырацца ў iнтэлектуальных колах Еўропы ў другiм дзесяцiгоддзi XVI ст. дзякуючы рукапiсу кнiгi «Малы каментар», копii якой хадзiлi па руках. Марцiн Лютэр i iншыя пратэстанцкiя лiдары аспрэчылi iдэi Капернiка, але каталiцкiя iерархi выявiлi цiкавасць. У 1533 г. асабiсты сакратар папы Клiмента VII Ёган Вiдманштэтэр прачытаў у Ватыкане некалькi лекцый пра iдэi Капернiка, на якiх прысутнiчалi сам папа i два кардыналы курыi. Праз некалькi гадоў Вiдманштэтэр стаў сакратаром архiбiскупа Капуi кардынала фон Шонбэрга, якi 1 лiстапада 1536 г. адрасаваў Капернiку сяброўскi лiст з просьбай азнаёмiць з атрыманымi вынiкамi iншых навукоўцаў i яго самога. Кардынал прапанаваў нават аплацiць працу пiсцоў, якiя скапiююць для яго кнiгу Капернiка. Кнiга «De revolutionibus orbium coelestium» цалкам была выключаная з iндэкса ў 1826 г.

[16] Гл.: Матулайтите С. Учение Коперника… С. 74.

[17] Гл.: Piechnik Ludwik. Dzieje Akademii Wileńskiej. Т. II: Rozkwit Akademii Wileńskiej w latach 1600-1655. Rzym, 1983. S. 121-122.

[18] Гл.: Jezuici a kultura polska: materiały sympozjum z okazji Jubileuszu 500-lecia urodzin Ignacego Loyoli (1491-1991) i 450-lecia powstania Towarzystwa Jezusowego (1540-1990). S. 276.

[19] Гл.: Матулайтите С. Учение Коперника… С. 79.

[20] Гл.: Блинова Т. Б. Иезуиты в Беларуси... С. 50.

[21] Гл.: Banionis Juozas. Matematine mintis Lietuvoje. Vilnius, 2001. S. 21.

[22] Гл.: Матулайтите С. Учение Коперника… С. 79.

[23] Centuria Astronomica. In Alma Aсademia et Uniwуrstate Vilnensi Societatis Jesu ab Alberto Dyblinski physcae et Mathescos auditore publica disputatione proposila. Vilna. Typis Acad. Soc. Jesu. A. D. 1639.

[24] Гл.: Чевакал В. Л. «Centuria astronomica» Вильнюсского астронома Альберта Дыблинского и ее русский перевод // Из истории естествознания и техники в Прибалтике. Т. 2. Рига, 1970. С. 5-13.

[25] Сакрабоска Ян - англiйскi вучоны. Памёр у 1556 г. у Парыжы, дзе быў прафесарам астраномii i матэматыкi ва ўнiверсiтэце. Вучыўся ў Оксфардзе. Ягоная самая пашыраная праца - «De sphaera mundi» - скарочаны выклад сiстэмы сферычнай астраномii па Пталамею.

[26] Гл.: Беспамятных Н. Д. «Сотня астрономская». Лекции по астрономии в 30-х годах XVII в. в Вильнюсской академии // Историко-астрономические исследования. Вып. XII. М., 1975. С. 101-108.

[27] Гл.: Матулайтите С. Учение Коперника… С. 76.

[28] Гл.: Матулайтите С. Учение Коперника… С. 80.

[29] Белармiна Раберта (Bellarmino, Bellarmine, 1542-1621) - вучоны-езуiт, багаслоў-палемiст, адзiн з найбуйнейшых тэолагаў свайго часу, кардынал i вялiкi iнквiзiтар Каталiцкай царквы, пiсьменнiк i гуманiст. Галоўны абвiнаваўца падчас працэсу над Бруна, кiраўнiк першага працэсу (угаворвання) над Галiлеем у 1613-1616 гг., пасля працэсу ўласнай рукой склаў дакумент, якi сцвярджаў, што Галiлей «не ерэтык». Кананiзаваны ў 1930 г., абвешчаны ў каталiцызме Настаўнiкам Царквы ў 1931 г.

[30] У канцы XVI ст. кардынал Белармiна чытаў лекцыi ў Лувенскiм унiверсiтэце. Ён адзначаў няслушнасць iдэi Арыстоцеля пра тое, што ўвесь Сусвет падзелены «месяцовай гранню» на дзве якасна розныя сферы - падмесяцовы Сусвет (сусвет чатырох Арыстоцелевых элементаў, сусвет недасканалы, сусвет граху, дыспрапорцыi i дысгармонii) i надмесяцовы сусвет (сусвет iдэальных сутнасцяў, дзе планеты рухаюцца па iдэальных кругах, прысутнiчае «гармонiя сфер», усё нязменна i г. д.). Абодва сусветы, паводле Арыстоцеля, маюць розныя законы прыроды, у iх розная фiзiка, але ж агульная матэматыка. Пасля апрацоўкi Тамашом Аквiнскiм iдэй Арыстоцеля Касцёл прыняў iх, хоць яго вучэнне i не ўваходзiла ў галоўную дактрыну. Белармiна ўспрыняў сур'ёзнае навуковае адкрыццё Браге i змянiў свае гледзiшча на хоць i не дактрынальнае, але вельмi важнае пытанне. Яго лувенскiя лекцыi былi апублiкаваныя i вядомыя ў Еўропе.

[31] Ёган Кеплер (1571-1630) адкрыў законы, па якiх рухаюцца планеты. Кеплер быў асiстэнтам Цiха Браге - найлепшага астранома-назiральнiка сваёй эпохi. Шляхам аналiзу назiранняў Цiха Браге Кеплер даказаў, што арбiты планет уяўляюць з сябе элiпсы i што хуткасць руху планеты па арбiце зваротна прапарцыйная адлегласцi ад Сонца.

[32] Паралакс (гр. змена, чаргаванне) - змена бачнага палажэння аб'екта адносна аддаленага фону ў залежнасцi ад змены становiшча назiральнiка. Паралакс можа быць гадавым i сутачным. Найблiжэйшая да нас зорка Праксiма Цэнтаўра мае гадавы паралакс у 0,77′′.

[33] Гл.: Бакулин П. И., Кононович Э. В., Мороз В. И. Курс общей астрономии. Москва, 1977. С. 126.

[34] Фуко Жан Бернар Леон (1819-1868) - французскi фiзiк, член Парыжскай акадэмii навук. Правёў дослед з маятнiкам, што наглядна паказала вярчэнне Зямлi вакол сваёй восi. У аснове доследу ляжыць уласцiвасць маятнiка захоўваць плоскасць ваганняў незалежна ад кручэння апоры, да якой маятнiк падвешаны. Назiральнiк, якi верцiцца разам з Зямлёй, бачыць паступовае змяненне напрамку качання маятнiка адносна навакольных зямных прадметаў.

[35] Гл.: Kowalewska Małgorzata. Academy of Vilnius…

[36] Гл.: Славенас П. В. Астрономия в высшей школе Литвы. XVI-XIX вв. // Историко-астрономические исследования. Вып. I. М., 1955. С. 55.

[37] Гл.: Блинова Т. Б. Иезуиты в Беларуси… С.90.

[38] Гл.: Куркоўскi Яраслаў. Бернард Сыруць (Сiруць). Варшава - Лiда, 2009. С. 49.

[39] Гл.: Rybka E., Rybka P. Historia astronomii w Polsce. T. II. Wrocław - Warszawa, 1983. S. 47.

[40] Гл.: Блинова Т. Б. Иезуиты в Беларуси… С.115.

[41] Гл.: Rybka E., Rybka P. Historia astronomii w Polsce. Т. II. S. 46.

[42] Гл.: Вялiкае Княства Лiтоўскае: энцыклапедыя. Т. 1. Мiнск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. С. 622.

[43] Жонка мсцiслаўскага кашталяна Антонiя Пузынi. Пузынi - княжацкi род, якi вядзе свой радавод ад Рурыкавiчаў.

[44] Гл.: Букiна А. Партрэт Эльжбеты i Антонiя Пузынаў з касцёла ў Лучаi // Вiцебскi сшытак. 1995. № 1. С. 58-59.

[45] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 206.

[46] Гл.: Bieliński Jozef. Stan nauk matematyczno-fizycznych za czasow wszechnicy wilenskiej. Warszawa, 1890. S. 98.

[47] Гл.: Баженова О. Д. Радзивилловский Несвиж. Минск, 2007. С. 27.

[48] Гл.: Varnas Darius. A Telescope from the Old Astronomical Observatory of Vilnius University. The 7-th Triennial Meeting Restorers of the Baltic States. Restoration: the Information Regained, Lost, Preserved. Lietuvos dailės muziejus. [Электронны рэсурс] - Рэжым доступу: ldm.lt/PGC/Rygos_konf.htm - Дата доступу: 02.10.2009.

[49] Гл.: Restauruos seniausią Lietuvoje teleskopą. [Электронны рэсурс] - Рэжым доступу: straipsniai.lt/zmones/puslapis/8465 - Дата доступу: 02.10.2009.

[50] Гл.: Bieliński Jozef. Stan nauk matematyczno-fizycznych… S. 98.

[51] Гл.: Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами генерального штаба. Виленская губерния. СПб., 1861. С. 594.

[52] Гл.: Sudzius J. Astronomy at the Vililius University // Baltic Astronomy. Vol. 3. 1994. P. 7-15.

[53] З ХVII ст. асаблiвую папулярнасць набылi паданнi пра чарнакнiжнiка, экстрасэнса, спiрыта i астролага пана Твардоўскага. З'явiлася балада Адама Мiцкевiча «Панi Твардоўская» i аповесць Юзафа Крашэўскага «Пан Твардоўскi».

[54] Гл.: Яны будавалi Вiльню: размова з Сяргеем Харэўскiм // Вячаслаў Ракiцкi. Беларуская Атлянтыда. 2006. С. 109-111.

[55] Гл.: Sniadecki Jan. Żywot uczony i publiczny Marcina Odlanickiego Poczobyta // Pisma rozmaite. Wilno, 1818. T. 1. S. 326-330.

[56] Гл.: Niesiecki Kasper. Herbarz Polski / wyd. J. N. Bobrowicz. Lipsk, 1839-1845. Т. 7. S. 339-340.

[57] Гл.: Malewski Czesław. Rody i herby szlacheckie na Litwie. Herb Pogonia (Bożezdarz) // Nasz Czas. 2003. № 20 (609).

[58] Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. 1862. S. 227.

[59] Гл.: Sniadecki Jan. Żywot uczony i publiczny Marcina Odlanickiego Poczobyta. S. 314-316.

[60] Гл.: Boistel Guy. Inventaire chronologique des œuvres imprimées et manuscrites du père Esprit Pezenas (1692-1776), jésuite, astronome et hydrographe marseillais. Revue d'histoire des sciences. 2003. Vol. 56. № 1. P. 221-245.

[61] Гл.: Русский биографический словарь. СПб., 1912. Т. 20. С. 732-733.

[62] Гл.: Dykcyonarz uczonych polakow. Lwow, 1833. S. 318.

[63] Гл.: Sniadecki Jan. Żywot uczony i publiczny Marcina Odlanickiego Poczobyta. S. 325.

[64] Гл.: Описание документов архива Западнорусских Униатских Митрополитов. СПб., 1907. Т. 2. С. 230.

[65] Гл.: Dziewulski Władysław. Historia obserwatorium astronomicznego w Wilnie (1753-1876). Z prac zespołu historii nauki, oswiaty i techniki PAN. Warszawa, 1977. S. 9.

[66] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 230.

[67] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 231.

[68] Дмитриев И. С. Наука при дворе: стратегии адаптации // «НЛО». 2007. № 87. [Электронны рэсурс] - Рэжым доступу: magazines.russ.ru/nlo/2007/87/dm8.html - Дата доступу: 27.11.2009.

[69] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 232.

[70] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 205-206; Sniadecki Jan. Żywot uczo ny i publiczny Marcina Odlanickiego Poczobyta. S. 326.

[71] Гл.: Dziewulski Władysław. Historia obserwatorium astronomicznego w Wilnie (1753-1876). S. 12.

[72] McConnell Anita. Jesse Ramsden (1735-1800): London's leading scientific instrument maker. 2007. S. 80. [Электронны рэсурс] - Рэжым доступу: books.google.com. by/books?id=-8B1LYGML44C&lpg=PA79&ots=-oEadHnfo6&dq=Elzbieta%20Oginska-Puzynina&hl=ru&pg=PA80#v=onepage&q=Elzbieta%20Oginska-Puzynina&f=false - Дата доступу: 28.11.2009.

[73] Маскелайн Невiл (1732-1811) - англiйскi астраном, дырэктар Грынвiцкай абсерваторыi (з 1765 г.). Вёў назiраннi зорак, Сонца, планет, а таксама Месяца (з мэтай вызначэння даўгот). Заснаваў (1766) англiйскi астранамiчны штогоднiк «Nautical almanac».

[74] Брэдлi Джэймс (1692-1762) - англiйскi астраном, дырэктар Грынвiцкай абсерваторыi (з 1742 г.). У 1719 г. атрымаў палепшанае значэнне сонечнага паралакса з назiранняў Марса. У 1721 г. прызначаны прафесарам астраномii ў Оксфардзе i ў 1726 г. па рознасцi момантаў зацьмення аднаго з яркiх спадарожнiкаў Юпiтэра вызначыў даўготы Нью-Ёрка i Лiсабона. У 1727 г. прадставiў Каралеўскаму таварыству сваю знакамiтую працу аб зорнай аберацыi. У 1747 г. ён апублiкаваў назiраннi над ваганнем восi Зямлi. На аснове гэтага склаў таблiцы, якiя дазвалялi ўлiчваць прэцэсii, нутацыю i аберацыю святла для дакладных вызначэнняў палажэнняў зорак, а таксама падрабязныя таблiцы атмасфернай рэфракцыi з улiкам тэмпературы паветра i атмасфернага цiску, усё гэта дазволiла яму дасягнуць высокай дакладнасцi пры вызначэннi палажэнняў зорак. У 1750-1762 гг. пад кiраўнiцтвам Брэдлi ў Грынвiцкай абсерваторыi была выкананая шырокая праграма пазiцыйных назiранняў (звыш 60 000) з вялiкай дакладнасцю. Ён зрабіў вельмi складаныя вымярэнні дыяметраў Венеры, Марса, Юпiтэра, Сатурна i яго кольцаў.

[75] Dziewulski Władysław. Historia obserwatorium astronomicznego w Wilnie (1753-1876). S. 13-14.

[76] Месье Шарль (1730-1817) - французскi астраном, член Парыжскай акадэмii на вук з 1770 г. Шляхам самаадукацыi набыў матэматычныя i астранамiчныя веды i стаў сусветна вядомым астраномам-назiральнiкам. З 1755 г. працаваў у Парыжскай абсерваторыi. З 1763 да 1802 г. сiстэматычна вёў пошукi новых камет, адкрыў 14 камет. Стварыў першы каталог iмглiстых аб'ектаў, першае выданне выйшла ў 1774 г.

[77] Касiнi Цэзар Франсуа (1714-1784) быў трэцiм пакаленнем астраномаў у сям'i Касiнi, унук заснавальнiка дынастыi - Жана Дамiнiка (1625-1712), сын Жака Касiнi (1677-1756). Усе яны былi дырэктарамi Парыжскай абсерваторыi. Справай жыцця Цэ зара Франсуа Касiнi стала складанне першай поўнай тапаграфiчнай карты Францыi, якая была надрукаваная ўжо пасля яго смерцi. Жан Дамiнiк Касiнi («Касiнi» IV) - праўнук, дырэктар абсерваторыi з 1784 г. Як манархiст, пайшоў у адстаўку ў 1793 г.

[78] Лаланд Жазэф (1732-1807) - французскi астраном, з 1795 г. дырэктар Парыжскай абсерваторыi. З 1752 г. па даручэннi акадэмii праводзiў у Берлiне назiраннi Месяца адначасова з Лакайлем, якi рабiў тое самае на мысе Добрай Надзеi, мэтай гэтых назiранняў было дакладнае вызначэнне паралакса Месяца. Стаўшы прафесарам матэматыкi ў Ecole militaire, Лаланд шмат займаўся астранамiчнымi працамi, у канцы XVIII ст. iм былi праведзеныя назiраннi 50 тысяч зорак, змешчаных у каталог, вядомы пад загалоўкам «Французская нябесная гiсторыя» («Histoire céleste française»).

[79] Гл.: Sniadecki Jan. Żywot uczony i publiczny Marcina Odlanickiego Poczobyta. S. 326-330.

[80] Гл.: Блинова Т. Б. Иезуиты в Беларуси... С. 117.

[81] Мiнанне 1769 г. назiралi па ўсiм свеце, а ў Пецярбургу гэтую з'яву назiрала нават iмператрыца Кацярына II. Кожныя 243 года паўтараюцца 4 мiнанні: два зiмой (праз 8 гадоў), потым доўгi прамежак ў 121,5 год i яшчэ два летам (зноў праз 8 гадоў). Напрыклад, за 8 гадоў да Пачобута мiнанне Венеры ў 1761 г. назiраў М. Ламаносаў, а праз 121,5 года - В. Цэраскi Мэтай гэтых назiранняў было ўдакладненне адлегласці Зямлi ад Сонца, г. зн. вызначэнне велiчыні астранамiчнай адзiнкi, якой астраномы вымяраюць усе адлегласцi ў Сонечнай сiстэме i адлегласцi да нерухомых зорак (праз зорны паралакс).

[82] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 236.

[83] Гл.: Sniadecki Jan. Żywot uczony i publiczny Marcina Odlanickiego Poczobyta. S. 332.

[84] Gabinet medalow Polskich wydany przez Edwarda Hr. Raczyńskiego w Wrocławiu. Drukiem Henryka Richtera. 1843. S. 216.

[85] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 239.

[86] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 233-235.

[87] Цыт. паводле: Gabinet medalow Polskich… S. 215-216.

[88] Гл.: Gabinet medalow Polskich… S. 200.

[89] Гл.: Sniadecki Jan. Żywot uczony i publiczny Marcina Odlanickiego Poczobyta. S. 337.

[90] Якаб Бернулi (1759-1789) - швейцарскi вучоны, механiк, ардынарны акадэмiк Санкт-Пецярбургскай акадэмii навук (з 27 верасня 1787 г.). Унук матэматыка Ёгана Бернулi.

[91] Цыт. паводле: McConnell Anita. Jesse Ramsden (1735-1800)…

[92] Сузор'е Шчыт Сабескага, цi Scutum Sobieski, а ў наш час проста Шчыт, на карце неба вылучыў астраном Ян Гевелiй з Гданьска.

[93] Гл.: Sniadecki Jan. Żuwot uczony i publiczny Marcina Odlanickiego Poczobyta. S. 353.

[94] Цыт. паводле: Gabinet medalow Polskich… S. 231-214.

[95] Цыт. паводле: Dziewulski Władyslaw. Historia obserwatorium astronomicznego w Wilnie (1753-1876). S. 24.

[96] Гл.: London Review. 1779. T. 8. S. 454.

[97] Напрыклад: The Penny cyclopædia of the Society for the Diffusion of Useful Knowledge. London, 1837. Т. 7. S. 475.

[98] Боде Ёган Элерт (1747-1826) - нямецкi астраном, член нямецкай Акадэмii навук. Нарадзiўся ў Гамбургу. З 1772 г. працаваў у Берлiнскай абсерваторыi, а з 1786 г. яе дырэктар. Разам з I. Тыцiвусам адкрыў закон Тыцiвуса - Боде. Прапанаваў назву планеты Уран. У 1778 г. выдаў «Атлас неба» на 20 лiстах, у iм змяшчалася 17 240 зорак.

[99] «Astronomisches Jahrbuch» («Берлiнскi астранамiчны штогоднiк») - уплывовае навуковае выданне, заснаванае ў 1774 г. вядомым астраномам Бодэ.

[100] Пад загалоўкам: «Веоbachtungen der Sterne des Poniatowskischen Stieres, auf der Königl. Sternwarte zu Wilna».

[101] Напрыклад: Moore Patrick. The observer's year: 366 nights of the universe. Practical Astronomy Series. Publisher: Springer. 2005. S. 192-193.

[102] Гл.: Sniadecki Jan. Żywot uczony i publiczny Marcina Odlanickiego Poczobyta. S. 337.

[103] Фантана Фелiкс, аббат (Fontana Felix, Abbate, 1730-1805), - iтальянскi фiлосаф i натуралiст.

[104] Цыт. паводле: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 247.

[105] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 249-250.

[106] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 256-257.

[107] Гл.: Kronika Rodzinna. Warszawa, 1883. T. 11. № 12. S. 365-371.

[108] Гл.: Sniadecki Jan. Żywot uczony i publiczny Marcina Odlanickiego Poczobyta. S. 338-341.

[109] Гл.: Dziewulski Władysław. Historia obserwatorium astronomicznego w Wilnie (1753-1876). S. 27.

[110] Падчас рамонту ў 1825 г. архiтэктар Караль Падчашынскi надаў вежам рысы класiцызму. У 1837 г. заходняя вежа была разбураная, а ва ўсходняй вежы быў ра забраны верхнi трэцi паверх i на ёй была абсталяваная назiральная пляцоўка.

[111] Гл.: Dykcyonarz uczonych polakow. Lwow, 1833. S. 320.

[112] Гл.: Dziewulski Władysław. Historia obserwatorium astronomicznego w Wilnie (1753-1876). S. 29.

[113] Гл.: Dziewulski Władysław. Historia obserwatorium astronomicznego w Wilnie (1753-1876). S. 31.

[114] Bieliński Jozef. Uniwersytet Wileński. T. I. S. 173-174.

[115] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 374-375.

[116] Славенас П. В. Астрономия в высшей школе Литвы. XVI-XIX вв. С. 59-61.

[117] Гл.: Bieliński Jozef. Stan nauk matematyczno-fizycznych... S. 100.

[118] Гл.: Каталог предметов Музея древностей, состоящего при Виленской публичной библиотеке. Вильна, 1885. С. VII-VIII.

[119] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 281.

[120] Гл.: Dziewulski Władysław. Historia obserwatorium astronomicznego w Wilnie (1753-1876). S. 36.

[121] Iснуе легенда, быццам Мiкалай Капернiк за ўсё сваё жыццё на берагах Балтыкi нi разу не бачыў Меркурый. Сапраўды, у кнiзе Капернiка «De revolutionibus orbium coelestium» не прыводзiцца нiводнага прыкладу назiрання гэтай планеты, выкананага iм самiм. У сваiх разлiках руху Меркурыя Капернiк выкарыстоўваў назiраннi iншых астраномаў. Аднак, кажучы аб цяжкасцi вывучэння Меркурыя, Капернiк зазначыў: «…усё ж можна вылавiць i яго, калi толькi прыняцца за гэта з большай хiтрасцю». Адсюль можна зрабiць выснову, што Капернiк усё ж «вылоўлiваў» Меркурый, але карыстаўся больш дакладнымi дадзенымi iншых астраномаў, бо ў паўднёвых шыротах убачыць гэтую планету значна лягчэй, чым у паўночных.

[122] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 314.

[123] Гл.: Dziewulski Władysław. Historia obserwatorium astronomicznego w Wilnie (1753-1876). S. 36-38.

[124] Цыт. паводле: Dziewulski Władysław. Historia obserwatorium astronomicznego w Wil nie (1753-1876). S. 38-40.

[125] Dziewulski Władysław. Historia obserwatorium astronomicznego w Wilnie (1753-1876). S. 41-43.

[126] Frańciszek Karpiński. Wiersz do... księdza Poczbuta, rektora Akademii Wileńskiej, i... księdza Kundzicza, kanonika inflanckiego, z przypadku mostu spalonego w Wilnie. XXXIII. Z przypadku mostu spalonego w Wilnie, do Xiędza Poczobuta, Faktora Akademii Wileńskiej, i Xiędza Kundzicza. Kanonika Inflantskiego.

Zacni męże! wasze szkody

Przeszły aż do mey zagrody.

Poczułem ie duszą całą;

Umiem czuć, bo się cierpiało.

Most wasz wodom się narażał,

I dzień i noc im odgrażał;

Nie chce (gdy przyszła przygoda)

Ratować go gniewna woda.

Lecz niech się żywioły wadzą;

Niech nam ludziom pokoy dadzą;

Gdy tak chwieią naszym stanem,

Jakimże człowiek ich panem ! . .

W troskach szukaymy ulżenia,

Procz inszych drog umartwienia,

Przez ten także iśdź potrzeba

Most wasz spalony do nieba.

Цыт. па pbi.edu.pl/book_reader.php?p=30245&s=1.

[127] Гл.: Dziewulski Władysław. Historia obserwatorium astronomicznego w Wilnie (1753-1876). S. 43-44.

[128] Цыт. паводле: Gabinet medalow Polskich… S. 211.

[129] Чацкi Тадэвуш (Tadeusz Czacki, 1765-1813) - польскi публiцыст, гiсторык, грамадскi i дзяржаўны дзеяч. Быў сябрам Адукацыйнай камiсii - кiруючым органе асветы ў Рэчы Паспалiтай у 1773-1794 гг.

[130] Цыт. паводле: Dziewulski Władysław. Historia obserwatorium astronomicznego w Wilnie (1753-1876). S. 45-46.

[131] Гл.: Sniadecki Jan. Żywot uczony i publiczny Marcina Odlanickiego Poczobyta. S. 340-344.

[132] Нiкола Луi дэ Лакайль (Nicolas-Louis De la Caille, 1713-1762) - французскi астра ном. Член Парыжскай акадэмii навук, прапанаваў арганiзаваць экспедыцыю ў Паў днёвае паўшар'е для геадэзiчных работ i вывучэння паўднёвага неба, у 1750-1754 гг. працаваў спачатку ў Паўднёвай Афрыцы на Капскай паўвыспе ў раёне мыса Добрай Надзеi, потым на французскiх выспах Маўрыкi, Рэюньён i Ушэсця. Лакайль склаў каталог 10 тысяч зорак паўднёвага паўшар'я. Прапанаваў шэраг новых сузор'яў.

[133] Цыт. паводле: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 532-533.

[134] У 1725-1728 г. г. Джэймс Брэдлi, назiраючы зорку γ Цмока i iншыя зоркi ў зенiце, вынайшаў з'яву, якая атрымала назоў «зорная аберацыя». Зорка γ Цмока, першы аб'ект назiранняў, рэгулярна змяняла сваё становiшча: са снежня 1725 г. да сакавiка наступнага года яна зрушылася на 20" да поўдня, потым зваротна павярнула i прасунулася да верасня на 40" да поўначы, а потым iзноў павярнула i ў снежнi вярнулася да свайго першапачатковага становiшча. Такiм чынам, гэта быў перыядычны рух на працягу аднаго года. Ён не мог быць паралактычным рухам, бо ў гэтым выпадку зорка павiнна была б перасоўвацца ў снежнi як мага больш да поўдня, а ў чэрвенi - гэтаксама моцна да поўначы. Неўзабаве, у 1728 г., Брэдлi растлумачыў гэтую з'яву. Справа ў тым, што тэлескоп рухаецца разам з Зямлёй па яе арбiце, i хоць прамень святла распаўсюджваецца з хуткасцю ў 10 000 разоў большай, для таго, каб злавiць яго, тэлескоп даводзiцца крыху нахiляць у напрамку руху Зямлi. Адкрыццё аберацыi было першым эксперыментальным доказам гадавога руху Зямлi i пацверджаннем правiльнасцi тэорыi Капернiка. Таксама гэта быў вялiкi крок да выпрацоўкi методыкi вельмi дакладных вызначэнняў палажэнняў зорак на небе i складання зорных каталогаў. Усё гэта мела самую непасрэдную практычную накiраванасць на гарантаванне бяспекi мараплаўства i гандлю.

[135] Цыт. паводле: Dziewulski Władysław. Historia obserwatorium astronomicznego w Wilnie (1753-1876). S. 48-49.

[136] Цыт. паводле: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 347-348.

[137] Цыт. паводле: Dziewulski Władysław. Historia obserwatorium astronomicznego w Wilnie (1753-1876). S. 50.

[138] Менавiта з мэтай удакладнення даўгот геаграфiчных пунктаў ВКЛ Пачобут i Снядэцкi праводзiлi назiраннi зацьменняў. Таксама тады быў распрацаваны метад вызначэння дакладнага часу праз вымярэннi вуглавых адлегласцяў Месяца да вызначаных зорак. Астраномы вялi вымярэннi становiшча Месяца i складалi таблiцы з разлiкамi яго становiшча ў будучынi, i падобна, што гэтыя працы праводзiлiся i ў Вiленскай абсерваторыi.

[139] Донесение князя Николая Васильевича Репнина Императрице Екатерине II от 2 декабря 1794 г. // Сборник Императорского Русского исторического общества. Т. 16. СПб., 1875. С. 65.

[140] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 356.

[141] Гл.: Sniadecki Jan. Żywot uczony i publiczny Marcina Odlanickiego Poczobyta. S. 348.

[142] Гл.: Dziewulski Władysław. Historia obserwatorium astronomicznego w Wilnie (1753-1876). S. 53.

[143] Гл.: Sniadecki Jan. Żywot uczony i publiczny Marcina Odlanickiego Poczobyta. S. 349.

[144] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 364.

[145] Гл.: Dziewulski Władysław. Historia obserwatorium astronomicznego w Wilnie (1753-1876). S. 53.

[146] Гл.: Sniadecki Jan. Żywot uczony i publiczny Marcina Odlanickiego Poczobyta. S. 352.

[147] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 538-541.

[148] Адкрыццё Галiлеем чатырох спадарожнiкаў Юпiтэра, з iх параўнальна хуткiм кручэннем вакол планеты, дазваляла выкарыстаць зацьменнi гэтых спадарожнiкаў для вызначэння дакладнага часу. Спадарожнiкi Юпiтэра перыядычна трапляюць у цень сваёй планеты, i iх зацьменнi надыходзяць адначасова для ўсiх назiральнiкаў. З'явы ў сiстэме Юпiтэра здараюцца ў 180 раз часцей, чым зацьменнi Месяца, i моманты пачатку i канца зацьмення спадарожнiка Юпiтэра рэгiструюцца дакладней. Галiлей пачынаючы з 1610 г. назiраў зацьменнi спадарожнiкаў Юпiтэра i падаў думку, што, загадзя склаўшы дакладныя таблiцы з'яў у сiстэме Юпiтэра, вандроўнiкi атрымаюць «нябесны гадзiннiк» (фактычна, выкарыстанне гэтага метаду стала магчымым, толькi калi астраном Жан Пiкар у 1667 г. вынайшаў акуляр з мiкраметрам для тэлескопа). У 1668 г. iтальянскi астраном Жан Дамінiк Касiнi апублiкаваў працу «Таблiцы спадарожнiкаў Юпiтэра», пасля чаго i пачалося практычнае выкарыстанне дадзенага метаду. Верагодна, першае практычнае вылiчэнне даўгаты з вызначэннем дакладнага часу праз назiранне спадарожнiкаў Юпiтэра зрабiў французкi астраном Пiлiп дэ Лаiр у лiпенi 1671 г. Ён выправiўся ў Данiю на выспу Вен для астранамiчных назiранняў ва Уранiборгу, у тым самым месцы, дзе калiсьцi вёў назiраннi вялiкi Цiха Браге. Там, карыстаючыся таблiцамi Касiнi, ён вылiчыў з недасягальнай дагэтуль дакладнасцю рознасць даўгот памiж Парыжам i Уранiборгам.

[149] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. 1862. S. 538-541.

[150] Элангацыя - астранамiчны тэрмiн, якi азначае вуглавую адлегласць памiж Сонцам i планетай пры назiраннi з Зямлi. Напрыклад, максiмальная элангацыя для Меркурыя - 28 градусаў, а для Венеры - 48 градусаў.

[151] Цыт. паводле: Dziewulski Władysław. Historia obserwatorium astronomicznego w Wilnie (1753-876). S. 60-61.

[152] Цыт. паводле: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 379.

[153] Цыт. паводле: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 392.

[154] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 384-385.

[155] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 390.

[156] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 390-391.

[157] Гл.: Rybka E., Rybka P. Historia astronomii w Polsce. S. 103-104.

[158] Дэндэра (таксама Тэнтыра, Дандара) - сталiца VI нома Верхняга Егiпта, якая размяшчалася на заходнiм беразе Нiла, у 60 км на поўнач ад Луксора. Найстаражытнейшы культавы цэнтр багiнi Хатхор. Тэксты паведамляюць, што храм, прысвечаны гэтай багiнi, пабудаваў тут фараон Хеопс (IV дынастыя). З расшыфроўкай малюнкаў дендэрскiх задыякаў звязана шмат спрэчак, якiя не спыняюцца да нашых дзён. Сам па сабе задыяк не быў егiпецкiм вынаходніцтвам: грэка-вавiлонскi задыяк з'явiўся ў Егiпце толькi ў эпоху Пталамеяў. На круглым дэндэрскiм задыяку, датаваным I ст. да н. э., назiраецца змешванне егiпецкiх i грэцкiх сiмвалаў: знакi для дэканаў (дзесяцiдзённых перыядаў, на якiя падзяляўся год у Егiпце) па перыметры круга з'яўляюцца егiпецкiмi, а знакi для сузор'яў - егiпецкiмi i грэцкiмi (напрыклад, выява сузор'я Вагаў). Задыяк, якi ўяўляе з сябе сiмвалiчную выяву зорнага неба, у прынцыпе павiнен паддавацца прачытанню, i па размяшчэнні зорак можна вызначыць дату, зашыфраваную ў дадзеным малюнку. Аднак задача расшыфроўкi дэндэрскага задыяка ўскладняецца тым, што нельга адназначна атаясамлiваць усе яго егiпецкiя сiмвалы з канкрэтнымi зорка мi. Гэтая неадназначнасць спараджае розныя варыянты расшыфроўкi, якiя вар'iруюцца ў шырокiх межах. Тым не менш, вiдавочна, што дэндэрскi задыяк не мог быць створаны раней за эпоху Пталамеяў (бо да гэтага часу задыяка ў Егiпце проста не iснавала) i пазней за рымскі час, бо ў гэты перыяд будаўнiцтва такiх храмаў назаўсёды спынiлася. Такiм чынам, датаванне Пачобута збольшага адпавядае i сучаснаму меркаванню егiптолагаў.

[159] Гл.: Чеканал В. Л. Мартин Почобут и Петербургская Академия наук // Историко-астрономические исследования. Вып. VII. М., 1961. С. 299.

[160] Цыт. паводле: Чеканал В. Л. Мартин Почобут и Петербургская Академия наук. С. 304-305.

[161] Карл Людвiг Хардынг (Harding, 1765-1834) - нямецкi астраном, якi адкрыў астэроiд Юнона. Таксама Хардынг адкрыў тры каметы i апублiкаваў «Atlas novus coelestis», зорны каталог з 120 000 зоркамi.

[162] Цыт. паводле: Dziewulski Władysław. Historia obserwatorium astronomicznego w Wilnie (1753-1876). S. 63-64.

[163] Трыснекер Франц фон Паўла (Franz de Paula Triesnecker, 1745-1817) - аўстрыйскi астраном-езуiт, прафесар астраномii i дырэктар абсерваторыi Венскага ўнiверсiтэта. Назiраў Сонца, планеты i Месяц, вылiчваў таблiцы iх руху. Вызначыў геаграфiчнае становiшча многiх пунктаў у Аўстрыi.

[164] Гл.: Dziewulski Władysław. Historia obserwatorium astronomicznego w Wilnie (1753-1876). S. 66.

[165] Гл.: Sniadecki Jan. Żywot uczony i publiczny Marcina Odlanickiego Poczobyta. S. 355-356.

[166] Цыт. паводле: Dziewulski Władysław. Historia obserwatorium astronomicznego w Wilnie (1753-1876). S. 63-64.

[167] Гл.: Sniadecki Jan. Żywot uczony i publiczny Marcina Odlanickiego Poczobyta. S. 352.

[168] Гл.: Rybka E., Rybka P. Historia astronomii w Polsce. S. 64.

[169] Гл.: Рыбка Е. В. Ян Снядецкий (к 200-летию со дня рождения) // Историко-астрономические исследования. М., 1956. C. 268.

[170] Świeżawski Leon. Jan Śniadecki: jego źycie i działalność naukowa. Petersburg, 1898. S. 5.

[171] Гл.: Рыбка Е. В. Ян Снядецкий (к 200-летию со дня рождения). C. 269.

[172] Гл.: Rybka E., Rybka P. Historia astronomii w Polsce. S. 66.

[173] Гл.: Рыбка Е. В. Ян Снядецкий (к 200-летию со дня рождения). C. 270-271.

[174] Гл.: Rybka E., Rybka P. Historia astronomii w Polsce. 1983. S. 71.

[175] Гл.: Рыбка Е. В. Ян Снядецкий (к 200-летию со дня рождения). C. 272-273.

[176] Цыт. паводле: Гл.: O astronomii w Polsce «Tygodnik Literacki». № 42, 19 października 1840. S. 334.

[177] Пасажная прылада (ад франц. passage праход) - астранамiчны прыбор для назiрання праходжання зорак праз нябесны мерыдыян. Тэлескоп пасажнай прылады можа круцiцца толькi ў вертыкальнай плоскасцi.

[178] Гл.: Рыбка Е. В. Ян Снядецкий (к 200-летию со дня рождения). C. 274-277.

[179] Гл.: Rybka E., Rybka P. Historia astronomii w Polsce. S. 72.

[180] Гл.: Kronika Rodzinna. 1882. T. 10. № 3. S. 77.

[181] Гл.: Rybka E., Rybka P.. Historia astronomii w Polsce. S. 79.

[182] Эфемерыды - у астраномii зборнiк таблiц каардынатаў i iншых параметраў нябесных свяцiлаў, вылiчаных для шэрагу паслядоўных момантаў часу.

[183] Гл.: Рыбка Е. В. Ян Снядецкий (к 200-летию со дня рождения). S. 278-279.

[184] Гл.: Рыбка Е. В. Ян Снядецкий (к 200-летию со дня рождения). C. 280.

[185] Цыт. паводле: O astronomii w Polsce. S. 204-205.

[186] Гл.: Рыбка Е. В. Ян Снядецкий (к 200-летию со дня рождения). C. 281-282.

[187] Гл.: Rybka E., Rybka.P. Historia astronomii w Polsce. S. 104.

[188] Гл.: Рыбка Е. В. Ян Снядецкий (к 200-летию со дня рождения). C. 283.

[189] Гл.: Рыбка Е. В. Ян Снядецкий (к 200-летию со дня рождения). C. 284.

[190] Гл.: Rybka E., Rybka P. Historia astronomii w Polsce. S. 105-107.

[191] Гл.: Bieliński Jozef. Uniwersytet Wileński. S. 175.

[192] Пра Вялiкую камету 1811 г. Доўгi час яна была бачная ад змяркання да свiтанку. На працягу верасня i кастрычнiка бляск каметы быў параўнальны з яркасцю зорак нулявой i першай велiчыняў. У той час камета рухалася па дузе ад сузор'я Вялiкай Мядзведзiцы да сузор'я Геркулеса. Яна мела два яркiя хвасты: адзiн - прамы, а другi моцна выгнуты. Даўжыня хвастоў складала 25 градусаў, а шырыня выгнутага пылавога хваста складала 7 градусаў. Камета была бачная няўзброеным вокам амаль дзевяць месяцаў. Аб камеце гл. у дадатках № 2 i 6.

[193] Гл.: Świeżawski Leon. Jan Śniadecki: jego źycie i działalność naukowa. S. 65.

[194] Гл.: Świeżawski Leon. Jan Śniadecki: jego źycie i działalność naukowa. S. 67. Сустрэчам Снядэцкага i Напалеона прысвечаны наступныя працы: Baliński M. Napoleon i Jan Sniadecki // Baliński M. Studia historyczne. Wilno, 1856. S. 89-97; i Федута А. И. Наполеон и Ян Снядецкий (к вопросу о семиотике поведения государя) // Meninis tekstas: Suvokimas. Analize. Interpretacija. Vilnius: VPU leidykla, 2008. Nr. 6 (1). P. 120-134.

[195] Гл.: Rybka E., Rybka P. Historia astronomii w Polsce. S. 106.

[196] Гл.: Патоцкi Леан. Успамiны пра Тышкевiчаву Свiслач, Дзярэчын i Ружану. Мінск, 1997. С. 47-48 : «Ян Снядэцкi, рэктар Вiленскага ўнiверсiтэта, быў y блiзкiм сяброўстве з панам Тышкевiчам, сяброўстве, якое грунтавалася на ўзаемнай павазе. Вакацыi пан рэктар не раз праводзiў y Свiслачы i з прыемнасцю аддаваўся тады паляванню. Калi вяртаўся з няўдалага палявання, ён абураўся краем, дзе трэба было валачыцца цэлы дзень, каб напаткаць курапатку-адзiночку або сiрату-бакаса. "У Прусах або Саксонii не так, - паўтараў ён. - Там добрая адмiнiстрацыя, яна давяла па ляўнiчы промысел да таго, што на кожным кроку то заяц, то курапатка, то бакас". Пан рэферэндарый, гарачы абаронца свайго, пярэчыў. I пачыналася зацятая калатнеча памiж жывым срэбрам i кiпенем. Жывое срэбра ў адпаведнасцi з тэмператураю, штохвiлiну ўздымалася або ападала, кiпень верашчаў, не астываў. Абодва гарачыя, яны не саступалi адзiн другому. Маленькi пан рэктар скакаў па пакоi, тоўсты пан рэферэндарый тросся ў крэсле, пакуль нарэшце, калi першы змучыўся, a другi засопся, не наступала прымi рэнне. Пасля гэтага падавалi адзiн аднаму руку i надыходзiла згода. Наколькi Тышкевiч паважаў i шанаваў Снядэцкага, можа пацвердзiць тое, што 200 000 запiсаныя iм двум маладым сваякам, хацеў уладкаваць абавязкова ў яго, каб працэнт з ix можна было выкарыстаць на iхняе выхаванне».

[197] Гл.: Świeżawski Leon. Jan Śniadecki: jego źycie i działalność naukowa. S. 70.

[198] Федор Глинка. Письма русскаго офицера / [Электронны рэсурс] - Рэжым доступу: russianresources.lt/archive/Vilnius/Glinka_1.html#17 - Дата доступу: 02.10.2009.

[199] Гл.: Рыбка Е. В. Ян Снядецкий (к 200-летию со дня рождения). C. 285.

[200] Гл.: Славенас П. В. Астрономия в высшей школе Литвы. XVI-XIX вв. С. 56.

[201] Гл.: Świeżawski Leon. Jan Śniadecki: jego źycie i działalność naukowa. S. 74.

[202] Снядецкий Я. Общие замечания по предмету науки об уме человеческом и общий взгляд на состав Кантовой науки // Вопросы теоретического наследия Иммануила Канта. Вып. 4. Калининград, 1979. С. 113.

[203] Гл.: Baliński Michał. Rys zycia Jana Sniadeckiego: (wyjątek z Kuryera Lit.). Wilno, 1830. S. 12.

[204] Гл.: Wiadomosc o zyciu i pracach uczonych s. p. I. X. Franciszka Narwojsza, professera wysluzonego w uniwersytecie wilenskim na sesyi publiczney tegoż uniwersytetu, przy zamknęciu rocznych lekcyy, d. 30 v. s. mca czerwca 1820 roku, przez Tomasza Zyckiego, prof. Emeryta, czytana // Dziennik Wileński. 1820. T. III. № 1. C. 2.

[205] Гл.: Szymielewicz Michał. Borcie i włość Borciańska // Ziemia Lidzka. 1939. № 4-5.

[206] Гл.: Niechwiadowicz Kazimierz. Moje Sobotniki. Poznań, 2004. S. 37.

[207] Гл.: Русский биографический словарь. Т. 15. СПб., 1906. С. 65-66.

[208] Гл.: Лаўрэш Л. Астранамiчная абсерваторыя ў Гароднi // Наша Слова. 2008. № 3 (842). 16 студз.

[209] Гл.: Szymielewicz Michał. Niemen // Ziemia Lidzka. 2002. № 1(48).

[210] Гл.: Славенас П. В. Астрономия в высшей школе Литвы. XVI-XIX вв. С. 55.

[211] Наш каляндар. [Электронны рэсурс] - Рэжым доступу: vilnia.com/day/default.asp?date=1-15-2000 - Дата доступу: 18.07.2009.

[212] Гл.: Гардзееў Ю. З гiсторыi гарадзенскiх масонаў // Вольныя муляры ў беларускай гiсторыi (канец XVIII - пачатак XX ст.). Вільня, 2005. С. 128-133.

[213] Гл.: Jaroszewicz Josef. Obraz Litwy pod względem jej cywilizacyi, od czasow najdaw niejszych do konca wieku XVIII. Cz. 3. Wilno, 1845. S. 131-132.

[214] Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, 1564-1995. [Электронны рэсурс] - Рэжым доступу: jezuici.krakow.pl/cgi-bin/rjbo?b=enc&q=NARWOJSZ&f=1 - Дата доступу: 19.07.2009.

[215] Гл.: Bieliński Jozef. Stan nauk matematyczno-fizycznych… S. 30.

[216] Гл.: Bieliński Jozef. Uniwersytet Wileński. T. II. S. 13-1.

[217] Цыт. паводле: Bieliński Jozef. Uniwersytet Wileński. T. II. S. 69.

[218] Гл.: Bieliński Jozef. Uniwersytet Wileński. T. II. S. 188-189.

[219] Гл.: Zdanie P. Langsdorfa o Matematyce w Polszcze, uwagi P. Ohm z tego powodu, i ich rozbior // Pamiętnik Warszawski. 1918. T. XII. S. 323-332.

[220] Гл.: Bielinski Jozef. Stan nauk matematyczno-fizycznych… S. 30.

[221] Гл.: Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, 1564-1995.

[222] Гл.: Bieliński Jozef. Uniwersytet Wileński. T. I. S. 324.

[223] Гл.: Космач П. Нарвойш Францiшак Мiлiконт // Вялiкае Княства Лiтоўскае. Т. 2. С. 348.

[224] Гл.: Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, 1564-1995.

[225] Wiadomosc o zyciu i pracach uczonych s. p. I. X. Franciszka Narwojsza... C. 1-15.

[226] Гл.: Bieliński Jozef. Uniwersytet Wileński. T. I. S. 810.

[227] Ходзька Дамiнiк Цэзары (1800-1863) - лiтаратар, фалькларыст, этнограф. Вучыўся ў Вiленскiм унiверсiтэце. Быў членам Таварыства фiларэтаў, у 1823 г. арыштаваны. Настаўнiчаў у Вiльнi i на Случчыне. Быў членам Вiленскай археалагiчнай камiсii. Аўтар шэрагу прац па гiсторыi, вывучаў гiсторыю Вiленскага ўнiверсiтэта; у 1862 г. выйшла ў свет яго праца «Збор некаторых успамiнаў… да гiсторыi Вiленскага ўнiверсiтэта. Вiленская акадэмiя ў час езуiтаў».

[228] А. Адамовiч - вiленскi гiсторык i этнограф XIX ст.

[229] Цыт. паводле Bieliński Jozef. Stan nauk matematyczno-fizycznych… S. 30-31.

[230] Цыт. паводле Bieliński Jozef. Uniwersytet Wileński. T. III. S. 273.

[231] Гл.: Славенас П. В. Астрономия в высшей школе Литвы. XVI-XIX вв. 1955. С. 69.

[232] Гл.: Baliński Michał. Dawna academia Wileńska. S. 233-235.

[233] Гл.: Славенас П. В. Астрономия в высшей школе Литвы. XVI-XIX вв. С. 70.

[234] Гл.: Bieliński Jozef. Uniwersytet Wileński. T. II. S. 13.

[235] Гл.: Bieliński Jozef. Stan nauk matematyczno-fizycznych… S. 82-84.

[236] Гл.: Rybka E., Rybka P. Historia astronomii w Polsce. S. 102.

[237] Гл.: Bieliński Jozef. Stan nauk matematyczno-fizycznych… S. 85.

[238] Гл.: Bieliński Jozef. Stan nauk matematyczno-fizycznych… S. 114.

[239] У «Списке чиновников монашеского духовенства ордена бызыльянского в митрополичьей Литовско-виленской епархии находящихся, за 1815 год» напісана: «Кесарий Каменски, консультор, дворянского звания литовской нации, 49 лет, в 1781 г. в монастыре антопольском обучался красноречию, 1782-го, 1783-го и 1784-го в монастыре виленском при университете логике, физике, математике, в жировицком и в Риме 1787-го и по 1792-й богословия и правил церковных, в 1794-м по изданном опыте в Виленском университете означен доктором философии и снабжен свидетельством. Пострижен в монахи 1780-го в монастыре березвецком. От 1785-го по 1782-й был учителем в училище жировицком, от 1782-го до 1797-го в виленском монастыре обучал монахов философии, после был в университете 17 лет адъюнктом астрономии и избран учителем в том же университете Виленском астрономической науке, которую должность исправлял лет 5-ть, в 1814-м году, по полученной отставке из университета, означен игуменом виленского монастыря, и поныне находится. Под судом не был. Из Виленского университета получает в год жалования серебром 250-ть руб., из монастыря серебром 60-ть руб. Способен» // Описание документов архива Западнорусских Униатских Митрополитов. СПб., 1907. Т. 2. С. 698.

[240] У 1811 г. ад'юнкт Каменскi атрымаў 1000 руб. за год з касы ўнiверсiтэта, у 1813 г. «за цэлы год срэбрам 911 руб. 67,25 кап. i 331 руб. 64,5 асiгнацыямi», а ў 1823 г. ён атрымаў ад унiверсiтэта 247,5 руб. пенсii. Цыт. паводле: Bieliński Jozef. Uniwersytet Wileński. T. I. C. 340, 347, 379.

[241] Гл.: Bieliński Jozef. Uniwersytet Wileński. T. II. S. 32.

[242] Гл.: Bieliński Jozef. Stan nauk matematyczno-fizycznych… S. 86.

[243] Гл.: Bieliński Jozef. Uniwersytet Wileński. T. I. S. 269-270.

[244] Гл.: Rybka E., Rybka P. Historia astronomii w Polsce. S. 108-109.

[245] Цыт. паводле: Bielinski Jozef. Stan nauk matematyczno-fizycznych… S. 87.

[246] Гл.: Матулайтите С. Учение Коперника... С. 81-82.

[247] Гл.: Марозава С. В. Унiяцкая царква ў этнакультурным развiццi Беларусi (1569-1839). Гродна, 2001. С. 100.

[248] Гл.: Rybka E., Rybka P. Historia astronomii w Polsce. 1983. S. 109.

[249] Гл.: Sudzius J. Astronomy at the Vililius University.

[250] Дарэчы, праўнук Пятра Славiнскага - Вiтольд Славiнскi (1888-1962) - знакамiты польскi батанiк, мiкрабiёлаг, прафесар, кавалер Złotego Krzyza Zasługi i Orderu Odrodzenia Polski.

[251] Цыт. паводле: Bieliński Jozef. Uniwersytet Wileński. T. II. C. 231-232.

[252] Гл.: Rocznik towarzystwa przyjacioł nauk w Wilnie // W. Dziewulski. Historia astronomij w Uniwersytecie Wileńskim. Wilno, 1921. S. 149.

[253] Тэнер Карл Iванавiч (1783-1860) - геадэзiст i астраном, генерал ад iнфантэрыi, ганаровы член Пецярбургскай АН (1832). У 1816-1859 гг. ён кiраваў работамi па трыянгуляцыi заходняй часткi былой Расii. У вынiку работ Тэнера i Струвэ была вымераная дуга мерыдыяна ад Дуная да Ледавiтага акiяна.

[254] Трыянгуляцыя ў геадэзii - метад стварэння сеткi апорных геадэзiчных пунктаў для картаграфii i сама сетка.

[255] Кузняцоў Г., Мкртычан У., Абраменкаў У. Дуга Струве // Лiдскi летапiсец. 2005. № 31. С. 12-14.

[256] Гл.: Schreiben des Herrn Professors Sławiński au den Herausgeber // Astronomische Nachrichten. Vol. 4. Issue 36-38. Berlin, 1826. S. 549-562.

[257] Гл.: Bieliński Jozef. Uniwersytet Wileński. T. III. C. 321.

[258] Цыт. паводле: Bieliński Jozef. Uniwersytet Wileński. T. III. C. 321.

[259] Гл.: Bieliński Jozef. Stan nauk matematyczno-fizycznych… S. 21.

[260] Гл.: Rybka E., Rybka P.. Historia astronomii w Polsce. S. 110.

[261] Гл.: Левицкий Г. В. Астрономы и астрономическая обсерватория Харьковского университета от 1808 по 1842 год // 200 лет астрономии в Харьковском университете. Харьков, 2008. С. 25.

[262] Цыт. паводле: Левицкий Г. В. Астрономы и астрономическая обсерватория Харьковского университета от 1808 по 1842 год. С. 26.

[263] Сярод папераў Шагiна з не зусiм зразумелай прычыны знаходзiцца копiя атэстата, выдадзенага ў Вiцебскай гiмназii нейкаму Мiкалаю Сцiбло. Атэстат гэты адносiцца, праўда, да 1824 г., але за 8-9 гадоў наўрад цi склад прадметаў гiмназiчнага выкладання значна змянiўся. З гэтага атэстата мы даведваемся, што ў Вiцебскай гiмназii навучалi: «Закону Божаму, гiсторыi i геаграфii ўсеагульнай са статыстыкай, расiйскай граматыцы, логiцы, псiхалогii, маральнай фiласофii, рыторыцы, паэзii, эстэтыцы i натуральна-прыватнаму праву, матэматыцы чыстай i ўжытковай алгебры, геаметрыi i механiцы, оптыцы, геаграфii фiзiчнай, натуральнай гiсторыi, хiмii, фiзiцы, тэхналогii, лацiнскай мове, польскай лiтаратуры, французскай i нямецкай мовам».

[264] Некаторыя з гэтых мадэляў былi металiчныя, у тым лiку мадэль паравой машыны, большасць жа былi драўляныя. Частка гэтых мадэляў была выпiсаная з-за мяжы i з Пецярбурга прафесарам Лангсдарфам, частка зробленая ў Вiльнi пад кiраўнiцтвам ад'юнкта Горскага (выкладаў практычную механiку) спецыяльнымi рабочымi, якiя былi «на ўтрыманнi ўнiверсiтэта». Чарцяжы машын рабiў памочнiк Горскага - Флiке, якi «практыкаваўся адзiна ўдасканаленнем ў практычным чарчэннi машын». Выкладанне практычнай механiкi ў Вiленскiм унiверсiтэце, як бачым, было на вельмi высокiм узроўнi.

[265] Гл.: Левицкий Г. В. Астрономы и астрономическая обсерватория Харьковского университета от 1808 по 1842 год. С. 27-29.

[266] Гл.: Левицкий Г. В. Астрономы и астрономическая обсерватория Харьковского университета от 1808 по 1842 год. С. 30-31.

[267] Гл.: Левицкий Г. В. Астрономы и астрономическая обсерватория Харьковского университета от 1808 по 1842 год. С. 44.

[268] Гл.: Rybka E., Rybka P. Historia astronomii w Polsce. S. 138.

[269] Гл.: Rybka E., Rybka P. Historia astronomii w Polsce. S. 136-139.

[270] Гл.: Dziewulski W. Historia astronomij w Uniwersytecie Wileńskim. S. 150.

[271] Гл.: Rybka E., Rybka P. Historia astronomii w Polsce. S. 139.

[272] Гл.: Rybka E., Rybka P. Historia astronomii w Polsce. S. 140.

[273] Гусев М. Столетнее существование Виленской астрономической обсерватории (1753-1853) // Памятная книжка Виленской губернии на 1853 г. Ч. 2. Историко-статистические очерки Виленской губернии. Вильна, 1853.

[274] Гл.: Климка М. А. Фотометр Ф. Шверда в Вильнюсской астрономической обсерватории // Историко-астрономические исследования. Вып. XVII. М., 1984. С. 223-226.

[275] Гл.: The Astronomical Observatory of Vilnius University - History. [Электроны рэсурс] - Рэжым доступу: astro.ff.vu.lt/index.php?option=com_content&task=view&id=24&Itemid=38 - Дата доступу: 12.08.2009.

[276] Гл.: Sylwetki Astronomow Polskich XX w. Toruń, 2007. S. 266.

[277] Гл.: Sudzius J. Astronomy at the Vililius University.

 

Top